शब्दकल्पद्रुमः/ल

पृष्ठ ४/१९४

ल- ल, लकारः । स तु यवर्गस्य तृतीयो वर्णो व्यञ्जन- स्याष्टाविंशवर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं दन्तः । इति व्याकरणम् ॥ (तथाच सिद्धान्तकौमुद्याम् । “ऌतुलसानां दन्ताः ॥”) तस्य स्वरूपं यथा, -- “लकारं चञ्चलापाङ्गि ! कुण्डलीत्रयसंयुतम् । पीतविद्युल्लताकारं सर्व्वरत्नप्रदायकम् ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसहितं हृदि भावय पार्व्वति ! ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ * ॥ (वङ्गीयवर्णमालायाम् ।) अस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “कुण्डलीत्रयसंयुक्ता वामाद्दक्षगता त्वधः । पुनरूर्द्ध्वगता रेखा तासु नारायणः शिवः । ब्रह्मशक्तिश्च सन्तिष्ठेद्ध्यानमस्य प्रचक्षते ॥” ध्यानं यथा, -- “चतुर्भुजां पीतवस्त्रां रक्तपङ्कजलोचनाम् । सर्व्वदा वरदां भीमां सर्व्वालङ्कारभूषिताम् ॥ योगीन्द्रसेवितां नित्यां योगिनीं योगरूपिणीम् । चतुर्वर्गप्रदां देवीं नागहारोपशोभिताम् ॥ एवं ध्यात्वा लकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ तस्य नामानि यथा, -- “लश्चन्द्रः पूतना पृथ्वी माधवः शक्रवाचकः । बलानुजः पिनाकीशो व्यापको मांससंज्ञकः ॥ खड्गी नादोऽमृतं देवी लवणं वारुणीपतिः । शिखा वाणी क्रिया माता भामिनी कामिनी प्रिया ॥ ज्वालिनी वेगिनी नादः प्रद्युम्नः शोषणो हरिः । विश्वात्ममन्त्रौ बली चेतो मेरुर्गिरिः कला रसः ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ (अनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमे । “दिवाद्यो य्लादादिकः ।” एतेन अद् लौ भक्षणे लुग्द्भ्योऽपः । अत्ति इति ॥ छन्दः- शास्त्रोक्तो लघुसंज्ञको गणविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥) लं, क्ली, (लीयतेऽत्रेति । ली + अभिधानान्निरुप- पदेऽपि डः ।) पृथ्वीबीजम् । इति तन्त्रम् ॥ लः, पुं, (लातीति । ला + अच् ।) इन्द्रः । इति भेदिनी । ले, १ ॥ लक, क स्वाद आपने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) स्वादो रसो- पादानम् । क, लाकयति मोदकं बालकः । इति दुर्गादासः ॥ लकचः, पुं, लकुचवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ लकुचः, पुं, (लक्यते इति । लक स्वादे + बाहु- लकादुचः ।) वृक्षविशेषः । डेहुया इति मादार इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । लिकुचः २ शालः ३ कषायी ४ दृढवल्कलः ५ डहुः ६ कार्श्यः ७ शूरः ८ स्थूलस्कन्धः ९ । अस्य गुणाः । तिक्तरसत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । लघु- त्वम् । कण्ठदोषहरत्वम् । दाहित्वम् । मल- संग्रहदायकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “लकुचः क्षुद्रपनसो लिकुचो डहुरित्यपि । आमं लकुचमुष्णञ्च गुरु विष्टम्भकृत्तथा ॥ मधुरञ्च तथाम्लञ्च दोषत्रितयरक्तकृत् । शुक्राग्निनाशनञ्चापि नेत्रयोरहितं स्मृतम् ॥ सुपक्वं तत्तु मधुरमम्लं चानिलपित्तकृत् । कफवह्निकरं रुच्यं वृष्यं विष्टम्भकञ्च तत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “लकुचं गुरु विष्टम्भि स्वाद्वम्लं रक्तपित्तकम् । श्लेष्मकारि समीरघ्नमुष्णं शुक्राग्निनाशनम् ॥” इति वैद्यकम् ॥ लक्तकः, पुं, (रक्तेन रक्तवर्णेन कायतीति । कै + कः । रस्य लत्वम् ।) अलक्तकः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, गो० रामायणे । २ । ६० । १६ । “प्रकृत्या लक्तकरसप्रख्यौ तद्रसवर्ज्जितौ । तथैव रेजतुस्तस्याश्चरणौ पद्मवर्चसौ ॥”) जीर्णवस्त्रखण्डम् । नेकडा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । कर्पटः २ । इत्यमरः ॥ नक्तकः ३ । इति भरतः ॥ द्वे मलिनत्वादिदुष्टजीर्णवस्त्रखण्डे नेकडा इति ख्याते । लक्तकाद्यष्टकं वस्त्रमात्रे इति केचित् ॥ पटोऽस्त्री कर्पटः शाटः सिचय- प्रोतलक्तकाः । इति रभसः ॥ लक्यते हीनै- रास्वाद्यते अनुभूयते लक्तः रक लक क स्वाद

आपने चुर्भ्यो ञिर्व्वेति विभाषितत्वात् न ञिः कर्म्मणि क्तः ततः स्वार्थे कः लक्तकोऽन्तः स्थादिः । अज्यते स्म अक्तं व्यक्तं अन्जोः क्तः न अक्तं कं मुखं यस्मादिति त्रिपदबहुव्रीहौ मनीषादित्वात् अक्तस्य पूर्व्वलोपे नक्तकस्तवर्गपञ्चमादिरपि । इति तट्टीकायां भरतः ॥ लक्तकर्म्मा, [न्] पुं, (लक्तं रक्तवर्णं करोतीति । कृ + मनिन् ।) रक्तवर्णलोध्रः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ लक्ष, क ञ दर्शने । अङ्के । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-उभ०-सक०-सेट् ।) क ञ, लक्षयति लक्षयते घटं लोकः । पश्यति चिह्नयुक्तं करोती- त्यर्थो वा । इति दुर्गादासः ॥ लक्षं, क्ली, (लक्षयतीति । लक्ष + अच् ।) व्याजः । शरव्यम् । इति मेदिनी । षे, २३ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ५४ । “मौलान् शास्त्रविदः शूरान् लब्धलक्षान् कुलोद्गतान् । सचिवान् सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्व्वीत परीक्षि- तान् ॥”) लक्षं, क्ली, स्त्री, (लक्षयतीति । लक्ष + अच् ।) दशायुतसंख्या । इति मेदिनी । षे, २३ ॥ लाक इति भाषा । (यथा, कथासरित्सागरे । ४३ । १०९ । “तस्यैकादशभिर्मित्रैः सहायातैर्युतस्य हि । लक्षमभ्यधिकं देव वर्त्तते वरवाजिनाम् ॥”) लक्षकं, क्ली, (लक्षयतीति । लक्ष + ण्वुल् ।) लक्षयति यत् । यथा । लक्षकं नाम लक्षयति । “यादृशार्थस्य सम्बन्धवति शक्तन्तु यद्भवेत् । तत्र तल्लक्षकं नाम तच्छक्तिविधुरं यदि ॥” यादृशार्थसम्बन्धवति यन्नाम सङ्केतितं तदेव तादृशार्थे लक्षकं यदि तादृशार्थे शक्तिशून्यं भवेत् । सैन्धवादयस्तु शब्दाः तुरगादिसम्ब- न्धिनि लवणादाविव तुरगादावपि शक्ता एव । गङ्गादयस्तु तीरादावसङ्केतिताः तत्सम्बन्धि- बीरादिशक्तत्वेन गृहीता एव तीराद्यन्वयं बोध- यन्ति तत्र लक्षका एव । अपि च । तदेवं विधलक्षणावत्त्वाल्लक्षकं नामापि जहत्- स्वार्थादिभेदादनेकविधमित्यर्थः स्यादेतद्यदि तीरादिलक्षकतया गङ्गादिपदस्य ज्ञानं तीरा- द्यनुभवे भवेद्धेतुस्तदोक्तक्रमेण लक्षकाणां विभागो न त्वेतदस्ति । तीराद्यन्वयबोधं प्रति तीरादिशक्तत्वेनैव पदज्ञानस्य लाघवेन हेतु- तया लक्षकाणामननुभावकत्वात् गुरूणामग्नौ शैत्यं स्पृशेदित्यादौ शक्येन दहनादिनेव गङ्गायां घोष इत्यादौ लक्षितेन तीरादिना सार्द्धम- गृहीतासंसर्गकस्यैव सप्तम्यर्थाधेयत्वान्वयबोध- प्रविष्टत्वादिति चेन्न । प्रकृत्यर्थावच्छिन्नस्यैव प्रत्य- यार्थस्य धर्म्म्यन्तरेऽन्वयबुद्धेर्व्व्युत्पन्नतया तीराद्य- विशेषितस्य सुबर्थाधेयत्वादेर्घोषादावन्वयबोधा- योगात् । न च शक्तस्यैव पदस्य स्वसाकाङ्क्ष- पदान्तरोपस्थाप्यार्थान्वितस्वार्थधर्म्मिकान्वय- बोधं प्रति हेतुत्वादन्वयबुद्धौ लक्षार्थस्य प्रवेशः ।

कुन्ताः प्रविशन्तीत्यादौ लक्ष्यस्य कुन्तधरादेर- न्वयविशेष्यत्वानुपपत्तेः । कुमतिः पशुरित्यादौ लक्षार्थयोर्म्मिथोऽन्वयबोधस्याप्यनुभविकत्वाच्च । तस्मात् शक्तेरिव भक्तेरपि ज्ञानमनुभावकं भव- त्येव कार्य्यतावच्छेदकस्य सङ्कोचाच्च न व्यभि- चारः । इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ लक्षणं, क्ली, (लक्ष्यतेऽनेनेति । लक्ष + ल्युट् । यद्वा, “लक्षेरट् च ।” उणा० ३ । ७ । इति नप्रत्ययस्तस्याडागमश्च ।) चिह्नम् । (यथा, रघुः । १० । ६ । “अव्याक्षेपो भविष्यन्त्याः कार्य्यसिद्धेर्हि लक्ष- णम् ॥”) नाम । इति मेदिनी । णे, ७५ ॥ लक्ष्यते ज्ञायते- ऽनेनेति लक्षणम् । तद्द्विविधम् । इतरभेदानु- मापकम् । व्यवहारप्रयोजकञ्च । इति न्याय- मतम् ॥ व्याकरणमते तु । “कृत्तद्धितसमासानामभिधानं नियामकम् । लक्षणन्त्वनभिज्ञानां तदभिज्ञानसूचकम् ॥” इति वोपदेवः ॥ (लक्षणलक्षणन्तु । “समानासमानजातीयो व्यवच्छेदो लक्षणार्थः ।” इति सांख्यतत्त्वकौमु- द्याम् । ५ ॥ सुखदुःखलक्षणं यथा, मनौ । ४ । १६० । “सर्व्वं परवशं दुःखं सर्व्वमात्मवशं सुखम् । एतद्बिद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥”) दर्शनम् । इति लक्षधात्वर्थदर्शनात् ॥ लक्षणः, पुं, (लक्ष + “लक्षेरट् च ।” उणा० ३ । ७ । इति नस्तस्याडागमश्च । लक्षणमस्त्यस्येति अच् वा ।) सौमित्रिः । यथा, हरिवंशे । ४१ । १२९ । “लक्षणानुगतो यश्च सर्व्वभूतहिते रतः । चतुर्द्दश वने तप्त्वा तपो वर्षाणि राघवः ॥”) सारसपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ लक्षणा, स्त्री, (लक्षण + टाप् ।) सारसी । इति मेदिनी । णे, ७५ ॥ हंसी । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १२३ । ५९ । “अम्बिका लक्षणा क्षेमा देवी रम्भा मनोरमा ॥”) शक्यसम्बन्धः । यथा, -- “लक्षणा शक्यसम्बन्धस्तात्पर्य्यानुपपत्तितः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ गङ्गायां घोष इत्यादौ गङ्गापदस्य शक्यार्थे प्रवाहरूपे घोषस्यान्वयानुपपत्तिस्तात्पर्य्यानुप- पत्तिर्व्वा यत्र प्रतिसन्धीयते तत्र लक्षणया तीरस्य बोधः । सा च शक्यसम्बन्धरूपा । तथा हि प्रवाहरूपशक्यार्थसम्बन्धस्य तीरे गृही- तत्वात्तीरस्य स्मरणं ततः शाब्दबोधः । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ अपि च । “जहत्स्वार्थाजहत्स्वार्थानिरूढाधुनिका- दिकाः । लक्षणा विविधास्ताभिर्लक्षकं स्यादनेकधा ॥” काचिल्लक्षणा शक्यावृत्तिरूपेण बोधकतया जहत्स्वार्थेत्युच्यते । यथा तीरत्वादिना गङ्गादि- पदस्य । काचिच्छक्यलक्षोभयवृत्तिना शक्य-

पृष्ठ ४/१९५

वृत्तिनैव वा रूपेणानुभावकत्वादजहत्स्वार्था । यथा द्रव्यत्वादिना नीलघटत्वादिना च घटादि- पदस्य । काचिल्लक्षतावच्छेदकीभूततत्तद्रूपेण पूर्व्वपूर्व्वं प्रत्यायकत्वान्निरूढा । यथा, आरु- ण्यादिप्रकारेण तदाश्रयद्रव्यानुभावकत्वादरु- णादिपदस्य । काचिच्च पूर्व्वपूर्व्वं ताद्रूप्येणा- प्रत्यायकत्वादाधुनिकी । यथा घटत्वादिना पटादिपदस्य । आदिना शक्यसदृशत्वप्रकारेण बोधकतया गौणीत्युपगृह्यते । यथा अग्नि- र्माणवक इत्यादावग्निसदृशत्वादिना अग्न्यादि- पदस्य । इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ * ॥ अन्यच्च । “मुख्यार्थवाधे तद्युक्तो ययान्योऽर्थः प्रतीयते । रूढेःप्रयोजनाद्वासौ लक्षणाशक्तिरर्पिता ॥” १ ॥ कलिङ्गः साहसिक इत्यादौ कलिङ्गादिशब्दो देशविशेषादिरूपे स्वार्थे असम्भवन् यया शब्दस्य शक्त्या स्वसंयुक्तान् पुरुषादीन् प्रत्याययति । यथा च गङ्गायां घोष इत्यादौ गङ्गादिशब्दो जलमयाद्यर्थवाचकत्वात् प्रकृतेऽसम्भवन् स्वस्य सामीप्यादिसम्बद्धसम्बन्धिनं तटादिं बोधयति । सा शब्दस्यार्पिता स्वाभाविकेतरा ईश्वरानुद्- द्भाविता वा शक्तिर्लक्षणा नाम । पूर्व्वत्र हेतू रूढिः प्रसिद्धिरेव । उत्तरत्र गङ्गातटे घोष इति प्रतिपादनादलभ्यस्य शीतत्वपावनत्वाति- शयस्य बोधनरूपं प्रयोजनम् । हेतुं विनापि यस्य कस्यचित् सम्बन्धिनो लक्षणेऽतिप्रसङ्गः स्यादत उक्तं रूढेः प्रयोजनाद्बेति ॥ * ॥ तद्भेदानाह । “मुख्यार्थस्येतराक्षेपो वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये । स्यादात्मनोऽप्युपादानादेषोपादानलक्षणा ॥” २ ॥ रूढावुपादानलक्षणा यथा । श्वेतो यावति । प्रयोजने यथा । कुन्ताः प्रविशन्ति । अन- योर्हि श्वेतादिभिः कुन्तादिभिश्च अचेतन- तया केवलैर्धावनप्रवेशनक्रिययोः कर्त्तृतया- न्वयमलभमानैरेतत्सिद्धये आत्मसम्बन्धिनो ऽश्वादयः पुरुषादयश्च आक्षिप्यन्ते । पूर्ब्बत्र प्रयोजनाभावाद्रूढिः । उत्तरत्रं कुन्तादीना- मतिगहनत्वं प्रयोजनम् । अत्र च मुख्यार्थ- स्यात्मनोऽप्युपादानम् । लक्षणलक्षणायान्तु परस्यैवोपलक्षणमित्यनयोर्भेदः । इयमेवाजहत्- स्वार्थेत्युच्यते ॥ * ॥ “अर्पणं स्वस्य वाक्यार्थे परस्यान्वयसिद्धये । उपलक्षणहेतुत्वादेषा लक्षणलक्षणा ॥” ३ ॥ रूढिप्रयोजनयोर्लक्षणलक्षणा यथा । कलिङ्गः साहसिकः गङ्गायां घोष इति च । अनयोर्हि पुरुषतटयोर्वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये कलिङ्गगङ्गा- शब्दावात्मानमर्पयतः । यथा वा । “उपकृतं बहु तत्र किमुच्यते सुजनता प्रथिता भवता परम् । विदधदीदृशमेव सदा सखे सुखितमास्म ततः शरदां शतम् ॥” अत्रानुपकारादीनां वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये उप-

कृतादयः शब्दाः आत्मानमर्पयन्ति । अत्राप- कारिणं प्रति उपकारादिप्रतिपादनान्मुख्यार्थ- वाधः वैपरीत्यलक्षणः सम्बन्धः फलमपकारा- द्यतिशयः । इत्यमेव जहत्स्वार्थेत्युच्यते ॥ * ॥ “आरोपाध्यवसानाभ्यां प्रत्येकं ता अपि द्विधा ।” ताः पूर्ब्बोक्ताश्चतुर्भेदा लक्षणाः । “विषयस्यानिगीर्णस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिकृत् । सारोपा स्यान्निगीर्णस्य मता साध्यवसा- निका ॥ ४ ॥ रूढावुपादानलक्षणा सारोपा यथा । अश्वः श्वेतो धावति अत्र हि श्वेतगुणवान् अश्वोऽनि- गीर्णस्वरूपः स्वसमवेतश्वेतगुणतादात्म्येन प्रती- यते । प्रयोजने यथा एते कुन्ताः प्रविशन्ति अत्र सर्व्वनाम्ना कुन्तधारिपुरुषनिर्द्देशात् सारोपात्वम् । रूढौ लक्षणलक्षणा यथा । कलिङ्गः पुरुषो युध्यति । अत्र पुरुषकलिङ्गयो- राधार्य्याधारतासम्बन्धः । प्रयोजने यथा आयु- र्घृतम् । अत्रायुष्कारणमपि घृतं कार्य्यकारण- भावसम्बन्धसम्बन्ध्यायुस्तादात्म्येन प्रतीयते अन्य- वैलक्षण्येनाव्यभिचारेणायुष्करणं प्रयोजनम् । यथा च राजकीये पुरुषे गच्छति राजासौ गच्छति इत्यत्र स्वस्वामिभावलक्षणः सम्बन्धः । यथा वा अग्रमात्रेऽवयवे हस्तोऽयम् । अत्राव- यवावयविभावलक्षणः सम्बन्धः । ब्राह्मणेऽपि तक्षासौ अत्र तात्कर्म्म्यलक्षणः सम्बन्धः । इन्द्रा- र्थासु स्थूणासु अमी इन्द्राः अत्र तादर्थ्यरूपः । एवमन्यत्रापि । निगीर्णस्य पुनर्विषयस्यान्यता- दात्म्यप्रतीतिकृत् साध्यवसाना । अस्याश्चतुर्षु भेदेषु पूर्ब्बोदाहरणान्येव ॥ * ॥ “सादृश्येतरसम्बन्धाः शुद्धास्ताः सकला अपि । सादृश्यात्तु मता गौण्यस्तेन षोडश भेदिताः ॥” ५ ॥ ताः पूर्ब्बोक्ता अष्टभेदा लक्षणाः सादृश्येतर- सम्बन्धाः कार्य्यकारणभावादयः । अत्र शुद्धानां पूर्ब्बोदाहरणान्येव । रूढावुपादानलक्षणा सारोपा गौणी यथा । एतानि तैलानि हेमन्ते सुखानि अत्र तैलशब्दस्तिलभवस्नेहरूपं मुख्यार्थमुपादायैव सार्षपादिस्नेहेषु वर्त्तते । प्रयोजने यथा राजकुमारेषु तत्सदृशेषु च गच्छत्सु एते राजकुमारा गच्छन्ति । रूढा वुपादानलक्षणा साध्यवसाना गौणी यथा तैलानि हेमन्ते सुखानि । प्रयोजने यथा राजकुमारा गच्छन्ति । रूढौ लक्षणलक्षणा सारोपा गौणी यथा राजा गौडेन्द्रः कण्टकं शोधयति । प्रयोजने गौर्व्वाहिकः । रूढौ लक्षणलक्षणा साध्यवसाना गौणी यथा कण्टकं शोधयति । प्रयोजने यथा गौर्ज्ज- ल्पति ॥ * ॥ “व्यङ्गस्य गूढागूढत्वाद्द्बिधा स्युः फल- लक्षणाः ॥” ६ ॥ प्रयोजने या अष्टभेदा लक्षणा दर्शितास्ताः प्रयोजनरूपव्यङ्ग्यस्य गूढागूढतया प्रत्येकं द्विधा

भूत्वा षोडशभेदाः । तत्र गूढः वाक्यार्थभावना- परिपक्वबुद्धिविभवमात्रवेद्यः । यथा उपकृतं बहु तत्रेत्यादि । अगूढोऽतिस्पष्टतया सर्व्वजन- वेद्यः । यथा उपदिशति कामिनीनां यौवन- मद एव ललितानि । अत्रोअप्दिशतीत्यनेन आविष्करोतीति लक्ष्यते आविष्कारातिशय- श्चाभिधेयवत् स्फुटं प्रतीयते ॥ * ॥ “धर्म्मिधर्म्मगतत्वेन फलस्यैता अपि द्बिधा ॥” ७ ॥ एता अनन्तरोक्ताः षोडशभेदा लक्षणाः फलस्य धर्म्मगतत्वेन धर्म्मिगतत्वेन च प्रत्येकं द्विधा भूत्वा द्बात्रिंशद्भेदाः । क्रमेणोदाहरति । “स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्बलाका घनाः वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः । कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोऽस्मि सर्व्वं सहे वैदेही तु कथं भविष्यति ह हा हा देवि ! धीरा भव ॥” अत्रात्यन्तदुःखसहिष्णुरूपे रामे धर्म्मिणि लक्ष्ये तस्यैवातिशयः फलम् । गङ्गायां घोष इत्यत्र तटादिषु लक्ष्येषु शीतत्वपावनत्वादिरूपधर्म्म- स्यातिशयः फलम् ॥ * ॥ “तदेवं लक्षणाभेदाश्चत्वारिंशन्मता बुधैः ॥” रूढावष्टौ फले द्वात्रिंशदिति चत्वारिंशल्लक्षणा- भेदाः ॥ * ॥ किञ्च । “पदवाक्यगतत्वेन प्रत्येकं ता अपि द्विधा ।” ८ । ता अनन्तरोक्ताः । अत्र पदगतत्वेन यथा गङ्गायां घोषः । वाक्यगतत्वेन यया उपकृतं बहु तत्रेति । एवमशीतिप्रकारा लक्षणा । इति साहित्यदर्पणम् ॥ लक्षा, स्त्री, (लक्षयतीति । लक्ष् + अच् । टाप् ।) लक्षम् । दशायुतसंख्या । इति मेदिनी । षे, २३ ॥ लक्षितः, त्रि, (लक्ष् + क्तः ।) आलोचितः । दृष्टः । (यथा, रघुः । ७ । ४४ । “यैः सादिता लक्षितपूर्ब्बकेतून् तानेव सामर्षतया निजघ्नुः ॥”) अङ्कितः । इति लक्षधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लक्षणाश्रयश्च ॥ लक्षितलक्षणा, स्त्री, लक्षिते लक्षणा । यथा द्बिरेफपदेन बहुव्रीहिलक्षणयोपस्थापिताद्रेफ- द्बययुक्तभ्रमरपदादभिधयैव भृङ्गोपस्थितिः । अत्र रूढिरस्ति । प्रकृते तु रूढिप्रयोजनाभावा- न्नेयार्थत्वं इयमेव लक्षितलक्षणेत्युच्यते । न च लक्षणाद्वयाभावात् कथमियं लक्षितलक्षणेति वाच्यम् । यत्र लक्षिताच्छब्दादर्थाभिधानं तत्रैव लक्षितलक्षणायाः परिभाषितत्वात् । इति साहित्यदर्पणटीकाकृत् श्रीरामचरणतर्क- वागीशः ॥ लक्षिता, स्त्री, (लक्ष + क्तः । स्त्रियां टाप् ।) परकीयान्तर्गतनायिकाभेदः । अस्या लक्षणम् ।

पृष्ठ ४/१९६

पुंश्चलीभावनिपुणा । उदाहरणं यथा, -- “यद्भूतं तद्भूतं यद्भूयात्तदपि वा भूयात् । यद्भवतु तद्भवतु वा विफलस्तव गोपनोपायः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ लक्ष्म, [न्] क्ली, (लक्षयत्यनेन लक्ष्यते इति वा । लक्ष + मनिन् ।) चिह्नम् । (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं मनिलमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥”) प्रधानम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १२४ ॥ लक्ष्मणं, क्ली, चिह्नम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माधे । ९ । ३१ । “अथ लक्ष्मणानुगतकान्तवपु- र्जलधिं विलङ्घ्य शशिदाशरथिः । परिवारितः परित ऋक्षगणै- स्तिमिरौघराक्षसकुलं विभिदे ॥”) नाम । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (लक्ष्मीरस्त्य- स्येति । लक्ष्मी + पामादित्वान्नः । लक्ष्म्या अच्चेति गणसूत्रेणात्वं बोध्यम् ।) श्रीविशिष्टे, त्रि । इति मेदिनी । णे, ७५ ॥ लक्ष्मणः, पुं, (लक्ष्मणमस्त्यस्येति । अर्शआदि- त्वादच् ।) सारसः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रीराम- भ्राता । इति मेदिनी । णे, ७६ ॥ (यथा, अध्यात्मरामायणे । १ । ३ । ४५ । “भरणाद्भरतो नाम लक्ष्मणं लक्ष्मणान्वितम् । शत्रुघ्नं शत्रुहन्तारमेवं गुरुरभाषत ॥”) स च त्रेतायुगे अयोध्यायां सुमित्रागर्भे दश- रथाज्जातः । इन्द्रजिद्वधार्थं तस्य त्ततुर्द्दशवर्ष- पर्य्यन्तं आहारनिद्रादिरहितत्वं यथा, -- “एकदा रघुनाथश्च सीतया लक्ष्मणेन च । स्नातः सरसि तत्रस्थो रम्ये पञ्चवटीतटे ॥ उवाच सीतां हेमन्ते जलं सुस्वादु निर्म्मलम् । तथान्नव्यञ्जनं रम्यं सर्व्वं वस्तु सुशीतलम् ॥ फलञ्च चयनं चक्रे सीतायै प्रददौ पुरः । ततो ददौ लक्ष्मणाय पश्चाद्भुङ्क्ते स्वयं प्रभुः ॥ लक्ष्मणस्तु गृहीत्वा च नैव भुङ्क्ते फलं जलम् । मेघनादवधार्थञ्च सीतोद्धारणकारणात् ॥ निद्रां न याति नो भुङ्क्ते वर्षाणाञ्च चतुर्द्दश । य एव पुरुषो योगी तद्वध्यो रावणात्मजः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११५ अध्यायः ॥ लक्ष्मणप्रसूः, स्त्री, (लक्ष्मणस्य प्रसूर्जननी ।) मुमित्रा । इति शब्दरत्नावली ॥ लक्ष्मणा, स्त्री, (लक्ष्मणमस्त्यस्या इति । अर्श आदित्वात् अच् । टाप् ।) श्वेतकण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सारसी । ओषधिभेदः । इति मेदिनी । ७६ ॥ शेषस्तु लक्ष्मणाकन्द इति नाम्ना ख्यातः । तस्याः पर्य्यायः । पुत्त्रकन्दा २ पुत्त्रदा ३ नागिनी ४ नागाह्वा ५ नागपत्री ६ तुलिनो ७ मज्जिका ८ अस्रबिन्दुच्छदा ९ पुच्छदा १० । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् ।

