शब्दकल्पद्रुमः/लाज

पृष्ठ ४/२१५

लाज, भर्त्सने । भर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) लाजति ॥ लाज, इ भर्त्सने । भर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) द्बौ द्बितीय- स्वरिणौ । लाजति । इ, लाञ्ज्यते । भर्त्सन एव कैश्चित् पठ्यते । भर्गो भर्ज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥ लाजं, क्ली, (लाज् + अच् ।) उषीरम् । इति मेदिनी । जे, १५ ॥ (भृष्टधान्यम् । खै इति भाषा ॥ “येषां स्युस्तण्डुलास्तानि धान्यानि सतु- षाणि च । भृष्टानि स्फुटितान्याहुर्लाजानीति मनीषिणः ॥ लाजाः स्युर्म्मधुराः शीता लघवो दीपनाश्च ते ॥ स्वल्पमूत्रमला रूक्षा बल्याः पित्तकफच्छिदः । छर्द्द्यतीसारदाहास्रमेहमेदस्तृषापहाः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लाजः, पुं, (लाज् + अच् ।) आर्द्रतण्डुलः । इति मेदिनी । जे, १५ ॥ लाजा, स्त्री, अक्षतम् । इति मेदिनी । जे, १५ ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । १६ । “पैत्तिकं शर्करालाजामधुकैः सारिवा- युतैः ॥”) लाजाः, पुं, भूम्नि, (लाञ्ज्यन्ते ये ते । लाज् + घञ् ।) भृष्टधान्यम् । लाओया इति खै इति च भाषा । (यथा, रामायणे । २ । ४३ । १३ । “कदा प्राणिसहस्राणि राजमार्गे ममात्मजौ । लाजेरवकरिष्यन्ति प्रविशन्तावरिन्दमौ ॥”) तत्पर्य्यायः । अक्षतम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ४७ ॥ लाजा ३ अक्षताः ४ । इति भरतः ॥ अस्य गुणाः । तृष्णाच्छर्द्द्यतीसारप्रमेहमेदःकफनाशि- त्वम् । कासपित्तोपशमनत्वम् । अग्निकारित्वम् । लघुत्वम् । शीतलत्वञ्च । अस्य मण्डगुणाः । अग्निकारित्वम् । दाहतृष्णाज्वरातीसारनाशि- त्वम् । अशेषदोषामपाचनत्वञ्च ॥ तस्य पेया- गुणाः । क्षामकण्ठस्य श्रमघ्नत्वम् । क्षुधातृष्णा- ग्लानिदौर्ब्बल्यकुक्षिरोगनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ * ॥ अपि च । “एते च व्रीहयो भृष्टास्ते लाजा इति संज्ञिताः । यवादयश्च ये भृष्टास्ते धानाः परिकीर्त्तिताः ॥ लाजाश्च यवधानाश्च तर्पणाः पित्तनाशनाः । गोधूमयावनालोत्थाः किञ्चिदुष्णाश्च दीपनाः ॥ तृष्णातीसारशमनो धातुशाम्यकरः परः । मन्दाग्निविषमाग्नीनां बालस्थविरयोषिताम् । देयश्च सुकुमाराणां लाजमण्डः सुसंस्कृतः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तस्य चूर्णगुणाः । “द्राक्षादाडिमखर्ज्जूरमृदिताम्बुसशर्करम् । लाजचूर्णं समध्वाज्यं सन्तर्पणमुदाहृतम् ॥” लाजचूर्णं द्राक्षादिजलशर्करामध्वाज्यसहितं तर्पणमुक्तमित्यर्थः । लाजशक्तुगुणाश्च गुणग्रन्थे । “लाजानां शक्तवः क्षौद्रसितायुक्ता विशेषतः । छर्द्द्यतीसारतृड्दाहविषमूर्च्छाज्वरापहाः ॥” चरकश्च । “तत्र तर्पणमेवादौ प्रदेयं लाजशक्तुभिः ।

ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तं समधुशर्करम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लाञ्छनं क्ली, (लाञ्छ + ल्युट् ।) नाम । चिह्नम् । इति मेदिनी । ने, १२१ ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ३५ । “दिवापि निष्ठ्यूतमरीचिभासा बालादनाविष्कृतलाञ्छनेन । चन्द्रेण नित्यं प्रतिभिन्नमौलेः चूडामणेः किं ग्रहणं हरस्य ॥”) लाञ्छनः, पुं, (लाञ्छतीति । लाञ्छ + ल्युः ।) रागीधान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्वचित् पुस्तके लाञ्छनीति च पाठः ॥ लाटः, पुं, देशान्तरम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ७८ । ११९ । “ददौ तस्मै सपुत्त्राय प्रीत्या वीरवराय च । लाटदेशे ततो राज्यं स कर्णाटयुते नृपः ॥”) वस्त्रम् । इति मेदिनी । टे, २७ ॥ जीर्णभूष- णादि । इति शब्दरत्नावली ॥ लाड, त् क क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा० पर०-सक०-सेट् ।) लाडयति अल- लाडत् । इति दुर्गादासः ॥ लापः, पुं, कथनम् । लपधातोर्भावे घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लाप्यं, त्रि, (लप्यते इति । लप् + ण्यत् ।) कथ- नीयम् । लपधातोः कर्म्मणि घ्यण्प्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लाभः, पुं, (लभ + घञ् करणे ।) मूलधनादधिकं बाणिज्योपार्ज्जितं धनम् । तत्पर्य्यायः । फलम् २ । इत्यमरभरतौ ॥ लभ्यम् ३ वृद्धिः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ । २२ । २२ । “सुखदुःखे भयक्रोधौ लाभालाभौ भवाभवौ । यच्च किञ्चित्तथाभूतं ननु दैवस्य कर्म्म तत् ॥”) प्राप्तिः । इति लभधात्वर्थदर्शनात् ॥ (सप्त- धर्म्म्यवित्तागमेषु अन्यतमः । यथा, मनुः । १० । ११५ । “सप्त वित्तागमा धर्म्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्म्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ॥”) लाभ्यं, क्ली, (लभ् + ण्यत् ।) लाभः । इति शब्दरत्नावली ॥ लामज्जकं, क्ली, वीरणमूलम् । इत्यमरः ॥ अस्य पर्य्यायगुणावुशीरशब्दे द्रष्टव्यौ । उशीरवत्- पीतच्छवितृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । सुना- लम् २ अमृणालम् ३ लवम् ४ लघु ५ इष्टिका पथिकम् ६ शीघ्रम् ७ दीर्घमूलम् ८ जला- शयम् ९ । अस्य गुणाः । हिमत्वम् । तिक्त- त्वम् । वातपित्ततृड्दाहश्रममूर्च्छार्त्तिरक्त- ज्वरापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लालनं, क्ली, (लल् + णिच् + ल्युट् ।) अत्यन्त- स्नेहकरणम् । प्रेमपूर्ब्बकवालकादरणम् । सोहाग इति भाषा । लड कोपसेवे उपसेव इह अत्यन्तपालनम् । क, लालयेत् पञ्च वर्षाणि

पुत्त्रमिति अत्र डलयोरेकत्वाल्लत्वम् । इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ तथा हि । “लालने बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणाः । तस्मात् पुत्त्रञ्च शिष्यञ्च ताडयेन्न तु लालयेत् ॥” अपि च । “लालयेत् पञ्च वर्षाणि दशवर्षाणि ताडयेत् । प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्त्रं मित्रवदाचरेत् ॥” इति चाणक्यशतकम् ॥ लालसा, पुं स्त्री, (लस् + यङ् । ततः “अ प्रत्य- यात् ।” ३ । ३ । १०२ । इति अः । टाप् ।) महाभि- लासः । इत्यमरः ॥ औत्सुक्यम् । याच्ञा इति मेदिनी । से, ३४ ॥ दोहदम् । यथा, -- “दोहदं दौर्हृदं श्रद्धा लालसा सूतिमासि तु ।” इति हेमचन्द्रः ॥ लोलः । इति नानार्थे स एव ॥ (लोलुपे, त्रि । इति यादवः ॥ यथा, माघे । ४ । ६ । “छायां निजस्त्री चटुलालसानां मदेन किञ्चित् चटुलालसानाम् । कुर्व्वाणमुत्पिञ्जरजातपत्रै- र्विहङ्गमानां जलजातपत्रैः ॥” तथा च कुमारे । ७ । ५६ । “तस्मिन् मुहूर्त्ते पुरसुन्दरीणा- मीशानसन्दर्शनलालसानाम् ॥”) लालसीकं, क्ली, पिच्छलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लाला, स्त्री, (लल् + णिच् + अच् । टाप् ।) मुखभवजलम् । लाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सृणिका २ स्यन्दिनी ३ । इत्यमरः ॥ द्राविका ४ सृणीका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ मुख- स्रावः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २२ । “हीनच्छेदात् भवेच्छोफो लालानिद्राभ्रम- स्तमः ॥”) लालाटिकः, त्रि, (ललाटं पश्यतीति । ललाट + “संज्ञायां ललाटकुक्कुटौ पश्यति ।” ४ । ४ । ४६ । इति ठक् । दूरेस्थित्वा प्रभोर्ललाटं पश्यति न तु कार्य्येषूपतिष्ठते इत्यर्थः ।) प्रभोर्भालदर्शी ॥ कार्य्याक्षमः । इत्यमरः ॥ यः सेवकः क्रोध- प्रसादचिह्नज्ञानाय प्रभोर्ललाटमेव पश्यति । यश्च प्रभोः कार्य्येऽक्षमोऽशक्तस्तौ लालाटिकौ पूर्ब्ब- वत् ष्णिकः । केचित्तु कार्य्याक्षम इति भाल- दर्शिन एव विशेषणमुक्त्वा एकमेव लालाटिक- माहुर्न तु द्बाविति । भावदर्शीति च पाठः लालाटिकः सदालस्ये प्रभुभावनिदर्शिनि । इत्य- जयः ॥ इति तट्टीकायां भरतः ॥ आश्लेषण- विशेषे, पुं, । इति मेदिनी । के, २२१ ॥ ललाट- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा । प्राप्तिस्तु लालाटिकी- त्यादि ॥ लालामेहः, पुं, (लालावत् मेहतीति । मिह + अच् ।) प्रमेहविशेषः । यथा, -- “लालातन्तुयुतं मूत्रं लालामेहेन पिच्छिलम् ।” प्रमेहतीति शेषः । अस्यौषधम् । “गुडूच्याः स्वरसः पेयो मधुना सर्व्वमेहजित् ।

पृष्ठ ४/२१६

हरिद्राचूर्णयुक्तो वा रसो धात्र्याः समा- क्षिकः ॥” अपि च । “चन्द्रप्रभा वचा मुस्ता भूनिम्बं सुरदारु च । हरिद्रातिविषा दार्व्वी पिप्पलीमूलचित्रकम् ॥ तृवृद्दन्तीपत्रकञ्च त्वगेला वंशलोचना । प्रत्येकं कर्षमात्राणि कुर्य्यादेतानि बुद्धिमान् ॥ धान्यकं त्रिफला चव्यं विडङ्गं गजपिप्पली । सुवर्णमाक्षिकं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणत्रयम् ॥ एतानि टङ्कमात्राणि संगृह्णीयात् पृथक् पृथक् । द्विकर्षहतलोहं स्याच्चतुः कर्षा सिता भवेत् ॥ शिलाजत्वष्टकर्षं स्यादष्टौ कर्षाश्च गुग्गुलोः । विधिना योजितैरेतैः कर्त्तव्या गुटिका शुभा ॥ चन्द्रप्रभातिविख्याता सर्व्वरोगप्रणाशिनी । निहन्ति विंशतिं मेहान् कृच्छ्रमष्टविधं तथा ॥” इत्यादि भावप्रकाशः ॥ (तथास्य लक्षणान्तरम् । “तन्तुबद्धमिवालालं पिच्छिलं यः प्रमेहति । आलालमेहिनं विद्यात्तं नरं श्लेष्मकोपतः ॥” इति चरके निदानस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) लालायितः, त्रि, लालाविशिष्टः । कातर इति यावत् । लालाशब्दात् नमस्तपोवरिवः कण्ड्वा- दिभ्यः क्यः कृतौ इति मुग्धबोधव्याकरणसूत्रेण क्यप्रत्यये कृते क्तप्रत्ययान्निष्पन्नः । यथा । अत्र लालायितः फणी । इति अनन्तदेवोक्तगणेश- लिखितपाणिनिव्याकरणीयमहाभाष्यम् ॥ अपि च । “परिखावलयच्छलेन या न परेषां ग्रहणस्य गोचरः । फणिभाषितभाष्यफक्किका विषमा कुण्डलनामवापिता ॥” इति पूर्ब्बनैषधे २ सर्गः ॥ परिखेति । शत्रूणां ग्रहणगोचरो नेयमिति कृत्वा परिखावलयव्याजेन या पुरी कुण्डलनां प्रापिता विधात्रेति शेषः । फणिना भाषिता या महाभाष्यफक्किका तद्बद्बिषमा सापि परेषां ज्ञानगोचरो नेयमिति कृत्वा अत्र लालायितः फणीत्येवं कुण्डलनां प्रापिता पण्डितैरिति शेषः । इति भवदत्तकृततट्टीका ॥ लालाविषः, पुं, (लालायां विषं यस्य ।) लूतादिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३७९ ॥ लालास्रावः, पुं, (लालां स्रावयतीति । स्रु + णिच् + अण् ।) ऊर्णनाभः । इति हेमचन्द्रः ॥ (लालाक्षारके, त्रि । यथा, सुश्रुते । २ । १६ । “ललास्रावी स विज्ञेयः कण्डूमान् शौषिरो गदः ॥”) लालिकः, पुं, महिषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४९ ॥ लालित्यं, क्ली, (ललित + ष्यञ् ।) ललितस्य भावः । यथा, -- “प्रीतिं भक्तजनस्य यो जनयते विघ्नं विनिघ्नन् स्मृत- स्तं वृन्दारकवृन्दवन्दितपदं नत्वा मतङ्गाननम् ।