स्त्रीबन्ध्यत्वनाशित्वम् । रसायनकरत्वम् । बल्य- त्वम् । त्रिदोषशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “पुत्त्रकाकाररक्ताल्पबिन्दुभिर्लाञ्छिता सदा । लक्ष्मणा पुत्त्रजननी वस्तगन्धाकृतिर्भवेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (मद्राधिपतिकन्या । यथा, भागवते । १० । ५८ । ५७ । “सुताञ्च मद्राधिपतेर्लक्ष्मणां लक्ष्मणैर्युताम् । स्वयंवरे जहारैकः स सुपर्णः सुधामिव ॥”) दुर्य्योधनकन्या । सा तु श्रीकृष्णपुत्त्रेण साम्बेन विवाहिता । इति महाभारतम् ॥ (यथा, भागवते । १० । ६८ । १ । “दुर्य्योधनसुतां राजन् लक्ष्मणां समितिञ्जयः । स्वयंवस्थामहरत् साम्बो जाम्बवतीसुतः ॥”) लक्ष्मीः, स्त्री, (लक्षयति पश्यति उद्योगिनमिति । लक्षि + “लक्षेर्मुट् च ।” उणा० ३ । १६० । इति ईप्रत्ययो मुडागमश्च ।) विष्णुपत्नी । तत्पर्य्यायः । पद्मालया २ पद्मा ३ कमला ४ श्रीः ५ हरि- प्रिया ६ इन्दिरा ७ लोकमाता ८ मा ९ क्षीराब्धितनया १० रमा ११ । इत्यमरः ॥ जलधिजा १२ भार्गवी १३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ हरिवल्लभा १४ दुग्धाब्धितनया १५ क्षीरसागरसुता १६ । इति कविकल्पलता ॥ * ॥ अथ लक्ष्मीमन्त्राः । “वान्तं वह्निसमारूढं वामनेत्रेन्दुसंयुतम् । बीजमेतत् श्रियः प्रोक्तं सर्व्वकामफलप्रदम् ॥” * ॥ अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं कर्म्म विधाय हृत्पद्मस्य पूर्ब्बादिकेशरेषु मध्ये च पीठशक्तीः पीठमनुञ्च न्यसेत् । ॐ विभूत्यै नमः । एवं उन्नत्यै कान्त्यै सृष्ट्यै कीर्त्त्यै सन्नत्यै व्युष्ट्यै उत्कृष्ट्यै ऋद्ध्यै । ततः श्रीकमलासनाय नमः । इत्यासनं विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि भृगुऋषये नमः मुखे निवृच्छन्दसे नमः । हृदि श्रियै देवतायै नमः । ततः कराङ्गन्यासौ कुर्य्यात् । श्रां अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । श्रीं तर्जनीभ्यां स्वाहा । श्रूं मध्यमाभ्यां वषट् । इत्यादि । एव श्रां हृदयाय नमः इत्यादिना च न्यसेत् । तथा च निबन्धे । “अङ्गानि दीर्घयुक्तेन रमाबीजेन कल्पयेत् ।” ततो ध्यानम् । “कान्त्या काञ्चनसन्निभां हिमगिरिप्रख्यै- श्चतुर्भिर्गजै र्हस्तोत्क्षिप्तहिरण्मयामृतघटैराषिच्यमानां श्रियम् । बिभ्राणां वरमब्जयुग्ममभयं हस्तैः किरीटो- ज्ज्वलां क्षौमाबद्धनितम्बविम्बललितां वन्देऽरविन्द- स्थिताम् ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततः पीठपूजां विधाय केशरेषु मध्ये च विभू- त्यादिपीठमन्वन्तपूजां विधाय पुनर्ध्यात्वा आवा-

हनादिपञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधाय आव- रणपूजामारभेत् । अग्न्यादिकेशरेषु मध्ये दिक्षु च श्रां हृदयाय नमः । इत्यादिना संपूज्य दिग्- दलेषु पूर्व्वादिषु ॐ वासुदेवाय नमः । एवं सङ्क- र्षणाय प्रद्युम्नाय अनिरुद्धाय । विदिग्दलेषु ॐ दमकाय ॐ सलिलाय ॐ गुग्गुलवे ॐ कुरु- ण्टकाय । ततो देव्या दक्षिणे ॐ शङ्खनिधये नमः । एवं वसुधारायै । वामे ॐ पद्मनिधये वसुमत्यै । पत्राग्रेषु पूर्व्वादिषु ॐ वलाक्यै नमः । एवं विमलायै कमलायै वनमालिकायै विभी- षिकायै शाङ्कर्य्यै वसुमालिकायै । तद्बहिरिन्द्रा- दीन् वज्रादींश्च पूजयेत् । ततो धूपादिविस- र्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं द्वादशलक्षजपः । तथा च । “भानुलक्षं जपेन्मन्त्रं दीक्षितो विजितेन्द्रियः । तत्सहस्रञ्च जुहुयात् कमलैर्मधुराप्लुतैः । जपान्ते जुहुयान्मन्त्री तिलैर्वा मधुराप्लुतैः । विल्वैः फलैर्व्वा जुहुयात्त्रिभिर्व्वा साधकोत्तमः ॥ वाग्भवं वनिता विष्णोर्माया मकरकेतनः । चतुर्ब्बीजात्मको मन्त्रश्चतुर्व्वर्गफलप्रदः ॥” वाग्भवं ऐं । विष्णुवनिता श्रीँ । माया ह्रीँ । मकरकेतनः क्लीँ । अस्य पूजादिकं पूर्व्ववद्- बोध्यम् । तथा च । “रमायाः कल्पिते पीठे तद्बिधानेन पूजयेत् । कुर्य्यात् प्रयोगान् तत्रस्थाननेन साधकोत्तमः ॥ निधिभिः सेव्यते नित्यं मूर्त्तिमद्भिरुपस्थितैः ॥” ध्याने तु विशेषः । “माणिक्यप्रतिभप्रभां हिमनिभैस्तुङ्गैश्चतुर्भिर्गजै- र्हस्तग्राहितरत्नकुम्भसलिलैराषिच्यमानां सदा । हस्ताब्जैर्वरदानमम्बुजयुगाभीतीर्दधानां हरेः कान्तां काङ्क्षितपारिजातलतिकां वन्दे सरोजा- सनाम् ॥” अस्य पुरश्चरणं द्वादशलक्षजपः । तथा च । “भानुलक्षं हविष्याशी जपेदन्ते सरोरुहैः । जुहुयादरुणैः पुष्पैस्तत्सहस्रं जितेन्द्रियः ॥” मन्त्रान्तरम् । नमः कमलान्ते वासिन्यै ठद्वय- मिति प्रोक्तो दशाक्षरः । तथा च निबन्धे । “दीर्घा यादिर्विसर्गान्तो ब्रह्मा भानुर्व्वसुन्धरा । वान्तेसिन्यै प्रिया वह्नेर्मनुः प्रोक्तो दशाक्षरः ॥” “दीर्घा नकारः । यादिर्मः । ब्रह्मा कः । भानुर्मः । वसुन्धरा लः । वान्तेसिन्यै वासिन्यै । वह्निप्रिया स्वाहा । अस्य पूजाप्रयोगः । पूर्व्व- वत् पीठमन्वन्तं विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि दक्षऋषये नमः । मुखे विराट्छन्दसे नमः । हृदि श्रियै देवतायै नमः । तथा च शारदायाम् । “ऋषिर्दक्षो विराट्छन्दो देवता श्रीः प्रकी र्त्तिता ॥” ततः कराङ्गन्यासौ । ॐ देव्यै नमोऽङ्गुष्ठाभ्यां नमः । ॐ पद्मिन्यै नमस्तर्जनीभ्यां स्वाहा । ॐ विष्णुपत्न्यै नमो मध्यमाभ्यां वषट् । ॐ वरदायै नमोऽनामिकाभ्यां हुं ।

पृष्ठ ४/१९७

ॐ कमलरूपायै नमः कनिष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । ॐ देव्यै नमो हृदयाय नम इत्यादि । तथा च निबन्धे । “देव्यै हृदयमाख्यातं पद्मिन्यै शिर ईरितम् । विष्णुपत्न्यै शिखा प्रोक्ता वरदायै तनुच्छदम् । अस्त्रं कमलरूपायै नमोऽन्ताः प्रणवादिकाः ॥” ततो ध्यानम् । “आसीना सरसीरुहे स्मितमुखी हस्ताम्बुजै- र्बिभ्रती दानं पद्मयुगाभये च वपुषा सौदामिनी- सन्निभा । मुक्ताहारविराजमानपृथुलोत्तुङ्गस्तनोद्भाषिणी पायाद्वः कमला कटाक्षविभवैरानन्दयन्ती हरिम् ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कृत्वा पूर्व्वोक्तपीठशक्तिसहितपीठमन्वन्तां पूजां विधाय पूनर्ध्यात्वावाहनादिपञ्चपुष्पाञ्जलिदान- पर्य्यन्तं विधायावरणपूजामारभेत् । अग्न्यादि- चतुष्क दिक्षु च ॐ देव्यै नमो हृदयाय नमः । ॐ पद्मिन्यै नमः शिरसे स्वाहा । ॐ विष्णु- पत्न्यै नमः शिखायै वषट् । ॐ वरदायै नमः कवचाय हुम् । ॐ कमलरूपायै नमोऽस्त्राय फट् । ततः पूर्ब्बादिदलेषु पूर्ब्बवत् वलाक्यादि पूजयेत् । तद्बहिरिन्द्रादीन् वज्रादींश्च पूजयेत् । ततो धूपादिविसर्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं दशलक्षजपः । तथा च । “दशलक्षं जपेन्मन्त्रं मन्त्रविद्बिजितेन्द्रियः । दशांशं जुहुयान्मन्त्री मधुराक्तैः सरोरुहैः ॥” * ॥ अथ लक्ष्मीस्तोत्रम् । ईश्वर उवाच । “त्रैलोक्यपूजिते देवि ! कमले विष्णुवल्लभे । यथा त्वं सुस्थिरा कृष्णे तथा भव मयि स्थिरा ॥ ईश्वरी कमला लक्ष्मीश्चला भूतिर्हरिप्रिया । पद्मा पद्मालया सम्पत्सृष्टिः श्रीः पद्मधारिणी ॥ द्बादशैतानि नामानि लक्ष्मीं संपूज्य यः पठेत् । स्थिरा लक्ष्मीर्भवेत् तस्य पुत्त्रदारादिभिः सह ॥” इति तन्त्रसारः ॥ विष्णुपुराणोक्तलक्ष्मीस्तोत्रं तत्रैव १ अंशे ९ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ लक्ष्मीपूजा- निरूपणम् । यथा, स्कन्दपुराणे । “पौषे चैत्रे तथा भाद्रे पूजयेयुः स्त्रियः श्रियम् । सिंहे धनुषि मीने च स्थिते सप्ततुरङ्गमे ॥ प्रत्यब्दं पूजयेल्लक्ष्मीं शुक्लपक्षे गुरोर्दिने । नापराह्णे न रात्रौ च नासिते न त्र्यहस्पृशि ॥ द्वादश्याञ्चैव नन्दायां रिक्तायाञ्च निरंशके । त्रयोदश्यां तथाष्टम्यां कमलां नैव पूजयेत् ॥ न पूजयेत् शनौ भौमे न बुधे नैव भार्गवे । पूजयेत्तु गुरोर्वारे चाप्राप्ते रविसोमयोः ॥ गुरुवारे हि पूर्णा च यत्नेन यदि लभ्यते । तत्र पूज्या तु कमला धनपुत्त्रविवर्द्धिनी ॥ न कुर्य्यात् प्रथमे मासि नैव कुर्य्याद्बिसर्जनम् । न घण्टां वादयेत्तत्र नैव झिण्टीं प्रदापयेत् ॥

पौषे च दशमी शस्ता चैत्रके पञ्चमी तथा । नभस्ये पूर्णिमा ज्ञेया गुरुवारे विशेषतः ॥ आढकं धान्यसम्पूर्णं नानाभरणभूषितम् । सुगन्धिशुक्लपुष्पेण शुक्लपक्षे प्रपूजयेत् ॥ पौषे तु पिष्टकं दद्यात् परमान्नञ्च चैत्रके । पिष्टकं परमान्नञ्च नभस्ये तु विशेषतः ॥ गुरुवारसमायुक्ता नभस्ये पूर्णिमा शुभा । कमलां पूजयेत्तत्र पुनर्ज्जन्म न विद्यते ॥ एकेन कमलेनैव कमलां पूजयेद् यदि । इह लोके सुखं प्राप्य परत्र केशवं व्रजेत् ॥ प्राङ्मुखी पूजयेल्लक्ष्मीं पश्चिमाननसंस्थिताम् । गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्याद्युपचारकैः ॥ गन्धद्वारेतिमन्त्रेण गन्धेनावाहयेदसौ । श्रिये जात इति द्वाभ्यां पुष्पैरावाहयेत्ततः ॥” ततो ध्यानम् । “हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्रजम् । चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदसमावहाम् ॥ गौरवर्णान्तु द्बिभुजां सितपद्मोपरिस्थिताम् । विष्णोर्व्वक्षःस्थलस्थाञ्च जगच्छोभाप्रकाशिनीम् ॥ ध्यायेदाद्यां सदा देवीं पूजाकाले विशेषतः । ततः पूजादिकं कुर्य्यात् श्रीं लक्ष्मीं नम इत्यृचा ॥ लक्ष्मीः पद्मालया पद्मा कमला श्रीर्धतिः क्षमा । तुष्टिः पुष्टिस्तथा कान्तिर्मेधा विद्या रमा श्रुतिः ॥ हरिप्रिया तथा विष्णोः प्रिया नारायणस्य च । एताभिः सप्तदशभिर्लक्ष्मीबीजादिनार्च्चयेत् ॥ लक्ष्मीनारायणाभ्याञ्च नमोऽन्तेन प्रपूजयेत् । धिषणञ्च कुबेरञ्च पूजयेत्तदनन्तरम् ॥” लक्षीचरित्रे । “न कृष्णपक्षे रिक्तायां दशमीद्वादशीषु च । श्रवणादिचतुरृक्षे लक्ष्मीपूजां न कारयेत् ॥” इति कालचन्द्रिका ॥ दीपान्वितामावस्यायां लक्ष्मीपूजाविधिर्यथा, -- “तुलारासिगते भानौ अमावास्यां नराधिपः । स्नात्वा देवान् पितॄन् भक्त्या संपूज्याथ प्रणम्य च ॥ कृत्वा तु पार्व्वणश्राद्धं दधिक्षीरगुडादिभिः । ततोऽपराह्णसमये घोषयेन्नगरे नृपः । लक्ष्मीः संपूज्यतां लोका उल्काभिश्चाभिवेष्ट्य- ताम् ॥ अमावास्या यदा रात्रौ दिवाभागे चतुर्द्दशी । पूजनीया तदा लक्ष्मीर्विज्ञेया सुखरात्रिका ॥ अमावास्यां यदा देवाः कार्त्तिके मासि केश- वात् । अभयं प्राप्य सुप्ताश्च क्षीरोदार्णवसानुषु ॥ लक्ष्मीर्दैत्यभयान्मुक्ता सुखं सुप्ताम्बुजोदरे । चतुर्युगसहस्रान्ते ब्रह्मा स्वपिति पङ्कजे ॥ अतोऽत्र विधिवत् कार्य्या मनुष्यैः सुखसुप्तिका । दिवा तत्र न भोक्तव्यमृते बालातुराज्जनात् ॥ प्रदोषसमये लक्ष्मीं पूजयित्वा यथाक्रमम् । दीपवृक्षास्तथा कार्य्या भक्त्या देवगृहेष्वपि ॥ चतुष्पथश्मशानेषु नदीपर्व्वतसानुषु । वृक्षमूलेषु गोष्ठेषु चत्वरेषु गृहेषु च ॥ वस्त्रैः पुष्पैः शोभितव्याः क्रयविक्र भूमयः ।

दीपमालापरिक्षिप्ते प्रदोषे तदनन्तरम् ॥ ब्राह्मणान् भोजयित्वादौ विभज्य च बुभुक्षि- तान् । अलङ्कृतेन भोक्तव्यं नववस्त्रोपशोभिना । स्निग्धैर्मुग्धैर्व्विदग्धैश्च बान्धवैर्भृतकैः सह ॥” अत्र लक्ष्मीपूजायां पुष्पदानकाले । “नमस्ते सर्व्वदेवानां वरदासि हरिप्रिये ! । या गतिस्त्वत्प्रपन्नानां सा मे भूयात्त्वदर्च्चनात् ॥” लक्ष्म्यै नम इत्यनेन वारत्रयं पूजयेत् । “सुखरात्र्यां प्रदोषे तु कुबेरं पूजयन्ति ये ॥” इति रुद्रधरधृतात् कुबेरमपि पूजयन्ति । “धनदाय नमस्तुभ्यं निधिपद्माधिपाय च । भवन्तु त्वत्प्रसादान्मे धनधान्यादिसम्पदः ॥” इति पठित्वा कुबेराय नम इति त्रिः पूजयेत् । ततो देवगृहादिषु दीपान् दद्यात् । तत्र मन्त्रः । “अग्निज्योती रविज्योतिश्चन्द्रज्योतिस्तथैव च । उत्तमः सर्व्वज्योतीनां दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥” ततो ब्राह्मणान् बन्धूंश्च भोजयित्वा स्वयं भुक्त्वा सुखं सुप्त्वा प्रत्यूषे भविष्योक्तं कर्म्म कुर्य्यात् । तथा, -- “सुखरात्रेरुषःकाले प्रदीपोज्ज्वलितालये । बन्धूर्ब्बन्धूनबन्धूंश्च वाचा कुशलयार्च्चयेत् ॥ प्रदीपवन्दनं कार्य्यं लक्ष्मीमङ्गलहेतवे । गोरोचनाक्षतञ्चैव दद्यादङ्गेषु सर्व्वतः ॥” लक्ष्मीपूजामन्त्रः । “विश्वरूपस्य भार्य्यासि पद्मे पद्मालये शुभे । महालक्ष्मि नमस्तुभ्यं सुखरात्रिं कुरुष्व मे ॥ वर्षाकाले महाघोरे यन्मया दुष्कृतं कृतम् । सुखरात्रिप्रभातेऽद्य तन्मे लक्ष्मीर्व्यपोहतु ॥ या रात्रिः सर्व्वभूतानां या च देवेष्ववस्थिता । संवत्सरप्रिया या च सा ममास्तु सुमङ्गला ॥ माता त्वं सर्व्वभूतानां देवानां सृष्टिसम्भवा । आख्याता भूतले देवि ! सुखरात्रि नमोऽस्तु ते ॥” लक्ष्म्यै नम इति त्रिः पूजयेत् । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ * ॥ तस्या उपाख्यानं यथा, -- नारद उवाच । “श्रीकृष्णस्यात्मनश्चैव निर्गुणस्य निराकृतेः । सावित्रीयमसंवादे श्रुतं सुनिर्म्मलं यशः ॥ तद्गुणोत्कीर्त्तनं सत्यं मङ्गलानाञ्च मङ्गलम् । अधुना श्रोतुमिच्छामि लक्ष्म्युपाख्यानमेव च ॥ केनादौ पूजिता सापि किम्भूता केन वा पुरा । तद्गुणोत्कीर्त्तनं सत्यं वद वेदविदांवर ॥ श्रीनारायण उवाच । सृष्टेरादौ पुरा ब्रह्मन् कृष्णस्य परमात्मनः । देवी वामांशसम्भूता बभूव रासमण्डले ॥ अतीवसुन्दरी रामा न्यग्रोधपरिमण्डला । यथा द्बादशवर्षीया शश्वत् सुस्थिरयौवना ॥ श्वेतचम्पकवर्णाभा सुखदृश्या मनोहरा । शरत्पार्व्वणकोटीन्दुप्रभाप्रच्छादितानना ॥ शरन्मध्याह्नपद्मानां शोभामोचनलोचना ।

पृष्ठ ४/१९८

सा च देवी द्विधा भूता सहसैवेश्वरेच्छया ॥ समा रूपेण वर्णेन तेजसा वयसा त्विषा । यशसा वाससा सूक्त्या भूषणेन गुणेन च ॥ स्मितेन वीक्षितेनैव वचसा गमनेन च । मधुरेण स्वरेणैव नयेनानुनयेन च ॥ तद्बामांशो महालक्ष्मीर्द्दक्षिणांशश्च राधिका । राधादौ वरयामास द्विभुजञ्च परात्परम् ॥ महालक्ष्मीश्च तत्पश्चाच्चकमे कमनीयकम् । कृष्णस्तद्गौरवेणैव द्विधारूपो बभूव ह ॥ दक्षिणांशश्च द्बिभुजो वामांशश्च चतुर्भुजः । चतुर्भुजाय द्बिभुजो महालक्ष्मीं ददौ पुरा ॥ लक्ष्यते दृश्यते विश्वं स्निग्धदृष्ट्या ययानिशम् । देवीषु या च महती महालक्ष्मीश्च सा स्मृता ॥ द्बिभुजो राधिकाकान्तो लक्ष्मीकान्तश्चतुर्भुजः । शुद्धसत्त्वस्वरूपैश्च गोपैर्गोपीभिरावृतः ॥ चतुर्भुजश्च वैकुण्ठं प्रययौ पद्मया सह । सर्व्वांशेन समौ द्बौ तौ कृष्णनारायणौ परौ ॥ महालक्ष्मीश्च योगेन नानारूपा बभूव सा । वैकुण्ठे च महालक्ष्मीः परिपूर्णतमा रमा ॥ शुद्धसत्त्वस्वरूपा च सर्व्वसौभाग्यसंयुता । प्रेम्णा सा च प्रधाना च सर्व्वासु रमणीषु च ॥ स्वर्गे च स्वर्गलक्ष्मीश्च शक्रसम्पत्स्वरूपिणी । पातालेषु च मर्त्येषु राजलक्ष्मीश्च राजसु ॥ गृहलक्ष्मीर्गृहेष्वेव गृहिणी च कलांशया । सम्पत्स्वरूपा गृहिणां सर्व्वमङ्गलमङ्गला ॥ गवां प्रसूः सा सुरभी दक्षिणा यज्ञकामिनी । क्षीरोदसिन्धुकन्या सा श्रीरूपा पद्मिनीषु च ॥ शोभास्वरूपा चन्द्रे च सूर्य्यमण्डलमण्डिता । विभूषणेषु रत्नेषु फलेषु च जलेषु च ॥ नृपेषु नृपपत्नीषु दिव्यस्त्रीषु गृहेषु च । सर्व्वशस्येषु वस्त्रेषु स्थानेषु संस्कृतेषु च ॥ प्रतिमासु च देवानां मङ्गलेषु घटेषु च । माणिक्येषु च मुक्तासु माल्येषु च मनोहरा ॥ मणीन्द्रेषु च हीरेषु क्षीरेषु चन्दनेषु च । वृक्षशाखासु रम्यासु नवमेधेषु वस्तुषु ॥ वैकुण्ठे पूजिता सादौ देवी नारायणेन च । द्वितीये ब्रह्मणा भक्त्या तृतीये शङ्करेण च ॥ विष्णुना पूजिता सा च क्षीरोदे भारते मुने ! स्वायम्भुवेन मनुना मानवेन्द्रैश्च सर्व्वतः ॥ ऋषीन्द्रैश्च मुनीन्द्रैश्च सद्भिश्च गृहिभिर्भवे । गन्धर्व्वाद्यैश्च नागाद्यैः पातालेषु च पूजिता ॥ शुक्लाष्टम्यां भाद्रपदे कृता पूजा च ब्रह्मणा । भक्त्या च पक्षपर्य्यन्तं त्रिषु लोकेषु नारद ! ॥ चैत्रे पौषे च भाद्रे च पुण्ये मङ्गलवासरे । विष्णुना निर्म्मिता पूजा त्रिषु लोकेषु भक्तितः ॥ वर्षान्ते पौषसंक्रान्त्यां मेध्यामावाह्य प्राङ्गणे । मनुस्तां पूजयामास सा भूता भुवनत्रये ॥ राजेन्द्रेण पूजिता सा मङ्गलेनैव मङ्गला । केदारेणैव नीलेन नलेन सुवलेन च ॥ ध्रुवेणोत्तानपादेन शक्रेण बलिना तथा । कश्यपेन च दक्षेण कर्द्दमेन विवस्वता ॥

प्रियव्रतेन चन्द्रेण कुबेरेणैव वायुना । यमेन वह्निना चैव वरुणेनैव पूजिता ॥ एवं सर्व्वत्र सर्व्वैश्च वन्दिता पूजिता सदा । सर्व्वैश्वर्य्याधिदेवी सा सर्व्वसम्पत्स्वरूपिणी ॥” अपि च । नारद उवाच । “बारायणप्रिया सा च वरा वैकुण्ठवासिनी । वैकुण्ठाधिष्ठातृदेवी महालक्ष्मीः सनातनी ॥ कथं बभूव सा देवी पृथिव्यां सिन्धुकन्यका । किं तद्ध्यानञ्च स्तवनं सर्व्वः पूजाविधिक्रमः । पुरा केन स्तुतादौ सा तन्मां व्याख्यातुमर्हसि ॥ श्रीनारायण उवाच । पुरा दुर्व्वाससः शापात् भ्रष्टश्रीश्च पुरन्दरः । बभूव देवसंघश्च मर्त्यलोकश्च नारद ! ॥ लक्ष्मीः स्वर्गादिकं त्यक्त्वा रुष्टा परमदुःखिता । गत्वा लीना च वैकुण्ठे महालक्ष्म्याञ्च नारद ॥ तदा शोकाद्ययुर्देवा दुःखिता ब्रह्मणः सभाम् । ब्रह्माणञ्च पुरस्कृत्य ययुर्वैकुण्ठमेव च ॥ वैकुण्ठे शरणापन्ना देवा नारायणे परे । अतीवदैन्ययुक्ताश्च शुष्ककण्ठौष्ठतालुकाः ॥ तदा लक्ष्मीश्च कलया पुरा नारायणाज्ञया । बभूव सिन्धुकन्या सा शक्रसम्पत्स्वरूपिणी ॥ तथा मथित्वा क्षीरोदं देवा दैत्यगणैः सह । संप्रापुश्च वरं लक्ष्म्या ददृशुस्ताञ्च तत्र हि ॥ सुरादिभ्यो वरं दत्त्वा वरमालाञ्च विष्णवे । ददौ प्रसन्नवदना तुष्टा क्षीरोदशायिने ॥ देवाश्चाप्यसुरग्रस्तं राज्यं प्रापुश्च तद्वरात् । तां सम्पूज्य च सम्भूय सर्व्वत्र च निरापदः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३५ । ३६ अध्यायौ । लक्ष्म्या अगम्यगृहाणि यथा, -- “यं यं रुष्टो गुरुर्द्देवो माता तातश्च बान्धवः । अतिथिः पितृलोकाश्च न यामि तस्य मन्दि- रम् ॥ मिथ्यावादी च यः शश्वन्नास्तीति वाचकः सदा । सत्त्वहीनश्च दुःशीलो न गेहं तस्य याम्यहम् ॥ सत्यहीनः स्थाप्यहारी मिथ्यासाक्ष्यप्रदायकः । विश्वासघ्नः कृतघ्नो यो न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ चिन्ताग्रस्तो भयग्रस्तः शत्रुग्रस्तोऽतिपातकी । ऋणग्रस्तोऽतिकृपणो न गेहं यामि पापिनाम् ॥ दीक्षाहीनश्च शोकार्त्तो मन्दधीः स्त्रीजितः सदा । पुंश्चलीपतिपुत्त्रौ यौ तद्गेहं नैव याम्यहम् ॥ पुंश्चल्यन्नञ्चावीरान्नं यो भुङ्क्ते कामतः सदा । शूद्रान्नभोजी तद्याजी तद्गेहं नैव याम्यहम् ॥ यो दुर्व्वाक् कलहाविष्टः कलिः शश्वदघालये । स्त्री प्रधाना गृहे यस्य न यामि तस्य मन्दि- रम् ॥ यत्र नास्ति हरेः पूजा तदीयगुणकीर्त्तनम् । नोत्सुकश्च प्रशंसायां न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ कन्यान्नवेदविक्रेता नरघाती च हिंसकः । नरकागारसदृशं न यामि तस्य मन्दिरम् ॥

स्वदत्तां परदत्तां वा ब्रह्मवृत्तिं सुरस्य च । यो हरेद्दानहीनश्च न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ यत् कर्म्म दक्षिणाहीनं मूढधीः कुरुते शठः । स पापी पुण्यहीनश्च न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ मातरं पितरं भार्य्यां गुरुपत्नीं गुरुञ्च तम् । अनाथां भगिनीं कन्यामनन्याश्रयबान्धवान् ॥ कार्पण्याद्यो न पुष्णाति सञ्चयं कुरुते सदा । तद्गृहान्नरकाकारान्न यामि तान्मुनीश्वराः ॥ मूत्रं पुरीषमुत्सृज्य यस्तत् पश्यति मन्दधीः । यः शेते स्निग्धपादेन न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ अधौतपादशायी यो नग्नः शेतेऽतिनिद्रितः । सन्ध्याशायी दिवाशायी न यामि तस्य मन्दि- रम् ॥ मूर्ध्नि तैलं पुरो दत्त्वा योऽन्यदङ्गमुपस्पृशेत् । ददाति पश्चाद्गात्रे वा न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ दत्त्वा तैलं मूर्द्ध्नि गात्रे विण्मूत्रं यः समुत्सृजेत् । प्रणमेदाहरेत् पुष्पं न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ तृणं छिनत्ति नखरैर्नखरैर्व्विलिखेन्महीम् । गात्रे पादे मलं यस्य न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ दशनं वसनं यस्य समलं रूक्षमस्तकम् । विकृतौ ग्रासहासौ च न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ मन्त्रविद्योपजीवी च ग्रामयाजी चिकित्सकः । सूपकृद्देवलश्चैव न यामि तस्य मन्दिरम् ॥ विवाहं धर्म्मकार्य्यं वा यो निहन्ति च कोपतः । दिवामैथुनकारी यो न यामि तस्य मन्दिरम् ॥” इत्यादि ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे लक्ष्मीचरित- न्नाम २३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “कुचेलिनं दन्तमलोपधारिणं बह्वाशिनं निष्ठुरवाक्यभाषिणम् । सूर्य्योदये चास्तमये च शायिनं विमुञ्चति श्रीरपि चक्रपाणिनम् ॥ नित्यं छेदस्तृणानां धरणिविलिखनं पादयो- रल्पमार्ष्टि- र्द्दन्तानामल्पशौचं वसनमलिनता रूक्षता मूर्द्धजानाम् । द्वे सन्ध्ये चापि निद्रा विवसनशयनं ग्रांसहातिरेकं स्वाङ्गे पीठे च वाद्यं निधनमुपनयेत् केशव- स्यापि लक्ष्मीम् ॥ शिरः सुधौतं चरणौ सुमार्ज्जितौ वराङ्गनासेवनमल्पभोजनम् । अनग्नशायित्वमपर्व्वमैथुनं चिरप्रनष्टां श्रियमानयन्ति षट् ॥ यस्य कस्य तु पुष्पस्य पाण्डरस्य विशेषतः । शिरसा धार्य्यमाणस्य अलक्ष्मीः प्रतिहन्यते ॥ दीपस्य पश्चिमा च्छाया छाया शय्यासनस्य च । रजकस्य तु यत्तीर्थमलक्ष्मीस्तत्र तिष्ठति ॥” इत्यादि गारुडे ११४ अध्यायः ॥ * ॥ अङ्गविशेषे तस्याः स्थितिफलं यथा, -- देवा ऊचुः । “कथयस्व जगन्नाथ ! केषु स्थानेष्ववस्थिता । पुरुषाणां फलं किं वा प्रयच्छत्यथ नश्यति ॥

पृष्ठ ४/१९९

दत्तात्रेय उवाच । नृणां पादस्थिता लक्ष्मीर्निलयं संप्रयच्छति । सक्थिनि संस्थिता वस्त्रं रत्नं नानाविधं वसु ॥ कलत्रदा गुह्यसंस्था क्रोडस्थापत्यदायिनी । मनोरथान् पूरयति पुरुषाणां हृदि स्थिता ॥ लक्ष्मीर्लक्ष्मीवतां श्रेष्ठं कण्ठस्था कण्ठभूषणम् । अभीष्टबन्धुदारैश्च तथाश्लेषं प्रवासिभिः ॥ मिष्टान्नं वाक्यलावण्यमाज्ञामवितथान्तथा । मुखसंस्था कवित्वञ्च यच्छत्युदधिसम्भवा ॥ शिरोगता संत्यजति ततोऽन्यं याति संश्रयम् । सेयं शिरोगता दैत्यान् परित्यजति साम्प्रतम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे दत्तात्रेयचरिताध्यायः ॥ * ॥ अथ लक्ष्मीचरित्रम् । श्रीसूत उवाच । “मेरुपृष्ठे सुखासीनां लर्क्ष्मो पृच्छति केशवः । केनोपायेन देवि त्वं नृणां भवसि निश्चला ॥ श्रीरुवाच । शुक्लाः पारावता यत्र गृहिणी यत्र चोज्ज्वला । अकलहा वसतिर्यत्र तत्र कृष्ण वसाम्यहम् ॥ धान्यं सुवर्णसदृशं तण्डुला रजतोपमाः । अन्नञ्चैवातुषं यत्र तत्र कृष्ण वसाम्यहम् ॥ यः संविभागी प्रियवाक्यभाषी वृद्धोपसेवी प्रियदर्शनश्च । अल्पप्रलापी न च दीर्घसूत्री तस्मिन् सदाहं पुरुषे वसामि ॥ यो धर्म्मशीलो विजितेन्द्रियश्च विद्याविनीतो न परोपतापी । अगर्व्वितो यश्च जनानुरागी तस्मिन् सदाहं पुरुषे वसामि ॥ चिरं स्नाति द्रुतं भुङ्क्ते पुष्पं प्राप्य न जिघ्रति । यो न पश्येत् स्त्रियं नग्नां नियतं स च मे प्रियः ॥ त्यागः सत्यञ्च शौचञ्च यत्र एते महागुणाः । यः प्राप्नोति गुणानेतान् श्रद्धावान् स च मे प्रियः ॥ सर्व्वलक्षणमध्ये तु त्याग एव विशिष्यते । काले देशे च पात्रे च स च त्यागः प्रशस्यते ॥ नित्यमामलके लक्ष्मीर्नित्यं वसति गोमये । नित्यं शङ्खे च पद्मे च नित्यं श्रीः शुक्लवाससि ॥ वसामि पद्मोत्पलशङ्खमध्ये वसामि चन्द्रे च महेश्वरे च । नारायणे चैव वसुन्धरायां वसामि नित्योत्सवमन्दिरेषु ॥” वसुन्धरायामित्यत्र वसौ धरायामिति वा पाठः ॥ “यथोपदिष्टा गुरुभक्तियुक्ता पत्युर्व्वचो नाक्रमते च नित्यम् । नित्यञ्च भुङ्क्ते पतिभुक्तशेषं तस्याः शरीरे नियतं वसामि ॥ तुष्टा च धीरा प्रियवादिनी च सौभाग्ययुक्ता च सुशोभना च । लावण्ययुक्ता प्रियदर्शना या पतिव्रता या च वसामि तासु ॥ श्यामा मृगाक्षी कृशमध्यभागा सुभ्रूः सुकेशी सुगतिः सुशीला ।

गभीरनाभिः समदन्तपङ्क्ति- स्तस्याः शरीरे नियतं वसामि ॥ या पापरक्ता पिशुनस्वभावा स्वाधीनकान्तः परिभूयते च । अमर्षकामा कुचरित्रशीला तामङ्गनां प्रेतमुखीं त्यजामि ॥ पुष्पं पर्य्युषितं पूतिं शयनं बहुभिः सह । भग्नासनं कुनारीञ्च दूरतः परिवजयेत् ॥ चिताङ्गारकमस्थीनि वह्निं भस्म द्विजञ्च गाम् । न पादेन स्पशेत् पादं कार्पासास्थि तुषं गुरुम् ॥ नखकेशोदकञ्चैव मैथुनं पर्व्वसन्ध्ययोः । वर्जयेन्नग्नशायित्वमेकाकी मिष्टभोजनम् ॥ शिरः सपुष्पं चरणौ सुपूजितौ निजाङ्गनासेवनमल्पभोजनम् अनग्नशायित्वमपर्व्वमैथुनं चिरप्रनष्टां श्रियमानयन्ति षट् ॥ सम्मार्जनीरजोवात निर्गुण्डीं लकुचन्तथा । रात्रौ विल्वपलाशञ्च कपित्थं वर्जयेद्दधि ॥ स्वगात्रासनयोर्वाद्यं अपूजा मूर्द्धपादयोः । उच्छिष्टस्पर्शनं मूर्द्ध्नि स्नानाभ्यङ्गञ्च वर्जयेत् ॥ शयनञ्चान्धकारे च रात्रिवासो दिने तथा । म्लानाम्बरं कुबेशञ्च वर्जयेत् शुष्कभोजनम् ॥ परेणोद्बर्त्तितं वक्षः स्वयं माल्यापकर्षणम् । आलस्यमवसादञ्च न कुर्य्याल्लोष्टमर्द्दनम् ॥ शुक्रवारे च यत्तैलं शिलापिष्टञ्च दर्शके । स्वयं वामेन मूर्द्धानं पाणिना नैव संस्पृशेत् ॥ तारकाः पुष्यवन्तो च न पश्येदशुचिः पुमान् । नेक्षेद्गुह्यं परस्त्रीणां नास्तं यान्तं दिवाकरम् ॥ कुर्य्यान्नान्यधनाकाङ्क्षां परस्त्रीणां तथैव च । परेषां प्रतिकूलञ्च उदितार्के प्रबोधनम् । नखकण्टकरक्तैश्च मृत्तिकाङ्गारवारिभिः । वृथा विलेखनं भूमौ न कुर्य्यान्मम काङ्क्षया ॥ स्वयं दोहं स्वयं माल्यं स्वयं घृष्टञ्च चन्दनम् । नापितस्य गृहे क्षौरं शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥” स्वयं दोहमित्यत्र ग्रथितञ्चेति वा पाठः । “न निन्दां गणके विप्रे पादयोर्नर्त्तनन्तथा । प्रतिकूलञ्चरेत् स्त्रीणां भुक्त्वा च दन्तधावनम् ॥ अघृतं मांससूपञ्च नग्नाञ्चैव स्त्रियन्तथा । भक्षणाद्दशनाच्चैव शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥ मन्त्रैरयुक्तः परदारसेवी आचारहीनः परसेवकश्च । सङ्कीर्णचारी परिवादशील- स्तं निष्ठुरं दम्भमयं त्यजामि ॥ शयनञ्चार्द्रपादेन रात्रिवासो दिने तथा । नोत्तरीयमधः कुर्य्यात् शुष्कपादेन भोजनम् ॥ अशुचिं म्लानवस्त्राञ्च दुर्गन्धामसुखावहाम् । अभूषणामपुष्पाञ्च न कुर्य्यादात्मनस्तनुम् ॥ कर्णे च वदने घ्राणे तथा करतलेऽपि च । पादे पृष्ठे तथा नेत्रे न कुर्य्यादनुलेपनम् ॥ चक्षुर्लग्ने हतं श्रेयो मुखलग्ने धनक्षयः । दरिद्रः कर्णलग्ने च पादपृष्ठे तथायुषः ॥ गन्धं पुष्पं यथा तोयं रत्नञ्चैव महोदधिम् ।

गृहीतं प्रथमं वस्त्रं वर्जयेन्न कदाचन ॥ अजरजः खररजस्तथा सम्मार्जनीरजः । स्त्रीणां पादरजो राजन् शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥ कुचेलिनं दन्तमलप्रधारिणं महाशठं निष्ठुरवाक्यभाषिणम् । सूर्य्योदये चास्तमिते तु शायिनं विमुञ्चति श्रीरपि चक्रपाणिनम् ॥” महाशठमित्यत्र बह्वाशिनमिति वा पाठः । “नित्यं छेदस्तृणानां क्षितिनखलिखनं पाठः । रल्पशौचं एकाङ्गे तैलहीनं वसनमलिनताबन्धनं मूर्द्ध- जानाम् । द्बे सन्ध्ये चापि निद्रा विवसनशयणं ग्रासहासा- तिरेकः स्वाङ्गे पीठे च वाद्यं हरति धनपतेः केशव- स्यापि लक्ष्मीम् ॥” अबन्धनमित्यत्र रूक्षता इति वा पाठः । “एवं यः कुरुते नित्यं मयोक्तानि च केशव ! । तुष्टा भवामि तस्याहं त्वय्येषा निश्चला यथा ॥ श्रीभाषितमिदं स्तोत्रं प्रातरुत्थाय यः पठेत् । तद्गृहं विपुलं रम्यं नित्यं भवति नान्यथा ॥ व्याधितो मुच्यते रोगी बद्धो मुच्येत बन्धनात् । आपदस्तस्य नश्यन्ति तमः सूर्य्योदये यथा ॥” इति स्कन्दपुराणे लक्ष्मीकेशवसंवादे लक्ष्मी- चरित्रं समाप्तम् ॥ * ॥ दुर्गा । यथा, -- “स्तुतिः सिद्धिरिति ख्याता श्रिया संश्रयणाच्च वा । लक्ष्मीर्व्वा ललना वापि क्रमात् सा कान्ति- रुच्यते ॥ इति देवीपुराणे ५५ अध्यायः ॥ सम्पत्तिः । शोभा । ऋद्ध्यौषधम् । वृद्धिनामौ- षधम् । फलिनीवृक्षः । इति मेदिनी । मे, २८ ॥ सीता । वीरयोषित् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्थलपद्मिनी । हरिद्रा । शमी । द्रव्यम् । मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ मोक्षप्राप्तिः । इति चण्डीटीकायां नागभट्टः ॥ (शोभा । यथा, कुमारे । ३ । ४९ । “कपालनेत्रान्तरलब्धमार्गै- र्ज्यातिःप्ररोहैरुदितैः शिरस्तः । मृणालसूत्राधिकसौकुमार्य्यां बालस्य लक्ष्मीं ग्लपयन्तमिन्दोः ॥”) लक्ष्मीकान्तः, पुं, (लक्ष्म्याः कान्तः ।) नारायणः । यथा, -- “नमः कमलनेत्राय हरये परमात्मने । जगतः पालयित्रे च लक्ष्मीकान्त नमोऽस्तु ते ॥” इति जन्माष्टमीव्रतकथा ॥ लक्ष्मीगृहं, क्ली, (लक्ष्म्याः गृहमावासस्थानम् ।) रक्तोत्पलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लक्ष्मी- वेश्म च ॥ लक्ष्मीजनार्द्दनः, पुं, (लक्ष्म्याः सहितो जनार्द्दनः ।) शालग्रामविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “एकद्वारे चतुश्चक्रं नवीननीरदोपमम् ।

पृष्ठ ४/२००

लक्ष्मीजनार्द्दनो ज्ञेयो रहितो वनमालया ॥” इति ब्रहम्वैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ (तथा, देवीभागवते । ९ । २४ । ५९ ॥) लक्ष्मीतालः, पुं, (लक्ष्मीयुक्तस्तालः ।) श्रीताल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तौर्य्यत्रिकस्य परिच्छेदविशेषः । तस्य द्रुतलघ्वणुविरामक्रमो यथा, -- “दौ लो णू द्बौ विरामान्तौ दलौ णू दविरा- मकः । विरामान्तौ द्रुतौ लश्च द्रुतौ लघुविरामकः ॥” इति सङ्गीतरत्नाकरे लक्ष्मीतालः ॥ लक्ष्मीनारायणः, पुं, (लक्ष्म्यान्वितो नारायणः ।) शालग्रामविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “एकद्वारे चतुश्चक्रं वनमालाविभूषितम् । नवीननीरदाकारं लक्ष्मीनारायणाभिधम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ लक्ष्मीनृसिंहः, पुं, (लक्ष्मीयुतो नृसिंहः ।) शाल- ग्रामविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “द्बिचक्रं विस्तृतास्यञ्च वनमालासमन्वितम् । लक्ष्मीनृसिंहं विज्ञेयं गृहिणाञ्च सुखप्रदम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ लक्ष्मीपतिः, पुं, (लक्ष्म्याः पतिः ।) वासुदेवः । नरपतिः । इति मेदिनी । ते, २१५ ॥ (यथा, किराते । १ । ४४ । “अथ क्षमामेव निरस्तविक्रम- श्चिराय पर्य्येसि सुखस्य साधनम् । विहाय लक्ष्मीपतिलक्ष्म कार्म्मुकं जटाधरः सन् जुहुधीह पावकम् ॥”) लवङ्गवृक्षः । पूगः । इति विश्वः ॥ लक्ष्मीपुत्त्रः, पुं, (लक्ष्म्याः पुत्त्रः ।) कामदेवः । घोटकः । इति मेदिनी । रे, २९३ ॥ कुशः । लवः । इति शब्दरत्नावली ॥ लक्ष्मीपुष्पः, पुं, (लक्ष्मीयुक्तं सौन्दर्य्यविशिष्टं पुष्प- मिवास्य ।) पद्मरागमणिः । इति हेमचन्द्रः ॥ लक्ष्मीफलः, पुं, (लक्ष्म्यास्तनजं फलं यत्र ।) विल्व- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लक्ष्मीवान्, [त्] पुं, (लक्ष्मीः शोभास्त्यस्येति । मतुप् । मस्य वः ।) पनसवृक्षः । इति शब्द- माला ॥ श्वेतरोहितवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ५२ । “सर्व्वलक्षणलक्षण्यो लक्ष्मीवान् समितिञ्जयः ॥”) लक्ष्मीवान्, [त्] त्रि, (लक्ष्मीरस्त्यत्रेति ।) श्रीयुक्तः । धनवान् । तत्पर्य्यायः । लक्ष्मणः २ श्रीलः ३ श्रीमान् ४ । इत्यमरः ॥ (यथाह कश्चित् । “शेषे धराभराक्रान्ते शेषे विश्वम्भरः श्रिया । लक्ष्मीवन्तो न पश्यन्ति दुःसहां परवेदनाम् ॥”) लक्ष्मीवेष्टः, पुं, (लक्ष्मीयुक्तो वेष्टः ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लक्ष्मीशः, पुं, (लक्ष्म्या ईशः ।) विष्णुः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लक्ष्मीसमाह्वया, स्त्री, (लक्ष्म्याः सम आह्वयो यस्याः ।) सीता । इति शब्दरत्नावली ॥

लक्ष्मीसहजः, पुं, (लक्ष्म्या सह जातः इति । जन् + डः । क्षीराब्धिजातत्वादस्य तथात्वम् ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ लक्ष्म्यारामः, पुं, (लक्ष्म्या आरामः ।) वनभेदः । इति शब्दमाला ॥ लक्ष्यं, क्ली, (लक्ष्यते यदिति । लक्ष् + ण्यत् ।) शरवेधस्थानम् । तत्पर्य्यायः । लक्षम् २ शर- व्यम् ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ८६ ॥ प्रतिकायः ४ वेध्यम् ५ । इति जटाधरः ॥ वेधम् ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ६४ । “कामस्तु बाणावसरं प्रतीक्ष्य पतङ्गवद्वह्निमुखं विविक्षुः । उमासमक्षं हरबद्धलक्ष्यः शरासनज्यां मुहुराममर्श ॥”) लक्ष्यः, त्रि, लक्षणया बोध्यः । इति साहित्य- दर्पणम् ॥ (लक्ष्यते इति । लक्ष + ण्यत् ।) दर्शनीयः । इति लक्षधात्वर्थदर्शनात् ॥ (व्याजः । इत्यमरः ॥ यथा, रघुः । ६ । ८१ । “रोमाञ्चलक्ष्येण स गात्रयष्टिं भित्वा निराक्रामदरालकेश्याः ॥” अनुमेयः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, कुमारे । ५ । ७४ । “इति द्विजातौ प्रतिकूलवादिनि प्रवेपमानाधरलक्ष्यकोपया ॥” तथा च रघुः । ४ । ५ । “छायामण्डललक्ष्येण तमदृश्या किल स्वयम् । पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीक्षितम् ॥”) लख, सृपि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) लखति । सृपि गतौ । इति दुर्गादासः ॥ लख, इ सृपि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, लङ्ख्यते । सृपि गतौ । इति दुर्गादासः ॥ लग, इ खञ्जे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-खञ्जे अक०-गतौ सक०-सेट् ।) इ, लङ्ग्यते । खञ्जो गतिवैकल्यम् । इति दुर्गा- दासः ॥ लग, क रके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, लागयति । रके स्वादाप्त्योः । रके इति रक क स्वाद आपने । इत्यस्य ञेरनित्यत्वे भावे अलि रूपम् । इति दुर्गादासः ॥ लग, म ए सङ्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) म, लगयति । ए, अल- गीत् । गलति अधर ओष्ठे । इति दुर्गादासः ॥ लगडं, त्रि, चारु । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लगितं, त्रि, सङ्गयुक्तम् । लागा इति भाषा । इति लगधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लगुडः, पुं, दण्डः । लाठी इति भाषा । इत्यमरः ॥ लगुडो वंशादिमयो दण्डः । लोहमयोऽस्त्रभेदः । इति सुभूतिः । लगुडो लोहमयी यष्टिरन्यत्रो- पचारादित्यन्ये । इति तट्टीकायां भरतः ॥

(अस्याकृतिपरिमाणादि यथा, शुक्रनीतौ । “लगुडः सूक्ष्मपादः स्यात् पृथ्वंशः स्थूलशीर्षकः । लौहबद्धाग्रभागश्च ह्नस्वदेहः सुपीवरः ॥ दण्डाकारो दृढाङ्गश्च तथा हस्तद्बयोन्नतः । उत्थानं पातनञ्चैव पेषणं पोथनं तथा ॥ चतस्रो गतयस्तस्य पञ्चमी नेह विद्यते । दृढकायः पत्तिवर्गो तेन युध्येत शत्रुभिः ॥”) लग्नं, क्ली, (लगति फले इति । लग सङ्गे + “क्षुब्ध- स्वान्तध्वान्तलग्नेति ।” ७ । २ । १८ । इति निपातनात् साधु ।) राशीनामुदयः । इत्यमरः ॥ राति फलं राशिस्तालव्यशकारः । अहोरात्र- मध्ये द्वादशराशय उदयन्ति । उदयः पूर्ब्बा- चलसंयोगः । तेषां क्रमेण उदयाचलसंयोगो लग्नं ओ लसजी व्रीडे ओदित्वान्नः निपातना- ज्जस्य गः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ तेषां शून्यायनांशपरिमाणं यथा, -- “रामोऽगवेदै -३ । ४७ र्जलधिस्तु मैत्रै -४ । १७ र्व्वाणो रसैः ५ । ६ पञ्च खसागरैश्च ५ । ४० । वाणः कुवेदै -५ । ४१ र्विषयोऽङ्कयुग्मैः ५ । २९ क्रमोत्क्रमान्मेषतुलादिमानम् ॥” तथा हि । मेषस्य ३ । ४७ ॥ तुलायाः ५ । २९ ॥ वृषस्य ४ । १७ ॥ वृश्चिकस्य ५ । ४१ ॥ मिथुनस्य ५ । ६ ॥ धनुषः ५ । ४० ॥ कर्क्कटस्य ५ । ४० ॥ मकरस्य ५ । ६ ॥ सिंहस्य ५ । ४१ ॥ कुम्भस्य ४ । १७ ॥ कन्यायाः ५ । २९ ॥ मीनस्य ३ । ४७ ॥ इति दीपिका ॥ * ॥ दशव्यङ्गुलाधिकपञ्चाङ्गुल- प्रभे कलिकाताख्यदेशे वर्त्तमानोनविंशायनांशे प्रामाणिककारिका यथा, -- “वेदोऽङ्गैः । ४ । ६ सोऽन्तवेदै ४ । ४८ रिषुरगन- यनैः ५ । २७ सोऽन्तरीक्षाम्बुनाथैः ५ । ४० । पारावाराश्रयासै -५ । ३४ र्गगनगनयनैः ५ । २९ षट्त्रिभि -५ । ३६ श्चन्द्रवेदैः ५ । ४१ । अङ्कक्ष्माभिः ५ । १९ समुद्रोऽसुशुचिभि -४ । ३५ रनलोऽष्टेषुभिः ३ । ५८ सोऽगवेदै -३ । ४७ । र्मेषादेकोनविंशे गणितपरिगतं मानमत्रा- यनांशे ॥” * ॥ उदयलग्नास्तलग्नयोर्दिनं प्रति रविभोग्यं यथा, “लग्नदण्डपलं द्विघ्नं तत्संख्यं क्रमतः पलम् । विपलञ्च रवेर्भोग्यमेवं कल्पनमस्तभे ॥” इति ज्योतिषम् ॥ एतयोर्विवरणं यथा, -- तत्र प्राचीनलग्नमानम् । लग्नाः दिनमुक्तम् । मासभुक्तम् । यथा पलम् । विपलम् । दण्डः । पलम् । १ मेषः । ७ । ३४ ॥ ३ । ४७ ॥ २ वृषः । ८ । ३४ ॥ ४ । १७ ॥ ३ मिथुनम् । १० । १२ ॥ ५ । ६ ॥ ४ कर्कटः । ११ । २० ॥ ५ । ४० ॥ ५ सिंहः । ११ । २२ ॥ ५ । ४१ ॥ ६ कन्या । १० । ५८ ॥ ५ । २९ ॥

पृष्ठ ४/२०१

लग्नाः दिनभुक्तम् । मासभुक्तम् । यथा पलम् । विपलम् । दण्डः । पलम् । ७ तुला । १० । ५८ ॥ ५ । २९ ॥ ८ वृश्चिकः । ११ । २२ ॥ ५ । ४१ ॥ ९ धनुः । ११ । २० ॥ ५ । ४० ॥ १० मकरः । १० । १२ ॥ ५ । ६ ॥ ११ कुम्भः । ८ । ३४ ॥ ४ । १७ ॥ १२ मीनः । ७ । ३४ ॥ ३ । ४७ ॥ तत्र स्वदेशाधुनिकलग्नमानम् । लग्नाः दिनभुक्तम् । मासभुक्तम् । यथा पलम् । विपलम् । दण्डः । पलम् । १ मेषः । ८ । १२ ॥ ४ । ६ । २ वृषः । ९ । ३६ ॥ ४ । ४८ ॥ ३ मिथुनम् । १० । ५४ ॥ ५ । २७ ॥ ४ कर्कटः । ११ । २० ॥ ५ । ४० ॥ ५ सिंहः । ११ । ८ ॥ ५ । ३४ ॥ ६ कन्या । १० । ५८ ॥ ५ । २९ ॥ ७ तुला । ११ । १२ ॥ ५ । ३६ ॥ ८ वृश्चिकः । ११ । २२ ॥ ५ । ४१ ॥ ९ धनुः । १० । ३८ ॥ ५ । १९ ॥ १० मकरः । ९ । १० ॥ ४ । ३५ ॥ ११ कुम्भः । ७ । ५६ ॥ ३ । ५८ ॥ १२ मीनः । ७ । ३४ ॥ ३ । ४७ ॥ अथ जन्मकालीनलग्नस्थग्रहसूचितफलम् । “लग्ने सूर्य्येऽक्षिरोगी शशिनि बलयुतो रूपवान् वित्तयुक्तो भौमे व्यङ्गः सुवाग्मी शशधरतनये सर्व्व- शास्त्रार्थवेत्ता । जीवे दाता पवित्रः सुकविरथ गते भार्गवे मण्डलेशः सौरौ कण्डूतिगात्रस्तमसि च नियतं वञ्चितो धर्म्महीनः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । हरिरुवाच । “उदयन्तु समारभ्य राशौ भानुः स्थितो हर । स्वराश्यादौ व्रजेदह्रि षड्भिः षड्भिस्तथा निशाम् ॥ मीने मेषे च पञ्च स्युश्चतस्रो वृषकुम्भयोः । मकरे मिथुने तिस्रः पञ्च चापे च कर्कटे ॥ सिंहे च वृश्चिके षट् च सप्त कन्या तुले तथा । एता लग्नप्रमाणेन घटिकाः परिकीर्त्तिताः ॥ शरपूर्ब्बावशानेषुरसाब्धीष्वधिसागराः । लङ्कोदया हि है वस्तुं लग्ना मेषादयोऽथवा ॥ मेषलग्ने भवेद्वन्ध्या वृषे भवति कामिनी । मिथुने सुभगा कन्या वेश्या भवति कर्कटे ॥ सिंहे चैवाल्पपुत्त्रा च कन्यायां रूपसंयुता । तुलायां रूपमैश्वर्य्यं वृश्चिके कर्कशा भवेत् ॥ सौभाग्यं धनुषि स्याच्च मकरे नीचगामिनी । कुम्भे चैवाल्पपुत्त्रा स्यान्मीने वैराग्यसंयुता ॥ तुला कर्कटको मेषो मकरश्चैव राशयः । चरकार्य्याणि कुर्य्याच्च स्थिरकार्य्याणि चैव हि ॥