पाटीं सद्गणितस्य वच्मि चतुरप्रीतिप्रदां प्रस्फुटां संक्षिप्ताक्षरकोमलामलपदैर्लालित्यलीला- वतीम् ॥” इति लीलावती ॥ ला(ब)वः, पुं स्त्री, पक्षिविशेषः । लाओया इति भाषा । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । ८ । “ग्राम्यानुपोदकैर्म्मांसै र्लाबाद्यैर्व्वापि विष्किरैः ॥”) अस्य मांसगुणाः । लघुत्वम् । कटुत्वम् । मल- बद्धकारित्वम् । स्वादुत्वम् । शीतत्वम् । त्रिदोष- नाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (तथा च । “संग्राही दीपनश्चैव कषायो मधुरो लघुः । लावः कटुविपाकश्च सन्निपाते च पूजितः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) (यथास्य गुणपर्य्यायौ । “लावा विष्किरवर्गेषु ते चतुर्धा मता बुधैः । पांशुलो गौरकोऽन्यस्तु पौण्ड्रकोदर्भरस्तथा ॥ लावा वह्निकराः स्निग्धा गरघ्ना ग्राहिका हिताः ॥ पांशुलः श्लेष्मलस्तेषु वीर्य्योष्णोऽनिलनाशनः । गौरो लघुतरो रूक्षो वह्रिकारी त्रिदोषजित् ॥ पौण्ड्रकः पित्तकृत् किञ्चिल्लघुवातकफापहः । दर्भरोरक्तपित्तघ्नो हृदामयहरो हिमः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) ला(ब)वकः, पुं, (लाव एव । स्वार्थे कन् ।) लाव- पक्षी । तत्पर्य्यायः । लघुजङ्गलः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (तथास्य मांसगुणाः । “पक्षिणाञ्च महाश्रेष्ठो लावको जाङ्गलात्मकः । मंग्राही दीपनः प्रोक्तः कषायो मधुरो लघुः । तथा विपाके मधुरः सन्निपातेऽतिपूजितः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने एकादशेऽध्याये ॥ यथा, सुश्रुते । ४ । ३९ । “विरिक्तवान्तैर्हरिणैणलावकाः शशश्च सेव्यः समयूरतित्तिरिः ॥” लुनातीति । लू + ण्वुल् । छेदकः । यथा, मार्क- ण्डेये । ४६ । १६ । “यथा प्रागव्यापकः क्षेत्री पालको लावक- स्तथा ॥”) लावणं, त्रि, (लवण + अण् ।) लवणेन संस्कृतम् । यथा, -- “सार्पिष्कं दाधिकं सर्पिर्दधिभ्यां संस्कृतं क्रमात् । लवणोदकाभ्यामुदकं लाषणिकमुदश्विति । औदश्वितमौदश्वित्कं लवणे स्यात्तु लावणम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ लवणसम्बन्धि च । (यथा, हरिवंशे । ५३ । २० । “स मां परिभवन्नेव स्वां वेलां समुपाक्रमन् । क्लेदयामास चपलैर्लावणैरम्बुविस्रवैः ॥”) नस्ये, क्ली । इति रत्नमाला ॥ लावणिकं, त्रि, (लवण + ठञ् ।) लवणेन संस्कृ- तम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लवणसम्बन्धि च । लबणविक्रेतरि, पुं । (यथा, माघे । १० । ३८ ।

“लीलयैव सुतनोस्तुलयित्वा गौरवाढ्यमपि लावणिकेन ॥”) लवणपात्रे, क्ली । इति केचित् ॥ लावण्यं, क्ली, (लवण + ष्यञ् ।) लवणत्वम् । लवणस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् । (लवणा त्विट् विद्यते यस्येति लवणः । अर्श- आदिभ्योऽच् । तस्य भावः । दृढादित्वात् ष्यञ् । यद्बा, लवणा त्विट् सैव । चतुर्वर्णादि- त्वात् स्वार्थे ष्यञ् ।) सौन्दर्य्यविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “मुक्ताफलेषु च्छायायास्तरलत्वमिवान्तरा । प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ तथा हि । “नीतिर्भूमिभुजां नतिर्गुणवतां ह्नीरङ्गनानां धृति- र्दम्पत्योः शिशवो गृहस्य कविता बुद्धेः प्रसादो गिराम् । लावण्यं वपुषः स्मृतिस्तु मनसा शान्तिर्द्विजस्य क्षमा शक्तस्य द्रविणं गृहाश्रमवतां स्वास्थ्यं सतां मण्डनम् ॥” इति नवरत्नान्तर्गतामरसिंहः ॥ (शीलनैपुण्यादि । अस्य प्रमाणं लावण्यार्जित- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥) लावण्यार्जितं, क्ली, (लावण्येन अर्जितम् ।) विवाह- कालीनं श्वशुराभ्यां दत्तं धनम् । यथा, -- “प्रीत्या दत्तञ्च यत्किञ्चित् श्वश्र्वा वा श्वशुरेण वा । पादवन्दनिकं यत्तल्लावण्यार्जितमुच्यते ॥” इति विवादचिन्तामणिधृतकात्यायनवचनम् ॥ लावण्यं शीलनैपुण्यादि । तथा च पादप्रणतायै शीलादिमत्यै वा स्त्रियै श्वशुरादिना दत्तं तृतीयं स्त्रीधनमित्यर्थः । इति तद्व्याख्यानम् ॥ लावा, स्त्री, (लाव + टाप् ।) पक्षिविशेषः । तत्- पर्य्यायः । लावकः २ लावः ३ लवः ४ । अस्या मांसगुणाः । पथ्यत्वम् । ग्राहित्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लावुः, स्त्री, अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ लावूः, स्त्री, अलावुः । इति शब्दरत्नावली ॥ लासः, पुं, (लस् + घञ् ।) नृत्यमात्रम् । स्त्रीणां नृत्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋतु- संहारे । ६ । ३१ । “मदनजनितलासैर्दृष्टिपातैर्म्मुनीन्द्रान् स्तनभरनतनार्य्यः कामयन्ति प्रशान्तान् ॥”) यूषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लासकं, क्ली, (लसतीति । लस + ण्वुल् ।) मट्टकम् । इति हारावली ॥ मट्का इति भाषा ॥ लासकः, पुं, (लसतीति । लस + ण्वुल् ।) लास्य- कारी । मयूरः । लसकः । इति मेदिनी । के, ॥ वेष्टः । इति धरणिः ॥ (दीप्तिकारकः । यथा, ऋतुसंहारे । २ । २६ ।

पृष्ठ ४/२१७

“नवजलकणसेकाच्छीततामादधानः कुसुमभरनतानां लासकः पादपानाम् ॥”) लासकी, स्त्री, नर्त्तकी । इत्यमरः ॥ लासिका, स्त्री, (लासोऽस्त्यस्या इति । लास + ठन् ।) नर्त्तकी । इत्यमरः ॥ लास्फोटनी, स्त्री, आस्फोटनी । वेधनिका । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ लास्यं, क्ली, (लस् + “ॠहलोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् ।) नृत्यम् । इत्यमरः ॥ तौर्य्यत्रिकम् । इति मेदिनी ॥ भावाश्रयं नृत्यम् । ताललयाश्रयं नृत्यम् । इति भरतः ॥ “पुंनृत्यं ताण्डवं प्राहुः स्त्रीनृत्यं लास्यमुच्यते ।” इति सङ्गीतनारायणे नारदसंहिता ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९८ । १० । “सम्भोगस्नेहचातुर्य्यैर्हावलास्यमनोहरैः । राजानं रमयामास तथा रेमे तथैव सः ॥”) लास्यः, पुं, (लास्यमस्त्यस्येति । लास्य + अच् ।) नर्त्तकः । इति शब्दरत्नावली ॥ लास्यकं, क्ली, (लास्यमेव । स्वार्थे कन् ।) नृत्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लास्या, स्त्री, (लास्यमस्त्यस्या इति । लास्य + अच् । टाप् ।) नर्त्तकी । इति शब्दरत्नावली ॥ लिकुचं, क्ली, (लक्यते आस्वोद्यते इति । लक् + बाहुलकात् उचः । पृषोदरादित्वात् इत्वम् ।) चुक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (डहुः । अस्य गुणा यथा, -- “पित्तश्लेष्मप्रकोपीणि कर्कन्धुलिकुचान्यपि ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥) लिकुचः, पुं, लकुचः । इत्यमरः ॥ लिक्का, स्त्री, लिक्षा । इति शब्दरत्नावली ॥ लिक्षा, क्ली, (लिशगतौ + बाहुलकात् सः । सच कित् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । ३ । ६६ ।) यूकाण्डम् । इत्यमरः ॥ लिकि इति भाषा । इत्यमरभरतौ ॥ तत्पर्य्यायः । लिक्का २ लीक्षा ३ लीक्का ४ लिक्षिका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, -- “बहुपादाश्च सूक्ष्माश्च यूका लिक्षाश्च नामतः ॥” इति वाभटे निदानस्थाने चतुर्द्दशेऽध्याये ॥) परिमाणविशेषः । यथा, -- “जालान्तरगते भानौ यच्चाणुर्दृश्यते रजः । तैश्चतुर्भिर्भवेल्लिक्षा लिक्षाषड्भिश्च सर्षपः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सयकारकवर्गद्वितीयवतीत्यपि पाठः ॥ लिख, इ सृपि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, लिङ्ख्यते । सृपि गतौ । इति दुर्गादासः ॥ लिख, श लेखने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) श, लिखति पुस्तकं लेखकः । अयं विभाषया कुटादिरिति केचित् । तेन लिखितं विश्वसृजोऽपि शक्तिहानिरिति । लिखितव्यं लेखितव्यं लिखनं इत्यादि सिद्धम् । इति दुर्गादासः ॥

लिखः, त्रि, (लिखतीति । लेख + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) लेखकः । इति लिखधातोः कप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लिखनं, क्ली, लेखनम् । लिपिः । इत्यमरटीकायां सारसुन्दरी ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५१ । २२ । “प्रसिद्धमन्त्रलिखनात् शस्तमाल्यादिधारणात् । विशुद्धगेहावसथादनायासाच्च वै द्विज ! ॥”) विधिलिपिरखण्डनीया यथा, -- “यस्य यल्लिखनं पूर्व्वं यत्र काले निरूपितम् । तदेव खण्डितुं राधे क्षन्ये नाहञ्च को विधिः ॥ विधातुश्च विधाताहं येषां यल्लिखनं कृतम् । ब्रह्मादीनाञ्च क्षुद्राणां न तत् खण्ड्यं कदाचन ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १५ अध्यायः ॥ लिखितं, क्ली, (लिख + भावे क्तः ।) लिपिः । इत्यमरः ॥ लेखनम् । इति भरतः ॥ (लिख + कर्म्मणि क्तः ।) लिखितपत्रादौ, त्रि । यथा, -- “प्रमाणं लिखितं भुक्तिः साक्षिणश्चेति कीर्त्तितम् ॥” इति मिताक्षरायां याज्ञवल्क्यः ॥ मुनिविशेषे, पुं । यथा, श्राद्धतत्त्वे याज्ञवल्क्येः ॥ “पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगोतमौ । शातांतपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥” लिख्या, स्त्री, परिमाणविशेषः । यथा, -- “जालान्तरगते भानौ यच्चाणुर्दृश्यते रजः । तैश्चतुर्भिर्भवेल्लिख्या लिख्याषड्भिश्च सर्षपः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ लिग, इ गतौ । इति कविकल्कद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, लिङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ लिग, इ क चित्रे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ क, लिङ्गयति शब्दं स्त्रीनपुंसकैः शाब्दिकः चित्रं करोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लिगु, क्ली, (लिङ्गति विषयात् विषयान्तरं गच्छ- तीति । लिग + “खरुशंकुपीयुनीलङ्गुलिगु ।” उणा० १ । ३७ । इति कुप्रत्ययेन साधु ।) मनः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ लिगुः, पुं, (लिग + कुः ।) मूर्खः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ भूप्रदेशः । मृगः । इति नानार्थरत्नमाला ॥ लिङ्गं, क्ली, (लिङ्ग्यते अनेन इति । लिङ्ग + घञ् । अभिधानात् क्लीवलिङ्गत्वम् ।) चिह्रम् । (यथा, महाभारते । १ । २ । १२ । “येन लिङ्गेन यो देशो युक्तः समुपलक्ष्यते । तेनैव नाम्ना तं देशं वाच्यमाहुर्मनीषिणः ॥”) शेफः । इत्यमरः ॥ अनुमानम् । साङ्ख्योक्त- प्रकृतिः । (यथा, सांख्यकारिकायाम् । ५५ । “तत्र जरामरणकृतं दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः । लिङ्गस्याविनिवृत्तेस्तस्माद्दुःखं स्वभावेन ॥” प्रकृतिकार्य्यं विकृतिश्च । यथा, तत्रैव । १० । “हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् ।

सावयबं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥” विशेषस्तु तत्र द्रष्टव्यः ।) शिवमूर्त्तिविशेषः । इति मेदिनी । गे, २३ ॥ व्याप्यम् । व्यक्तम् । पुंस्त्वादिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः । ५ । १३६ । “एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश । उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ॥”) सामर्थ्यम् । यथा, -- “यावतामेव धातूनां लिङ्गं रूढिगतं भवेत् । अर्थश्चैवाभिधेयस्तु तावद्भिर्गुणविग्रहः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे एतत्कारिकाव्याख्यायां रघु- नन्दनः ॥ * ॥ अथ शेफार्थस्य लिङ्गस्य पर्य्यायः । शिश्नः २ स्वरस्तम्भः ३ उपस्थः ४ मदनाङ्कुशः ५ कन्दर्पमुषलः ६ शेफः ७ मेहनम् ८ शेफः [स्] ९ मेढ्रः १० लांगुः ११ ध्वजः ११ रागलता १३ व्यङ्गः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ लाङ्गूलम् १५ साधनम् १६ सेफः १७ कामाङ्कुशः १८ । इति जटाधरः ॥ * ॥ लिङ्गमूले वादिलान्तवर्णयुक्त- स्वाधिष्ठाननामकषड् दलपद्ममस्ति । यथा, -- “मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके । मध्ये स्वयम्भूलिङ्गन्तु कोटिसूर्य्यसमप्रभम् ॥ तद्वाद्ये हेमवर्णाभं व स वर्णचतुर्दलम् । तदूर्द्ध्वेऽग्निसमप्रख्यं षड्दलं हीरकप्रभम् ॥ वादिलान्तषड्र्णेन युक्तञ्चाधिष्ठानसंज्ञकम् । स्वशब्देन परं लिङ्गं स्वाधिष्ठानं ततो विदुः ॥” इति तन्त्रम् ॥ * ॥ अस्याधिष्ठातृदेवतादिर्यथा । “प्रजनः सर्व्वभूतानामुपस्थोऽध्यात्ममुच्यते । अधिभूतं तथा शुक्रं दैवतञ्च प्रजापतिः ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्व ॥ * ॥ अस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “स्वल्पे लिङ्गे च धनवान् स्याच्च पुत्त्रादि- वर्ज्जितः । स्थूललिङ्गो दरिद्रः स्याद्दःख्येकवृषणी भवेत् ॥” इति गारुडे ६३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “महद्भिरायुराख्यातं ह्यल्पलिङ्गो धनी नरः । अपत्यरहितश्चैव स्थूललिङ्गो धनोज्झितः ॥” महद्भिर्जानुभिरिति शेषः । “मेढ्रे वामनते चैव सुतान्नरहितो भवेत् । वक्रेऽन्यथापुत्त्रवान् स्यात् दारिद्र्यं विनते त्वधः ॥ अल्पे तु तनयो लिङ्गे शिरालेऽथ सुखी नरः । स्थूलग्रन्थियुते लिङ्गे भवेत् पुत्त्रादिसंयुतः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “दीर्घलिङ्गेन दारिद्र्यं स्थूललिङ्गेन निर्द्धनः । कृशलिङ्गेन सौभाग्यं ह्रस्वलिङ्गेन भूपतिः ॥ कर्कशैः कठिनैर्लिङ्गैः परदाररतः सदा । रमते च सदा दासीं निर्द्धनो भवति ध्रुवम् ॥ कृशलिङ्गेन सूक्ष्मेण रक्तलिङ्गेन भूपतिः । परस्त्रीं रमते नित्यं नारीणां वल्लभो भवेत् ॥ कृशलिङ्गेन रक्तेन लभते चोत्तमाङ्गनाम् ।