पञ्चाननो वृषः कुम्भो वृश्चिकः स्युः स्थिराणि हि । कन्या धनुश्च मीनश्च मिथुनं द्विस्वभावतः ॥ द्विस्वभावानि कर्म्माणि कुर्य्यादेषु विचक्षणः । यात्रा चरेण कर्त्तव्या प्रवेष्टव्यं स्थिरेण तु । देवस्थापनवैवाह्यं द्विस्वभावेन कारयेत् ॥” इति गारुडे ६२ अध्यायः ॥ लग्नः, पुं, (लग् + क्तः । निपातनात् साधुः । यद्वा, लस्ज + क्तः । “ओ लस्जी । लग्नः लग्नवान् । लस्जेरोदनुबन्धबलादिडभावे नत्वं स्यात् ।” इति कृत्षष्ठे दुर्गसिंहः ।) स्तुतिपाठकः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रातर्गेयः २ स्तुतिव्रतः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सूतः ४ । इति जटाधरः ॥ लग्नः, त्रि, (लस्ज + क्तप्रत्ययेन साधुः ।) सक्तः । लज्जितः । इति मेदिनी ॥ लग्नकः, पुं, (लग्न एव । स्वार्थे कन् ।) प्रतिभूः । इत्यमरः ॥ द्बे लागा इति जामिन इति च ख्याते । तत्कार्य्ये लग्नकः । ओ लस्जी व्रीडे क्तः । स्वार्थे कन् । प्रतिनिधिर्भवति प्रतिभूः क्विप् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ लग्निका, स्त्री, नग्निका । इत्यमरटीका ॥ लघ, इ शोषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, लङ्घ्यते । शोष इह अल्पी- करणम् । ‘यं व्याधिरतिदीप्ताङ्गं कदाचित्तु न लङ्घति ॥’ इति हलायुधः ॥ गतावप्यन्ये । अन्ये चालङ्घिषुः शैलान् । इति दुर्गादासः ॥ लघ, इ क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) इ क, लङ्घयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ लघ, इ ङ अभुग्गत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सक० च-सेट् ।) इ, लङ्घ्यते । ङ, लङ्घते । अभुक् भोजनाभावः । तथा च । ‘ये गुणा लङ्घने प्रोक्तास्ते गुणा लघुभोजने ॥’ इति वैद्यकम् ॥ लङ्घने उपवासे इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लघट्, पुं, (लङ्घते मध्यस्थानमस्पृष्ट्वोत्तरस्थाने पतति प्लुतं इतस्ततो गच्छतीति वा । लङ्घ + “लङ्घेर्नलोपश्च ।” उणा० १ । १३४ । इति अटिः । नलोपश्च धातोः ।) वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ लघटिः, पुं, (लघ गतौ + अटिः । इदभावः ।) वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ लघिमा, [न्] पुं, (लघोर्भावः । लघु + “पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा ।” ५ । १ । १२२ । इति इमनिच् ।) लघुत्वम् । (यथा, रघुः । १३ । ३७ । “घ्रात्वा हविर्गन्धि रजोविमुक्तः समश्नुते मे लघिमानमात्मा ॥”) तत्तु शिवस्याष्टैश्वर्य्यान्तर्गत ऐश्वर्य्यविशेषः । यथा, “लघिमा वशितेशित्वं प्राकाम्यं महिमाणिमा । यत्र कामावसायित्वं प्राप्तिरैश्वर्य्यमष्टधा ॥” इति हेमचन्द्रः ॥

(अबहुमतत्वम् । ह्रस्वत्वम् । यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ६० । “अग्रे लघिमा पश्चात् महतापि विधीयते नहि महिम्ना । वामन इति त्रिविक्रममभिदधति दशावतार- विदः ॥”) लघिष्ठः, त्रि, अयमनयोरेषां वा अतिशयेन लघुः इत्यर्थे इष्ठप्रत्ययेन निष्पन्नः । अतिशयलघुत्व- युक्तः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, विदग्धमुख- मण्डने । “भवित्री रम्भोरु त्रिदशवदनम्लानिरधुना स रामोऽपि स्थाता न युधि पुरतो लक्षणयुतः । गमिष्यत्येवोच्चैर्व्विपदमधुना वानरचमू- र्लघिष्ठेदं षष्ठाक्षरपरविलोपात् पठ पुनः ॥” सीतारावणयोरुक्तिप्रत्युक्तिरियम् । सप्तमाक्षर- लोपे त्वेवं वाक्यम् । यथा । “दशवदनम्लानिः ।” “स्थाता युधि ।” “उच्चैः पदम् ॥”) लघीयान् [स्] त्रि, अयमनयोरेषां वा अति- शयेन लघुः इत्यर्थे ईयसुप्रत्ययेन निष्पन्नः । अतिशयलघुत्वयुक्तः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६३ । १४ । “न वै समृद्धिं पालयते लघीयान् यत्त्वां समानेष्यति राजपुत्त्रि ! ॥”) लघु, क्ली, (लङ्घते अनेनेति । लङ्घ + “लङ्घिवंह्यो- र्नलोपश्च ।” उणा० १ । ३० । इति कुः । धातोर्नलोपश्च ।) शीघ्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४६ । २१ । “यावदेव तु संसुप्तास्तावदेव वयं लघु । रथमारुह्य गच्छामः पन्थानमकुतोभयम् ॥”) कृष्णागुरु । इति मेदिनी । घे, ५ ॥ लामज्जकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघुः । इष्टकापथकं सेव्यं नलदञ्चावदातकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ हस्ताश्विनीपुष्यनक्षत्राणि । यथा, बृहत्- संहितायाम् । ९८ । ९ । “लघु हस्ताश्विनपुष्याः पण्यरतिज्ञानभूषणकलासु । शिल्पौषधयानादिषु सिद्धिकराणि प्रदिष्टानि ॥” कालपरिमाणविशेषः । यथा, भागवते । ३ । ११ । ७ । “क्षणान् पञ्च विदुः काष्ठां लघुता दश पञ्च च । लघूनि वै समाम्नाता दश पञ्च च नाडिकाः ॥” पुं, प्राणायामविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ३९ । १३ -- १४ । “लघुमध्योत्तरीयाख्यः प्राणायामस्त्रिधोदितः । तस्य प्रमाणं वक्ष्यामि तदलर्क शृणुष्व मे ॥ लघुर्द्बादशमात्रस्तु द्विगुणः स तु मध्यमः । त्रिगुणाभिस्तु मात्राभिरुत्तमः परिकीर्त्तितः ॥”) लघुः, स्त्री, पृक्का नाम औषधिः । इति मेदिनी । घे, ५ ॥ (तथास्याः पर्य्यायः ।

पृष्ठ ४/२०२

“स्पृक्कासृग्ब्राह्मणी देवी मरुन्माला लता लघुः । समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षालङ्कोपिकेत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) लघुः, त्रि, (लङ्घ + कुः । नलोपश्च ।) अगुरुः । (यथा, -- “तृणादपि लघुस्तूलस्तूलादपि च भिक्षुकः । न नीतो वायुना कस्मादर्थप्रार्थनशङ्कया ॥” इत्युद्भटः ॥) मनोज्ञः । (इष्टः । इत्यमरः ॥ यथा, रघुः । ११ । १२ । “नाम्भसां कमलशोभिनां तथा शाखिनाश्च न परिश्रमच्छिदाम् । दर्शनेन लघुना यथा तयोः प्रीतिमापुरुभयोस्तपस्विनः ॥”) निःसारः । इति मेदिनी । घे, ५ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ६६ । “श्रुत्वा रामः प्रियोदन्तं मेने तत्सङ्गमोत्सुकः । महार्णवपरिक्षेपं लङ्कायाः परिखालघुम् ॥”) ह्रस्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ द्याकरणोक्त- लघुसंज्ञा यथा । ह्रस्वो लघुः दीर्घो गुरुरित्यु- च्चारणवशाद्गम्यते । तथा संयोगे सति ह्रस्वो- ऽपि गुरुर्गुरुमतोऽनृच्छ इति वर्ज्जनाच्च । इति दुर्गसिंहकृतकलापवृत्तिः ॥ * ॥ छन्दःशास्त्रोक्तं लघुलक्षणं यथा, -- “मस्त्रिगुरुस्त्रिलघुश्च नकारो भादिगुरुः पुनरादिलघुर्यः । जो गुरुमध्यगतो रलमध्यः सोऽन्तगुरुः कथितोऽन्तलघुस्तः ॥ गुरुरेको गकारस्तु लकारो लघुरेककः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ लघुकायः, पुं, (लघुः कायो यस्य ।) छागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्षुद्रशरीरश्च ॥ लघुकाश्मर्य्यः, पुं, (लघुः काश्मर्य्यः ।) कट्फल- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुखट्विका, स्त्री, (लघुः खट्विका ।) क्षुद्रखट्वा । तत्पर्य्यायः । आसन्दी २ । इति हारा- वली । २०९ ॥ लघुगणः, पुं, (लघुर्गणः ।) अश्विनीपुष्यहस्तनक्ष- त्राणि । यथा, -- “उग्रः पूर्व्वमघान्तका घ्रुवगणस्त्रीण्युत्तराणि स्वभू- र्व्वातादित्यहरित्रयं चरगणः पुष्याश्विहस्ता लघुः ॥” इति दीपिका ॥ लघुगर्गः, पुं, (लघुर्गर्ग इव ।) त्रिकण्टकमत्स्यः । इति हारावली । १९० ॥ लघुचिर्भिटा, स्त्री, (लघुश्चिर्भिटा ।) मृगेर्व्वारु । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुजङ्गलः, पुं, लावकपक्षी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ लघुदन्ती, स्त्री, (लघुः क्षुद्रा दन्ती ।) क्षुद्रदन्ती- वृक्षः । यथा, --

“लघ्वी दन्ती विशल्या च स्यादुडम्बरपर्ण्यपि । तथैरण्डफला शीघ्रा श्येनघण्टा घुणप्रिया । वराहाङ्गी च कथिता निकुम्भश्च मकूलकः ॥” अस्या गुणाः । “दन्तीद्वयं सरं पाके रसे च कटु दीपनम् । गुदाङ्कुराश्मशूलास्रकण्डूकुष्ठविदाहनुत् ॥ तीक्ष्णोष्णं हन्ति पित्तास्रकफशोथोदरक्रिमीन् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ तत्फलगुणाः । “क्षुद्रदन्तीफलन्तु स्यान्मधुरं रसपाकयोः । शीतलं सृष्टविण्मूत्रं गलशोथकफापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लघुदुन्दुभिः, पुं, (लघुर्दुन्दुभिः ।) द्रगडवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लघुद्राक्षा, स्त्री, (लघुः क्षुद्रा द्राक्षा ।) काकली- द्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुनाम, [न्] क्ली, (लघु लघुवर्णयुक्तं नाम यस्य ।) अगुरु । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लघुपञ्चमूलं, क्ली, (लघु क्षुद्रं पञ्चमूलम् ।) क्षुद्र- पञ्चमूलपाचनम् । तत्तु शालपर्णीपृश्निपर्णी- बृहतीकण्टकारीगोक्षुरसंयुक्तम् । यथा, -- “शालपर्णी पृश्निपर्णी वार्त्ताकी कण्टकारिका । गोक्षुरः पञ्चभिश्चैतैः कनिष्ठं पञ्चमूलकम् ॥” अस्य गुणाः । “पञ्चमूलं लघु स्वादु बल्यं पित्तानिलापहम् । नात्युष्णं बृंहणं ग्राहि ज्वरश्वासाश्मरीप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लघुपत्रकः, पुं, (लघूनि पत्राणि यस्य । कप् ।) रोचनी । शुण्डारोचनी इति ख्यातः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लघुपत्री, स्त्री, (लघूनि पत्राणि यस्याः । ङीष् ।) अश्वत्थीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुपिच्छिलः, पुं, (लघुः पिच्छिलः ।) भूकर्व्वु- दारकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुपुष्पः, पुं, (लघुनि क्षुद्राणि पुष्पाणि यस्य ।) भूमिकदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भूमि- कदम्बशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) लघुबदरः, पुं, (लघुः क्षुद्रो बदरः ।) क्षुद्रकोलिः । तत्पर्य्यायः । सूक्ष्मफलः २ बहुकरः ३ सूक्ष्म- पत्रः ४ दुस्मर्शः ५ मधुरः ६ दरहारः ७ शिखिप्रियः ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य फलगुणाः । “कर्क्कन्धुः क्षुद्रबदरं कथितं पूर्ब्बसूरिभिः । अम्लं स्यात् क्षुद्रबदरं कषायं कथितं मनाक् ॥ स्निग्धं गुरु च तिक्तञ्च वातपित्तापहं स्मृतम् । शुष्कं भेद्यग्निकृत् सर्व्वं लघु तृष्णाक्लमा- स्रजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अस्य पक्वफलगुणाः । मधुराम्लत्वम् । कफवात- नाशित्वम् । रुच्यत्वम् । स्निग्धत्वम् । जन्तुकारक- त्वम् । ईषत्पित्तार्त्तिदाहशाषघ्नत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

लघुबदरी, स्त्री, (लघुः क्षुद्रा बदरी ।) भूब- दरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुब्राह्मी, स्त्री, (लघुः क्षुद्रा ब्राह्मी ।) क्षुद्र- ब्राह्मी । तत्पर्य्यायः । जलोद्भवा २ सूक्ष्मपत्रा ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुमन्थः, पुं, (लघुः क्षुद्रो मन्थः) क्षुद्राग्नि- मन्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुमांसः, पुं, (लघु स्वल्पं मांसं यस्य ।) तित्तिरि- पक्षी । इति त्रिकाण्डंशेषः ॥ लघुमांसी, स्त्री, गन्धमांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुलयं, क्ली, (लघु शीघ्रं लीयते इति । ली + अच् ।) वीरणमूलम् । इत्यमरः ॥ लघुसदाफला, स्त्री, (सदा फलं यस्याः सा । लघुः सदाफला ।) लघूदुम्बरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघुहस्तः, पुं, (लघुः क्षिप्रकारी हस्तो यस्य ।) शीघ्रवेधी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४३१ ॥ (वाच्यलिङ्गोऽपि । यथा, कथासरित्मागरे । ४२ । १३३ । “स राजपुत्त्रश्छित्त्वैव रक्षसस्तस्य तच्छिरः । भूयः खड्गप्रहारेण लघुहस्तो द्विधाकरोत् ॥” यथा च । “तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्म्मा स्वयं कृती । लघुहस्तः शुचिः शूरः सज्जोपस्करभेषजः ॥ प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी विशारदः । सत्यधर्म्मपरो यश्च स भिषक् पाद उच्यते ॥” इयि सुश्रुते सूत्रस्थाने ३४ अध्यायः ॥) लघुहेमदुग्धा, स्त्री, (लघुर्हेमदुग्धा ।) लघूदुम्ब- रिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघूदुम्बरिका, स्त्री, (लघुः क्षुद्रा उदुम्बरिका ।) क्षुद्रोडूम्बरिका । छोट डुमुर इति भाषा । तत्पर्य्यस्यः । लघुपत्रफला २ लघुहेमदुग्धा ३ लघुसदाफला ४ लघ्वाद्युडुम्बराह्वा ५ । रस- वीर्य्यविपाकेषु उडुम्बरात् किञ्चिन्न्यूनगुणेयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघ्वी, स्त्री, (लघु + ङीष् ।) लाघवयुक्ता । (यथा, -- “गुर्व्वी पिण्डी खरात्यर्थं लघ्वी सैव विपर्य्ययात् । शक्तूनामाशु जीर्य्येत मृदुत्वादवलेहिका ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽतीसाराधिकारे ॥) स्यन्दनप्रभेदः । इति मेदिनी । घे, ५ ॥ पृक्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ लङ्का, स्त्री, (रमन्तेऽस्यामिति । रम् + बाहु- लकात् कः । रस्य लत्वम् । इत्युज्ज्वलः । ३ । ४० ।) रक्षःपुरी । (यथा, नैषधे । ३ । ६७ । “चेतो न लङ्कामयते मदीयं नान्यत्र कुत्रापि च साभिलाषम् ॥”) ज्योतिःशास्त्रमते सा च पृथिव्या मध्यभागे तिष्ठति । लङ्कोदयात् चरखण्डेभ्यः स्वदेशे लग्न- प्रमाणं भवति । यथा, -- “लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक् पश्चिमे रोमकपत्तनञ्च ।

पृष्ठ ४/२०३

अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्येऽथ याम्ये वडवानलश्च । कुवृत्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड्गोलविदो वदन्ति ॥” अपि च । “यल्लङ्कोज्जयनीपुरोपरिकुरुक्षेत्रादिदेशान् स्पृशन् सूत्रं मेरुगतं बुधैर्निगदिता सा मध्यरेखा भुवः । आदौ प्रागुदयोऽपरत्र विषये पश्चाद्धि रेखो- दयात् स्यात्तस्मात् क्रियते तदन्तरभुवं खेटेष्वृणं स्वं फलम् ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ * ॥ अथ लङ्कापुरीवर्णनम् । त्वष्टोवाच । “त्रिंशद्योजनविस्तीर्णां स्वर्णप्राकारतोरणाम् । दक्षिणस्योदधेस्तीरे त्रिकूटो नाम पर्व्वतः । शिखरे तस्य शैलस्य मध्यमम्बुधिसन्निधौ ॥ पतत्रिभिश्च दुष्प्रापां टङ्कच्छिन्नां चतुर्द्दिशम् । शक्रार्थं मत्कृता पूर्ब्बं प्रयत्नात् बहुवत्सरैः ॥ वसन्तु तत्र दुर्द्धर्षाः सुखं राक्षसपुङ्गवाः । अमरावतीं समासाद्य सेन्द्रा इव दिवौकसः ॥ लङ्कादुर्गं समासाद्य शत्रूणां शक्रसूदनाः । दुराधर्षा भविष्यन्ति राक्षसैर्ब्बहुभिर्व्वृताः ॥” इति वह्रिपुराणे कपिलदर्शननामाध्यायः ॥ * ॥ शाखा । शाकिनी । कुलटा । इति मेदिनी । के, ३३ ॥ धान्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । करालत्रि- पुटा २ काण्डिका ३ रूक्षणात्मिका ४ । अस्या गुणाः । रुच्यव्यम् । हिमत्वम् । गौल्यत्वम् । पित्तनाशित्वम् । वातकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लङ्कादाही, [न्] पुं, (लङ्कां दहति तच्छीलः । दह + णिनिः ।) हनूमान् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ लङ्काधिपतिः, पुं, (लङ्काया अधिपतिः ।) रावणः । इति जटाधरभूरिप्रयोगौ ॥ (यथा, रघुः । ६ । ६२ । “पुरा जनस्थानविमर्द्दशङ्की सन्धाय लङ्घाधिपतिः प्रतस्थे ॥”) लङ्कापतिः, पुं, (लङ्कायाः पतिः ।) रावणः । इति भूरिप्रयोगः ॥ लङ्कापिका स्त्री, पृक्का । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पिडिंशाक इति भाषा ॥ लङ्कायिका स्त्री, पृक्का । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पिडिंशाक इति भाषा ॥ लङ्कारिका स्त्री, पृक्का । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पिडिंशाक इति भाषा ॥ लङ्कास्थायी, [न्] पुं, (लङ्कावत् तिष्ठतीति । स्था + णिनिः ।) वृक्षविशेषः । लङ्कासिज इति भाषा । यथा, -- “लङ्कास्थायी राजवृक्षो भद्रचूडो विशायकः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ (लङ्कायां तिष्ठतीति ।) लङ्कावासिनि, त्रि ॥ लङ्केशः, पुं, (लङ्काया ईशः पतिः ।) रावणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

लङ्कोपिका, स्त्री, पृक्का । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्कोयिका, स्त्री, पृक्का । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्गः, पुं, (लङ्गतीति । लङ्ग गतौ + अच् ।) सङ्गः । षिड्गः । इति मेदिनी । गे, २३ ॥ नां इति भाषा ॥ लङ्गूलं, क्ली, लाङ्गूलम् । इत्युणादिकोषः ॥ लङ्घनं, क्ली, (लङ्घ + ल्युट् ।) उपवासः । (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “तत्रामे लङ्घनं कार्य्यं विदग्धे वमनं हितम् । विष्टब्धे स्वेदनं पथ्यं रसशेषे शयीत च ॥” यथा च । “लङ्घनं बृंहणं काले रूक्षणं स्नेहनन्तथा । स्वेदनं स्तम्भनञ्चैव जानीते यः स वै भिषक् ॥” “तदग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत् । यत्किञ्चिल्लाघवकरं देहे तल्लङ्घनं स्मृतम् ॥” “लघूष्णतीक्ष्णविषदं रूक्षं सूक्ष्मं खरं सरम् । कठिनञ्चैव यद्द्रव्यं प्रायस्तल्लङ्घनं स्मृतम् ॥” “--पिपासा मारुतातपौ । पाचनान्युपवासाश्च व्यायामश्चेति लङ्घनम् ॥” “प्रभूतश्लेष्मपित्तास्रमलाः सन्दुष्टमारुताः । बृहच्छरीरा बलिनो लङ्घनीया विशुद्धिभिः ॥” “त्वग्दोषिणां प्रमीढानां स्निग्धाभिष्यन्दिबृंहि- नाम् । शिशिरे लङ्घनं शस्तमपि वातविकारिणाम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने द्वाविंशेऽध्याये ॥ “ज्वरे लङ्घनमेवादावुपदिष्टमृते ज्वरात् । क्षयानिलभयक्रोधकामशोकश्रमोद्भवात् ॥ आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गान् पिधा- पयन् । विदधाति ज्वरं दोषस्तदा लङ्घनमाचरेत् ॥ अनवस्थितदोषाग्नेर्लङ्घनं दोषपाचनम् । ज्वरघ्नं दीपनं काङ्क्षारुचिलाघवकारकम् ॥ प्राणाविरोधिना चैनं लङ्घनेनोपपादयेत् । बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं क्रियाक्रमः ॥ तत्तु मारुतक्षुत्तृष्णामुखशोषभ्रमान्विते । कार्य्यं न बाले वृद्धे वा न गर्भिण्यां न दुर्ब्बले ॥ वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गे गात्रलाघवे । हृदयोद्गारकण्ठास्यशुद्धौ तन्द्रा क्लमे गते ॥ स्वेदे जाते रुचौ चापि क्षुत्पिपासासहोदये ॥ कृतं लङ्घनमादेश्यं निर्व्यथे चान्तरात्मनि ॥ पर्व्वभेदोऽङ्गमर्द्दश्च कासः शोषो मुखस्य च । क्षुत्प्रणाशोऽरुचिस्तृष्णा दौर्ब्बल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ॥ मनसः सम्भ्रमोऽभीक्ष्णमूर्द्ध्ववातस्तमो हृदि । देहाग्निबलहानिश्च लङ्घनेऽतिकृते भवेत् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) क्रमणम् । (यथा, कुमारे । ५ । ६४ । “यथा श्रुतं वेदविदांवर त्वया जनोऽयमुच्चैः पदलङ्घनोत्सुकः । तपः किलेदं तदवाप्तिसाधनं मनोरथानामगतिर्न विद्यते ॥”) प्लवनम् । इति मेदिनी । ने, १२० ॥ अग्नि- लङ्घननिषेधो यथा, --

“न चाग्निं लङ्घयेद्धीमान्नोपदध्यादधः क्वचित् । न चैनं पादतः कुर्य्यात् मुखेन न धमेद्वधः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ (अतिक्रमः । यथा, महाभारते । १ । १५९ । ३६ । “न चाप्यधर्म्मः कल्याण बहुपत्नीकता नृणाम् । स्त्रीणामधर्म्मः सुमहान् भर्त्तुः पूर्ब्बस्य लङ्घने ॥”) अश्वतृतीयगतिः । यथा, -- “प्लुतन्तु लङ्घनं पक्षिमृगगत्यनुहारकम् ।” इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ (स्त्री, अवमानना । यथा, मार्कण्डेये । १३५ । ३३ । “अन्यस्यापि स्ववंशस्य लङ्घना क्रियते हि या । तां नालं क्षत्त्रियः सोढुं किं पुनः पितृमार- णम् ॥”) लछ, लक्ष्मणि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) लछति वृषं चक्रेण गोपः । इति दुर्गादासः ॥ लज, भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) लजति । इति दुर्गादासः ॥ लज, इ भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, लञ्ज्यते । इति दुर्गादासः ॥ लज, इ क भाषट्टार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सक० च-सेट् ।) इ क, लञ्जयति । भा दीप्तिः षट्टार्थो निकेतनहिंसा- बलदानानि । इति दुर्गादासः ॥ लज, क अन्तर्द्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) अन्तर्द्धिराच्छादनम् । क, लाजयति चन्द्रं मेघः । इति दुर्गादासः ॥ लज, ङ व्रीडे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, लजते । निष्ठायां लग्न इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ लज, त् क भासने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) क, लजयति । भासनं दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ लजकारिका, स्त्री, (लजं लज्जां करोतीव । कृ + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) लज्जालुलता । इति शब्दमाला ॥ लज्जा, स्त्री, (लज्जनमिति । लस्ज व्रीडने + “गुरोञ्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इति अः । टाप् ।) अन्तःकरणवृत्तिविशेषः । इति नागोजीभट्टः ॥ अकर्त्तव्ये कर्म्मणि परज्ञान- भयम् । लाज् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मन्दाक्षम् २ ह्रीः २ त्रपा ४ व्रीडा ५ । सा अन्यतश्चेत् अपत्रपा ६ । इत्यमरः ॥ मन्दा- स्यम् ७ लज्या ८ व्रीडः ९ व्रीडनम् १० । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । १ । ४८ । “लज्जा तिरश्चां यदि चेतसि स्या- दसंशयं पर्व्वतराजपुत्त्र्याः । तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्य्यु- र्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्य्यः ॥”) लज्जालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/२०४

लज्जालुः, पुं, स्त्री, (लज्जेवास्या अस्तीत्यर्थे आलुः ।) क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । रक्तपादी २ शमी- पत्रा ३ स्पृक्का ४ खदिरपत्रिका ५ सङ्कोचिनी ६ समङ्गी ७ नमस्कारी ८ प्रसारिणी ९ सप्त- पर्णी १० खदिरी ११ गण्डमालिका १२ लज्जा १३ लज्जिरी १४ स्पर्शलज्जा १५ अस्र- रोधिनी १६ रक्तमूला १७ ताम्रमूला १८ स्वगुप्ता १९ अञ्जविकारिका २० । इति राज- निर्घण्टः ॥ महाभीता २१ वशिनी २२ महौ- षधिः २३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । शीतत्वम् । पित्तातिसार- शोफदाहश्रमश्वासव्रणकुष्ठ-कफार्त्तिनाशित्वञ्च ॥ तद्भेदो यथा, -- “लज्जालुर्विपरीतान्या अल्पक्षुपबृहद्वला । वैपरीत्या च लज्जालुर्ह्याभिधाने प्रयोजयेत् ॥ लज्जालुर्वैपरीत्याहुः कटुरुष्णः कफापनुत् । रसे नियामकश्चैव नानाविज्ञानकारकः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्या हंसपादीशब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अपि च । “लज्जालुः स्यात् शमीपत्रा समङ्गाञ्जलि- कारिका । रक्तपादी नमस्कारी नाम्ना खदिरकेत्यपि ॥ लज्जालुः शीलता तिक्ता कषाया कफपित्त- जित् । रक्तपित्तमतीसारं योनिरोगान् विनाशयेत् ॥” अत लज्जालुभेदः । “अलम्बुषा खरत्वक् च तथा मेदोगला स्मृता । अलम्बुषा लघुः स्वादुः कृमिपित्तकफापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्या दुग्धिकाशब्दे द्रष्टव्या ॥ लज्जाशीलः, त्रि, (लज्जा शीलं स्वभावो यस्य ।) लज्जाविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । अपत्रपिष्णुः २ । इत्यमरः ॥ लज्जितः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लज्जितः, त्रि, (लज्जा सञ्जातास्य । लज्जा + तार- कादित्वात् इतच् ।) लज्जायुक्तः । तत्पर्य्यायः । ह्रीणः २ ह्रीतः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १२ । ७५ । “कामं जीवति मे नाथः इति सा विजहौ शुचम् । प्राक् मत्वा सत्यमस्यान्तं जीवितास्मीत्रि लज्जिता ॥”) लज्जिरी, स्त्री, लज्जालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लज्या, स्त्री, लज्जा । इति शब्दरत्नावली ॥ लञ्ज, त् क भासने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त-चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) क, लञ्ज- यति । भासनं दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ लञ्जः, पुं, (लञ्जयति शोभते इति । लञ्ज + अच् ।) पदः । कच्छः । इति हेमचन्द्रः ॥ पुच्छः । इति जटाधरः ॥ लञ्जिका, स्त्री, (लञ्जयति शोभते इति । लञ्ज + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) वेश्या । इति हेमचन्द्रः ॥

लट, बाल्योक्त्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सक० च-सेट् ।) बालोऽज्ञः तस्य भावो बाल्यं व्यामोह इति यावत् । लटति लोकः शिशुः स्यात् । किञ्चिद्वदति वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लटः, पुं, (लटति यथेच्छया वदतीति । लट + अच् ।) प्रमादवचनम् । दोषः । इति विश्वः ॥ लटकः, पुं, (लटतीति । लट् + “क्वुन् शिल्पि- संज्ञयोरपूर्ब्बस्यापि ।” उणा० २ । ३२ । इति क्वुन् ।) दुर्जनः । इत्युणादिकोषः ॥ लटपर्णं, क्ली, (लटमुग्रं पर्णमस्य ।) त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लट्टः, पुं, दुर्जनः । इति शब्दरत्नावली ॥ लट्वः, पुं, (लटतीति । लट + “अशूप्रूषिलटीति ।” उणा० १ । १५१ । इति क्वन् ।) जातिविशेषः । नेटुया इति भाषा ॥ रागभेदः । तुरङ्गमः । इत्युणादिकोषः ॥ लट्वा, स्त्री, (लट् + क्वन् । टाप् ।) करञ्जमेदः । नाटाकरञ्जा इति भाषा । वाद्यभेदः । पक्षि- विशेषः । ग्रामचटक इति ख्यातः । इति मेदिनी । वे, २२ ॥ कुसुम्भम् । इति हेमचन्द्रः ॥ भ्रमरकः । भोङरी इति ख्यातः । इत्यमर- भरतौ ॥ (शिली । इति हारावली । २५६ ॥ तूलिका । द्यूतम् । यथा, -- “लट्वा तु तूलिका ख्याता लट्वा द्यूतेऽपि दृश्यते ॥” इति व्याडिरभसौ ।” इति उणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । १ । १५१ ॥) लड, विलासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) लडति बाला । इति दुर्गा- दासः ॥ लड, इ कि भाषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) इ, लण्ड्यते । कि, लण्डयति लण्डति । भाषणं कथनम् । अयं कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ लड, ओ इ कि उत्क्षेपणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) ओ, लण्डिनः । अनुबन्धबलादिम्व्यवधानेऽपि निष्ठा- तस्य नत्वम् । अस्मात् निष्ठायामिम् न स्यादि- त्येके । लड्न इति । इ, लण्ड्यते । कि, लण्डयति लण्डति तण्डुलं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ लड, क उपसेवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) उपसेव इह अत्यन्तपाल- नम् । क, लालयेत् पञ्चवर्षाणि पुत्त्रमिति अत्र डलयोरेकत्वाल्लत्वम् । कल्पनायामस्य प्रयोगः । इति रमानाथः । लाडयति लतां वायुः । इति दुर्गादासः ॥ लड, क ङ वीप्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् । क ङ, लाडयते । लाभ एव इत्यन्य । विशेषेण आप्तुमिच्छा व्रीप्सा । इति दुर्गादासः ॥

लड, त् क क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) लडयति । अल- लाडत् । इति दुर्गादासः ॥ लड, म उन्मन्थनजिह्वयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-क्वचित् पीडनादौ सक०- सेट् ।) उन्मन्थनं पीडितीभावः उत्क्षिप्ती- भावश्च । लडति लता वायुना पीडिता उत्- क्षिप्ता वा स्यादित्यर्थः । जिह्वा तद्बिषयक्रिया । लडति जिह्वा स्पन्दनवती स्यादित्यर्थः । म, लडयति । लडयति त्वचमुल्ललयत्यमूनिति श्रीहर्षः । पीडयतीत्यर्थः । कवाटघ्नीमिन्दुः किरणलहरीमुल्ललयतीति मुरारिः । उत्- क्षिपतीत्यर्थः । उभयत्र डलयोरेकत्वाल्लत्वम् । केचित्तु जिह्वोन्मन्थने इति पठित्वा जिह्वाया उन्मन्थनं उत्क्षेपणमिति व्याख्याय लडति जिह्वां सर्प इत्येवोदाहरन्ति । इति दुर्गा- दासः ॥ लडहः, त्रि, मनोज्ञः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लड्डः, त्रि, दुर्ज्जनः । इति शब्दरत्नावली ॥ लड्डुकः, पुं, पिष्टकविशेषः । लाडु इति भाषा ॥ यथा । लड्डुको दुर्ज्जरो गुरुः । इति राज- वल्लभः ॥ अपि च । “तैलेन हविषा पक्वं भवेत् चूर्णञ्च लड्डुकः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ लण्डं, क्ली, (लण्ड्यते उत्क्षिप्यते इति । लण्ड + घञ् ।) पुरीषम् । ल्याड् इति भाषा । यथा, -- “समेधमानेन स कृष्णबाहुना निरुद्धवायुश्चरणांश्च निक्षिपन् । प्रस्विन्नगात्रः परिवृत्तलोचनः पपात लण्डं विसृजन् क्षितौ व्यसुः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ३७ अध्याये ८ श्लोकः ॥ लण्डं पुरीषमुत्सृजन् । इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ लण्ड्रजः, त्रि, (लण्ड्रे तदाख्यदेशे जायते इति । जन् + डः ।) लण्ड्रदेशजातः । यथा, -- “पूर्ब्बाम्नाये नवशत्तं षडशीतिः प्रकीर्त्तिताः । फिरङ्गभाषया तन्त्रास्तेषां संसाधनात् भुवि ॥ अधिपा मण्डलानाञ्च संग्रामेष्वपराजिताः । इंरेजा नव षट् पञ्च लण्ड्रजाश्चापि भाविनः ॥” इति मेरुतन्त्रे २३ प्रकाशः ॥ * ॥ लण्डस्तु अधुना लण्डन् इति ख्यातः । इंरेजानां राजधानी च ॥ लत, घाते । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) लता । इति दुर्गा- दासः ॥ लता, स्त्री, (लतति वेष्टयते यान्यमिति । लत + पचा- द्यच् । टाप् ।) शाखादिरहिता गुडूच्यादिः । तत्पर्य्यायः । वल्ली २ व्रततिः ३ । इत्यमरः ॥ वल्लिः ४ वेल्लिः ५ प्रततिः ६ । सा शाखापत्र- समायुक्ता चेत्प्रतानिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्पर्य्यायः । वीरुत् २ गुल्मिनी ३ उलपः ४ । इत्यमरः ॥ * ॥ अमायां वीरुधां छेदकर्त्तुर्निन्दा

पृष्ठ ४/२०५

यथा, -- “अप्सु तस्मिन्नहोरात्रे पूर्ब्बं विशति चन्द्रमाः ततो वीरुत्सु वसति प्रयात्यर्कं ततः क्रमात् ॥ छिनत्ति वीरुधो यस्तु वीरुत्संस्थे निशाकरे । पत्रं वा पातयत्येकं ब्रह्महत्यां स विन्दति ॥” इति श्रीविष्णुपुराणे २ अंशे १२ अध्यायः ॥ * ॥ आश्रमे रोपणीया शुभदा लतादिर्यथा, -- “अलावुश्चापि कुष्माण्डं मायाम्बुश्च सुकामुकः । खर्ज्जुरी कर्कटी चापि शिविरे मङ्गलप्रदा ॥ वास्तूकः कारवेल्लश्च वार्त्ताकुश्च शुभप्रदा । लताफलञ्च शुभदं सर्व्वं सर्व्वत्र निश्चितम् ॥” इति व्रह्मवैवर्त्ते श्रींकृष्णजन्मखण्डे १०२ अध्यायः ॥ शाखा । प्रियङ्गुः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “प्रियङ्गुः फलिनी कान्ता लता च महिलाह्वया । गुन्द्रा गुन्द्रफला श्यामा विष्वक् सेनाङ्गना- प्रिया ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) पृक्का । (यथास्याः पर्य्यायः । “तस्करोच्चारकश्चण्डो देवी पृक्का लता लघुः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) अशनपर्णी । इत्यमरः ॥ ज्योतिष्मती । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “ज्योतिष्मती स्यात् कटभी ज्योतिष्का कङ्गीनी- ति च । पारावतपदी पण्या लता प्रोक्ता ककुन्दनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लताकस्तूरिका । माधवी । दूर्व्वा । इति मेदिनी । ते, ५१-५२ ॥ कैवर्त्तिका । सारिवा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (बृहती । तत्पर्य्यायो यथा, -- “भण्डाकी बृहती सिंही वार्त्ताकी राष्ट्रिका- कुली । प्रसहा रक्तपाका च लता वृहतिका परा ॥”) नारी । यथा, -- “नग्नां परलतां पश्यन् अयुतं यस्तु साधकः । प्रजपेत् स भवेत् शीघ्रं विद्याया वल्लभः स्वयम् ॥” इति तन्त्रसारे श्यामासाधनम् ॥ (तथा च नैषधे । १ । ८५ । “नवा लता गन्धवहेन चुम्बिता करम्बिताङ्गी मकरन्दशीकरैः । दृशा नृपेण स्मितशोभिकुड्मला दरादराभ्यां दरकम्पिनी पपे ॥” “नवा नवीना तला माधवीलता पक्षे नवा रम्या लता स्त्री ।” इति तट्टीका ॥ * ॥ अप्सरो- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । २१७ । २० । “अहञ्च सौरभेयी च समीची वुद्वुदा लता । यौगपद्येन तं विप्रमभ्यगच्छाम भारत ! ॥”) लताकरञ्जः, पुं, (लतारूपः करञ्जः ।) करञ्ज- विशेषः । कण्टकरेज इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । दुष्पर्शः २ वीराख्यः ३ वज्र- बीजकः ४ धनदाक्षी ५ कण्टफलः ६ कुबे- राक्षी ७ । अस्य पत्रगुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । तद्बीजगुणाः ।

दीपनत्वम् । पथ्यत्वम् । शूलगुल्मविषापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लताकस्तूरिका, स्त्री, (लतारूपा कस्तूरी तद्बद्- गन्धत्वात् । ततः स्वार्थे कन् ।) लताकस्तूरी । तत्पर्य्यायः । कटुः २ दक्षिणदेशजा ३ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । स्वादुत्वम् । वृष्यत्वम् । हिमत्वम् । लघुत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । छेदनीत्वम् । श्लेष्मतृष्णावस्त्यास्यरोगनाशित्वञ्च । इति पथ्या- पथ्यविवेकः ॥ अपि च । “लताकस्तूरिका तिक्ता हृद्या शीतास्य- रोगनुत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ लताजिह्वः, पुं, (लतेव जिह्वा यस्य ।) सर्पः । इति शब्दमाला ॥ लतातरुः, पुं, (लतेव दीर्घस्तरुः ।) नारङ्गवृक्षः । तालवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ शालवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लताद्रुमः, (लतेव द्रुमः दीर्घत्वात् ।) लताशालः । तत्पर्य्यायः । तार्क्षः २ अश्वकर्णः ३ कुशिकः ४ वन्यः ५ दीर्घः ६ । इति रत्नमाला ॥ लतापनसः, पुं, (लतायां पनसमिव फलमस्य ।) फललताविशेषः । तरमुज् इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । चेलालः २ चित्रफलः ३ सुखाशः ४ राजतेमिषः ५ नाटाम्रः ६ सेदुः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लतापृक्का, स्त्री, (लताप्रधाना पृक्का ।) समु- द्रान्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ पिडिंशाक इति भाषा ॥ लताप्रतानिनी, स्त्री, (लताप्रतानोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) शाखाप्रचयवती लता । तत्पर्य्यायः । वीरुत् २ गुल्मिनी ३ उलपः ४ । इत्यमर- भरतौ ॥ वीरुधा ५ वरुत् ६ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ प्रताना ७ कक्षः ८ । इति जटाधरः ॥ लताफलं, क्ली, (लतायां फलमस्य ।) पटोलः । यथा, -- “वास्तूकः कारवेल्लश्च वार्त्ताकुश्च शुभप्रदा । लताफलञ्च शुभदं सर्व्वं सर्व्वत्र निश्चितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०२ अध्यायः ॥ लताभद्रा, स्त्री, (लतया भद्रा यस्याः ।) भद्राली- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ लतामणिः, पुं, (लतासदृशो मणिः ।) प्रवालः । इति त्रिकाण्डशेषः राजनिर्घण्टश्च ॥ (प्रवाल- शब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) लतामरुत्, स्त्री, (लतायां मरुत् यस्याः ।) पृक्का । इति शब्दरत्नावली ॥ लतामाधवी, स्त्री, (लताप्रधाना माधवी ।) माधवीलता । इति शब्दरत्नावली ॥ लतायष्टिः, स्त्री, (लता यष्टिरिव ।) मञ्जिष्ठा । इति शब्दमाला ॥ लतायावकं, क्ली, (लतायां याव इव यस्य । कन् ।) प्रवालम् । इति हारावली । ९१ ॥ (गुणादयो- ऽस्य प्रवालशब्दे ज्ञेयाः ॥)

लतारसनः, पुं, (लतेव रसना यस्य ।) सर्पः । इति हारावली । १५ ॥ लतार्कः, पुं, (लता अर्क इव तीव्रा यस्य ।) हरित्पलाण्डुः । तत्पर्य्यायः । दुद्रुमः २ । इत्यमरः ॥ लतालकः, पुं, हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लतावेष्टः, पुं, (लतयेव आवेष्टो वेष्टनं यत्र ।) षोडशरतिबन्धान्तर्गततृतीयबन्धः । यथा, -- “बाहुभ्यां पादयुग्माभ्यां वेष्टयित्वा स्त्रियं रमेत् । लघुलिङ्गताडनं योनौ लतावेष्टोऽयमुच्यते ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ * ॥ पर्व्वतविशेषः । यथा, -- “अन्वेषणे निरुद्धस्य चरान् व्यादिष्टवान् तदा । अभ्यन्तरञ्च मार्गध्वं बाह्यतश्च समन्ततः ॥ वेणुमन्तं लतावेष्टं तथा रैवतकं गिरिम् । ऋक्षवन्तं गिरिञ्चैव मार्गध्वं त्वरिता हयैः ॥” इति हरिवंशे वाणयुद्धम् ॥ (पर्व्वतोऽयं द्वारकाया दक्षिणस्यां दिशि स्थितः । यथा, तत्रैव । १५५ । १६ । “दक्षिणस्यां लतावेष्टः पञ्चवर्णो विराजते । इन्द्रकेतुप्रतीकाशः पश्चिमस्यां तथा क्षुपः ॥”) लतावेष्टितकं, क्ली, (लतयेव वेष्टितं वेष्टनं यत्र । कन् ।) आलिङ्गनभेदः । यथा, शब्दमालायाम् । “उद्धट्टकं पीडितकं लतावेष्टितकं तथा ॥” लताशङ्खः, पुं, शालवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ लतासाधनं, क्ली, (लतया स्त्रिया साधनम् ।) योषिदधिकरणकेष्टदेवताराधनम् । तद्यथा, -- “लतायाः साधनं वक्ष्ये शृणुष्व हरवल्लभे । शतं केशे शतं भाले शतं सिन्दूरमण्डले ॥ स्तनन्द्वन्द्वे शतद्बन्द्वं शतं नाभौ महेश्वरि । शतं योनौ महेशानि उत्थाय च शतत्रयम् ॥ एवं दशशतं जप्त्वा सर्व्वसिद्धीश्वरो भवेत् । अथान्यत् संप्रवक्ष्यामि साधनं भुवि दुर्लभम् ॥ रजोऽवस्थां समानीय तद्योनौ स्वेष्टदेवताम् । पूजयित्वा महारात्रौ त्रिदिनं पूजयेन्मनुम् ॥ शतत्रयञ्च षट्त्रिंशदधिकं प्रत्यहं जपन् । अष्टोत्तरशतं पूर्ब्बं चक्रवक्त्रे जपेद्बुधः ॥ ततस्तां नवभिः पुष्पैर्यजेदष्टोत्तरं शतम् । ततः पूर्णाहुतिं दत्त्वा जपेदष्टोत्तरं शतम् ॥ धनवान् बलवान् वाग्मी सर्व्वयोषित्प्रियङ्करः । षोडशाहेन च भवेत् सत्यं सत्यं न संशयः ॥” इति मायातन्त्रे १२ पटलः ॥ अन्यत् अन्नदाकल्पे १६ पटले गुप्तसाधनतन्त्रे ४ पटले च द्रष्टव्यम् ॥ लतिका, स्त्री, लता । इति लताशब्दात् स्वार्थे कन्प्रत्ययेन ष्णिकप्रत्ययेन वा निष्पन्नम् ॥ (यथा, -- “इयं सन्ध्या दूरादहमुपगतो हन्त मलयात् तदेकां तद्गेहे विनयवति ! नेष्यामि रजनीम् । समीरेणोक्तैवं नवकुसुमिता चूतलतिका धुनाना मूर्द्धानं नहि नहि नहीत्येव कुरुते ॥” इत्युद्भटः ॥)

पृष्ठ ४/२०६

लतिका, स्त्री, (लत घाते + “कृतिभिदिलतिभ्यः कित् ।” उणा० ३ । १४७ । इति तिकन् ।) गोधा । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ लप, ऋ भाषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अलीलपत् अललापत् । भाषः कथनम् । इति दुर्गादासः ॥ लपनं, क्ली, (लप्यतेऽनेनेति । लप् + करणे ल्युट् ।) मुखम् । इत्यमरः ॥ (भावे ल्युट् ।) भाष- णम् । इति लपधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३८१ । “प्रकटयति रागमधिकं लपनमिदं वक्त्रिमाण- मावहति । प्रीणयति च प्रतिपदं दूति शुकस्येव दयि- तस्य ॥” “शुकस्येव दयितस्य लपनं सम्भाषणम् । पक्षे वदनम् ।” इति तट्टीका ॥) लपितं, क्ली, (लप् + क्तः भावे ।) वचनम् । कथिते, त्रि । इत्यमरः ॥ (लपितमस्यास्तीति । अच् । वचनयुक्ते च त्रि । यथा, अथर्व्ववेदे । ४ । ३६ । ९ । “ये मा क्रोधयन्ति लपिता हस्तिनं मशका इव । तानहं मन्ये दुर्हितां जने अल्पशयूनिव ॥”) लप्सिका, स्त्री, खाद्यविशेषः । लप्सी । इति ख्याता । यथा, -- “समितां सर्पिषा भृष्टां शर्करां पयसि क्षिपेत् । तस्मिन् घनीकृते न्यस्येत् लवङ्गमरिचादिकम् । सिद्धैषा लप्सिका ख्याता गुणानस्या वदा- म्यहम् ॥ लप्सिका बृं हणी वृष्या बल्या पित्तानिलापहा । स्निग्धा श्लेष्मकरी गुर्व्वी रोचनी तर्पणी परम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लब, इ ङ स्रंसने । शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अवलम्बने सक०-शब्दे अक०- सेट् ।) इ, लम्ब्यते । ङ, लम्बते । स्रंसनमिहा- वलम्बनमिति गोविन्दभट्टः । ननाद चरणायुध- स्तदपि मौनमालम्बसे । इति दुर्गादासः ॥ लब्धः, त्रि, (लभ् + क्तः ।) प्राप्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, हितोपदेशे । “अलब्धञ्चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेदपक्षयात् । रक्षितं वर्द्बयेत् सम्यक् वृद्धं तीर्थेषु निक्षिपेत् ॥”) लब्धवर्णः, पुं, (लब्धावर्णा यशांसि येन ।) पण्डितः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ११ । २ । “कृच्छ्रलब्धमपि लब्धवर्णभाक् तं दिदेश मुनये सलक्षणम् ॥”) लब्धा, स्त्री, (लभ् + क्तः । टाप ।) नायिका- भेदः । यथा, -- “खण्डितोत्कण्ठिता लब्धा तथा प्रोषितभर्त्तृका । कलहान्तरिता वाससज्जा स्वाधीनभर्त्तृका ॥” इति जटाधरः ॥ लभ, इ ङ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) इ, लम्भ्यते । ङ, लभते । इति द्र्गादासः ॥

लभ, डु औ ङ ष प्राप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) डु, लब्ध्रिमम् । औ, लब्धा । ङ, लभते । ष, लभा । लभन्ति पुनरुत्थानमिति गणकृतानित्यत्वादिति रमा- नाथः । वस्तुतस्तु लभते लभः पचादित्वादन् ततो लभ इवाचरतीति क्वौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ लभसः, पुं, (लभ् + “अत्यविचमीति ।” उणा० ३ । ११७ । इति असच् ।) वाजिबन्धनरज्जुः । इत्युणादिकोषः ॥ धनम् । याचकः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ लभ्यं, त्रि, (लभ्यते इति । लभ् + पोरदुपधात् ।” ३ । १ । ९८ । इति यत् ।) न्याय्यम् । इत्यमरः ॥ लब्धव्यम् । इति मेदिनी । ये, ४३ ॥ (यथा, मुण्डकोपनिषदि । ३ । २ । ३ । “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुधा श्रुतेन । यमेवैष वृणुते तेन लभ्य- स्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् ॥”) लमकः, पुं, (रमते इति । रम् + “रमेरश्च लो वा ।” उणा० २ । ३३ । इति क्वुन् रस्य लत्वञ्च ।) षिड्गः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ (तीर्थशोधकः । इत्युज्ज्वलः ॥ विलासिनि, त्रि । इति केचित् ॥) लम्पटः, पुं, षिड्गः । इति लम्पाकशब्दार्थे मेदिनी । के, १४९ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४७ । १०१ । “अथेतराब्रवीन्मैवं यद्यपि स्त्रीषु लम्पटः । तथापि न स दुःखेऽस्मिन्नीदृशः स्यात्तथा- विधः ॥”) आसक्तः । यथा, -- “यथैहिकामुष्मिककामलम्पटः सुतेषु दारेषु धनेषु चिन्तयन् । शङ्केत विद्वान् कुकलेवरात्ययाद्- यस्तस्य यत्नः श्रम एव केवलम् ॥” इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १९ अध्यायः ॥ लम्पाकः, पुं, लम्पटः । देशभेदः । इति मेदिनी । के, १४९ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५७ । ४० । “लम्पाकाः शूलकाराश्च चुलिका जागुडैः सह । औपधाश्चानिभद्राश्च किरातानाञ्च जातयः ॥”) लम्पाटहः, पुं, पटहवाद्यम् । इति हारावली ॥ लम्फः, पुं, प्लुतगतिः । लाफ इति भाषा । इति प्रसिद्धः ॥ उल्लस्फनं प्रलम्फनञ्चात्र ॥ लम्बः, पुं, (लम्बते इति । लबि अवस्रंसने + अच् ।) नर्त्तकः । अङ्गम् । कान्तः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ उत्कोचः । यथा, “प्राभृतं ढौकनं लम्बोत्कोचः कोशलिकामिषे । उपाच्चारः प्रदानन्दा हारो ग्राह्यायने अपि ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ अक्षभेदः । यथा, -- “चरलम्बगमा भेदाः पाटकोऽक्षादिचालने ॥” इति शब्दमाला ॥

क्षेत्रादौ लम्बमानरेखा सूत्रं वा । यथा, -- “त्रिभुजे भुजयोर्योगस्तदनन्तरगुणो भुवाहृतो लब्ध्या । द्विस्था भूरूनयुता दलितावाधे तयोः स्याताम् ॥ स्वावाधाभुजकृत्योरन्तरमूलं प्रजांयते लम्बः । लम्बगुणं भूम्यर्द्धं स्पष्टं त्रिभुजे फलं भवति ॥” उदाहरणम् । “क्षेत्रे मही मनुमिता त्रिभुजे भुजौ तु यत्र त्रयोदशतिथिप्रमितौ हि यस्य । तत्रावलम्बकमथो कथयाववाधे क्षिप्रं तथा च समकोष्ठमितिं फलाख्याम् ॥” न्यासः । भूः १४ भुजौ १३ । १५ लब्धे आवाधे ५ । ९ । लब्धो लम्बश्च १२ क्षेत्र- फलञ्च ८४ । इति लीलावती ॥ (दैत्यविशेषः । यथा, हरिवंशे । ४३ । २२ । “लम्बस्तु लम्बमेघाभः प्रलम्बाम्बरभूषणः । दैत्यव्यूहगतो भाति सनीहार इवांशुमान् ॥”) त्रि, दीर्घः । लम्बा इति भाषा । यथा, -- “दूरतः शोभते मूर्खो लम्बशाटपटावृतः । तावच्च शोभते मूर्खो यावत् किञ्चिन्न भाषते ॥” इति चाणक्यशतकम् ॥ (लम्बमानः । यथा, रघुः । ६ । ६० । “पाण्ड्योऽयमंसार्पितलम्बहारः कॢप्ताङ्गरागो हरिचन्दनेन । आभाति बालातपरक्तसानुः सनिर्झरोद्गार इवाद्रिराजः ॥”) लम्बकर्णः, पुं, (लम्बौ कर्णा यस्य ।) छागः । अङ्कोठवृक्षः । इति मेदिनी । णे, १०७ ॥ राक्षसः । हस्ती । इति शब्दरत्नावली ॥ श्येन- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शशः । तद्यथा, अथ विलेशयेषु तत्र शशः स्यात् । “लम्बकर्णः शशः शूली लोमकर्णो विले- शयः ॥” इति वैद्यकम् ॥ लम्बःकर्णः इति कर्म्मधारये ।) दीर्घश्रोत्रम् ॥ तद्युक्ते, त्रि । (यथा, महाभारते । ९ । ४६ । ३४ । “लम्बोदर्य्यो लम्बकर्णास्तथा लम्बपयोधराः ॥”) लम्बकेशः, पुं, (लम्बः केश इवाग्रभागो यस्य ।) विष्टरः । स तु विवाहकाले वरोपवेशनार्थं सार्द्धद्वितयवामावर्त्तवलिताधोमुखा असंख्यात- दर्भाः । यथा, -- “ऊर्द्धकेशो भवेत् ब्रह्मा लम्बकेशस्तु विष्टरः । दक्षिणावर्त्तको ब्रह्मा वामार्त्तस्तु विष्टरः ॥” इति संस्कारतत्त्वम् ॥ केशोऽत्राग्रम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वे गङ्गा- माहात्म्ये प्रतिनिहतदर्भवटुस्नानप्रकरणे लिखि- तम् ॥ * ॥ दीर्घकेशयुक्ते, त्रि ॥ लम्बदन्ता, स्त्री, (लम्बा दन्ता इव फलानि यस्याः ।) सैंहलीपिप्पली । इति राज- निर्घण्टः । बृहद्दशनविशिष्टे, त्रि ॥

पृष्ठ ४/२०७

लम्बनं, क्ली, (लम्बते इति । लम्ब + ल्युः ।) नाभिलम्बितकण्ठिकादिः । तत्पर्य्यायः । लल- न्तिका २ । इत्यमरः ॥ लम्बते लम्बनं नन्द्यादि- त्वादनः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (लम्ब + भावे ल्युट् ।) लम्बशब्दार्थाश्चात्र ॥ लम्बनः, पुं, (लम्बते इति । लम्ब + ल्युः ।) कफः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लम्बबीजा, स्त्री, (लम्बानि बीजानि यस्याः ।) सैंहलीपिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ लम्बमानं, त्रि, लम्बायमानवस्तु । लम्बधातोः कर्त्तरि शानच्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लम्बा, स्त्री, लक्ष्मीः । गौरी । तिक्ततुम्बी । इति मेदिनी । वे, ६ ॥ दक्षकन्याविशेषः । यथा, -- “अरून्धतीं वसुं यामीं लम्बां भानुं मरुत्वतीम् । सङ्कल्पाञ्च मुहूर्त्ताञ्च साध्यां विश्वाञ्च भारत । मनवे दक्षपुत्त्राय दक्ष एता ददौ प्रभुः ॥” इति हरिवंशे अधिपतिस्थापनम् ॥ हिमालयकन्याविशेषः । यथा, -- “ततस्त्र्यक्षवचः श्रुत्वा देवीलम्बामथाब्रवीत् । गच्छस्व लम्बे शीघ्रं त्वं वाणसंरक्षणं कुरु ॥ ततो योगं समाधाय अदृश्या हिमवत्सुता । कृष्णस्यैकस्य तद्रूपं दर्शयत् पार्श्वमागता ॥ सान्तर्द्धानमुपागम्य त्यक्त्वा सा वाससी पुनः । परित्राणाय वाणस्य विजयाधिष्ठिता ततः ॥ प्रमुखे वासुदेवस्य दिग्वासाः कोट्टवी स्थिता ।” इति महाभारते हरिवंशे बाणयुद्धम् ॥ लम्बिका, स्त्री, (लम्बते या । लम्ब + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) तालूर्द्ध्वसूक्ष्मजिह्वा । तत्पर्य्यायः । घण्टिका २ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधास्रवा ३ गलशुण्डिका ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ अलि- जिह्वा ५ अलिजिह्विका ६ । इति शब्दरत्ना वली ॥ लम्बितः, त्रि, (लम्ब + क्तः ।) स्रंसितः । (यथा, गीतगोविन्दे । १२ । १८ । “त्वदधरचुम्बनलम्बितकज्जलमुज्ज्वलय प्रिय लोचने ॥”) शब्दितः । इति लबधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् । लम्बमानमाल्यादिश्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १५७ । ४२ । “वडिशोऽयंत्वया ग्रस्तः कालसूत्रेण लम्बितः ॥”) लम्बोदरः, पुं, (लम्बमुदरं यस्य ।) गणेशः । इत्यमरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । १९८ । “गतिगञ्जितवरयुवतिः करी कपोलौ करोतु मदमलिनौ । मुखबन्धमात्रसिन्धुर लम्बोदर किं मदं वहसि ॥” नृपविशेषः । इति भागवतम् । १२ । १ । २२ ॥) औदरिके, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ७० । १०२ । “ततो लम्बोदरेणेत्य पुंसारोपितबाहुकः । सम्पादितः स यातस्तद्वनं केशरिणीकृते ॥”) लम्बोष्ठः पुं, (लम्ब ओष्ठो यस्य । ओत्त्वोष्ठयोः समासे वा । इति साधुः ।) उष्ट्रः । इति