पृष्ठ ४/२१८

राज्यं सुखञ्च दिव्याङ्ग्याः कन्यकायाः पति- र्भवेत् ॥” इति सामुद्रकम् ॥ शिवस्य लिङ्गरूपस्य तन्निर्माल्याग्राह्यत्वस्य च कारणं यथा, -- दिलीप उवाच । “वेद्मि स्माहं द्विजश्रेष्ठ ! रुद्रस्त्रिपुरहन्तकः । कस्माद्विगर्हितं रूपं प्राप्तवान् सह भार्य्यया ॥ योनिलिङ्गस्वरूपञ्च कथं स्यात् सुमहात्मनः । पञ्चवक्त्रश्चतुर्बाहुः शूलपाणिस्त्रिलोचनः ॥ कथं विगर्हितं रूपं प्राप्तवान् द्विजपुङ्गव ! । एवं सर्व्वं समाचक्ष्व मित्रावरुणनन्दन ॥ श्रीवशिष्ठ उवाच । शृणु राजन् प्रवक्ष्यामि यन्मां पृच्छसि गौरवात् । स्वायम्भुवो मनुः पूर्व्वं मन्दरे पर्व्वतोत्तमे ॥ इयाज मुनिभिः सार्द्धं दीर्घसत्रमनुत्तमम् । तस्मिन् समागताः सर्व्वे मुनयः शंसितव्रताः ॥ अन्वेष्टुं देवतातत्त्वं मिथः प्रोचुस्तपोधनाः । विप्राणावेदविदुषां कः पूज्यो देवतावरः ॥ इति तस्य वचः श्रुत्वा सर्व्व एव महर्ययः । भृगुं तपोनिधिं विप्रं प्रोचुः प्राञ्जलयस्तदा ॥ ऋषय ऊचुः । अस्माकं संशयं छेत्तुं समर्थोऽसि शुभव्रत । ब्रह्मविष्णुमहेशानामन्तिकं व्रज सुव्रत ॥ गत्वा तेषां समीपन्तु तथा दृष्ट्वा च विग्रहान् । शुद्धसत्त्वगुणस्तेषां यस्मिन् संविद्यते मुने ! ॥ स एव पूज्यो विप्राणां नेतरस्तु कदाचन । तस्मात् त्वं हि मुनिश्रेष्ठ विबुधानां निरासनम् ॥ क्षिप्रं कुरु मुनिश्रेष्ठ सर्व्वलोकहितं प्रभो ॥ एवमुक्तस्ततस्तूर्णं कैलासं मुनिसत्तमः । जगाम बामदेवेन यत्रास्ते वृषभध्वजः ॥ गृहद्वारमुपागम्य शङ्करस्य महात्मनः । शूलहस्तं महारौद्रं नन्दिं दृष्ट्वाब्रवीद्द्विजः ॥ संप्राप्तो हि भृगुर्विप्रो हरं द्रष्टुं सुरोत्तमम् । निवेदयस्व मां शीघ्रं शङ्कराय महात्मने ॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा नन्दी सर्व्वगणेश्वरः । उवाच परुषं वाक्यं महर्षिममितौजसम् ॥ असान्निध्यः प्रभोस्तस्य देव्या क्रीडति शङ्करः । निवर्त्तस्व निवर्त्तस्व यदि जीवितुमिच्छसि ॥ एवं निराकृतस्तेन तत्रातिष्ठन्महातपाः । बहूनि दिवसान्यस्मिन् गृहद्वारे मुनीश्वरः ॥ ततः क्रोधसमाविष्टो भृगुः प्रोवाच शङ्करम् । विनष्टस्तमसारूढो मां न जानाति शङ्करः ॥ नारीसङ्गममत्तोऽसौ यस्मान्मामवमन्यते । योनिलिङ्गस्वरूपं वै रूपं तस्माद्भविष्यति ॥ ब्राह्मणं मां न जानाति तमसा चाप्युपागतः । अब्रह्मण्यत्वमापन्नो न पूज्योऽसौ द्बिजन्मनाम् ॥ तस्मान्न जलमन्नन्तु तस्मै दत्तं हविस्तथा । शिवस्यान्नं जलञ्चैव पत्रं पुष्पं फलादिकम् ॥ निर्म्माल्यमस्य चाग्राह्यं भविष्यति न संशयः ॥ एवं शप्त्वा महातेजाः शङ्करं लोकपूजितम् । उवाच गणमत्युग्रं नन्दिं शूलधरं नृप ! ॥

रुद्रभक्ताश्च ये लोके भस्मलिङ्गास्थिधारिणः । ते पाषण्डत्वमापन्ना वेदवाह्या भवन्ति वै ॥ एवं शप्त्वा मुनिस्तत्र रुद्रं त्रिपुरहन्तकम् । जगाम ब्रह्मलोकं वै सर्व्वलोकनमस्कृतम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डीयाष्ठसप्ततितमाध्यायात् सङ्कलितम् ॥ * ॥ शिवलिङ्गस्य पूजाधारत्वं यथा, “पूजास्थानानि वक्ष्यामि यस्मिन् सान्निध्यतां व्रजेत् । लिङ्गस्थां पूजयेद्देवीं स्थण्डिलस्थां तथैव च । पुस्तकस्थां महादेवीं पादुके प्रतिमासु च ॥ तल्लिङ्गमाश्रयेन्मन्त्री शुक्राद्यैर्यत् प्रतिष्ठितम् । कचाद्यैर्यत् कृतं लिङ्गं वर्ज्जनीयन्तु साधकैः ॥ अल्पसौख्यप्रदं प्रोक्तं वेदमन्त्रैः प्रतिष्ठितम् । साविकारन्तु सल्लिर्ङ्ग भुक्तभोगं तथेव च । ज्ञातव्यं साधकेन्द्रेण सिद्धिदञ्चाप्यसिद्धिदम् ॥ देव्युवाच । साविकारन्तु यल्लिङ्गं मन्त्रहीनं प्रतिष्ठितम् । निर्वर्त्तितविकारञ्च अस्वयम्भु स्वयम्भवम् ॥ कुर्व्वन्ति भक्तिवात्सल्यं लोकानां वासनात्मकम् । दुर्विज्ञेयमिदं ज्ञानं योगिनामप्यगोचरम् ॥ मर्त्यैर्जडधियैर्नाथ कथं विज्ञायते विभो ॥ ईश्वर उवाच । साधु साधु महादेवि ! रहस्यमिदमुत्तमम् । यत्त्वया चोदितं भद्रे ! तत्तथैव न चान्यथा ॥ दुर्विज्ञेयं सुरैश्चापि किं पुनर्मनुजन्तुभिः । आधिष्ठ्य साधकः क्षेत्रं हृदयानन्दकारकम् ॥ इन्द्रियाणाञ्च औत्सुक्यं ददामि लिङ्गदर्शने । सेव्यमानं ततो लिङ्गं नित्यमानन्ददायकम् ॥ सुस्वप्नान् पश्यते नित्यं विमानस्थां वराङ्गनाम् । भैरवं पश्यते नित्यं क्रीडन्तं मातृमण्डले ॥ उमामहेश्वरञ्चापि स्वप्ने पश्यति साधकः । अनिवर्त्तिताधिकारं लिङ्गं त्रिभुवनेश्वरि ! । आक्रमन्ति महाविघ्नाः सदैत्या राक्षसादयः ॥ शून्यागारं यथा देवि ! आक्रमन्ति नराः प्रिये । अनर्च्चितन्तु भुञ्जन्ति तथा लिङ्गन्तु कल्पना ॥ प्रेतं यथा सुराध्यक्षे आक्रमन्ति पिशाचकाः । शून्यञ्च व्यङ्गलिङ्गन्तु आश्रयन्ति तथा प्रिये ॥” इत्याद्ये देवीपुराणे नन्दाकुण्डप्रवेशाध्यायः ॥ * ॥ अथ लिङ्गलक्षणम् । तत्र बाणलिङ्गस्य लक्षणं यथा, -- “बाणलिङ्गं तथा ज्ञेयं भुक्तिमुक्तिप्रदायकम् । उत्पत्तिं बाणलिङ्गस्य लक्षणं शेषतः शृणु ॥ नर्म्मदादेविकायाश्च गङ्गायमुनयोस्तथा । सन्ति पुण्यनदीनाञ्च बाणलिङ्गानि यन्मुखे ॥ इन्द्रादिपूजितान्यत्र तच्चिह्नैर्विहितानि च । सदा सन्निहितस्तत्र शिवः सर्व्वार्थदायकः ॥ इन्द्रलिङ्गानि तान्याहुः साम्राज्यार्थप्रदानि च ॥” अथाग्नेयलिङ्गलक्षणम् । “आरुणं हित्यकीलालमुष्णस्पर्शं-करोत्यलम् । आग्नेयं तत् शक्तिनिभमथवा शक्तिलाञ्छितम् ॥ इदं लिङ्गवरं स्थाप्य तेजसाधिपतिर्भवेत् ॥” * ॥

अथ याम्यलिङ्गलक्षणम् । “दण्डाकारं भवेद्याम्यमथवा रसनाकृति । यद्यदुक्तं सह तेर्न निर्निक्तं ज्ञायते तदा । निषिक्तं निधनं तेन क्रियते स्थापितेन तु ॥” * ॥ अथ नैऋतलिङ्गलक्षणम् । “राक्षसं खड्गसदृशं ज्ञानयोगफलप्रदम् । कर्करादिप्रलिप्तन्तु कुण्ठकुक्षियुतं तथा । राक्षसं निष्कृते लिङ्गं गार्हस्थे न सुखप्रदम् ॥” अथ वारुणलिङ्गलक्षणम् । “वारुणं वर्त्तुलाकारं पाशाङ्कं चालिवर्च्चसम् । वृद्धिर्मुखादेः र्ह्रस्वत्वं संभोगाप्तन्तु मध्यगे ॥” अथ वायुलिङ्गलक्षणम् । “कृष्णं धूम्रं न वारुच्यं ध्वजाभं ध्वजमूषलम् । मस्तके स्थापितं तस्य न्यूनन्यूनमितस्ततः ॥” * ॥ अथ कुबेरलिङ्गलक्षणम् । “तूणपाशगदाकारं गुह्यकेशस्य मध्यगम् ।” अथ रौद्रलिङ्गलक्षणम् । “दिनं वाप्यथवा रात्रिं सशोणं रविवर्च्चसम् । अस्थिशूलाङ्कितं रौद्रं हेमकुण्डलवर्च्चसम् ॥” अथ वैष्णवलिङ्गलक्षणम् । “चतुर्व्वर्णमयं वापि वैष्णवं ज्ञायतेऽग्रतः । वैष्णवं शङ्खचक्राङ्कगदाब्जादिविभूषितम् ॥ श्रीवत्सं कौस्तुभाङ्कञ्च सर्व्वसिंहासनाङ्कितम् । वैनतेयसमाङ्कं वा तथा विष्णुपदाङ्कितम् ॥ वैष्णवं नाम तत् प्रोक्तं सर्व्वैश्वर्य्यफलप्रदम् । शालग्रामादिसंस्थन्तु शशाङ्कं श्रीविवर्द्धनम् ॥ पद्माङ्कं स्वस्तिकाङ्कं वा श्रीवत्साङ्कं विभूतये ॥” इति वीरमित्रोदयधृतकालोत्तरः ॥ * ॥ नारद उवाच । “अथ वक्ष्यामि ते विप्र चिह्रमेकादशं परम् । श्रवणाद्यस्य पापानि नाशमायान्ति तत्- क्षणात् ॥ मधुपिङ्गलवर्णाभं कृष्णकुण्डलिकायुतम् । स्वयम्भुलिङ्गमाख्यातं सर्व्वसिद्धैर्निषेवितम् ॥ नानावर्णसमाकीण जटाशूलसमन्वितम् । मृत्युञ्जयाह्वयं लिङ्गं सुरासुरनमस्कृतम् ॥ दीर्घाकारं शुभ्रवर्णं कृष्णबिन्दुसमन्वितम् । बीलकण्ठं समाख्यातं लिङ्गं पूज्यं सुरासुरैः ॥ शुक्लाभं शुक्लकेशञ्च नेत्रत्रयसमन्वितम् । त्रिलोचनं महादेवं सर्व्वपापप्रणोदनम् ॥ ज्वलल्लिङ्गं जटाजूटं कृष्णाभं स्थूलविग्रहम् । कालाग्निरुद्रमाख्यातं सर्व्वसत्त्वैर्निषेवितम् ॥ मधुपिङ्गलवर्णाभं श्वेतयज्ञोपवीतिनम् । श्वेतपद्मसमासीनं चन्द्ररेखाविभूषितम् ॥ प्रलयास्त्रसमायुक्तं त्रिपुरारिसमाह्वयम् । शुभ्राभं पिङ्गलजटं मुण्डमालाधरं परम् ॥ त्रिशैलधरमीशानं लिङ्गं सर्व्वार्थसाधनम् । त्रिशूलडमरुधरं शुभ्ररक्तार्द्धभागतः ॥ अर्द्धनारीश्वराह्वानं सर्व्वदेवैरभिष्टुतम् । ईषद्रक्तमयं कान्तं स्थूलं लिङ्गं समुज्ज्वलम् ॥ महाकालं समाख्यातं धर्म्मकामार्थमोक्षदम् । एतत्तु कथितं तुभ्यं लिङ्गचिह्रं महेशितुः ।