राजनिर्घण्टः ॥ लम्बमानौष्ठयुक्ते, त्रि । (क्षेत्र- पालदेवताविशेषः । यथा, प्रयोगसारे क्षेत्र- पालप्रकरणे । “युगान्तो वाह्यकश्चाथ लम्बोष्ठो वसवस्तथा ॥”) लम्बौष्ठः, पुं, (लम्ब ओष्ठो यस्य ।) उष्ट्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दीर्घोष्ठविशिष्टे, त्रि ॥ लम्भनं, क्ली, प्रतिलम्भः । इति हेमचन्द्रः ॥ ध्वनिः । लभि ङ शब्दे इत्यस्मात् भावेऽनट् (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नमिति ॥ लम्भा, स्त्री, (लभते इति । लभ इ ङ शब्दे + अच् । टाप् ।) वाटशृङ्खला । इति हारावली ॥ लय, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, लयते । इति दुर्गादासः ॥ लयः, पुं, (ली + अच् ।) विनाशः । संश्लेषः । तौर्य्य- त्रिकस्य साम्यम् । इति मेदिनी । ये, ५२ ॥ प्रलयः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अखण्डवस्त्वनवलम्ब- नेन चित्तवृत्तेर्निद्रा । इति श्रीपरमहंससदानन्द- योगीन्द्रकृतवेदान्तसारः ॥ तत्राद्यं विघ्नं लक्ष- यति लयस्तावदिति । लयो द्विविधः । चिरकाल- मुक्ताष्टाङ्गसहितनिर्विकल्पकसमाध्यभ्यासपाटवे- नातितप्तलोहतलक्षिप्तजलबिन्दुवत् तैलरहित- दीपकलिकावच्च प्रत्यगभिन्ने परमानन्दे चित्त- वृत्तेर्लयः प्रथमः । द्बितीयस्तु मूर्च्छावस्थावत् आल- स्येन चित्तवृत्तेर्व्वाह्यशब्दादिविषयग्रहणानादरे सतिप्रत्यगात्मस्वरूपानवभासनात् वृत्तेस्तब्धीभाव- लक्षणनिद्रारूपः । इति श्रीनृसिंहसरस्वतीकृत- सुबोधिन्याख्या तट्टीका ॥ गीतवाद्यपादन्यासानां क्रियाकालयोः परस्परं समता लयः । लीयन्ते श्लिष्यन्तेऽनेनेति लयन्ति व्रजन्ति साम्यं गीता- दयोऽत्रेति वा लयः । ली ङ य ओ श्लिषि लय गत्यां वा अल् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ लयस्थानविवर्ज्जणं गायकस्य चतुर्द्दशदोषान्त- र्गतदोषविशेषो यथा, -- “लज्जितं भीतमुक्तेषु अव्यक्तमनुनासिकम् । काकस्वरः शिरःकम्पो लयस्थानविवर्ज्जितम् ॥ विस्वरं विरमञ्चैव विश्लिष्ठं विषमाहतम् । व्याकुलं तालहीनञ्च गातुर्दोषाश्चतुर्दश ॥” * ॥ अथ लयाः । हृदि स्थितिः कण्ठस्थितिः कपाल- स्थितिरिति लयत्रयम् । अपरे तु । “द्विपदी स्याद्वलतिका झल्लिका छिन्नखण्डिका । वामभ्रुवस्ततश्छिन्ना खण्डधावा फडक्ककः ॥ जम्भट्टिका कलतिकः खण्डकः खुरिकस्तथा । कथितश्चतुरस्रोऽर्द्धश्चतुरस्रोऽथ नर्त्तकः ॥ त्र्यस्रः षष्ट्युन्दालनावकृष्टा नन्दघटीत्यपि । कादम्बश्चर्व्वरी घट्टा मिश्रोऽर्द्धवनिता ततः ॥ अतिचित्रः समयश्च वलितोऽर्द्धदलस्तथा । आविद्धस्तु टङ्कवकस्ततश्चित्रविचित्रकौ ॥ आन्त्री विकृतधावा च मुकुलोऽथ विलोलकः । रमणीयस्ततश्चैव करकण्टकसंज्ञकः ॥ चत्वारिंशदिमे प्रोक्ता लया लयविशारदैः । लयेन वश्यो भगवान् लये लीनो जनार्द्दनः ॥” इति संगीतदामोदरः ॥

(त्रि, आवरणात्सकम् । इति श्रीधरस्वामी यथा, भागवते । ११ । २५ । १५ । “यदा जयेद्रजः सत्त्वं तमो मूढं लयं जडम् । युज्येत शोकमोहाभ्यां निद्रया हिंसया शया ॥” क्ली, लामज्जकम् । यथा, -- “लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघुः । इष्टकापथकं सेव्यं नलदञ्चावदातकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लयपुत्त्री, स्त्री, (लयस्य पुत्त्रीव ।) नर्त्तकी । इति शब्दरत्नावली ॥ लयारम्भः, पुं, (लयस्यारम्भो यस्मात् ।) नटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लयालम्बः, पुं, (लयमालम्बते इति । लम्ब + अण् ।) नटः । इति शब्दरत्नावली ॥ लर्व्व, गतौ । (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) लर्व्वति । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ लल, ङ क ईप्सायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) क ङ, लालयते । ईप्सा आप्तुमिच्छा । इति दुर्गादासः ॥ लल, त् क ईप्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) ईप्सा इति आप- धातोः सनन्तस्य रूपम् । शंस्त्याद इत्यकारेण सरूपोऽपि अल् कथं न बाध्यते इति चेन्न स्त्रीविहितप्रत्ययैः क्वचित् सरूपोऽपि न वाध्यते इत्यस्य वाच्यत्वात् अन्यथा कारणाकारण- मित्यादयोऽपि न स्युः । एवं वक्ष्यमाणेषु व्रीड लज्जे इत्यादिष्वपि बोध्यम् । ललयति धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ ललज्जिह्वः, पुं, (ललन्ती जिह्वा यस्य ।) उष्ट्रः । कुक्कुरः । हिंस्रे, त्रि । इति मेदिनी । वे, १६ ॥ (चलद्रसनायुक्ते च त्रि । यथा, कथासरित्- सागरे । १०६ । १२७ । “तावच्च प्रकटीभूय भगवान् भैरवाकृतिः । उद्धृतासिर्ललज्जिह्वः कृत्वा हुंकारमभ्यधात् ॥”) ललत्, त्रि, विलासयुक्तः । उन्मन्थनविशिष्टः । जिह्वाक्रियाविशिष्टः । क्षेपविशिष्टः । वीप्सा- विशिष्टः । उपसेवाविशिष्टः । भाषणविशिष्टः । ऊत्क्षेपविशिष्टः । इति लडधातोः कर्त्तरि शतृप्रत्ययेन डस्य लकारादेशेन च निष्पन्नम् ॥ ललदम्बुः, पुं, (ललत् चलदम्बु यत्र ।) लिम्पाकः । इति जटाधरः ॥ (विषयोऽस्य लिम्पाकशब्दे- ज्ञेयः ॥) ललनं, क्ली, (लल + ल्युट् ।) केलिः । इति हेम- चन्द्रः ॥ चालनम् । इति नागोजीभट्टः ॥ यथा, -- “काली करालवदना विनिष्क्रान्तासिपाशिनी । विचित्रखट्टाङ्गधरा नरमालाविभूषणा ॥ द्वीपिचर्म्मपरीधाना शुष्कमांसातिभैरवा । अतिविस्तारवदना जिह्वाललनमीषणा ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ ललनः, पुं, (लल्यते ईप्स्यते इति । लल + कर्म्मणि ल्युट् ।) बालः । सालः । प्रियालः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/२०८

ललना, स्त्री, (ललयति ईप्सति कामानिति । लल + ल्युः । टाप् ।) कामिनी । (यथा, कला- विलासे । १ । ५ । “रतिलुलित ललित ललनाक्लमजल लववाहिन मुहुर्यत्र । श्लथ केशकुसुम परिमल वासितदेहा वहन्त्य- निलाः ॥”) नारीभेदः । जिह्वा । इति मेदिनी । ने, १२१ ॥ ललनाप्रियं, क्ली, (ललंनानां प्रियम् ।) ह्रीवेरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ललनाप्रियः, पुं, (ललनानां प्रियः ।) कदम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कामिनीवल्लभश्च ॥ ललन्तिका, स्त्री, (ललन्त्येव । स्वार्थे कन् ।) नाभिलम्बकण्ठिकादिः । तत्पर्य्यायः । लम्बनम् २ । इत्यमरः ॥ गोधा । इति शब्दमाला ॥ ललाकः, पुं, मेहनम् । इति शब्दचन्द्रिका । ललाटं, क्ली, (ललं ईप्सामटति ज्ञापयतीति । अट् + अण् ।) अवयवविशेषः । कपाल इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । अलिकम् २ गोधिः ३ । इत्यमरः ॥ महाशङ्खः ४ शङ्खः ५ भालः ६ कपालकः ७ अलीकम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ ललाटकम् ९ । इति धनञ्जयः ॥ तस्य शुभाशुभ- लक्षणम् । यथा, -- “उन्नतैर्विपुलैः शङ्खैर्ललाटैर्विषमैस्तथा । निर्द्धना धनवन्तश्च अर्द्धेन्दुसदृशैर्नराः ॥ आचार्य्याः शुक्तिविशालैः शिरालैः पापकारिणः । उन्नताभिः शिराभिस्तु स्वस्तिकाभिर्धनेश्वराः ॥ निम्नैर्ललाटैर्वधार्हाः क्रूरकर्म्मरतास्तथा । संवृतैश्च ललाटैश्च कृपणा उन्नतैर्नृपाः ॥ ललाटोपसृतास्तिस्रो रेखाः स्युः शतवर्षिणाम् । नृपत्वं स्याच्चतसृभिरायुः पञ्चनवत्यथ ॥ अरेखेणायुर्नवतिर्विच्छिन्नाभिश्च पुंश्चलाः । केशान्तोपगताभिश्च अशीत्यायुर्नरो भवेत् ॥ पञ्चभिः सप्तभिः षड्भिः पञ्चाशद्बहुभिस्तथा । चत्वारिंशच्च वक्राभिस्त्रिंशद्भ्रूलग्नगामिभिः ॥ विंशतिर्व्वामवक्राभिरायुः क्षुद्राभिरल्पकम् । न पृथु बालेन्दुनिभे भ्रुवौ चाथ ललाटकम् ॥ शुभमर्द्धेन्दुसंस्थानमतुङ्गं स्यादलोमशम् ॥” इति गारुडे ६५ अध्यायः ॥ (“अतःपरं प्रत्यङ्गानि वक्ष्यन्ते । मस्तकोदरपृष्ठ- नाभिललाटनासाचिवुकवस्तिग्रीवा इत्येता एकै- काः ।” इति सुश्रुते शारीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) ललाटकं, क्ली, (ललाटमेव । कन् ।) प्रशस्त- ललाटम् । इति शब्दरत्नावली ॥ ललाट- मात्रम् । इति धनञ्जयः ॥ ललाटन्तपः, त्रि, (ललाटं तपतीति । ललाट + तप + “असूर्य्यललाटयोर्दृशितपोः ।” ३ । २ । ३६ । इति खश् । मुम् ।) ललाटतापकः । “ललाटन्तपः सूर्य्यः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, रघुः । १३ । ४१ । “हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटन्तपसप्तसप्तिः ।

असौ तपस्यत्यपरस्तपस्वी नाम्ना सुतीक्ष्णश्चरितेन दान्तः ॥” यथा च, नैषधे । १ । १३८ । “कथं विधातर्म्मयि पाणिपङ्कजात् तव प्रिया शैत्यमृदुत्वशिल्पिनः । वियोक्ष्यसे वल्लभयेति निर्गता लिपिर्ललाटन्तपनिष्ठुराक्षरा ॥”) ललाटिका, स्त्री, (ललाटे भवोऽलङ्कारः । “कर्ण- ललाटात् कनलङ्कारे ।” ४ । ३ । ६५ । इति कन् ।) स्वर्णादिरचितललाटाभरणम् । टिका इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । पत्रपाश्या २ । इत्यमरः ॥ लालटस्थचन्दनम् । तत्पर्य्यायः । शङ्खचर्च्ची २ । इति शब्दरत्नावली ॥ (तिलकः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, कुमारे । ५ । ५५ । “तदा प्रभृत्युन्मदना पितुर्गृहे ललाटिकाचन्दनधूसरालका । न जातु बाला लभते स्म निर्वृतिं तुषारसङ्घातशिलातलेष्वपि ॥”) ललाम, [न्] क्ली, ललामम् । यथाह रुद्रः । “प्रधानध्वजशृङ्गेषु पुण्ड्रबालधिलक्ष्मसु । भूषावाजिप्रभावेषु ललामं स्यात् ललाम च ॥” (प्रधाने । यथा, रघुः । ५ । ६४ । “तत्र स्वयंवरसमाहृतराजलोकं कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सोः ॥” पुरुषः । इति रघुटीकायां मल्लिनाथधृत- यादवः । ५ । ६४ ॥) ललामं, क्ली, (लड विलासे + क्विप् । तं अमति प्राप्नोतीति । अम गतौ + अण् । डस्य लत्वम् ।) चिह्रम् । ध्वजः । शृङ्गम् । प्रधानम् । भूषा । (यथा, भागवते । ३ । १४ । ४८ । “पौत्त्रस्तव श्रीललनाललामं द्रष्टास्फुरत् कुन्तलमण्डिताननम् ॥”) बालधिः । पुण्ड्रम् । तुरङ्गः । प्रभावः । इति मेदिनी । मे ५१ ॥ अश्वललाटे अन्यवर्णचिह्नम् । गवादीनां ललाटचित्रम् । अश्वस्य भूषा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (पुंनपुंसकलिङ्गमपि । यथा, -- “ललामोऽस्त्री ललामापि प्रभाबे पुरुषे ध्वजे । श्रेष्ठभूषापुण्ड्रशृङ्गपुच्छचिह्नाश्वलिङ्गिषु ॥” इति रघुटीकायां मल्लिनाथधृतयादव्रः ॥ रम्ये श्रेष्ठे च त्रि । यथा, महाभारते । ७ । २२ । १३ । “ललामैर्हरिभिर्युक्तः सर्व्वशब्दसहैर्युधि । राज्ञां मघ्ये महेष्वासः शान्तभीरभ्यवर्त्तत ॥”) ललामकं, क्ली, पुरोन्यस्तमाल्यम् । इत्यमरः ॥ तदेव माल्यं पुरः संमुखभागे न्यस्तं ललाटपर्य्यन्त- मागतं ललामकं ललामं तिलकमिव इति इवार्थे कः । इति भरतः ॥ ललामी, स्त्री कर्णभूषणविशेषः । तत्पर्य्यायः । उत्क्षिप्तिका २ । इति शब्दमाला ॥ ललितं, क्ली, (लल + क्तः ।) शृङ्गारभावजक्रिया- विशेषः । इत्यमरः ॥ सुकुमारविधानेन भ्रू-

नेत्रादिक्रियासचिवकरचरणाङ्गविन्यासो ललि- तम् । तथा च । “सुकुमाराङ्गविन्यासे मसृणा ललितं भवेत् ॥” तथा, -- “सभ्रूभङ्गं करकिशलयावर्त्तनैरापतन्ती सा लिम्पन्ती ललितललिता लोचनस्याञ्जनेन । विन्यस्यन्ती चरणकमले लीलया स्वैरयाते निःशङ्का च प्रथमवयसा नर्त्तिता पङ्कजाक्षी ॥ भ्रूनेत्रादिक्रियाशालिसुकुमारविधानतः । हस्तपादाङ्गविन्यासस्तरुण्या ललितं विदुः ॥” इत्यन्येऽपि ॥ “अनाचार्य्योपदिष्टं स्याल्ललितं रतिचेष्टितम् ।” इत्यन्ये । ललत् केप्से भावे क्तः । लड विलासे इत्यस्य मनीषादित्वात् डस्य लत्वं वा । इति भरतः ॥ अपि च । “विन्यासभङ्गिरङ्गानां भ्रूविलासमनोहरा । सुकुमारा भवेद्यत्र ललितं तदुदीरितम् ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ ललितः, पुं, (लल्यते ईप्स्यते इति । लल + कर्म्मणि क्तः ।) रागविशेषः । तस्य स्वरूपं यथा, -- “प्रफुल्लसप्तच्छदमाल्यधारी युवातिगौरोऽलसलोचनश्रीः । विनिःसरन् वासगृहात् प्रभाते विलासिवेशो ललितः प्रदिष्टः ॥” तस्य गानसमयो यथा, -- “प्रातर्गेयास्तु देशागो ललितः पठमञ्जरी । विभाषा भैरवी चैव कामोदो गोण्डकीर्य्यपि ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ ललितः, त्रि, (लल + क्तः ।) सुन्दरः । (यथा, रघुः । ८ । १ । “अथ तस्य विवाहकौतुकं ललितं विभ्रत एव पार्थिवः ॥”) ईप्सितः । इति मेदिनी । ते, १४७ ॥ चलितः । इति बिश्वशब्दरत्नावल्यौ ॥ ललितकान्ता, स्त्री, (ललिता कान्ता च ।) मङ्गल- चण्डिका । तस्या ध्यानं यथा, -- “यैषा ललितकान्ताख्या देवी मङ्गलचण्डिका । वरदाभयहस्ता च द्विभुजा गौरदेहिका ॥ रत्नकौषेयवस्त्रा च स्मितवक्त्रा शुभानना । नवयौवनसम्पन्ना चार्व्वङ्गी ललितप्रभा ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ ललिता, स्त्री, (ललित + टाप् ।) कस्तूरी । दारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नदीविशेषः । यथा, -- “निमिनाम्नस्तु राजर्षेः शापाद्ब्रह्मसुतः पुरा । वशिष्टो ह्यशरीरोऽभूत् शापाच्च निमिनस्तथा ॥ ततो ब्रह्मोपदेशेन निर्जने कामरूपके । सन्ध्याचले तपस्तेपे तस्य विष्णुरभूत्तदा ॥ प्रत्यक्षस्तस्य देवस्य वरदानान्महामुनिः । अमृतान्यवतार्य्याशु कुण्डं कृत्वा गिरेस्तटे । तत्र स्नात्वा च पीत्वा च शरीरं प्राप पूरितम् ॥ तस्मादमृतकुण्डात्तु सन्ध्या नाम नदी वरा ।

पृष्ठ ४/२०९

निःसृता तत्र चाप्लुत्य चिरायुरगदो भवेत् ॥ तस्मात् पूर्व्वन्तु कुण्डात्तु ललिताख्या सरिद्वरा । सागराद्दक्षिणात् पूर्ब्बं महादेवावतारिता ॥ वैशाखशुक्लपक्षस्य तृतीयायां नरस्तु यः । कुर्य्याद्वै ललितास्नानं स शम्भुसदनं व्रजेत् ॥ ललितायाः पूर्व्वतीरे भगवान्नाम पर्व्वतः । स्वयं विष्णुर्लिङ्गरूपी तत्रास्ते भगवान् हरिः ॥ ललितायां नरः स्नात्वा द्वादश्यां शुक्लपक्षके । भगवन्तं समारुह्य यो यजेत् परमेश्वरम् । स याति विष्णुभवनं शरीरेण विराजता ॥” इति कालिकापुराणे ८१ अध्यायः ॥ * ॥ गोपीविशेषः । यथा, -- “अखिलरसामृतमूर्त्तिः प्रसृमररुचिरुद्धतारका पालिः । कलितश्यामा ललितो राधाप्रेयान् विधुर्जयति ॥ इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ ललिता श्यामला शैव्या पद्मा भद्राश्च श्रूयन्ते ॥ इति तट्टीकायां जीवगोस्वामी ॥ तस्याः स्वरूपं यथा, -- “या दुर्गा सैव ललिता ललिता सैव राधिका । एतासामन्तरं नास्ति सत्यं सत्यं हि नारद ! ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे रासलीलायां नारदं प्रति श्रीकृष्णवाक्यम् ॥ रागिणीविशेषः । सा च मेघरागस्य पत्नी । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “ललिता मालसी गौडी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥” (सा तु हनूमन्मते हिन्दोलरागस्य पत्नी । सोमे- श्वरमते वसन्तस्य पत्नी । यथा, संगीतदर्पणे । “वेलावली रामकिरी देशाख्या पटमञ्जरी । ललिता सहिता एता हिन्दोलस्य वराङ्गनाः ॥” “देशी देवकिरी चैव वराटी तोडिका तथा । ललिता चाथ हिन्दोली वसन्तस्य वराङ्गनाः ॥” अस्या ध्यानादिकमाह तत्रैव । अथ ललिता । रि-प-वर्ज्या च ललिता औडवा सत्रया मता । मूर्च्छना शुद्धमध्या स्यात् सम्पूर्णां केचिदूचिरे । धैवतत्रयसंयुक्ता द्वितीया ललिता मता ॥” ध्यानम् । यथा, -- “प्रफुल्लसप्तच्छदमाल्यकण्ठा सुगौरकान्तिर्युवती सुदृष्टिः । विनिश्वसन्ती सहसा प्रभाते विलासवेशा ललिता प्रदिष्टा ॥” उदाहरणम् । स ग म ध नि स । अथवा, -- स रि ग म प ध नि स । इति प्रथमा ॥ ध नि स ग म ध । इति द्वितीया ॥ इति ललिता ॥) ललितासप्तमी, स्त्री, (ललिताख्या सप्तमी ।) भाद्रशुक्लसप्तमी । तत्र कुक्कुटीव्रतं कार्य्यम् । यथा भविष्ये । “भाद्रे मासि सिते पक्षे सप्तम्यां नियमेन या । स्नात्वा शिवं लेस्वयित्वा मण्डले च सहाम्बिकम् ।

पूजयेच्च तदा तस्यां दुष्प्रापं नैव विद्यते ॥” इति कुक्कुटीव्रतत्वेन ख्यातम् । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ * ॥ तद्विधिर्यथा । तत्रादौ स्वस्तिवाचनपूर्ब्बकं सङ्कल्पं कुर्य्यात् । ॐ अद्येत्यादि भाद्रे मासि शुक्ले पक्षे सप्तम्यान्तिथौ यावज्जीवनपर्य्यन्तं अमुकगोत्रा श्रीमदमुकी शिवदुर्गाप्रीतिकामा प्रतिवर्षीयभाद्रशुक्लसप्तम्यां गणेशादिदेवता- पूजापूर्ब्बकशिवपार्व्वतीपूजायावज्जीवनडोरक- धारणभविष्यपुराणोक्तव्रतकथाश्रवणरूपललि- तासप्तमीव्रतमहं करिष्ये । ततः सङ्कल्प- सूक्तं पठित्वा सामान्यार्घ्यं विधाय गणेशादीन् संपूज्य भूतशुद्ध्यादिकं विधाय मण्डलादिषु पूजामारभेत । ततो ध्यात्वा स्वशिरसि पुष्पं दत्त्वा मानसोपचारैः संपूज्य अर्घ्यं संस्थाप्य पुनर्ध्यात्वा आवाहयेत् । शिवपूजाविधिना शिवं दुर्गापूजाविधिना दुर्गाञ्च यथाशक्त्युप- चारैः संपूज्य आवरणदेवान् पूजयेत् । ततो ऽष्टग्रन्थियुक्तडोरकं दुग्धेन सिक्तं शिवदुर्गाभ्यां अर्पयित्वा तत् डोरकं वामकरे बद्ध्वा भोज्य- मुत्सृज्य कथां शृणुयात् । अष्टफलानि दद्यात् । ततो दक्षिणां दद्यात् ॥ * ॥ अथ कथा । श्रीकृष्ण उवाच । “लोमशो नांम देवर्षिर्मथुरामागतः पुरा । सोऽर्च्चितो वसुदेवेन देवक्या च युधिष्ठिर ! ॥ उपविष्टः कथाः पुण्याः कथयामास वै तदा । ततः कथयितुं भूयः कथामेतां प्रचक्रमे ॥ कंसेन निहताः पुत्त्रा जाता जाताः पुनः पुनः । मृतवत्सा देवकि ! त्वं पुत्त्रदुःखेन दुःखिता ॥ यथा चन्द्रमुखी दीना बभूव नहुषप्रिया । तथा त्वं देवकी भद्रे पुत्त्रदुःखेन दुःखिता ॥ पश्चाच्चीर्णव्रता सा तु बभूवाक्षयपुत्त्रिका । त्वमेव देवकी देवि ! भविष्यसि न संशयः ॥ देवक्युवाच । का सा चन्द्रमुखी दीना बभूव नहुषप्रिया । कथं चीर्णव्रतं सम्यक् तस्याः सन्ततिकारणम् ॥ लोमश उवाच । अयोध्यायां पुरा राजा नहुषो नाम विश्रुतः । तस्य राज्ञो महादेवी नाम्ना चन्द्रमुखी प्रिया ॥ पुरोहितस्य तस्यैव पत्नी माला च नामिका । तयोरासीद्दृढप्रीतिः स्पृहणीया परस्परम् ॥ अथ तेऽपि च मित्रिण्यौ स्नानार्थं सरयूजले । प्राप्ते प्राप्तास्तु तत्रैव बहुशो नगराङ्गनाः ॥ स्नातास्ता मण्डलं चक्रुस्तन्मध्ये व्यक्तरूपिणम् । लेखयित्वा शिवं शान्तमुमया सह शङ्करम् ॥ गन्धपुष्पाक्षतैर्भक्त्या पूजयित्वा यथाविधि । प्रणन्य शिरसा भक्त्या दृष्टास्ताभ्यां वरस्त्रियः ॥ किमिदं क्रियते साध्व्यः कथ्यतां यदि रोचते । कदा वा क्रियते किं वा फलं सम्यक् तदुच्यताम् ॥ स्त्रिय ऊचुः । पूजितोऽस्माभिरेतल्तिन् पार्व्वत्या सह शङ्करः । बद्ध्वा सूत्रमिदं शुभ्रं शिवस्यात्मा निवेदितः ॥