पृष्ठ ४/२१९

एकेनैव कृतार्थः स्यात् बहुभिः किमु सुव्रत ॥” इति हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डम् ॥ * ॥ “उक्ताङ्कं श्रेयसे योज्यं शीर्षमन्त्रं विवर्ज्जयेत् । यमवर्णन्तु यल्लिङ्गं यमाङ्कं वा कमण्डलुम् ॥ दण्डाङ्कं सूत्रचिह्रं वा ब्रह्मज्ञानान्वितं मतम् । शशिवर्णं महाकालं नन्दीशं पद्मरागवत् ॥ पद्मरागनिभं सर्व्वं महाभं सिद्धपूजितम् । मौक्तिकाभं नीलनिभं रुद्रादित्यैः प्रपूजितम् ॥ वसुदैः सेन्द्रयक्षेशं गुह्यकैर्यातुधानकैः । नानावर्णमयं नीलं शशाङ्कमण्डलप्रभम् ॥” इति वीरमित्रोदयधृतकालोत्तरः ॥ इति बाणलिङ्गलक्षणम् ॥ * ॥ अथ तस्य परीक्षा । “इत्येतल्लक्षणं प्रोक्तं परीक्षा तत्त्वकोविदैः । त्रिः सप्त पञ्च वारं वा तुलासाम्यं न जायते । तदा बाणं समाख्यातं शेषं पाषाणसम्भवम् ॥” इति वीरमित्रोदयधृतम् ॥ तुलाकरणन्तु तण्डुलेन । अपरतुलादिषु तण्डुला यद्यधिकाः स्युस्तदा तल्लिङ्गं गृहिणां पूज्यमव- धार्य्यं लिङ्गञ्चेदधिकं तदोदासीनपूज्यन्तदिति किं वदन्तीति हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डम् ॥ “सप्तकृत्वस्तुलारूढं वृद्धिमेति न हीयते । बाणलिङ्गमिति ख्यातं शेषं नार्म्मदमुच्यते ॥ त्रिपञ्चवारं यस्यैव तुलासाम्यं न जायते । तदा बाणं समाख्यातं शेषं पाषाणसम्भवम् ॥” इति सूतसंहिता ॥ “नद्यां वा प्रक्षिपेद्भूयाद्यदा तदुपलभ्यते । बाणलिङ्गं तदा विद्धि न्यूनं सुखविवर्द्धनम् ॥” इति वीरमित्रोदयः ॥ * ॥ बाणशब्दव्युत्पत्तिरपि तत्रैव । “अथ बाणं समाख्यातं यथा वक्ष्य तथादितः । बाणः सदाशिवो देवो बाणो वाणान्तरोऽपि च ॥ तेन यस्मै कृतं तस्मात् बाणलिङ्गमुदाहृतम् । सदा सन्निहितस्तत्र शिवः सर्व्वार्थदायकः ॥ कृतप्रतिष्ठं तल्लिङ्गं बाणाख्येन शिवेन च । पङ्कजस्य फलाकारं कुण्डलस्य समाकृति ॥ भुक्तिमुक्तिप्रदञ्चैव बाणलिङ्गमुदाहृतम् ॥” पङ्कजफलं पद्मबीजम् । “पक्वजम्बुफलाकारं कुक्कुटाण्डसमाकृति ।” इति हेमाद्रिधृतलक्षणकाण्डे पाठः ॥ * ॥ देवीं प्रति शिववाक्यम् । “प्रशस्तं नार्म्मदं लिङ्गं पक्वजम्बुफलाकृति । मधुवर्णं तथा शुक्लं नीलं मरकतप्रभम् ॥ हंसडिम्बाकृति पुनः स्थापनायां प्रशश्यते । स्वयं संस्रवते लिङ्गं गिरितो नर्म्मदाजले ॥ पुरा बाणासुरेणाहं प्रार्थितो नर्म्मदातटे । आविरासं गिरौ तत्र लिङ्गरूपी महेश्वरः । बाणलिङ्गमपि ख्यातमतोऽर्थाज्जगतीतले ॥ अन्येषां कोटिलिङ्गानां पूजने यत् फलं लभेत् । तत् फलं लभते मर्त्यो बाणलिङ्गैकपूजनात् ॥”

तथा, -- “ताम्री वा स्फाटिकी स्वार्णी पाषाणी राजती तथा । वेदिका च प्रकर्त्तव्या तत्र संस्थाप्य पूजयेत् ॥” * ॥ प्रत्यहं योऽर्च्चयेल्लिङ्गं नार्म्मदं भक्तिभावतः । ऐहिकं किं फलं तस्य मुक्तिस्तस्य करे स्थिता ॥” इति प्रत्यहबाणलिङ्गपूजायाः फलम् । इति याज्ञवल्क्यसंहिता ॥ * ॥ “संस्थाप्य श्रीबाणलिङ्गं रत्नकोटिगुणं भवेत् । रसलिङ्गे ततो बाणात् फलं कोटिगुणं स्मृतम् ॥ गुणांस्तु रसलिङ्गस्य वक्तुं शक्नोति शङ्करी । सिद्धयो रसलिङ्गे स्युरणिमाद्याः सुसंस्थिताः ॥” इति सूतसंहिता ॥ * ॥ “रत्नधातुमयान्येव लिङ्गानि कथितान्यपि । पवित्राण्येव पूज्यानि सर्व्वकामप्रदानि च ॥ एतेषामपि सर्व्वेषां काश्मीरं हि विशिष्यते । काश्मीरादपि लिङ्गाच्च बाणलिङ्गं विशिष्यते ॥ वाणलिङ्गात् परं नान्यत् पवित्रमिह दृश्यते । ऐहिकामुष्मिकं सर्व्वं पूजाकर्त्तुः प्रयच्छति ॥” इति बाणलिङ्गप्रशंसा । इति केदारखण्डम् ॥ * ॥ निन्द्यलिङ्गमाह तत्रैव । “कर्कशे बाणलिङ्गे तु पुत्त्रदारक्षयो भवेत् । चिपिटे पूजिते तस्मिन् गृहभङ्गो भवेद्ध्रुवम् ॥ एकपार्श्वस्थिते धेनुपुत्त्रदारधनक्षयः । शिरसि स्फुटिते बाणे व्याधिर्म्मरणमेव च ॥ छिद्रलिङ्गेऽर्च्चिते बाणे विदेशगमनं भवेत् । लिङ्गे च कर्णिकां दृष्ट्वा व्याधिमान् जायते पुमान् । अत्युन्नतिं विलाग्रे तु गोधनानां क्षयो भवेत् ॥ * तीक्ष्णाग्रं वक्रशीर्षञ्च त्र्यस्रलिङ्गं विवर्जयेत् । अतिस्थूलञ्चातिकृशं स्वल्पं वा भूषणान्वितम् । गृही विवर्ज्जयेत्तादृक् तद्धि मोक्षार्थिनो हितम् ॥” इति दुष्टबाणलिङ्गलक्षणम् । इति हेमाद्रिः ॥ * ॥ शुभलिङ्गमाह । “अर्थदं कपिलं लिङ्गं घनाभं मोक्षकाङ्क्षिणः । लघु वा कपिलं स्थूलं गृही नैवार्च्चयेत् क्वचित् ॥ पूजितव्यं गृहस्थेन वर्णेन भ्रमरोपमम् । तत् सपीठमपीठं वा मन्त्रसंस्कारवर्जितम् । सिद्धिमुक्तिप्रदं लिङ्गं सर्व्वप्रासादपीठगम् ॥” इति शुभवाणलिङ्गलक्षणम् । इति वीरमित्रो- दयः ॥ * ॥ वाणलिङेष्वावाहनादि न कर्त्तव्यं यथा, -- “वाणलिङ्गानि राजेन्द्र ! स्थितानि भुवनत्रये । न प्रतिष्ठा न संस्कारस्तेषामावाहनं न च ॥” इति भविष्यपुराणम् ॥ “ब्राह्म्ये मुहूर्त्ते चोत्थाय यः स्मरेद्वाणलिङ्गकम् । सर्व्वत्र जयमाप्नोति सत्यं सत्यं महेश्वर ! ॥” इति योगसारे ५ परिच्छेदः ॥ * ॥ अथ बाणलिङ्गध्यानम् । “ॐ प्रमत्तं शक्तिसंयुक्तं बाणाख्यञ्च महा- प्रभम् ।

कामबांणान्वितं देवं संसारदहनक्षमम् ॥ शृङ्गारादिरसोल्लासं वाणाख्यं परमेश्वरम् । एवं ध्यात्वा बाणलिङ्गं यजेत्तं परमं शिवम् ॥ मनसा गन्धपुष्पाद्यैः संपूज्यास्य मनुं स्मरेत् । प्राणायामं ततः कृत्वा वाणलिङ्गन्तु तोषयेत् ॥ तदिष्टदेवयोरैक्यं विभाव्य वाग्भवं जपेत् । ततो जपं समाप्याथ स्तवेनानेन तोषयेत् ॥” * ॥ अथ स्तवः । “वाणलिङ्ग महाभाग संसारात्त्राहि मां प्रभो नमस्ते चोग्ररूपाय नमस्तेऽव्यक्तयोनये ॥ संसारकारिणे तुभ्यं नमस्ते सृक्ष्मरूपधृक् । प्रमत्ताय महेन्द्राय कालरूपाय वै नमः ॥ दहनाय नमस्तुभ्यं नमस्ते योगकारिणे । भोगिनां भोगकर्त्रे च मोक्षदात्रे नमो नमः ॥ नमः कामाङ्गनाशाय नमः कल्मषहारिणे । नमो विश्वप्रदात्रे च नमो विश्वस्वरूपिणे ॥ वाणस्य वरदात्रे च रावणस्य क्षयाय च । रामस्यानुग्रहार्थाय राज्याय भरतस्य च ॥ मुनीनां योगदात्रे च राक्षसानां क्षयाय च । नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यं नमो नमः ॥ ऐं दाहिकाशक्तियुक्ताय महामायाप्रियाय च । भगप्रियाय सर्व्वाय वैरिणां निग्रहाय च ॥ परित्राणाय योगिनां कौलिकानां प्रियाय च । कुलाङ्गनानां भक्ताय कुलाचाररताय च ॥ कुलभक्ताय योगाय नमो नारायणाय च । मधुपानप्रमत्ताय योगेशाय नमो नमः ॥ कुलनिन्दाप्रणाशाय कौलिकानां सुखाय च । कुलयोगाय निष्ठाय शुद्धाय परमात्मने ॥ परमात्मस्वरूपाय लिङ्गमूलात्मकाय च । सर्व्वेश्वराय सर्व्वाय शिवाय निर्गुणाय च ॥ * ॥ इत्येतत् परमं गुह्यं वाणलिङ्गस्य शङ्कर । यः पठेत् साधकश्रेष्ठो गाणपत्यं लभेत सः ॥ स्तवस्यास्य प्रसादेन योगी योगित्वमाप्नुयात् । राज्यार्थिनां भवेद्राज्यं भोगिनां भोग एव च ॥ साधूनां साधनं देव कौलिकानां कुलं भवेत् । यं यं कामयते मन्त्री तं तमाप्नोति लीलया ॥ वाणलिङ्गप्रसादेन सर्व्वमाप्नोति सत्वरम् । किमन्यत् कथयामीह सर्व्वं वेत्सि कुलेश्वर ! ॥ महाभये समुत्पन्ने राजद्वारे कुलेश्वर ! । देशान्तरभये प्राप्ते दस्युचौरादिसङ्कुले । पथनात् स्तवराजस्य न भयं लभते क्वचित् ॥ बाणलिङ्गस्य माहात्म्यं संक्षेपात् कथितं मया । तस्य श्रवणमात्रेण नरो मोक्षमवाप्नुयात् ॥ बाणलिङ्गं सदाराध्यं योगिनां योगसाधने । कौलिकानां कुलाचारे पशूनां शत्रुनिग्रहे ॥ वेदज्ञानां वेदपाठे रोगिणां रोगनाशने । यो यो नाराधयेदेनं सर्व्वं तन्निष्फलं भवेत् ॥” इति श्रीयोगसारे सर्व्वागमोत्तमे पार्व्वतीशिव- संवादे बाणलिङ्गस्तोत्रं समाप्तम् ॥ * ॥ अथ रौद्रलिङ्गलक्षणम् । “नदीसमुद्भवं रौद्रमन्योन्यस्य विघर्षणात् ।

पृष्ठ ४/२२०

नदीवेगात् समं स्निग्धं संजातं रौद्रमुच्यते ॥” इति वीरमित्रोदयः ॥ “सरित्प्रवाहसंस्थानं वाणलिङ्गसमाकृति । तदन्यदपि बोद्धव्यं रौद्रलिङ्गं सुखावहम् ॥ नदीसारनर्म्मदाया वाणलिङ्गसमाकृति । तदन्यदपि बोद्धव्यं लिङ्गं रौद्रं भविष्यति ॥ रौद्रलिङ्गं तथाख्यातं वाणलिङ्गसमाकृति । श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं विप्रादिपूजितम् ॥ स्वभावात् कृष्णवर्णं वा सर्व्वजातिषु सिद्धिदम् । नर्म्मदासम्भवं रौद्रं वाणालङ्गवदीरितम् ॥” इति रौद्रलिङ्गलक्षणम् । इति लक्षणसमुच्चयोऽपि ॥ अथ शिवनाभिलिङ्गलक्षणम् । “उत्तमं मध्यमधमं त्रिविधं लिङ्गमीरितम् । चतुरङ्गुलमुत्सेधे रम्यवेदिकमुत्तमम् ॥ उत्तमं लिङ्गमाख्यातं मुनिभिः शास्त्रकोविदैः । तदर्द्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्द्धमधमं स्मृतम् ॥” तस्य महिमा । “शिवनाभिमयं लिङ्ग प्रतिपूज्य महषिभिः । श्रेष्ठञ्च सर्व्वलिङ्गभ्यस्तस्मात् पूज्यं विशेषतः ॥” इति शिवनाभिलिङ्गलक्षणम् । इति वीरमित्रो- दयधृतशिवनारदसंवादः ॥ * ॥ अथ दैवलिङ्गलक्षणम् । सिद्धान्तशेखरे । “करसंपुटसंस्पर्शं शूलटङ्केन्दुभूषितम् । रेखाकोटरसंयुक्तं निम्नोन्नतसमन्वितम् ॥ दीर्घाकारञ्च यल्लिङ्गं ब्रह्मभागादिवर्जितम् । लिङ्गं गोलमिति प्रोक्तं गोलकं प्रोच्यतेऽधुना ॥ कुष्माण्डस्य फलाकारं नागरङ्गफलोपमम् । काकडिम्बफलाकारं गोललिङ्गमितीरितम् ॥” इति गोललिङ्गलक्षणम् ॥ अथार्षलिङ्गलक्षणं तत्रैव । “नानाकौलफलाकारं ब्रह्मसूत्रविवर्त्तनम् । मूले स्थूलञ्च यल्लिङ्गं कपित्थफलसन्निभम् ॥ नालस्य वा फलाकारं मध्ये स्थूलञ्च यद्भवेत् । मध्ये स्थूलं वरं लिङ्गमृषिबाणमुदाहृतम् ॥” इत्यार्षलिङ्गलक्षणम् ॥ * ॥ अथ लिङ्गलक्षणम् । “लिङ्गं हि द्विविधं प्रोक्तं कृत्रिमाकृत्रिमञ्चतत् । तल्लिङ्गं द्विविधं ज्ञेयमचलञ्च चलन्तथा । प्रत्येकं त्रिविधं ज्ञेयं लिङ्गं तदुभयात्मकम् ॥ प्रासादे स्थापितं लिङ्गमचलं तच्छिलादिजम् । स्थापितं सचलं गेहे स्थिरं लिङ्गमयोजिते ॥ पञ्चधा तत् स्थितं लिङ्गं स्वयम्भु दैवपालकम् । आर्षञ्च मानसं लिङ्गं तेषां लक्षणमुच्यते ॥” इति सिद्धान्तशेखरः ॥ “आचार्य्यमुनये स्वैरं स्वयम्भूतो महेश्वरः । यत्र चैव स्वयं व्यक्तं लिङ्गमस्तु स्वयम्भु तत् ॥ धमनी यस्य संस्पर्शात् दहति क्षिप्रमेव तु ॥” इति षट्कर्म्मदीपिका ॥ * ॥ “नानाच्छिद्रसुसंयुक्तं नानावर्णसमन्वितम् । अदष्टमूलं यल्लिङ्गं कर्कशं भुवि दृश्यते ॥ तल्लिङ्गन्तु स्वयम्भूतमपरं लक्षणच्युतम् । स्वयम्भु लिङ्गमित्युक्तं तच्च नानाविधं मतम् ॥