धारणीयमिदं तावद्यावत् प्राणस्य धारणम् । तासान्तु तद्वचः श्रुत्वा ते कृत्वा मानसं तथा ॥ कृत्वा च सम्मतिं तत्र बद्ध्वा दोर्भ्यां सुडोरकम् । ततस्ताः स्वगृहं जग्मुः सखीभिः परिवारिताः ॥ कालेन महता तत्र विस्मृतं तद्व्रतं नृप ! । प्रमत्तया चन्द्रमुख्या विस्मृतञ्च सुडोरकम् ॥ मृता कैश्चिदहोरात्रैः सा बभूव प्लवङ्गमी । माला च कुक्कुटी जाता त्वसम्यग्व्रतपालनात् ॥ तथैव ते च मित्रिण्यौ जाते जातिस्मरे कुले । सम्भूय भूयस्तत्रैव प्राप्तश्च समयः पुनः ॥ तद्दिने तद्दिने प्राप्ते पुनः काले च ते मृते । अदैवमातृके देशे जाते गोकुलसङ्कुले ॥ राज्ञो जाया बभूवाथ पृथ्वीनाथस्य सा पुनः । ईश्वरी नाम विख्याता सा तु राज्ञोऽतिवल्लभा ॥ अग्निमीलद्विजस्यासीद्भार्य्या भूषणनामिका । पुरोहितस्य कालेन कुक्कुटी बहुपुत्त्रिणी ॥ जातिस्मरा चाष्टपुत्त्रा तथैव चामृतप्रजा । पुनर्निरन्तरा प्रीतिर्बभूवाथ तयोर्द्विज ॥ तत्रेश्वरी पुत्त्रमेकं प्रसूता तञ्च रोगिणम् । नववर्षे तु पञ्चत्वमगात्तत्र युधिष्ठिर ! ॥ तत्र तां भूषणा द्रष्टुमाजगामातिदुःखिता । सखीभावादतिस्नेहादष्टपुत्त्रसमन्विता ॥ अयुक्ताभरणा नित्यं स्वभावेनैव भूषिता । तां दृष्ट्वा पुत्त्रिणीं भव्यां प्रजज्वालेश्वरी रुषा ॥ ततो गृहं प्रेषयित्वा तां सखीं तीव्रमत्सरा । चिन्तयामास सा राज्ञी तस्याः पुत्त्रवधं प्रति ॥ हता हताश्च ये पुत्त्राः पुनर्ज्जीवन्त्यनामयाः । बहुपुत्त्रा जीववत्सा प्रयुक्ताभरणा कथम् । शोभसे ह्यधिकं भद्रे तडित् सौदामिनी यथा ॥ भूषणोवाच । भाद्रे मासि सिते पक्षे सप्तम्यां ललितालये । स्नात्वा शिवं लेखयित्वा मण्डले च सहाम्बि- कम् ॥ संपूज्य विधिवत् प्राप्तं त्रैलोक्ये यच्च विद्यते । तदेव हि व्रतं पूर्ब्बं त्वया सह मया कृतम् ॥ तन्मयाचरितं भक्त्या तेनाहं सुस्थिरा सखि । त्वया नाचरितं सम्यक् दपैध्मातशरीरया ॥ तेन ते सन्ततिश्छिन्ना राज्येऽपि सति दुःखिता । प्रभाव एष कथितो ब्रतस्यास्य मया सखि ! ॥ अर्द्धं तुभ्यं प्रदास्यामि तस्य धर्म्मस्य सुव्रते । सखीभावात् प्रतीच्छ त्वं नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥ संपूज्य शङ्करं भक्त्या करे बद्ध्वा सुडोरकम् । यावज्जीवं मया तावत् शिवस्यात्मा निवेदितः ॥ इत्येवं समयं कृत्वा ततः प्रभृति डोरकम् । स्वर्णरूप्यमयं वापि करशाखासु धारणम् ॥ शङ्करञ्चोमया सार्द्धं सौवर्णं राजतन्तथा । ताम्रपात्रे प्रतिष्ठाप्य ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥ पायसं पिष्टकञ्चैव भक्ष्यं भोज्यं प्रयत्नतः । सगोत्रान् भोजयित्वा तु स्वयं भुञ्जीत तत्परम् ॥ मण्डलं सोमसदृशं शिवस्यात्मनिवेदितम् । इत्येवं प्रतिजग्राह व्रतदानफलं ततः ॥

पृष्ठ ४/२१०

बभूव सुप्रजा साध्वी ईश्वरी भुवनेश्वरी । व्रतस्यास्य प्रभावेन सुपुत्त्रा त्वञ्च देवकि ! ॥ भविष्यसि त्रिलोकेशं पुत्त्रञ्च जनयिष्यसि । इत्येवं श्रावयित्वा च विरराम मुनिस्तदा ॥ जगाम स्वपुरं पार्थ मयाप्येवं तवोदितम् । याः स्त्रियः स्वाचरिष्यन्ति व्रतमेतद्युधिष्ठिर ॥ कुक्वुटाख्यं प्लवङ्गाख्यं देवक्याचरितं शुभम् । तासां सन्ततिविच्छेदो न कदाचिद्भविष्यति ॥ स्त्रियश्चैवाचरिष्यन्ति व्रतमेतत् सुखप्रदम् । अस्मिन् लोके सुखं भुक्त्वा यास्यन्ति शिवमन्दि- रम् ॥ या कुक्कुटीव्रतमिदं प्लवगीसमेतं देवं विभाव्य हृदये च गुरुं निधाय । भक्त्या करोति कलुषौधविघातदक्षं साध्वी सदा भवति शोभनजीववत्सा ॥” इति भविष्यपुराणे कुक्कुटीव्रतकथा समाप्ता ॥ लवं, क्ली, (लू + अप् ।) जातीफलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लवङ्गम् । लामज्जकम् । ईषत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवः, पुं, (लवणमिति । लू + अप् ।) लेशः । (यथा, रघुः । १६ । ६६ । “वक्रेतराग्रैरलकैस्तरुण्य- श्चूर्णारुणान् वारिलवान् वमन्ति ॥”) विनाशः । छेदनम् । रामपुत्त्रः । इति मेदिनी । वे, २२ ॥ अत्र विनाशस्थाने विलासः । इति विश्वः हेमचन्द्रश्च ॥ (रामपुत्त्रस्य जन्मविवरणादिकं रामायणे उत्तरकाण्डतो द्रष्टव्यम् ॥) काल- भेदः । यथा, -- “अष्टादशनिमेषास्तु काष्ठा काष्ठाद्वयं लवः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । १ । १८ । १३ । “तुलयाम लवेनापि न स्वर्गं नापुनर्भवम् । भगवत्सङ्गिसङ्गस्य मर्त्त्यानां किमुताशिषः ॥”) लावानामा पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (किञ्जल्कः । पक्षः । गोपुच्छलोम । इति रघु- टीकायां मल्लिनाथधृतवैजयन्ती ॥ यथा, रघुः । १५ । ३२ । “स तौ कुशलवोम्मृष्टगर्भक्लेदौ तदाख्यया । कविः कुशलवावेव चकार किल नामतः ॥”) लवङ्गं, क्ली, (लुनाति श्लेष्मादिकमिति । लू + “तरत्यादिभ्यश्च ।” उणा० १ । ११९ । इति अङ्गच् ।) स्वनामख्यातबणिग्द्रव्यभेदः । तत्- पर्य्यायः । देवकुसुमम् २ श्रीसंज्ञम् ३ । इत्य- मरः ॥ श्रीप्रसूनम् ४ । इति भावप्रकाशः ॥ लवङ्गकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ लवङ्ग- कलिका ६ दिव्यम् ७ शेखरम् ८ लवम् ९ श्रीपुष्पम् १० रुचिरम् ११ वारिसम्भवम् १३ भृङ्गारम् १४ गीर्व्वाणकुसुमम् १५ चन्दन- पुष्पम् १६ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्त- त्वम् । चक्षुष्यत्वम् । भुक्तरोचनत्वम् । वात- पित्तकफनाशित्वम् । ताक्ष्णत्वम् । मूर्द्धरुजा- पहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ आध्मानानाह-

शूलघ्नत्वम् । दीपनत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ अपि च । “लवङ्गं कटुकं तिक्तं लघु नेत्रहितं हिमम् । दीपनं पाचनं रुच्यं कफपित्तास्ननाशकृत् ॥ तृष्णां छर्द्दिं तथाध्मानं शूलमाशु विनाशयेत् । कासं श्वासञ्च हिक्काञ्च क्षयं क्षपयति ध्रुवम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, -- “विरहानलसन्तप्ता तापिनी कापि कामिनी । लवङ्गानि समुत्सृज्य ग्रहणे राहवे ददौ ॥” इत्युद्भटः ॥) लवङ्गकं, क्ली, (लवङ्ग + स्वार्थे कन् ।) लवङ्गम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (लवङ्गशब्देऽस्य विव- रणं विज्ञेयम् ॥) लवङ्गकलिका, स्त्री, लवङ्गम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ लवङ्गलता, स्त्री, (लवङ्गस्य लता ।) पुष्पलता- विशेषः । यथा, जयदेवः । “ललितलवङ्गलतापरिशीलनकोमलमलय- समीरे । मधुकरनिकरकरम्बितकोकिलकूजितकुञ्ज- कुटीरे ॥ विहरति हरिरिह सरसवसन्ते । नृत्यति युवतिजनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते ॥” (यथा च । “अयि ! प्लवङ्ग ! लवङ्गलतालये पिब मधूनि विधूय मधुव्रतान् । इह वने हि वनेचरसङ्कुले नहि सतामसताञ्च विवेचना ॥”) राधायाः सखीविशेषश्च ॥ लवणं, क्ली, (लुनाति जाड्यमिति । लू + नन्द्यादि- त्वात् ल्युः । पृषोदरादित्वात् णत्वम् ।) क्षार- रसयुक्तद्रव्यम् । तत्तु पञ्चविधं यथा । सौव- र्च्चलम् १ सैन्धवम् २ विटम् ३ औद्भिदम् ४ सामुद्रम् ५ । तथा हि । “सामुद्रं यत्तु लवणमक्षीवं वसिरञ्च तत् । सैन्धवोऽस्त्री शीतशिवं माणिमन्थञ्च सिन्धुजे ॥ रौमकं वमुकं पाक्यं विडञ्च कृतके द्वयम् ॥” सौवर्च्चलेऽक्षरुचके । इत्यमरः ॥ (अस्य विवरणं यथा । “सैन्धवसामुद्रविडसौवर्च्चलरोमकोद्भिद- प्रभृतीनि लवणानि यथोत्तरमुष्णानि वात- हराणि कफपित्तकराणि यथापूर्ब्बं स्निग्धानि स्वादूनि सृष्टमूत्रपुरीषाणि चेति ॥ “चक्षुष्यं सैन्धवं हृद्यं रुच्यं लघ्वग्निदीपनम् । स्निग्धं समधुरं वृष्यं शीतं दोषघ्नमुत्तमम् ॥ सामुद्रं मधुरं पाके नात्युष्णमविदाहि च । भेदनं स्निग्धमीषच्च शूलघ्नं नातिपित्तलम् ॥ सक्षारं दीपनं रूक्षं शूलहृद्रोगनाशनम् । रोचनं तीक्ष्णमुष्णञ्च विडं वातानुलोमनम् ॥ लघुसौवर्च्चलं पाके वीर्य्योष्णं विशदं कटु । गुल्मशूलविबन्धघ्नं हृद्यं सुरभि रोचनम् ॥

रोमकं तीक्ष्णमत्युष्णं व्यवायि कटुपाकि च । वातघ्नं लघु विस्यन्दि सूक्ष्मं विड्भेदि मूत्रलम् ॥ लघु तीक्ष्णोष्णमुत्क्लेदि सूक्ष्मं वातानुलोमनम् । सतिक्तं कटु सक्षारं विद्याल्लवणमौद्भिदम् ॥ कफवातक्रिमिहरं लेखनं पित्तकोपनम् । दीपनं पाचनं भेदि लवणं गुटिकाह्वयम् ॥ ऊषसूतं बालुकेलं शैलमूलाकरोद्भवम् । लवणं कटुकं छेदि विहितं कटु चोच्यते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥ * ॥ लू + भावे ल्युट् ।) छेदनम् । यथा । लवोऽभि- लावो लवणे । इति चामरः (खड्गयुद्ध- प्रकारविशेषः । यथा, हरिवंशे भविष्य- पर्व्वणि । ५३ । १७ । “आहितं चित्रकं क्षिप्तं कुद्रवं लवणं धृतम् ॥”) लवणः, पुं, (लुनातीति । लू + ल्युः ।) सिन्धु- भेदः । (यथा, महाभारते । ६ । ५ । १५ । “लवणेन समुद्रेण समन्तात् परिबारितः ॥”) राक्षसविशेषः । रसविशेषः । इति मेदिनी । णे, ७४ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ३१ । ७ । “कटुतीक्ष्णोष्णलवणक्षाराम्लादिभिरुल्वणैः । मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्व्वाङ्गोत्थितवेदनः ॥”) पृथिव्यग्निगुणबाहुल्याल्लवणः । इति चक्रपाणि- दत्तकृतद्रव्यगुणोपरि शिवदासीयटीका ॥ तत्- पर्य्यायः । पटुः २ । तस्य गुणाः । “लवणो रुचिकृद्रसोऽग्निदायी पचनः स्वादुकरश्च सारकश्च । रसितो नितरां जराञ्च पित्तं शितिमानञ्च ददात्रि कुष्ठकारी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “लवणः क्लेदनस्तीक्ष्णः पाचनो दीपनः सरः । स्निग्धो रुचिकरः स्यन्दी दृष्टिशुक्रहरो लघुः ॥” अन्यच्च । “लवणः शोधनो रुच्यः पाचनः कफपित्तदः । पुंस्त्ववातहरः कायशैथिल्यमृदुताकरः । सोऽतियुक्तोऽक्षिपाकास्रपित्तकुष्ठक्षयापकृत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ (“लवणः स्यन्दयत्यास्यं कपोलगलदाहकृत् ।” “लवणः स्तम्भसङ्घातबन्धविध्मापनोऽग्निकृत् ॥ स्नेहनः स्वेदनस्तीक्ष्णो रोचनश्छेदभेदकृत् । सोऽतियुक्तोऽस्रवपनं खलतिं पलितं वलिम् ॥ तृट्कुष्ठविषवीसर्पान् जनयेत् क्षपयेद्बलम् ॥” इति वाग्भटे सूत्रस्थाने दशमेऽध्याये ॥ “लवणो रसः पाचनः क्लेदनः दीपनः च्यावनः छेदनः भेदनस्तीक्ष्णः सरो विकास्यधःस्रं स्यव- काशकरो वातहरः स्तम्भबन्धसङ्घातविधमनः सर्व्वरसप्रत्यनीकभूत आस्यं विस्रावयति कफं विस्यन्दयति मार्गान् शोधयति सर्व्वशरीरा- वयवान् मृदूकरोति रोचयत्याहारमाहार- योगी नात्यर्थगुरुः स्निग्ध उष्णश्च । स एवं गुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः पित्तं कोपयति रक्तं वर्द्धयति तर्पयति मूर्च्छ-

पृष्ठ ४/२११

यति तापयति दाहयति कुष्णाति मांसानि प्रगालयति कुष्ठानि विषं वर्द्धयति शोफान् स्फोटयति दन्तान् श्यावयति पुंस्त्वमुपहन्ति इन्द्रियाण्युपरुणद्धि वलीपलित्यखालित्यमापा- दयति च लोहितपित्ताम्लपित्तवीसर्पवातरक्त- विचर्च्चिकेन्द्रलुमप्रभृतीन् विकारानुपजनयति ।” “प्रलीयन् क्लेशविष्यन्दलाघवं कुरुते मुखे । यः शीघ्रं लवणो ज्ञेयः सविदाहन्मुखस्य च ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २६ अध्यायः ॥ “लवणः संशोधनः पाचनो विश्लेषणः क्लेदनः शैथिल्यकृदुष्णः सर्व्वरसप्रत्यनीको मार्गविशो- धनः सर्व्वशरीरावयवमार्द्दवकरश्चेति स एवं- गुणोऽप्येकत्र वात्यर्थमासेव्यमानो गात्रकण्डूकोठ- शोफवैवर्ण्यपुंस्त्वोपघातेन्द्रियोपतापान् तथा- मुखाक्षिपाकं रक्तपित्तवातशोणिताम्लीका- प्रभृतीनापादयति ॥” “यो भक्तरुचिमुत्पादयति कफप्रसेकं जनयति मार्द्दवञ्चापादयति स लवणः ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४२ अध्यायः ॥ * ॥) लवणासुरस्य विवरणं यथा, -- “पूर्व्वं कृतयुगे राजन् ! दैतेयः सुमहामतिः । लोलापुत्त्रोऽभवज्ज्येष्ठो मधुर्नाम महासुरः ॥ स मधुर्व्वीर्य्यसम्पन्नो धर्म्मे च सुसमाहितः । बहुमानाच्च रुद्रेण दत्तस्तस्याद्भुतो वरः ॥ शूलं शूलाद्विनिष्कृष्य महावीर्य्यं महाप्रभम् । ददौ महात्मा सुप्रीतो वाक्यं चैतदुवाच ह ॥ यावत् सुरैश्च विप्रैश्च न विरुध्येर्म्महासुर ! । तावच्छूलं तवेदं स्यादन्यथा नाशमेष्यति ॥ यश्च त्वामभियुञ्जीत युद्धाग विगतज्वरः । तं शूलो भस्मसात् कृत्वा पुनरेष्यति ते करम् ॥ एवं रुद्राद्वरं लब्ध्वा भूय एव महासुरः । प्रणिपत्य महादेवं वाक्यमेतदुवाच ह ॥ भगवन्मम वंशस्य शूलमेतदनुत्तमम् । भवेत्तु सततं देव सुराणामीश्वरो ह्यसि ॥ तं ब्रुवाणं मधुं देवः सर्व्वभूतपतिः शिवः । प्रत्युवाच महादेवो नैतदेवं भविष्यसि ॥ माभूत्ते विफला वाणी मत्प्रसादकृता शुभा । भवतः पुत्त्रमेकन्तु शूलमेतद्भविष्यति ॥ यावत् करस्थः शूलोऽयं भविष्यति सुतस्य ते । अवध्यः सर्व्वभूतानां शूलहस्तो भविष्यति ॥ एवं मधुर्व्वरं लब्ध्वा देवात् सुमहदद्भुतम् । भवनं सोऽसुरश्रेष्ठः कारयामास सुप्रभम् ॥ तस्य पत्नी महाभागा प्रिया कुम्भीनसीति या । विश्वावसोरपत्यं साप्यनलायां महाप्रभा ॥ तस्याः पुत्त्रो महावीर्य्यो लवणो नाम दारुणः । वाल्यात् प्रभृति दुष्टात्मा पापान्येव समाचरत् ॥ तं पुत्त्रं दुर्व्विनीतन्तु दृष्ट्वा क्रोधसमन्वितः । मधुः स शोकमापेदे न चैनं किञ्चिदब्रवीत् ॥ स विहाय इमं लोकं प्रविष्टो वरुणालयम् । शूलं निवेश्य लवणे वरं तस्मै न्यवेदयत् ॥ स प्रभावेण शूलस्य दौरात्म्येनात्मनस्तथा । सन्तापयति लोकांस्त्रीन् विशेषेण च तापसान् ॥

आहारः सर्व्वसत्त्वानि विशेषेण च तापसाः । आचारो रौद्रता नित्यं वासो मधुवने तथा ॥ हत्वा बहुसहस्राणि सिंहव्याघ्रमृगाण्डजान् । मानुषांश्चैव कुरुते नित्यमाहारमाह्निकम् ॥ तच्छ्रुत्वा राघवो वाक्यमुवाच स महामुनीन् । घातयिष्यामि तद्रक्षो व्यपगच्छतु वो भयम् ॥ प्रतिज्ञाय तदा तेषां मुनीनामुग्रतेजसाम् । स भ्रातॄन् सहितान् सर्व्वानुवाच रघुनन्दनः ॥ को हन्ता लवणं वीरः कस्यांशः स विधी- यताम् । भरतस्य महाबाहो शत्रुघ्नस्य च धीमतः ॥ राघवेणैवमुक्तस्तु भरतो वाक्यमब्रवीत् । अहमेनं वधिष्यामि ममांशः स विधीयताम् ॥ भरतस्य वचः श्रुत्वा धैर्य्यशौर्य्यसमन्वितम् । लक्ष्मणावरजस्तस्थौ हित्वा सौवर्णमासनम् ॥ शत्रुघ्नस्त्वब्रवीद्बाक्यं प्रणिपत्य नराधिपम् । कृतकर्म्मा महाबाहुर्मध्यमो रघुनन्दन ! ॥ आर्य्येण हि पुरा शून्या त्वयोध्या परिपालिता । सन्तापं हृदये कृत्वा आर्य्यस्यागमनं प्रति । प्रेष्ये मयि स्थिते राजन्न भूयः क्लेशमाप्नुयात् ॥ तथा ब्रुवति शत्रुघ्ने राघवः पुनरब्रवीत् । एवं भवतु काकुत्स्थ क्रियतां मम शासनम् ॥ स त्वं हत्वा मधुसुतं लवणं पापनिश्चयम् । राज्यं प्रशाधि धर्म्मेण वाक्यं मे यद्यवेक्षसे ॥ यदा तु युद्धमाकाङ्क्षन् यदि कश्चित् समाह्वयेत् । तदा शूलं गृहीत्वा तु भस्म रक्षः करोति हि ॥ स त्वं पुरुषशार्द्दूल ! तमायुधविनाकृतम् । अप्रविष्टं पुरं पूर्ब्बं द्बारि तिष्ठ धृतायुधः । अन्यथा क्रियमाणे तु अवध्यः स भविष्यति ॥ ततः प्रभाते विमले तस्मिन् काले स राक्षसः । निर्गतस्तु पुराद्वीरो भक्ष्याहारप्रचोदितः ॥ एतस्मिन्नन्तरे वीर उत्तीर्य्य यमुनां नदीम् । तीर्त्वा मधुपुरद्वारि धनुष्पाणिरतिष्ठत ॥ ततोऽर्द्धदिवसे प्राप्ते क्रूरधर्म्मा स राक्षसः । आगच्छद्बहुसाहस्रं प्राणिनां भारमुद्वहन् ॥ ततो ददर्श शत्रुघ्नं स्थितं द्वारि धृतायुधम् । तमुवाच ततो रक्षः किमनेन करिष्यसि ॥ तस्यैवं भाषमाणस्य हसतश्च मुहुर्मुहुः । शत्रुघ्नो वीर्य्यसम्पन्नो रोषादश्रूण्यवासृजत् ॥ उवाच च सुसंक्रुद्धः शत्रुघ्नः स निशाचरम् । योद्धुमिच्छामि दुर्ब्बुद्धे द्वन्द्वयुद्धं त्वया सह ॥ तच्छ्रुत्वा भाषितं तस्य शत्रुघ्नस्य महात्मनः । क्रोधमाहारयत्तीव्रं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ॥ आहूतस्तु पुनस्तेन शत्रुघ्नेन महात्मना । लवणः क्रोधसंयुक्तो युद्धाय समुपस्थितः ॥ आकर्णात् स विकृष्याथ तद्धनुर्धन्विनां वरः । स मुमोच महावाणं लवणस्य महोरसि ॥ उरस्तस्य विदार्य्याशु प्रविवेश रसातलम् । पुनरेवागमत्तूर्णमिक्ष्वाकुकुलनन्दनम् ॥ शत्रुघ्नशरनिर्भिन्नो लवणः स निशाचरः । पपात सहसा भूमौ वज्राहत इवाचलः ॥ तच्च शूलं महद्दिव्यं हते लवणराक्षसे ।

पश्यतां सर्व्वदेवानां रुद्रस्य वशमन्वगात् ॥ हते तु लवणे देवाः सेन्द्राः साग्निपुरोगमाः । ऊचुः सुमधुरां वाणीं शत्रुघ्नं शत्रुतापनम् ॥ वरदास्तु महाबाहो सर्व्व एव समागताः । विजयाकाङ्क्षिणस्तुभ्यममोघं दर्शनं हि नः ॥ देवानां भाषितं श्रुत्वा शूरो मूर्द्ध्नि कृताञ्जलिः ॥ प्रत्युवाच महाबाहुः शत्रुघ्नः प्रयतात्मवान् ॥ इयं मधुपुरी रम्या मधुरा देवनिर्म्मिता । निवेशं प्राप्नुयाच्छीघ्रमेव मेऽस्तु वरः परः ॥ तं देवाः प्रीतमनसो वाढमित्येव राघवम् । भविष्यति पुरी रम्या शूरसेना न संशयः ॥ ते तथोक्त्वा महात्मानो दिवमारुरुहुस्तदा । शत्रुघ्नोऽपि महातेजास्तां सेनां समुपानयेत् ॥ सा सेना शीघ्रमागच्छत् श्रुत्वा शत्रुघ्नशासनम् । निवेशनञ्च शत्रुघ्नः श्रावणेन समारभत् ॥ तां पुरीं दिव्यसङ्काशां नानापण्योपशोभिताम् । निरीक्ष्य परमप्रीतः परं हर्षमुपागमत् ॥ तस्य बुद्धिः समुत्पन्ना निवेश्य मधुरां पुरीम् । रामपादौ निरीक्ष्येऽहं वर्षे द्वादश आगते ॥” इति श्रीरामायणे उत्तरकाण्डे एकषष्ट्यादिसप्त- त्यन्ताध्यायेभ्यः सङ्कलितम् ॥ * ॥ लवणसमुद्र- स्योत्पत्तिर्यथा, -- “विरजा सा रजोयुक्ता धृत्वा वीर्य्यममोघकम् । सद्यो बभूव तत्रैव धन्या गर्भवती सती । तस्थौ तत्र सुखासीना सार्द्धं पुत्त्रैश्च सप्तभिः ॥ एकदा हरिणा सार्द्धं वृन्दारण्ये सुनिर्जने । विजहार पुनः साध्वी शृङ्गारासक्तमानसा ॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र मातुः क्रोडं जगाम ह । कनिष्ठपुत्त्रस्तस्याश्च भ्रातृभिः पीडितो भिया ॥ भीतं स्वतनयं दृष्ट्वा तत्याज तां कृपानिधिः । क्रोडे चकार बालं सा कृष्णो राधागृहं ययौ ॥ प्रबोध्य बालं सा साध्वी न ददर्शान्तिके प्रियम् । विललाप भृशं तत्र शृङ्गारातृप्तमानसा ॥ शशाप स्वसुतं कोपात् लवणोदो भविष्यति ॥ कदापि ते जलं केचित् न खादिष्यन्ति जीविनः ॥ शशाप सर्व्वान् बालांश्च यान्तु मूढा मही- तलम् । गच्छध्वं च महीं मूढा जम्बुद्बीपं मनोहरम् ॥ स्थितिर्नैकत्र युष्माकं भविष्यति पृथक् पृथक् । द्वीपे द्वीपे स्थितिं कृत्वा तिष्ठन्तु सुखिनः सुताः ॥ द्वीपस्थाभिर्नदीभिश्च सह क्रीडन्तु निर्जने । कनिष्ठो मातृशापाच्च लवणोदो बभूव ह ॥ कनिष्ठः कथयामास मातृशापञ्च बालकान् । आजग्मुर्दुःखिताः सर्व्वे मातृस्थानञ्च बालकाः ॥ श्रुत्वा विवरणं सर्व्वे प्रजग्मुर्धरणीतलम् । प्रणम्य मातुश्चरणं भक्तिनम्रात्मकन्धराः ॥ सप्तद्वीपे समुद्राश्च सप्त तस्थुर्विभागशः । कनिष्ठाद्वृद्धपर्य्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं मुने ॥ लवणेक्षुसुरासर्पिर्दधिदुग्धजलार्णवाः । एतेषाञ्च जलं पृथ्य्वां शस्यार्थञ्च भविष्यति । व्याप्ताः समुद्राः सप्तैव सप्तद्वीपां वसुन्धराम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३ अध्यायः ॥