शङ्खाभमस्तकं लिङ्गं वैष्णवं तदुदाहृतम् । पद्माभमस्तकं ब्राह्म्यं छत्राभं शाक्रमुच्यते ॥ शिरोयुग्मं तदाग्नेयं त्रिपदं याम्यमीरितम् । खड्गाभं नैरृतं लिङ्गं वारुणं कलसाकृति ॥ वायव्यं ध्वजवल्लिङ्गं कौबेरन्तु गदान्वितम् । ईशानस्य त्रिशूलाभं लोकपालादिनिःसृतम् । सयम्भु लिङ्गमाख्यातं सर्व्वशास्त्रविशारदैः ॥” इति स्वयम्मुलिङ्गलक्षणम् ॥ इति सिद्धान्तशेखरः ॥ * ॥ “दृष्ट्वा लिङ्गं महेशस्य स्वयम्भू तस्य पार्व्वति ! । सर्व्वपापविनिर्मुक्तः परे ब्रह्मणि लीयते ॥” एतेषां पूजाफलं तत्रैव । “विशेषाच्छैलजं मुक्त्यै भुक्तये चानुषङ्गतः । पार्थिवं भुक्तये शस्तं मुक्तये चानुषङ्गतः ॥ एवं वै दारुजं ज्ञेयं चिह्रलिङ्गं तथा पुनः । स्थिरलक्ष्मीप्रदं ज्ञेयं हैमं राज्यप्रदञ्च तत् ॥ पुत्त्रवृद्धिकरं ताम्रं राङ्गमायुःप्रवर्द्धनम् ॥” इति मत्स्यसूक्तमहातन्त्रम् ॥ * ॥ “पारदञ्च महाभूत्यै सौभाग्याय च मौक्तिकम् । चन्द्रकाभ्तं मृत्युजित् स्याद्धाटकं सर्व्वकामदम् ॥” इति पद्मपुराणम् ॥ * ॥ “सर्व्वफलप्रदा भूमिर्मणयस्तद्बदेव हि । अनन्ताद्याः स्मृता ह्यष्टौ मणयो विद्युदुज्ज्वलाः ॥ रात्रौ प्रकाशकाः सर्व्वविषाद्याघातकारिणः । नानावर्णास्तु विज्ञेया रसैर्गन्धैश्च रूपतः ॥ वज्राद्याः स्फाटिकाद्याश्च गुडान्नादिविनि- र्म्मितम् । सर्व्वकामप्रदं पुंसां लिङ्गं तात्कालिकं मतम् ॥” इति वीरमित्रोदयधृतकालोत्तरः ॥ * ॥ “गांन्धं सौभाग्यदं लिङ्गं पौष्पं मुक्तिप्रदायकम् । नानाशूनोद्भवं लिङ्गं नानाकामप्रदायकम् ॥ सैकतं गुणदं लिङ्गं सौभाग्याय च लावणम् । उच्चाटने तु पाशाप्तं मौलं शत्रुक्षयावहम् । तात्कालिकं दरिद्रश्च कृत्वा भक्त्या समर्च्चयेत् ॥” इति लक्षणसमुच्चयः ॥ अथ गन्धलिङ्गम् । गरुडपुराणे । “कस्तूरिकाया द्वौ भागौ चत्वारश्चन्दनस्य च । कुङ्कुमस्य त्रयश्चैव शशिना च चतुः समम् ॥ एतद्वै गन्धलिङ्गन्तु कृत्वा संपूज्य भक्तितः । शिवसायुज्यमाप्नोति बन्धुभिः सहितो नरः ॥” पुष्पमयलिङ्गं यथा, -- “कार्य्यं पुष्पमयं लिङ्गं हयगन्धसमन्वितम् । नवखण्डां धरां भुक्त्वा गणेशोऽधिपतिर्भवेत् ॥” अथ रजोमयलिङ्गम् । “रजोभिर्निर्म्मितं लिङ्गं यः पूजयति भक्तितः । विद्याधरपदं प्राप्य पश्चाच्छिवसमो भवेत् ॥” अथ गोशकृल्लिङ्गम् । “श्रीकामो गोशकृल्लिङ्गं कृत्वा भक्त्यां प्रपू- जयेत् । स्वच्छेन कापिलेनैव गोमयेन प्रकल्पयेत् ॥” स्वच्छेन भूमिपतनरहितेन । शून्योद्धृतेनेति यावत् ॥ * ॥

अथ यवगोधूमशालिजलिङ्गम् । “कार्य्यं यष्टिक्रमं लिङ्गं यवगोधूमशालिजम् । श्रीकामः पुष्टिकामश्च पुत्त्रकामस्तदर्च्चयेत् ॥” अथ सिताखण्डमयलिङ्गम् । “सिताखण्डमयं लिङ्गं कार्य्यमारोग्यवर्द्धनम् । वश्ये लवणजं लिङ्गं तालत्रिकटुकान्वितम् ॥” तालं हरितालम् । त्रिकटुकं शुण्ठीपिप्पली- मरीचं इति प्रसिद्धम् । “गव्यघृतमयं लिङ्गं संपूज्य बुद्धिवर्द्धनम् ।” तथा । “लवणेन च सौभाग्यं पार्थिवं सर्व्वकामदम् । कामदं तिलपिष्टोत्थं तुषोत्थं मारणे स्मृतम् ॥ भस्मोत्थं सर्व्वफलदं गुडोत्थं प्रीतिवर्द्धनम् । गन्धोत्थं गुणदं भूरि शर्करोत्थं सुखप्रदम् ॥ वंशाङ्कुरोत्थं वंशकरं गोमयं सर्व्वरोगदम् । केशास्थिसम्भवं लिङ्गं सर्व्वशत्रुविनाशनम् ॥ क्षोभणे मारणे पिष्टसम्भवं लिङ्गमुत्तमम् । दारिद्र्यदं द्रुमोद्भूतं पिष्टं सारस्वतप्रदम् ॥ दधिदुग्धोद्भवं लिङ्गं कीर्त्तिलक्ष्मीसुखप्रदम् । धान्यदं धान्यजं लिङ्गं फलोत्थं फलदं भवेत् ॥ पुष्पोत्थं दिव्यभोगायुर्मुक्त्यै धात्रीफलोद्भवम् । नवनीतोद्भवं लिङ्गं कीर्त्तिसौभाग्यवर्द्धनम् ॥ दूर्व्वाकाण्डसमुद्भूतमपमृत्युनिवारणम् । कर्पूरसम्भवं लिङ्गं चलं वै भुक्तिमुक्तिदम् ॥ अयस्कान्तं चतुर्धा तु ज्ञेयं सामान्यसिद्धिषु ॥ सर्व्वं नवभवं श्रेष्ठं तत्र वज्रमरिच्छिदि । यमलिङ्गं महाभूत्यै सौभाग्याय च मौक्तिकम् । पुष्टिमूलं महानीलं ज्योतिश्चीरसमुद्भवम् ॥ स्पर्शकं कुलसन्नत्यै तैजसं सूर्य्यकान्तजम् । चन्द्रापीडं मृत्युजितं स्फाटिकं सर्व्वकामदम् ॥” चन्द्रापीडं चन्द्रकान्तमित्यर्थः । “शूलाख्यमणिजं शत्रुक्षयार्थं मौक्तिकं तथा ।” यत्सन्निधानात् शूलरोगनाशः स शूलमणिः ॥ “आपुत्त्रं हीरकं ज्ञेयं रोगहृन्मौक्तिकोद्भवम् । शुभकृत् पुष्कलं तीर्थे वैदूर्य्यं शत्रुदर्पहृत् । नीलं लक्ष्मीप्रदं ज्ञेयं स्फाटिकं सर्व्वकामदम् ॥” इति सारसंग्रहे ॥ “महाभुक्तिप्रदं हैमं राजतं भूतिवर्द्धनम् । आरकूटं तथा कांस्यं शृणु सामान्यमुक्तिदम् ॥” आरकूटं पित्तलम् । “त्रषु सीसायसं लिङ्गं शत्रूणां नाशने हितम् । कीर्त्तिदं कांस्यजं लिङ्गं राजतं पुष्टिवर्द्धनम् । पैत्तलं भुक्तिमुक्त्यर्थं मिश्रजं सर्व्वसिद्धिदम् ॥” मिश्रजमष्टधातुनिर्म्मितम् ॥ इति कालोत्तरः ॥ “पितॄणां मुक्तये लिङ्गं पूज्यं रजतसम्भवम् । हैमजं सत्यलोकस्य प्राप्तये पूजयेत् पुमान् ॥ पूजयेत्ताम्रजं लिङ्गं पुष्टिकामो हि मानवः ॥” इति शिवनारदसंवादः ॥ ताम्रादिलिङ्गपुजनन्तु कलीतरपरम् । “ताम्रलिङ्गं कलौ नार्च्चेत् रैत्यस्य सीसकस्य च । रक्तचन्दनलिङ्गञ्च शङ्खकांस्यायसं तथा ॥ तुष्टिकामस्तु सततं लिङ्गं पित्तलसम्भवम् ।

पृष्ठ ४/२२१

कीर्त्तिकामो यजेन्नित्यं लिङ्गं कांस्यसमुद्भवम् ॥ शत्रुमारणकामस्तु लिङ्गं लौहमयं सदा । सदा सीसमयं लिङ्गमायुष्कामोऽर्च्चयेत् नरः ॥” इति मत्स्यसूक्तमहातन्त्रम् ॥ “स्थिरलक्ष्मीप्रदं हैमं राजतं चैव राज्यदम् । प्रजावृद्धिकरं राङ्गं ताम्रमायुःप्रवर्द्धनम् ॥ विद्वेषकारणं कांस्यं रीतिजं शत्रुनाशनम् । रोगघ्नं सैसकं लिङ्गमायसं शत्रुनाशनम् ॥ अष्टलौहमयं लिङ्गं कुष्ठरोगक्षयावहम् । त्रिलौहसम्भवं लिङ्गं विज्ञानं प्रति सिद्धिदम् ॥” इति लक्षणसमुच्चयः ॥ “श्रीप्रदं वज्रजं लिङ्गं शिलाजं सर्व्वसिद्धिदम् । धातुजं धनदं साक्षाद्दारुजं भोगसिद्धिदम् ॥” इति लिङ्गपुराणम् ॥ “गन्धपुष्पमयं लिङ्गं तथान्नादिविनिर्म्मितम् । कस्तूरीसम्भवं लिङ्गं धनाकाङ्क्षी प्रपूजयेत् ॥ लिङ्गं गोरोचनोत्थञ्च रूपकामस्तु पूजयेत् । कान्तिकामस्तु सततं लिङ्गं कुङ्कुमसम्भवम् ॥ श्वेतागुरुसमुद्भूतं महाबुद्धिविवंर्द्धनम् । धारणाशक्तिदं लिङ्गं कृष्णागुरुसमुद्भवम् ॥ यक्षकर्दमसम्भू तम् ।” इति कालोत्तरः ॥ “पार्थिवे शिवपूजायां सर्व्वसिद्धियुतो भवेत् । पाषाणे शिवपूजायां द्विगुणं फलमीरितम् ॥ स्वर्णलिङ्गे च पूजायां शत्रूणां नाशनं मतम् । सर्व्वसिद्धीश्वरो रौप्ये फलं तस्माच्चतुर्गुणम् ॥ ताम्रे पुष्टिं विजानीयात् कांस्ये च धनसंक्षयः । गङ्गायाञ्च लक्षगुणं लाक्षायां रोगवान् भवेत् ॥ स्फाटिके सर्व्वसिद्धिः स्यात्तथा मरकते प्रिये । लौहलिङ्गे रिपोर्नाशः कामदं भस्मलिङ्गकम् । बालुकायां काम्यसिद्धिर्गोमये रिपुहिंसनम् । सर्व्वलिङ्गस्य माहात्म्यं धर्म्मकामार्थमोक्षदम् ॥” इति मातृकाभेदतन्त्रे १२ पटलः ॥ “ब्रह्मा संपूजयेन्नित्यं लिङ्गं शैलमयं शुभम् । तस्य संपूजनात्तेन प्राप्तं ब्रह्मत्वमुत्तमम् ॥ इन्द्रनीलमयं लिङ्गं विष्णुः समर्च्चयेत् सदा । विष्णुत्वं प्राप्तवान् तेन सोऽभूद्भूतैकपालकः ॥ स्फाटिकं निर्मलं लिङ्गं वरुणोऽभ्यर्च्चयेत् सदा । तेन तद्वरुणैत्वं हि प्राप्तं तेजोबलान्वितम् ॥” इति षट्कर्म्मदीपिकाधृतशिवधर्म्मः ॥ “पूजयेत् पार्थिवे लिङ्गे पाषाणलिङ्गकेऽथवा । स्वर्णलिङ्गेऽथवा देवि रौप्ये ताम्रे च कांस्यके ॥ पारदे वाथ गङ्गायां स्फाटिके मरकतेऽपि वा । कार्य्यभेदे लौहलिङ्गे भस्मनिर्म्मितलिङ्गके ॥ बालुकानिर्म्मिते लिङ्गे गोमये वाथ पूजयेत् । संस्कारेण विना देवि पाषाणादौ न पूजयेत् ॥” इति मातृकाभेदतन्त्रे ७ पटलः ॥ इति शिवलिङ्गनिर्म्माणद्रव्याणि ॥ * ॥ अथ शिवलिङ्गसं स्कारः । “संस्कारञ्च प्रवक्ष्यामि विशेष इह यद्भवेत् ॥ रौप्यञ्च स्वर्णलिङ्गञ्च स्वर्णपात्रे निधाय च । तस्मादुत्तोल्य तल्लिङ्गं दुग्धमध्ये दिनत्रयम् । त्र्यम्बकेन स्नापयित्वा कालरुद्रं प्रपूजयेत् ॥

षोडशेनोपचारेण वेद्यान्तु पार्व्वतीं यजेत् । तस्मादुत्तोल्य तल्लिङ्गं गङ्गातोये दिनत्रयम् । ततो वेदोक्तविधिना संस्कारमाचरेत् सुधीः ॥” पूर्व्वोक्तवचनैः फलविशेषकामनया नानाविध- लिङ्गपूजोक्ता सा च पूजा । “लिङ्गं सुलक्षणं कुर्य्यात्त्यजेल्लिङ्गमलक्षणम् । दैर्घ्यहीने भवेद्व्याधिरधिके शत्रुवर्द्धनम् ॥ मानहीने विनाशः स्यादधिके च शिशुक्षयः । विस्तारे चाधिके हीने राष्ट्रनाशो भवेद्ध्रुवम् ॥ पीठहीने तु दारिद्र्यं शिरोहीने कुलक्षयः । ब्रह्मसूत्रविहीने च राज्ञां राष्ट्रञ्च नश्यति । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन लिङ्गं कुर्य्यात् सुलक्षणम् ॥” इत्यादिना सुलक्षणलिङ्गस्यैव फलदातृत्वमुक्तम् । इति मातृकाभेदतन्त्रे ७ पटलः ॥ देव्युवाच । “इन्द्रियै रहितो देवः शून्यरूपः सदाशिवः । आकारो नास्ति देवस्य किं तस्य पूजने फलम् ॥ शिव उवाच । प्रेते पूजा महेशानि कदाचिन्नास्ति पार्व्वती । रुद्रस्य परमेशानि रौद्री शक्तिरितीरिता ॥ रौद्री तु परमेशानि आद्या कुण्डलिनी भवेत् । वर्त्तते परमेशानि ब्रह्मविष्णुशिवात्मिका ॥ सार्द्धत्रिवलयाकारैः शिवं वेष्ट्य सदा स्थिता । शक्तिं विना महेशानि प्रेतत्वं तस्य निश्चितम् ॥ शक्तिसंयोगमात्रेण कर्म्मकर्त्ता सदाशिवः । अतएव महेशानि पूजयेच्छिवलिङ्गकम् ॥” इति सशक्तिकशिवलिङ्गपूजनफलम् ॥ इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ देव्युवाच । “लिङ्गप्रमाणं देवेश कथयस्व मयि प्रभो । पार्थिवे च शिलादौ च विशेषो यत्र यो भवेत् ॥ श्रीशिव उवाच । मृत्तिकातोलकं ग्राह्यमथवा तोलकद्बयम् । एतदन्यन्न कुर्व्वीत कदाचिदपि पार्व्वति ॥” इति मातृकाभेदतन्त्रे ७ पटलः ॥ अपि च । “मृत्तिकातोलकं ग्राह्यमथवा तोलकद्बयम् । त्रिसूत्रस्य प्रमाणेन घटनं कारयेद्बुधः ॥ स्वाङ्गुष्ठपर्व्वमानन्तु कृत्वा लिङ्गं प्रपूजयेत् । मृदादिलिङ्गघटने प्रमाणं परिकीर्त्तितम् । फलमुक्तमवाप्नोति अन्यथा चेत्तदन्यथा ॥” इति षट्कर्म्मदीपिकाधृतविश्वसारतन्त्रम् ॥ “लिङ्गे वेद्यां तथा पीठे समसूत्रनिपातनात् । समञ्चैव विजानीयात्त्रिसूत्रीकरणन्त्विदम् ॥” इति कालोत्तरः ॥ मृत्तिकाभेदेन ब्राह्मणादीनां पूजाफलस्य प्रश- स्तत्वं यथा, -- “चतुर्धा पार्थिवं लिङ्गं मृत्स्नाभेदेन पार्व्वति । शुक्लं रक्तं तथा पीतं कृष्णञ्च परमेश्वरि ॥ शुक्लन्तु ब्राह्मणे शस्तं क्षत्त्रिये रक्तमिष्यते । पीतन्तु वैश्यजातौ स्यात् कृष्णं शूद्रे प्रकीर्त्ति- तम् ॥”

तथा । “शुक्लं हि पार्थिवं लिङ्गं निर्म्माय यस्तु पूजयेत् । स एव परमेशानि त्रिवर्गफलभाग्भवेत् ॥ क्षत्त्रियस्तु वरारोहे रक्तं निर्म्माय पार्थिवम् । पूजयेत् सततं यस्तु त्रिवर्गफलमाप्नुयात् ॥ हरितं पार्थिवं देवि ! निर्म्माय यस्तु पूजयेत् । स च वैश्यो महेशानि ! त्रिवर्गफलभाग्भवेत् ॥ कृष्णं हि पार्थिवं लिङ्गं निर्म्माय यस्तु पूजयेत् । स शूद्रः परमेशानि ! त्रिवर्गफलभाग्भवेत् ॥” इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे ३ पटलः ॥ * ॥ “शिलादौ च महेशानि ! स्थूलञ्च फलदायकम् । अङ्गुष्ठमानं देवेशि ! यद्बा हेमाद्रिमानकम् ॥ क्रमेण देवदेवेशि ! फलं बहुविधं लभेत् । स्थूलात् स्थूलतरं लिङ्गं रुद्राक्षं परमेश्वरि ! ॥ पूजनाद्धारणाद्देवि ! फलं बहुविधं स्मृतम् ॥” स्थूलात् स्थूलमिति पार्थिवलिङ्गेतरपरम् । मृत्तिकातोलकमिति विशेषवचनात् । शिला- स्फाटिकमरकतादीनां पञ्चसूत्रीकरणमुक्तं यथा, -- “शिवलिङ्गस्य यन्मानं तन्मानं दक्षसव्ययोः । योन्यग्रमपि यन्मानं तदधोऽपि तथा भवेत् ॥” इति लिङ्गपुराणम् ॥ “लिङ्गस्य यादृग्विस्तारः परिणाहोऽपि तादृशः । लिङ्गस्य द्विगुणा देवी योनिस्तदर्द्धसम्मिता ॥ कुर्व्वीताङ्गुष्ठतो ह्रस्वं न कदाचिदपि क्वचित् । रत्नादिशिवनिर्म्माणे मानमिच्छावशाद्भवे ॥” इति तन्त्रान्तरम् ॥ लिङ्गव्युत्पत्तिर्यथा, -- “आकाशं लिङ्गमित्याहुः पृथिवी तस्य पीठिका । आलयः सर्व्वदेवानां लयनाल्लिङ्गमुच्यते ॥” इति स्कन्दपुराणम् ॥ लिङ्गमहिमा यथा, -- शिव उवाच । “न तुष्याम्यर्च्चितोऽर्च्चायां पुष्पधूपनिवेदनैः । लिङ्गेऽर्च्चिते तथात्यर्थं परं तुष्यामि पार्व्वति ! ॥ एष देवि ! पुरा कृत्ये जीनोऽहं सर्व्वदैवतैः । लिङ्गत्वाल्लिङ्गमित्युक्तं सदेवासुरकिन्नरैः ॥ प्रयच्छामि दिवं देवि ! यो मल्लिङ्गार्च्चने रतः । त्यक्त्वा सर्व्वाणि पांपानि निर्गदो न्दग्धकल्मषः ॥ मन्मना मन्नमस्कारो मामेव प्रतिपद्यते ॥” इति वीरमित्रोदयधृतस्कन्दपुराणम् ॥ द्रव्यविशेषेण पूजादिफलं यथा, -- “वस्त्रपूतजलैर्लिङ्गं स्नपित्वा मम मानवाः । लक्षाणाञ्चाश्वमेधानां फलमाप्नोति सत्तमः ॥ सुगन्धिचन्दनरसैर्लिङ्गमालिप्य भक्तितः । आलिप्यते सुरस्त्रीभिः सुगन्धैर्यक्षकद्दमैः ॥” इति तत्रैव ॥ * ॥ लिङ्गपूजाया अकरणे दोषः तत्पूजाफलञ्च यथा, “विना लिङ्गार्च्चनं यस्य कालो गच्छति नित्यशः । महाहानिर्भवेत्तस्य दुर्गतस्य दुरात्मनः । एकतः सर्व्वदानानि व्रतानि विविधानि च । तीर्थानि नियमा यज्ञा लिङ्गाराधनमेकतः ॥

पृष्ठ ४/२२२

न लिङ्गाराधनादन्यत् पुरा वेदे चतुर्ष्वपि । विद्यते सर्व्वशास्त्राणामेष एव सुनिश्चितः ॥ भुक्तिमुक्तिप्रदं लिङ्गं विविधापन्निवारणम् । पूजयित्वा नरो नित्यं शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ सर्व्वमन्यत् परित्यज्य क्रियाजालमशेषतः । मक्त्या परमया विद्वान् लिङ्गमेकं प्रपूजयेत् ॥” इति स्कन्दपुराणम् ॥ * ॥ “अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च । महेशार्च्चनपुण्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥” इति मत्स्यसूक्त १६ पटलः ॥ “बहुनात्र किमुक्तेन चराचरमिदं जगत् । शिवलिङ्गं समभ्यर्च्च्य स्थितमत्र न संशयः ॥” इति लिङ्गपुराणम् ॥ * ॥ “शिवस्य पूजनाद्देवि चतुर्व्वर्गाधिपो भवेत् । अष्टैश्वर्य्ययुतो मर्त्यः शम्भुनाथस्य पूजनात् । स्वयं नारायणेनोक्तं यदि शम्भुं प्रपूजयेत् ॥ स्वर्गे मर्त्ये च पाताले ये देवाः संस्थिताः सदा । तेषां पूजा भवेद्देवि शम्भुनाथस्य पूजनात् ॥” इति लिङ्गपुराणम् ॥ * ॥ “असारे खलु संसारे सारमेतच्चतुष्टयम् । काश्यां वासः सतां सङ्गो गङ्गाम्भः शम्भु- पूजनम् ॥” इति षट्कर्म्मदीपिकाधृतकालोत्तरे नारद- वाक्यम् ॥ * ॥ “अग्निहोत्रास्त्रिवेदाश्च यज्ञाश्च बहुदक्षिणाः । शिवलिङ्गार्च्चनस्यैते कोट्यंशेनापि ते समाः ॥ छित्त्वा भित्त्वा च भूतानि हित्वा सर्व्वमिदं जगत् । यजेद्देवं विरूपाक्षं न स पापेन लिप्यते ॥ अनेकजन्मसाहस्रं भ्राम्यमाणश्च योनिषु । कः समाप्नोति वै मुक्तिं विना लिङ्गार्च्चनं नरः ॥” इति स्कन्दपुराणम् ॥ * ॥ “ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रो वाप्यनुलोमजः । पूजयेत् सततं लिङ्गं तत्तन्मन्त्रेण सादरम् ॥” तत्तन्मन्त्रेणेति यथायोग्यं वैदिकतान्त्रिकनाम- मन्त्रेणेत्यर्थः । इति वीरमित्रोदयधृतस्कन्द- पुराणम् ॥ * ॥ “मूले ब्रह्मा तथा मध्ये विष्णुस्त्रिभुवनेश्वरः । रुद्रोपरि महादेवः प्रणवाख्यः सदाशिवः ॥ लिङ्गवेदी महादेवी लिङ्गं साक्षान्महेश्वरः ॥ तयोः प्रपूजनान्नित्यं देवी देवश्च पूजितौ ॥” इति लिङ्गपुराणम् ॥ * ॥ अथ पारदशिवलिङ्गमाहात्म्यम् । “ज्योतिर्म्मयं महालिङ्गं कैलासनगरे प्रिये । तस्यैव षोडशांशैकः काश्यां विश्वेश्वरः स्थितः ॥ पूर्णलिङ्गं महेशानि शिवबाज न चान्यथा । शिलामध्ये यथा चक्रं लक्ष्मीनारायणः परम् । पारदस्य शतांशैको लक्ष्मीनारायणो न हि ॥ पकारं विष्णुरूपञ्च आकारं कालिका स्वयम् । रेफं शिवं दकारञ्च ब्रह्मरूपं न चान्यथा ॥ पारदं परमेशानि ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । यो यजेत् पारदं लिङ्गं स एव शम्भुरव्ययः ॥

आजन्ममध्ये यो देवि एकदा यदि पूजयेत् । स एव धन्यो देवेशि स ज्ञानी स च तत्त्ववित् ॥ स ब्रह्मवेत्ता स धनी स राजा भुवि पूज्यते । अणिमादिविभूतीनामीश्वरः साधकोत्तमः ॥” * ॥ अथ पारदशिवलिङ्गनिर्म्माणविधिः । “पारदे शिवनिर्म्माणे नानाविघ्नं यतः प्रिये । अतएव महेशानि शान्तिस्वस्त्ययनं चरेत् ॥ पारदं शिवबीजं हि ताडनं हि न कारयेत् । ताडनाद्वित्तनाशः स्यात्ताडनाद्वित्तहीनता । ताडनाद्रोगयुक्तत्वं ताडनान्मरणं भवेत् ॥” इति मातृकाभेदतन्त्रे ८ पटलः ॥ * ॥ अथ शिवलिङ्गोत्पत्तिः । ब्रह्मोवाच । “पुरा त्वां चञ्चलं ज्ञात्वा त्वदग्रे न प्रकाशितम् । इदानीं योगिनं ज्ञात्वा कथयामि न संशयः ॥ अतिगुह्यमतिगुह्यमतिगुह्यं न संशयः । गोपितव्यं गोपितव्यं गोपितव्यं त्वयापि च ॥ शम्भुना गोपितं तन्त्रे तन्त्रान्तरे प्रकाशितम् । शृणु तत् कथयाम्यद्य सावधानोऽवधारय ॥ सर्गादौ विविधाः सर्गा मया सृष्टा हि नारद । देवदानवदैत्याश्च गन्धर्व्वयक्षराक्षसाः ॥ सर्व्वे स्त्रीवशगाः श्रेष्ठा मैथुनाज्जायते प्रजा । केवलं हि शिवः शम्भुर्दारग्रहणकर्म्मणि ॥ कदापि न मनश्चक्रे दृष्ट्वा चिन्तापराः सुराः । मामेव शरणं जग्मुः सेन्द्रा देवासुरादयः ॥ प्रणिपत्य स्तुतिं कृत्वा उपतस्थुः समाहितः । प्रोचुः प्राञ्जलयः सर्व्वे भयाद्गद्गदमानसाः ॥ देवाद्या ऊचुः । उद्वाहिता वयं सर्व्वे भवानपि जनार्द्दनः । केवलं हि महादेवो देवदेवो जगत्पतिः ॥ विवाहे न मनश्चक्रे कया वा मोह्यते शिवः । उपायं चिन्तय विभो सदारः कथमीश्वरः । येन स्याज्जगतां नाथस्तत् कुरुष्व दयानिधे ॥ इति श्रुत्वा वचस्तेषां ततो ब्रह्मा प्रजापतिः । सह तैर्गरुडारूढं जगाम कमलासनः । उवाच तं जगन्नाथं विष्णुं कमललोचनम् ॥ ब्रह्मोवाच । सृष्टा मया सुरश्रेष्ठ मानुषा मैथुनोद्भवाः । सर्व्वे स्त्रैणा विना शम्भुं यत् कर्त्तव्यं वदस्व मे ॥ श्रीभगवानुवाच । एभिः सह महाबाहो गच्छामस्त्वमहं शिवम् । कर्त्तव्यं सूचितं तेन अनुज्ञातैर्यथाविधि । किन्तु तद्योग्यनारीन्तु विवाहार्थं प्रकल्पय ॥ ब्रह्मोवाच । दक्षं गच्छामहे सर्व्वे अनुज्ञापय तं हरे । आद्याशक्तिं महामायां प्रसादयतु वै लघु ॥ कन्या भूत्वा महाशम्भुं मोहयिष्यति शङ्करम् । एवमुक्त्वा तु तैः सार्द्धं जग्मतुर्विधिकेशवौ । यत्र दक्षो महातेजाः प्रोचतुः कार्य्यमात्मनः ॥ उवाच दक्षं तद्युक्तं तपस्तप्तुं प्रजापतिः । ब्रह्मा विष्णुश्च सर्व्वे ते तपसा तोषयेच्छिवाम् ॥ आविर्ब्बभूव सा देवी कालिका जगदीश्वरी ।