पृष्ठ ४/२१२

लवणः, त्रि, (लवणेन संसृष्टः । लवण + ठक् । “लवणात् लुक् ।” ४ । ४ । २४ । इति ठको लुक् । यद्वा, लवणो रसोऽस्त्यस्मिन्निति । अर्श आद्यच् ।) लवणरसयुक्तः । इति मेदिनी । णे, ७५ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २१ । “मधुरस्त्वविदग्धः स्याद्विदग्धो लवणः स्मृतः ॥”) लावण्ययुक्तश्च ॥ लवणकिंशुका, स्त्री, महाज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणक्षारः पुं, (लवणस्य क्षारः ।) लोणारक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणखानिः, स्त्री, (लवणस्य खानिः खनिः ।) शाम्भरिलवणोत्पत्तिस्थानम् । तत्पर्य्यायः । रुमा २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ७ ॥ लवणा- करमात्रञ्च ॥ लवणतृणं, क्ली, (लवणरसविशिष्टं तृणम् ।) तृण- विशेषः । तत्पर्य्यायः । लोमतृणम् २ तृणाम्लम् ३ पटुतृणकम् ४ अम्लकाण्डम् ५ । अस्य गुणाः । सक्षीरत्वम् । अम्लत्वम् । कषायत्वम् । अस्तन्य- त्वम् । अश्ववृद्धिकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणत्रयं, क्ली, (लवणानां त्रयम् ।) सैन्धवं विडं रुचकञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणधेनुः, स्त्री, (लवणनिर्म्मिता धेनुः ।) दानार्थ- लवणादिनिर्म्मितधेनुः । तद्विवरणं यथा, -- होतोवाच । “लवणधेनुं वक्ष्यामि तां निबोध महीपते । अनुलिप्ते महीपृष्ठे कृष्णाजिनकुशोत्तरे ॥ धेनुं लवणमयीं कृत्वा षोडशप्रस्थसंयुताम् । वत्सं चतुर्भी राजेन्द्र इक्षुपादांश्च कारयेत् ॥ सौवर्णमुखशृङ्गाणि खुरा रौप्यमयास्तथा । मुखं गुडमयं तस्या दन्ताः फलमया नृप ! ॥ जिह्वां शर्करया राजन् घ्राणं गन्धमयन्तथा । नेत्रे रत्नमये कुर्य्यात् कर्णौ पत्रमयौ तथा ॥ श्रीखण्डं शृङ्गकोटौ च नवनीतमयाः स्तनाः । सूत्रपुच्छां ताम्रपृष्ठां दर्भरोम्णीं पयस्विनीम् ॥ कांस्योपदोहां राजेन्द्र घण्टाभरणभूषिताम् । सुगन्धपुष्पधूपैश्च पूजयित्वा विधानतः । आच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ग्रहणे वाथ संक्रान्तौ व्यतीपाते तथायने । नक्षत्रग्रहपीडासु सर्व्वकालं प्रदापयेत् ॥ द्विजाय साधुवृत्ताय कुलीनाय च धीमते । वेदवेदाङ्गविदुषे श्रोत्रियायाहिताग्नये ॥ ईदृशाय प्रदातव्या तथामत्मरिणे नृप ! । जमव्यमेव मन्त्रन्तु पुच्छदेशोपरिस्थितः ॥ छत्रकोपानहौ देयौ मुद्रिकापर्णपत्रके । आच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन दक्षिणां कनकं ददेत् ॥ पूर्ब्बोक्तेन विधार्नन स्वशक्त्या कनकेन तु । इमां गृहाण भो विप्र रुद्ररूपे नमोऽस्तु ते ॥ रसज्ञा सर्व्वभूतानां सर्व्वदेवनमस्कृता । कामं कामदुघे कामा क्षारधेनो नमोऽस्तु ते ॥ दत्त्वा धेनुं लवणेन एकाहश्चैव तिष्ठति । स्वयं त्रिरात्रं विप्रेण तथैव लवणाशिना ॥

सहस्रेण शतेनाथ स्वशक्त्या कनकेन तु । दत्त्वेमां स्वर्गमाप्नोति यत्र देवो वृषध्वजः ॥ य इदं शृणुयाद्भक्त्या श्रावयेद्वापि मानवः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो रुद्रलोकञ्च गच्छति ॥” इत्यादि वाराहपुराणे श्वेतोपाख्याने लवणधेनु- माहात्म्यम् ॥ लवणमदः, पुं, (लवणस्य मदः ।) लोणारक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणा, स्त्री, (लुनाति या । लू + ल्युः । टाप् ।) नदीभेदः । दीप्तिः । इति मेदिनीशब्दरत्ना- वल्यौ ॥ महाज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणाचलः, पुं, (लवणनिर्म्मितः अचलः ।) दानार्थ- लवणादिनिर्म्मितपर्व्वतः । यथा, -- “अथातः संप्रवक्ष्यामि लवणाचलमुत्तमम् । यत्प्रदाता नरो लोकं प्राप्नोति शिवसंयुतम् ॥ उत्तमः षोडशद्रोणः कर्त्तव्यो लवणाचलः । मध्यमः स्यात्तदर्द्धेन चतुर्भिरधमः स्मृतः ॥ वित्तहीनो यथाशक्त्या द्रोणादूर्द्धन्तु कारयेत् । चतुर्थांशेन विष्कम्भान् पर्व्वतान् कारयेत् पृथक् ॥ विधानं पूर्ब्बवत् कुर्य्यात् ब्रह्मादीनाञ्च सर्व्वदा । तद्बद्धेमतनून् सर्व्वान् लोकपालान्निवेशयेत् ॥ सरांसि कामदेवादींस्तद्बच्चात्र निवेशयेत् । कुर्य्याज्जागरमत्रापि दानमत्र निबोधत ॥ सौभाग्यरससम्भूतो यतोऽयं लवणो रसः । तदात्मकत्वेन च मां पाहि पापान्नगोत्तम ॥ यस्मादन्नरसाः सर्व्वे नोत्कटा लवणं विना । प्रियञ्च शिवयोर्नित्यं तस्मात् शान्तिप्रदो भव ॥ विष्णुदेहसमुद्भूतं यस्मादारोग्यवर्द्धनम् । तस्मात् पर्व्वतरूपेण पाहि संसारसागरात् ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याल्लवणपर्व्वतम् । उमालोके वसेत् कल्पं ततो याति परां गतिम् ॥” इति मात्स्ये ७७ अध्यायः ॥ लवणाब्धिजं, क्ली, (लवणाब्धौ लवणसमुद्रे जायते इति । जन् + डः ।) सामुद्रलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणारजं, क्ली, लोणारक्षारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ लवणोत्तमं, क्ली, (लवणेषु उत्तमम् ।) सैन्धवम् । इति रत्नमाला ॥ लवणोत्थं, क्ली, (लवणादुत्तिष्ठतीति । उत् + स्था + कः ।) लोणारक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लवणोदः, पुं, (लवणं उदकं यस्य । उत्तरपदंस्य चेत्युदकस्योदादेशः ।) लवणसमुद्रः । इत्य- मरः ॥ लवनं, क्ली, (लू + भावे ल्युट् ।) छेदनम् । इत्य- मरः ॥ लवनी, स्त्री, फलवृक्षविशेषः । लोना इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । ग्रीष्मजा २ अग्रिमा ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लवली, स्त्री, (लवं लेशं लातीति । ला + कः । गौरादित्वात् ङीष् ।) फलवृक्षविशेषः । नोयाडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सुगन्ध-

मूला २ शन्दुः ३ कोमलवल्कला ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य फलगुणाः । हृद्यत्वम् । सुगन्धित्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ “लवलीफलमस्रार्शोवातपित्तहरं लघु ॥” इति केचित् ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ४७ । “कृत्वा वेलापुलिनलवलीपल्लवग्रासगोष्ठीं दिङ्मातङ्गाः सममथ सरिन्नाथपाथः पिबन्ति ॥”) लवाकः, पुं, (लवार्थं छेदनार्थं अकतीति । अक + अच् ।) छेदनद्रव्यम् । इत्युणादिकोषः ॥ लवाणकः, पुं, (लूयतेऽनेनेति । लू + “आणको लूधूशिन्धिधाञ्भ्यः ।” उणा० ३ । ८३ । इति आणकः ।) दात्रादिः । इत्युणादिकोषः ॥ लविः, त्रि, (लूयतेऽनेनेति । लू + “अच इः ।” उणा० ४ । १३८ । इति इः ।) छिदुरः । इत्युणादिकोषः ॥ लवित्रं, क्ली, (लूयतेऽनेनेति । लू + “अर्त्तिलूधू- सूखनसहचर इत्रः ।” ३ । २ । १८४ । इति इत्रः ।) दात्रम् । इत्यमरः ॥ लश, क शिल्पयोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, लाशयति कुशलो नृत्ये शिल्पं युनक्तीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लशुनं, क्ली, (अश्यते भुज्यते इति । अश् + “अशेर्लश च ।” उणा० ३ । ५७ इति उनन् । लशादेशश्च धातोः ।) रसुनः । तत्पर्य्यायः । महौषधम् २ गृञ्जनः ३ अरिष्टः ४ महा- कन्दः ५ रसोनकः ६ । इत्यमरः ॥ रसोनः ७ म्लेच्छकन्दः ८ भूतघ्नः ९ उग्रगन्धः १० । अस्य गुणाः । अम्लरसेन ऊनत्वम् । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातनाशित्वम् । अशुचित्वम् । क्रिमिहृद्रोगशोफघ्नत्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “लशुनस्तु रसोनः स्यादुग्रगन्धो महौषधम् । अरिष्टो म्लेच्छकन्दश्च यवनेष्टो रसोनकः ॥ यदामृतं वैनतेयो जहार सुरसत्तमात् । तदा ततोऽपतद्विन्दुः सुरसोनोऽपतद्भुवि ॥ पञ्चभिश्च रसैर्युक्तो रसेनाम्लेन वर्ज्जितः । तस्माद्रसोन इत्युक्तो द्रव्याणां गुणवेदिभिः ॥ कटुकश्चापि मूलेषु तिक्तः पत्रेषु संस्थितः । नाले कषाय उद्दिष्टो नालाग्रे लवणः स्मृतः ॥ बीजे तु मधुरः प्रोक्तो रसस्तद्गुणवेदिभिः । रसोनो बृंहणो वृष्यो स्निग्धोष्णः पाचनः सरः ॥ रसे पाके च कटुकस्तीक्ष्णो मधुरको मतः । भग्नसन्धानकृत् कण्ठ्यो गुरुः पित्तास्रवृद्धिदः । बलवर्णकरो मेधाहितो नेत्र्यो रसायनः ॥ हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूलं विबन्धगुल्मारुचिकासशोफान् । दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तु- समीरणश्वासकफांश्च हन्ति ॥

पृष्ठ ४/२१३

मद्यं मांसं तथाम्लञ्च हितं लशुनसेविनाम् ॥ व्यायाममातपं रोषमतिनीरं पयो गुडम् । रसोनमश्नन् पुरुषस्त्यजेदेतन्निरन्तरम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “लशुनः क्षारमधुरः कण्ठ्यो वृष्यो गुरुः सरः । भग्नसन्धानकृद्बल्यो रक्तपित्तप्रदूषणः ॥” इति राजवल्लभः ॥ (तथाचास्य गुणादिविषयो यथा, -- “कट्वम्लवीर्य्यो लशुनो हितश्च स्निग्धो गुरुः स्वादुरसोऽथ बल्यः । वृद्धस्य मेधास्वरवर्णचक्षु- र्भग्नास्थिसन्धानकरः सुतीक्षणः ॥ हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूल- प्रमेहहिक्कारुचिगुल्मशोफान् । दुर्नामकुष्ठानलमान्द्यजन्तु- समीरणं श्वासकफान्निहन्ति ॥” इति हारीते कल्पस्थाने तृतीयाध्याये ॥ “शीतवातहिमदग्धतनूनां स्तब्धभुग्नकुटिलव्यथितास्थ्नाम् । भेषजस्य पवनोपहतानां वक्ष्यते विधिरतो लशुनस्य ॥” “शीलयेल्लशुनं शीते वसन्तेऽपि कफोल्वणः । घनोदयेऽपि वातार्त्तः सदा वा ग्रीष्मलीलया ॥” इति वाग्भटे उत्तरस्थाने ३९ अध्यायः ॥ “क्रिमिकुष्ठकिलासघ्नो वातघ्नो गुल्मनाशनः । स्निग्धश्चोष्णश्च वृष्यश्च लशुनः कटुको गुरुः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्यायः ॥) लशूनः, पुं, (रसेन ऊनः रस्य लत्वम् । पृषो- दरादित्वात् सस्य शः अकारलोपश्च ।) लशुनः । इति शब्दरत्नावली ॥ लष, क शिल्पयोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) क, लाषयति कुशलो नृत्ये शिल्पं युनक्तीत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ लष, ञ स्पृहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-सेट् ।) ञ, लषति लषते । इति दुर्गादासः ॥ लष, य ञ स्पृहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- उभ०-सक०-सेट् ।) य ञ, लष्यति लष्यते । इति दुर्गादासः ॥ लष्वः, पुं, (लाषयति नृत्ये शिल्पं युनक्तीति । लष् + “सर्व्वनिघृष्वरिष्वेति ।” उणा० १ । १५३ । इति वन्प्रत्ययेन साधुः ।) नर्त्तकः । इत्यु- णादिकोषः ॥ लस, श्लिषि । क्रीडे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) लसति । इति दुर्गादासः ॥ लस, क शिल्पयोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, लासयति कुशलो नृत्ये शिल्पं युनक्तीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लसा, स्त्री, (लसतीति । लस् + अच् ।) हरिद्रा । इति हारावली । ९३ ॥

लसिका, स्त्री, (लसतीति । लस् + अच् । ततः कन् ततष्टापि अत इत्वम् ।) लाला । यथा, -- “लालायां पिच्छला ख्याता लसिका लासिका तथा ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ लसीका, स्त्री, इक्षुरसः । त्वङ्मांसमध्यगरसः । इति केचित् ॥ (यथा । “लसीका उदक- विशेषः । यथाह चरकः । यत्तु मांसत्वगन्तरे उदकं तल्लसीकाशब्दं लभते ।” इति विजय- रक्षितकृतप्रमेहरोगव्याख्याने ॥ “यत्तु त्वगन्तरे व्रणगतं लसीकाशब्दं लभते ।” इति चरके शारीरस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) लस्ज, ई ओ ङ व्रीडे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) क्विपि संयोगादिलोपे लक् । ई ओ, लग्नः । ङ, लज्जते । इति दुर्गादासः ॥ लस्तः, त्रि, श्लिष्टः । क्रीडितः । शिल्पयुक्तः । लस- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति लस्तकशब्द- व्युत्पत्तौ भरतश्च ॥ लस्तकः, पुं, धनुषो मध्यभागः । इत्यमरः ॥ लस्तकी, [न्] पुं, (लस्तकोऽस्त्यस्येति । लस्तक + इनिः ।) धनुः । इति शब्दमाला ॥ लहरिः, स्त्री, महातरङ्गः । तत्पर्य्यायः । उल्लोलः २ कल्लोलः ३ । इति हेम- चन्द्रः शब्दरत्नावली च ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ६१४ । लहरी, स्त्री, महातरङ्गः । तत्पर्य्यायः । उल्लोलः २ कल्लोलः ३ । इति हेम- चन्द्रः शब्दरत्नावली च ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ६१४ । “सरित इव यस्य गेहे शुष्यन्ति विशाल- गोत्रजा नार्य्यः । क्षारास्वेव स तृप्यति जलनिधिलहरिषु जलद इव ॥”) ला, ल ग्रहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-सक०-अनिट् ।) ल, लाति । ग्रहो ग्रह- णम् । इति दुर्गादासः ॥ ला, स्त्री, ग्रहणम् । दानम् । इति मेदिनी । ले, १ ॥ लाक्षकी, स्त्री, सीता । यथा, -- “राघव ते इयं सीता द्वारकेशस्य रुक्मिणी । विष्णोऽवतारमात्रस्य लक्ष्मीर्य्या कमलालया ॥ वाराणस्यां विशालाक्षी विमला पुरुषोत्तमे । वैकुण्ठे तु महालक्ष्मी राधा वृन्दावने वने ॥ लक्षशः कमला दास्यो यस्याः सा लाक्षकी मता । एवं शतसहस्राणामीश्वरी राधिकाधिका ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ५५ अध्यायः ॥ लाक्षणिकः, पुं, लक्षणया प्रतिपादकः । इति साहित्यदर्पणम् ॥ लक्षणात्मकवृत्तिमत्पदत्वं लाक्षणिकत्वम् । इति सारमञ्जरी ॥ (यथा, विभक्तितत्त्वार्थवादे । “शक्तो लाक्षणिको रूढो योगरूढश्च यौगिकः । क्वचित् यौगिकरूढश्च शब्दः षोढा निगद्यते ॥” (लक्षणमधीते वेद वा । लक्षण + “कतूक्थादि- सूत्रान्तात् ठक् ।” ४ । २ । ६० । इति ठक् । लक्षणाभिज्ञे, त्रि ॥)

लाक्षा, स्त्री, (लक्ष्यतेऽनयेति । लक्ष् + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इति अः । टाप् । यद्बा, “बाहुलकात् राजतेरपि सः । कपिलिकादित्वात् वा लत्वम् ।” इत्युज्ज्वलः । ३ । ६२ ।) रक्त- वर्णवृक्षनिर्यासविशेषः । लाहा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । राक्षा २ जतु ३ यावः ४ अलक्तः ५ द्रुमामयः ६ । इत्यमरः ॥ खदिरिका ७ रक्ता ८ रङ्गमाता ९ पलङ्कषा १० क्रिमिहा ११ द्रुम- व्याधिः १२ अलक्तकः १३ पलाशी १४ मुद्रिणी १५ दीप्तिः १६ जन्तुका १७ गन्धमादिनी १८ नीला १९ द्रवरसा २० पित्तारिः २१ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । श्लेष्मपित्तार्त्तिशोफविषरक्तविषमज्वरनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भग्नविसर्पत्वग्दोषनाशि- त्वम् । बल्यत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “लाक्षा वर्ण्या हिमा बल्या स्निग्धा च तुवरा लघुः । अनुष्णा कफपित्ताम्रहिक्काकासज्वरप्रणुत् ॥ व्रणोरःक्षतवीसर्पकृमिकुष्ठगदापहा । अलक्तको गुणैस्तद्बद्विशेषाद्ब्यङ्ग्यनाशनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (शतपत्री । सेवती । गुलाव इति च । तत्- पर्य्यायो यथा, -- “शतपत्री तरुण्युक्ता कर्णिका चारुकेशरा । महाकुमारी गन्धाढ्या लाक्षा कृष्णाति- मङ्गुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लाक्षातरुः, पुं, (लाक्षोत्पादकस्तरुः ।) पलाश- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ (पलाशब्देऽस्य विशेष ज्ञेयः ॥) लाक्षातैलं क्ली, (लाक्षादिभिः पक्वं तैलम् ।) पक्वतैलविशेषः । लाक्षादितैलमिति ख्यातम् । तद्द्विविधं स्वल्पं बृहच्च । यथाक्रमं तत्प्रकारं तद्गुणञ्चाह । “लाक्षाहरिद्रामञ्जिष्ठाकल्कैस्तैलं विपाचितम् । सद्गुणेनारनालेन दाहशीतज्वरापहम् ॥” इति स्वल्पलाक्षातैलम् ॥ बृहद्यथा, -- “लाक्षारसाढके प्रस्थं तैलस्य विपचेद्भिषक् । मस्त्वाढकसमायुक्तं पिष्ट्वा चात्र समावपेत् ॥ शतपुष्पां हरिद्राञ्च मूर्व्वां कुष्ठं हरेणुकाम् । कटुकां मधुकां रास्नामश्वगन्धाञ्च दारु च ॥ मुस्तकं चन्दनञ्चैव पृथगक्षसमानकैः । द्रव्यैरेतैश्च तत् सिद्धं अभ्यङ्गान्मारुतापहम् ॥ विषमाख्यान् ज्वरान् सर्व्वानाश्वेव प्रशमं नयेत् । कासं श्वासं प्रतिश्यायं कण्डूं दौर्गन्ध्यगौरवम् ॥ त्रिकपृष्ठग्रहं शूलं गात्राणां स्फुटनन्तथा । पापालक्ष्मीप्रशमनं सर्व्वग्रहनिवारणम् । अश्विभ्यां निर्म्मितं सम्यक् तैलं लाक्षादिकं महत ॥” इति बृहल्लाक्षातैलम् । इति मुखबोधः ॥

पृष्ठ ४/२१४

लाक्षाप्रसादः, पुं, (लाक्षायाः प्रसादो यस्मात् ।) पट्टिकालोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लाक्षाप्रसादनः, पुं, (लाक्षां प्रसादयतीति । प्र + सद् + णिच् + ल्युः ।) रक्तलोध्रः । तत्पर्य्यायः । क्रमुकः २ पट्टिका ३ पट्टी ४ । इत्यमरः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “द्वितीयः पट्टिकालोध्रः क्रमुकः स्थूलवल्कलः । जीर्णपत्रो बृहत्पत्रः पट्टी लाक्षाप्रसादनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लाक्षावृक्षः, पुं, (लक्षोत्पादको वृक्षः ।) कोशाम्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पलाशवृक्षः । इति हारावली ॥ लाख, ऋ शोषालमर्थयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) ऋ, अललाखत् । इति दुर्गादासः ॥ लाघ, ऋ ङ शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अललाघत् । ङ, लाघते । शक्तिः सामर्थ्यम् । इति दुर्गादासः ॥ लाघवं, क्ली, (लघोर्भावः कर्म्म वा । लघु + “इग- न्ताच्च लघुपूर्ब्बात् ।” ५ । १ । १३१ । इति अण् ।) आरोग्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लघु- त्वम् । लघोर्भाव इत्यर्थे ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (शीघ्रत्वम् । यथा, महाभारते । ५ । १८३ । ७ । “तासां रूपं भारत नोत शक्यं तेजस्वित्वात् लाघवाच्चैव वक्तुम् ॥” अल्पत्वम् । यथा, मार्कण्डेये । ४१ । १७ । “अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् । नित्यस्वाध्याय इत्येते नियमाः पञ्च कीर्त्तिताः ॥” क्लैव्यम् । यथा, कुमारे । २ । २३ । “यमोऽपि विलिखन् भूमिं दण्डेनास्तमितत्विषा । कुरुतेऽस्मिन्नमोघेऽपि निर्व्वाणालातलाघवम् ॥”) लाङ्गलं, क्ली, (लङ्गतीति । लगि गतौ + बाहु- लकात् कलच् । वृद्धिश्च धातोः । इति उणादि- वृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । १ । १०८ ।) स्वनामख्यात- भूमिकर्षणयन्त्रम् । तत्पर्य्यायः । हलम् २ गोदा- रणम् ३ सीरः ४ । इत्यमरः ॥ हलः ५ हालम् ६ हालः ७ शीरः ८ । इति भरतः ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १२ । ७१ । “लाङ्गलं पवीरवत्सुशेवं£सोमपित्सरु ॥”) लिङ्गः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पुष्पविशेषः । तालवृक्षः । गृहदारु । इति मेदिनी । ले, १२८ ॥ लाङ्गलग्रहः, पुं, कृषकः । लाङ्गलं गृह्णाति य इत्यर्थे अन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (“शक्तिलाङ्गला- ङ्कुशयष्टितोमरघटघटीधनुःषु ग्रहेरुपसंख्या- नम् ।” ३ । २ । ९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अच् ॥) लाङ्गलचक्रं, क्ली, (लाङ्गलाकारं चक्रम् ।) कृषि- कर्म्मणि शुभाशुभगणन हलाकारचक्रविशेषः । यथा । अथ लाङ्गलचक्रं स्वरोदये । “लाङ्गलं दण्डिकायूपयोक्त्रद्वयसमन्वितम् । दण्डिकादि लिखेत् भानि दिनेशाक्रान्तभादितः ॥ दण्डिकाहलयूपानां द्बिद्विस्थाने त्रिकं त्रिकम् । योक्त्रयोश्च त्रिकञ्चैव मध्ये पञ्चाग्रके द्विकम् ॥

दण्डस्थे च गवां हानिर्यपस्थे स्वामिनो भयम् । लक्ष्मीर्लाङ्गलयोक्त्रे स्यात् क्षेत्रारम्भदिनर्क्षके ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ लाङ्गलदण्डः, पुं, (लाङ्गलस्य दण्डः ।) लाङ्गल- मध्यस्थकाष्ठम् । लाङ्गलेर ईश इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ईशा २ । इत्यमरः ॥ ईषा ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लाङ्गलपद्धतिः, स्त्री, (लाङ्गलस्य पद्धतिः ।) लाङ्गल- रेखा । सिराल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शीता २ । इत्यमरः ॥ सीता ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ लाङ्गलिकः, पुं, (लाङ्गलवत् आकृतिरस्त्यस्येति । लाङ्गल + ठन् ।) स्थावरविषभेदः । इति हेम- चन्द्रः ॥ लाङ्गलिका, स्त्री, (लाङ्गलमिवाकारोऽस्त्यस्या इति । लाङ्गल + ठन् । टाप् ।) लाङ्गलीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, गारुडे १९२ अध्याये । “रुद्रलाङ्गलिकामूलं हिज्जलस्य तथैव च । तेन व्रणमुखं लिप्तं शल्यो निःसरति क्षणात् ॥”) लाङ्गलिकी, स्त्री, (लाङ्गल + ठन् । ङीष् ।) वृक्ष- विशेषः । लाङ्गलिया इति विषलाङ्गलिया इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । अग्निशिखा २ । इत्यमरः ॥ अग्निज्वाला ३ लाङ्गलिका ४ लाङ्गली ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ गैरी ६ दीप्ता ७ हलिनी ८ गर्भघातिनी ९ अग्नि- जिह्वा १० इन्द्रपुष्पा ११ अग्निमुखी १२ वह्नि- शिखा १३ । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणः । कुष्ठदुष्टव्रणनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ राजनिर्घण्टोक्तगुणपर्य्यायः कलिकारीशब्दे द्रष्टव्याः ॥ लाङ्गली, [न्] पुं, (लाङ्गलमस्त्यस्येति । लाङ्गल + इनिः ।) बलरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । ३८ । ३८ । “स्थापयित्वा विलद्वारि यदून् लाङ्गलिना सह । शार्ङ्गधन्वा विलस्थन्तु जाम्बवन्तं ददर्श ह ॥”) नारिकेलः । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “नारिकेलो दृढफलो लाङ्गली कूर्च्चशीर्षकः । तुङ्गस्कन्धफलश्चैव तृणराजः सदाफलः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) सर्पः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (लाङ्गलविशिष्टे, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ३२ । ३० ।

“तत्रासीत् पिङ्गलो गार्ग्यस्त्रिजटोंनामवै द्बिजः । क्षतवृत्तिर्वने नित्यं फालकुद्दाललाङ्गली ॥” तथा, महाभारते । १ । २२२ । ५३ । “रामः पाणिग्रहणिकं ददौ पार्थाय लाङ्गली ॥” स्त्रियां ङीष् । नदीविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५७ । २९ । “लाङ्गलिनी वंशकरा महेन्द्रप्रभवाः स्मृताः ॥”) लाङ्गली, स्त्री, (लाङ्गलाकारोऽस्त्यस्या इति । लाङ्गल + अच् । ङीष् ।) लाङ्गलाकारपुष्प- जलजशाकविशेषः । काँचडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शारदी २ तोयपिप्पली ३ शकुला- दनी ४ । इत्यमरः ॥ जलाक्षी ५ जलपिप्पलिः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ पित्तला ७ श्यामा- दिनी ८ मत्स्यगन्धा ९ । इति जटाधरः ॥ कलि- कारी १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शालपर्णी । तत्पर्य्यायो यथा, -- “स्थिरा विदारिगन्धा च शालपर्ण्यस्तमत्यपि । लाङ्गली कलसी चैवक्रोष्टुपुच्छा गुहा मता ॥” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥) लाङ्गुलं, क्ली, पुच्छम् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ लाङ्गूलं, क्ली, (लङ्ग + “खर्जिपिञ्जाद्यिभ्य ऊरो- लचौ ।” उणा० ४ । ९० । इति ऊलच् । बाहुलकात् वृद्धिश्च ।) पशुपश्चाद्वर्त्तिलम्बमान- लोमाग्रावयवविशेषः । ल्याज इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पुच्छम् २ लूम ३ वालहस्तः ४ बालधिः ५ । इत्यमरः ॥ लङ्गूलम् ६ लाङ्गुलम् ७ लुलामः ८ अवालः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ लञ्जः १० पिच्छः ११ बालः १२ । इति जटा- धरः ॥ (यथा, कुमारे । १ । १३ । “लाङ्गूलविक्षेपविसर्पिशोभै- रितस्ततश्चन्द्रमरीचिगौरैः । यस्यार्थयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्ब्बन्ति बालव्यजनैश्चमर्य्यः ॥”) गोलाङ्गूलजलमाहात्म्यं यथा, -- “लाङ्गूलेनोद्धृतं तोयं मूर्द्ध्ना गृह्णाति यो नरः । सर्व्वतीर्थफलं प्राप्य सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” इति वाराहपुराणम् ॥ शेफः । इति मेदिनी । ले, १२७ ॥ कुशूलः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ लाङ्गूलिका, स्त्री, (लाङ्गूलाकृतिरस्त्यस्या इति । लाङ्गूल् + ठन् ।) पृश्निपर्णी । इति राज- निर्घण्टः ॥ लाङ्गूली, [न्] पुं, (प्रशस्तं लाङ्गूलमस्त्यस्येति । लाङ्गूल + इनिः ।) वानरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ऋषभनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लाछ, इ लक्ष्मणि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, लाञ्छ्यते । लाञ्छति । इति दुर्गादासः ॥