प्राह मांवः किमर्थन्तु समुत्कण्ठाः सुरासुराः ॥ देव्युवाच । शीघ्रं रूपं यथाकामं भवतां प्रार्थने फलम् । अचिरात् तत्प्रदास्यामि सत्यं सत्यं न संशयः ॥ देवाद्या ऊचुः । भूत्वा तु दक्षकन्या त्वं शङ्करं परिमोहय । अस्माकं वाञ्छितञ्चैतत् कुरु सिद्धिं सदा शिवे ॥ एतत् श्रुत्वा वचस्तेषां निरीक्ष्य कमलासनम् । उवाच विस्मयाविष्टा कालिका जगदीश्वरी ॥ देव्युवाच । शम्भुरद्यतनो बालः किं मां सन्तोषयिष्यति । मम योग्यं पुमांसन्तु अन्यं वै परिकल्पय ॥ ब्रह्मोवाच । शम्भुः सर्व्वगुरुर्देवो ह्यस्माकं परमेश्वरः । महासत्त्वो महातेजाः स ते तोषं करिष्यति ॥ शम्भुतुल्यः पुमान्नास्ति कदाचिदपि कुत्रचित् । इत्युक्त्वा ब्रह्मणा देवी वाढमित्याह चेश्वरी । दक्षाय दर्शनं दत्त्वा उवाच उच्यतां वरः ॥ दक्षोऽपि दृष्ट्वा तां देवीं खड्गकर्त्तृधरां पराम् । खर्व्वां लम्बोदरीं व्याघ्रचर्म्मावृतकटिस्थलीम् ॥ नीलोत्पलकपालाढ्यकरयुग्मां वरप्रदाम् । कृतकृत्यमिवात्मानं मेने दक्षः प्रजापतिः ॥ दक्ष उवाच । यदि मे वरदासि त्वं देवानामपि वाञ्छितम् । मदीयतनया भूत्वा शङ्करं किल मोहय ॥ तथेत्युक्त्रा जगद्धात्री अन्तर्द्धानं गता तदा । देबताश्च ततो नत्वा यत्र तेपे तपो हरः ॥ सस्त्रीकाः परमात्मानमुपतस्थुर्जगत्पतिम् । प्रणेमुस्तुष्टुवुर्भक्त्या प्राहुर्गद्गदभाषिणः ॥ देवाद्या ऊचुः । भगवन् देवदेवेश लोकनाथ महाशय । वयं सर्व्वे तु सस्त्रीकाः सृष्ट्यर्थं परमेश्वर । अतस्त्वं कुरु चोद्वाहं सृष्टिरक्षा यथा भवेत् ॥ दक्षगेहे महाकाली मायेति परिकीर्त्तिता । जाता ते प्रीतये शम्भो सा ते योग्या न संशयः ॥ ईश्वर उबाच । भवतां प्रीतये सम्यक् करिष्ये नात्र संशयः । उद्योगः क्रियतां क्षिप्रं विवाहाय ममैव हि ॥ इत्युक्तास्तु सुराः सर्व्वे ईश्वरेण महात्मना । कृतकृत्या गताः सर्व्वे भवनं सर्व्वसुन्दरम् ॥ दक्षाय कथयामासुः शङ्करेणोदितं वचः । ततो विवाहं निर्व्वर्त्य कृतकृत्या यथा गताः ॥ गताः सर्व्वे महेशोऽपि सत्या सह तदा गृहम् । जगाम रेमे सत्या च चिरं निर्भरमानसः ॥ अथ काले कदाचित्तु सत्या सह महेश्वरः । रेमे न शेके तं सोढुं सती श्रान्ताभवत्तदा ॥ उवाच दीनया वाचा देवदेवं जगद्गुरुम् । भगवन्नहि शक्नोमि तव भारं सुदुःसहम् । क्षमस्व मां महादेव कृपां कुरु जगत्पते ॥ निशम्य वचनं तस्या भगवान् वृषभध्वजः । निर्भरं रमणं चक्रे गाढं निर्द्दयमानस्रः ॥

पृष्ठ ४/२२३

कृत्वा सम्पूर्णरमणं सती च त्यक्तमैथुना । उत्थानाय मनश्चक्रे उभयोस्तेज उत्तमम् । पपात धरणीपृष्ठे तैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ पाताले भूतले स्वर्गे शिवलिङ्गास्तदाभवन् । तेन भूता भविष्याश्च शिवलिङ्गाः सयोनयः ॥ यत्र लिङ्गं तत्र योनिर्यत्र योनिस्ततः शिवः । उभयोश्चैव तेजोभिः शिवलिङ्गं व्यजायत ॥” इति शिवलिङ्गोत्पत्तिकथनमिति नारदपञ्च- रात्रान्तर्गततृतीयरात्रे प्रथमाध्याये नारद- ब्रह्मसंवादः ॥ * ॥ शिवलिङ्गपूजायां सर्व्वेषा- मधिकारो यथा, -- “शाक्तो वा वैष्णवो वापि सौरो वा गाणपोऽथवा । शिवार्च्चनविहीनस्व कुतः सिद्धिर्भवेत् प्रिये ॥ अनाराध्य च मां देवि योऽर्च्चयेद्देवतान्तरम् । न गृह्णाति महादेवि शापं दत्त्वा व्रजेत् पुरम् ॥ पर्व्वताग्रसमं देवि मिष्टान्नादि क्रमेण हि । फलानि बहुधान्येव पुष्पाण्येव यथाविधि ॥ सुमेरुसदृशं चान्नं नानाविधं महेश्वरी । सूपादिकं महेशानि यदि स्यात् सागरोपमम् ॥ यद्दत्तं पुष्पनैवेद्यं सर्व्वं विष्ठासमं भवेत् । शिवार्च्चनविहीनो यः पूजयेद्देवतान्तरम् । विशेषतः कलियुगे स नरः पापभाग्भवेत् ॥” इति उत्पत्तितन्त्रे ६४ पटलः ॥ * ॥ “सर्व्वपूजासु देवेशि ! लिङ्गपूजापरं पदम् । लिङ्गपूजां विना देवि अन्यपूजां करोति यः ॥ विफला तस्य पूजा स्यादन्ते नरकमाप्नुयात् । तस्माल्लिङ्गं महेशानि प्रथमं परिपूजयेत् ॥ यद्राज्यं लिङ्गपूजायां रहितं सततं प्रिये । तद्राज्यं पतितं मन्ये विष्ठाभूमिसमं स्मृतत् ॥ ब्रह्म विट् क्षत्त्रियो देवि यदि लिङ्गं न पूजयेत् । तत्क्षणात् परमेशानि त्रयश्चण्डालतामियुः । शूद्रश्च परमेशानि सदा शूकरवद्भवेत् ॥ शिवार्च्चनन्तु देवेशि यस्मिन् गेहे विवर्ज्जितम् । विष्ठागर्त्तसमं देवि तत्गृहं विद्धि पार्व्वति । अन्नं विष्ठा पयो मूत्रं तस्मिन् वेश्मनि पार्व्वति ॥ शाक्तो वा वैष्णवो वापि शैवो वा परमेश्वरि ! । आदौ लिङ्गं प्रपूज्याथ विल्वपत्रैर्व्वरानने ! ॥ पश्चादन्यं महेशानि ! लिङ्गं प्रार्थ्य प्रपूजयेत् । अन्यथा मूत्रवत् सर्व्वं शिवपूजां विना प्रिये ! ॥” इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे १ पटलः ॥ उपक्रमोपसंहारादि । यथा । लिङ्गानि तु उपक्रमोपसंहारावभ्यासापूर्व्वताफलार्थवादोप- पत्याख्यानि । तदुक्तम् । “उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्व्वताफलम् । अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्य्यनिर्णये ॥” तत्र प्रकरणप्रतिपाद्यस्यार्थस्य तदाद्यन्तयोरुपा- दानं उपक्रमोपसंहारौ । यथा छान्दोग्ये षष्ठे प्रपाठके । प्रकरणप्रतिपाद्यस्याद्वितीयवस्तुन एकमेवाद्वितीयमित्यादौ ऐतदात्म्यमिदं सर्व्व- मित्यन्तेन च प्रतिपादनम् ॥ १ ॥ प्रकरणप्रति- पाद्यस्य वस्तुनः तन्मध्ये पौनःपुन्येन प्रतिपादनं अभ्यासः । यथा तत्रैवाद्बितीयवस्तुनो मध्ये

तत्त्वमसीति नवकृत्वः प्रतिपादनम् ॥ २ ॥ प्रक- रणप्रतिपाद्यस्य वस्तुनः प्रमाणान्तरेणाविषयी- करणं अपूर्ब्बत्वम् । यथा । तत्रैवाद्वितीय- वस्तुनो मानान्तराविषयीकरणम् ॥ ३ ॥ फलन्तु । प्रकरणप्रतिपाद्यस्यात्मज्ञानस्य तदनुष्ठानस्य वा तत्र तत्र श्रूयमाणं प्रयोजनम् । यथा । तत्रैव आचार्य्यवान् पुरुषो वेद तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्षे अथ सम्पत्स्ये इत्यद्वितीयवस्तु- ज्ञानस्य तत्प्राप्तिप्रयोजनं श्रूयते ॥ ४ ॥ प्रकरण- प्रतिपाद्यस्य तत्र तत्र प्रशंसनं अर्थवादः । यथा तत्रैव उत तमादेशमप्राक्षो येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमित्यद्वितीय- वस्तुप्रशंसनम् ॥ ५ ॥ प्रकरणप्रतिपाद्यार्थसाधने तत्र तत्र श्रूयमाणा युक्तिः उपपत्तिः । यथा तत्र यथा सौम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्व्वं मृण्मयं विज्ञातं स्यात् वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् । इत्यादावद्बितीयवस्तुसाधने विकारस्य वाचारम्भणमात्रत्वे युक्तिः श्रूयते ॥ ६ ॥ इति श्रीपरमहंससदानन्दयोगीन्द्रविरचित- वेदान्तसारः ॥ (पुराणविशेषः । यथा, देवी- भागवते । १ । ३ । १० । “एकादशसहस्राणि लिङ्गाख्यं चातिविस्तृतम् ॥” अस्यान्यद्बिवरणं पुराणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ हेतुः । यथा, तर्ककौमुद्याम् । “लिङ्गज्ञानजन्यं लिङ्गि- ज्ञानमनुमितिः ॥ “ज्ञायमानं लिङ्गन्तु करणं न हि ।” इति भाषापरिच्छेदः ॥ सूक्ष्मशरीरम् । यथा, पञ्चदश्याम् । १ । २३ । “बुद्धिकर्म्मेन्द्रियप्राणपञ्चकैर्म्मनसा धिया । शरीरं सप्तदशभिः सूक्ष्मं तल्लिङ्गमुच्यते ॥”) लिङ्गकः, पुं, (लिङ्गेन कायतीति । कै + कः ।) कपित्थवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (गुणा- दयोऽस्य कपित्थशब्दे विज्ञेयाः ॥) लिङ्गवर्द्धः, पुं, (लिङ्गं वर्द्धयतीति । वृध् + णिच् + अच् ।) कपित्थवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शिश्नवृद्धिकरणम् । तस्यौषधं यथा, -- “कटुतैलं भल्लातकं बृहतीफलदाडिमम् । वल्कलैः साधितं लिप्तं लिङ्गं तेन विवर्द्धते ॥” अपि च । “कुष्ठमाषमरीचानि तगरं मधुपिप्पली । अपामार्गाश्वगन्धा च वृहती सितसर्षपाः ॥ यवास्तिलं सैन्धवञ्च पाणिकोद्वर्त्तनं शुभम् । लिङ्गबाहुस्तनानाञ्च कर्णयोरृद्धिकृद्भवेत् ॥” इति गारुडे १८० अध्यायः ॥ लिङ्गवर्द्धिनी, स्त्री, (लिङ्गं वर्द्धयति या । वृध् + णिच् + इनि । ङीप् ।) अपामार्गः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लिङ्गवृत्तिः, पुं, (लिङ्गमेव वृत्तिर्जीवनोपायो यस्य ।) जीविकार्थजटादिचिह्नधारी । तत्- पर्य्यायः । धर्म्मध्वजी २ । इत्यमरः । २ । ७ । ५४ ॥ “जीविकादिनिमित्तन्तु यो बिभर्त्ति जटादिकम् । धर्म्मध्वजी लिङ्गवृत्तिर्द्वयं तत्र निगद्यते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥

लिङ्गालिका, स्त्री, क्षुद्रमूषिकः । तत्पर्य्यायः । दीना २ । इति हारावली । २१७ ॥ लिङ्गनी, स्त्री, (लिङ्गमस्त्यस्या इति । लिङ्ग + इनिः ।) लताविशेषः । पञ्चगुरिया इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । बहुपत्री २ ईश्वरी ३ शिववल्लिका ४ स्वयम्भः ५ लिङ्गसम्भूता ६ लैङ्गी ७ चित्रफला ८ चाण्डाली ९ लिङ्गजा १० देवी ११ चण्डा १२ आपस्तम्भिनी १३ शिवजा १४ शिववल्ली १५ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । दुर्गन्धत्वम् । रसायनत्वम् । सर्व्व- सिद्धिकरत्वम् । दिव्यत्वम् । वश्यत्वम् । रस- नियामनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सन्न्या- सादिलिङ्गधारिणी । यथा, सुश्रुते । ४ । २४ । “लिङ्गिनीं गुरुपत्नीञ्च सगोत्रामथ पर्व्वसु । वृद्धाञ्च सन्ध्ययोश्चापि गच्छतो जीवितक्षयः ॥”) लिङ्गी [न्], पुं, (लिङ्गमस्त्यस्येति । इनिः ।) हस्ती । इति जटाधरः ॥ त्रि, धर्म्मध्वजी । यथा, -- “अलिङ्गी लिङ्गवेशेन यो लिङ्गमुपजीवति । स लिङ्गिनां हरेदेनस्तिर्य्यग्योनौ च गच्छति ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ (वासनाश्रयः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, भागवते । ४ । २९ । ६५ । “तेनास्य तादृशं राजन् लिङ्गिनो देहसम्भ- वम् । श्रद्धत्स्वाननुभूतोऽर्थो न मनः स्प्रष्टुमिच्छति ॥”) लिप, ञि औ श प ञ लेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) ञि, लिप्तो- ऽस्ति । औ, लेप्ता । श प ञ, लिम्पति लिम्पते चन्दनेन गात्रं सुखी । इति दुर्गादासः ॥ लिपः, पुं, (लिम्पतीति । लिप + कः ।) लेपन- कर्त्ता । इति लिपधातोः कर्त्तरि कप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लिपिः, स्त्री, (लिप + “इगुपधात् कित् ।” उणा० ४ । ११९ । इति इन् । सच कित् ।) लिखित- वर्णम् । तत्पर्य्यायः । लिखितम् २ अक्षरसंस्था- नम् ३ लिबिः ४ । इत्यमरः ॥ लिखनम् ५ लेख- नम् ६ अक्षरविन्यासः ७ लिपी ८ लिबी ९ । इति तट्टीका ॥ अक्षररचना १० । इति जटा- धरः ॥ लिपिका ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नैषधे । १ । १५ । “अयं दरिद्रो भवितेति वैधसीं लिपिं ललाटेऽर्थिजनस्य जाग्रतीम् । मृषा न चक्रेऽल्पितकल्पपादपः प्रणीय दारिद्रदरिद्रतां नृपः ॥” अस्याः पञ्चविधत्वं यथा, वाराहीतन्त्रे । “मुद्रालिपिः शिल्पलिपिर्लिपिर्लेखनिसम्भवा । गुण्डिकाघुणसम्भूता लिपयः पञ्चधा स्मृताः ॥”) लिखितपुस्तकादि । इति केचिदिति भरतः ॥ लिपिकरः, पुं, (लिपिं करोतीति । लिपि + कृ + “दिवाविभानिशेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) लेखकः । इत्यमरटीका ॥

पृष्ठ ४/२२४

लिपिका, स्त्री, (लिपिरेव । लिपि + स्वार्थे कन् । टाप् ।) लिपिः । इति शब्दरत्नावली ॥ लिपिकारः, पुं, (लिपिं करोतीति । कृ + अण् ।) लेखकः । इत्यमरः । २ । ८ । १ दे ॥ लिपी, स्त्री, (लिपिः । कृदिकारादिति ङीष् ।) लिपिः । इति शब्दरत्नावली ॥ लिप्तं, त्रि, (लिप + क्तः ।) भक्षितम् । कृत- लेपनम् । तत्पर्य्यायः । दिग्धम् २ । इत्यमरः ॥ विलिम्पितम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ चर्च्चि- तम् ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ४ । ४८ । “तल्लिप्ताश्चेलखण्डाश्च चत्वारो विहितास्तया ॥”) मिलितम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ विषदिग्धम् । इति मेदिनी । ते, ५२ ॥ लिप्तकः, पुं, (लिप्त एव । स्वार्थे कन् ।) विषाक्त- बाणः । इत्यमरः । २ । ८ । ८८ ॥ लिप्तिका, स्त्री, (लिप्तैव । स्वार्थे कन् ।) दण्डः । यथा । वैश्वस्य चतुर्थोऽंशः श्रवणादौ लिप्तिका- चतुष्कं अभिजित् । इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ लिप्सा, स्त्री, (लब्धुमिच्छा । लभ + सन् + अः । टाप् ।) इच्छा । इत्यमरः ॥ (यथा, हरि- वंशे । ३८ । २६ । “लिप्सां चक्रे प्रसेनात्तु मणिरत्ने स्यमन्तके । गोविन्दो न च तंलेभे शक्तोऽपि न जहार ह ॥”) लिप्सुः, त्रि, (लभ + सन् + उः ।) लब्धुमिच्छुः । तत्पर्य्यायः । गृध्नुः ३ गर्द्धनः ३ तृष्णक् ४ लुब्धः ५ अभिलासुकः ६ लोलुपः ७ लोलुभः ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २४ । ११९ । “सोऽप्युपायनलोभात्तत् श्रद्दधे कल्पितायतिः । उपप्रदानं लिप्सूनामेकं ह्याकर्षणौषधम् ॥”) लि(वि)बिः, स्त्री, (लिप् + इन् । बाहुलकात् पस्य बत्वम् ।) लिपिः । इत्यमरः ॥ लिबि(वि)करः, पुं, (लिबिं करोतीति । कृ + “दिवाविभानिशेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) लिपिकरः । लिपिं करोति इत्यर्थे सृकुष्ट इत्यनेन कर्त्तरि टप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ लिबि(वि)ङ्करः, पुं, (लिपिं करोतीति । कृ + टः । पृषोदरादित्वात् द्वितीयाया अलुक् ।) लिपि- कारः । इत्यमरटीकायां भानुदीक्षितः ॥ लिबी, स्त्री, (लिबि + कृदिकारादिति ङीष् ।) लिपिः । इति शब्दरत्नावली ॥ लिम्पः, पुं, (लिम्पतीति । लिम्प + “अनुपसर्गात् लिम्पविन्देति ।” ३ । १ । १३८ । इति शः ।) लेपनकर्त्ता । इति लिम्पधातोः कर्त्तरि शप्रत्यय- निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लिम्पटः, पुं, षिड्गः । इति हारावली । १९२ ॥ लिम्पाकं, क्ली, निम्बूकविशेषः । पातिलेवु इति भाषा । तस्य गुणाः । सुरभित्वम् । स्वादुत्वम् । नात्यम्लत्वम् । भक्तरोचनत्वम् । वातश्लेष्महर- त्वम् । हृद्यत्वम् । छर्दिघ्नत्वम् । नातिपित्तकृत्त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (तथा च ।

“कर्षं शुद्धं मृतं ताम्रं लिम्पाकाङ्घ्रित्वचां पलम् ॥” इति रसेन्द्रसारसंग्रहे प्लीह्रि यकृदरिलौहे ॥) लिम्पाकः, पुं, जम्बीरः । खरः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ लिश, ङ य औ तौच्छ्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-अक०-अनिट् ।) तौच्छ्य- मल्पीभावः । ङ य, लिश्यते धर्म्मः कलौ । औ, लेष्टा । इति दुर्गादासः ॥ लिश, श औ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) लिशति । औ, अलिक्षत् लेष्टा । इति दुर्गादासः ॥ लिष्वः, पुं, नर्त्तकः । लषधातोः कर्त्तरि वन्प्रत्य- येन निपातनात् सिद्धः । उपधाया इत्त्वमपि । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः । १ । १५३ ॥ (लष्व इति पाठः साधुः ॥) लिह, ल ञ औ स्वादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) ल ञ, लेढि पुष्पाणि षट्पदः । लीढे । औ, अलिक्षत् । इति दुर्गादासः ॥ ली, कि द्रावणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-अनिट् ।) द्रावणं द्रवी- करणम् । कि, लाययति लयति । मिम्यो- र्यब्णाविति लापयति लोहमग्नौ कर्म्मकारः । स्नेहद्रवे तु लाल्योर्लन्ननाविति जनो घृतमग्नौ लीनयत्यपि । इति दुर्गादासः ॥ ली, गि श्लिषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- पर०-अक०-अनिट् ।) गि, लिनाति बाला लावण्यं प्राप्नोतीत्यर्थः । कर्म्माविवक्षायान्तु लिनाति जलधौ नदी । लीनः लीनिः । अयं अन्तःस्थतृतीयादिः । इति दुर्गादासः ॥ ली, ङ य ओ श्लिषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-अक०-अनिट् ।) ङ य, लीयते चन्द्रः सूर्य्ये । ओ, लीनः । इति दुर्गा दासः ॥ लीक्का, स्त्री, लिक्षा । इति शब्दरत्नावली ॥ लीक्षा, स्त्री, लिक्षा । इति शब्दरत्नावली ॥ लीढः, त्रि, आस्वादितः । इति लिहधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । (यथा, श्रीकण्ठ- चरिते । १ । ५३ । “सा शुद्धयेऽस्तु शिवपादनखावनिर्यो भक्ता यदीयरुचिलीढलंलाटपट्टाः ॥”) लीनः, त्रि, (ली + क्तः । “ओदितश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्ठातस्य नः ।) लयप्राप्तः । श्लिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ अपि च । “दिवाकराद्रक्षति यो गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् । क्षुद्रेऽपि नूनं शरणं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैःशिरसामतीव ॥” इति कुमारसम्भवे । १ । १२ ॥ लीला, स्त्री, (लयनमिति । ली + सम्पदादित्वात् क्विप् । लियं लातीति । ला + कः ।) केलिः ।

विलासः । शृङ्गारभावचेष्टा । इति मेदिनी । ले, ४७ ॥ खेला । इति विश्वः ॥ (यथा, भाग- वते । १ । १ । १८ । “अथाख्याहि हरेर्धीमन्नवतारकथाः शुभाः । लीलाविदधतः स्वैरमीश्वरस्यात्ममायया ॥”) अलब्धप्रियसमागमया स्वचित्तविनोदनार्थं प्रियस्य या वेशगतिदृष्टिहसितभणितैरनुकृतिः क्रियते सा लीला । तथा च । “अप्राप्तवल्लभसमागमनायिकायाः सख्याः पुरोऽत्र निजचित्तविनोदबुद्ध्या । आलापवेशगतिहास्यविलोकनाद्यैः प्राणेश्वरानुकृतिमाकथयन्ति लीलाम् ॥” इति । प्रियानुकरणं लोला । यथा तेनोदितं वदति याति तथा तथासावित्यादीत्यन्योऽपि । ली ङ य ओ श्लिषि नाम्नीति लक् लीला । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ * ॥ सा प्रकटाप्रकटभेदेन द्बिविधा यथा, -- “प्रकटाप्रकटा चेति लीला सेयं द्विधोच्यते ।” इति पद्मपुराणम् ॥ तथा हि । “सदानन्तैः प्रकाशैः स्वैर्लीलाभिश्च स दीव्यति । तत्रैकेन प्रकाशेन कदाचिज्जगदन्तरे ॥ सहैव स्वपरीवारैर्ज्जन्मादि कुरुते हरिः । कृष्णभावानुसारेण लीलाख्या शक्तिरेव सा ॥ तेषां परिकराणाञ्च तं तं भावं विभावयेत् । प्रपञ्चगोचरत्वेन सा लीला प्रकटा स्मृता ॥ अन्यास्त्वप्रकटा भान्ति तादृश्यस्तदगोचराः । तत्र प्रकटलीलायामेव स्यातां गमागमौ ॥ गोकुले मथुरायाञ्च द्वारकायाञ्च शार्ङ्गिणः । यास्तत्र तत्राप्रकटास्तत्र तत्रैव सन्ति ताः ॥” इति श्रीभागवतामृतम् ॥ लीलावती, स्त्री, (लीलास्त्यस्या इति । लीला + मतुप् । मस्य वः ।) केलियुक्ता । विलासवती । शृङ्गारभावचेष्टान्विता । खेलाविशिष्टा । इति लीलाशब्दार्थदर्शनात् ॥ * ॥ भास्कराचार्य्यस्य पत्नी । तत्कृताङ्कग्रन्थः । यथा । गोदावरीतीर- निवासिनो महाराष्ट्रदेशोद्भवस्य श्रीभास्करा- चार्य्यस्य ग्रन्थकर्त्तुः सुप्रिया लीलावती विरह- विक्षिण्णहृदयस्य तां पदैर्लीलावत्या लीला- वतीमिव । इति लीलावतीग्रन्थस्य मङ्गला- चरणश्लोकस्य टीकायां भवेशः ॥ * ॥ (अवि- क्षितनृपतेः स्त्रीविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । १२३ । १७ । “लीलावती वीरसुता वीरभद्रसुतानिभा ॥”) वेश्याविशेषः ॥ यथा, -- “अभिरूपेण सम्पन्नान् घट्टयित्वा विना भृतिम् । धर्म्मकार्य्यमिति ज्ञात्वा न गृह्णाति कथञ्चन ॥ योऽसौ सुवर्णकारश्च दरिद्रोऽप्यथ सत्त्ववान् । न मूल्यमादाद्वेश्यातः सभार्य्य ऋद्धिसंयुतः । सप्तद्वीपपतिर्ज्जातः सूर्य्यायुतसमप्रभः ॥” इति मत्स्यपुराणे लीलावतीवेश्याया लवणाचल- दाने हेमतरुघटकस्य तथाविधफलदर्शनात् ।

पृष्ठ ४/२२५

इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ न्यायग्रन्थविशेषः । तस्य द्वितीयश्लोको यथा, -- “द्रव्यं नाकुलमुज्ज्वलो गुणगणः कर्म्माधिकं श्लाघ्यते जातिर्व्विप्लुतिमागता न च पुनः श्लाघ्या विशेष- स्थितिः । सम्बन्धः सहजो गुणादिभिरयं यत्रास्तु सत्- प्रीतये सान्वीक्षा नयवेश्मकर्म्मकुशला श्रीन्यायलीला- वती ॥” इति मण्डनमिश्रः ॥ लीलोद्यानं, क्ली, (लीलार्थमुद्यानम् ।) देववनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १०९ । ४१ । “अथ मानसमुल्लङ्घ्य देवर्षिव्रातसेवितम् । अतीत्य गण्डशैलञ्च लीलोद्यानं द्युयोषिताम् ॥”) लुक्, [च्] पुं, लोपः । यथा । स्यमोर्लुक् क्लीवात् परयोः स्यमोर्लुक् स्यात् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ लुक्कायितः, त्रि, (लुक् कायस्य यस्य तादृश इवा- चरतीति । लुक्काय + क्विप् । ततः क्तः ।) अन्तर्हितः । यथा । अन्तर्धानं लुक्कायनमिति यावत् । यथा गुरोरन्तर्द्धत्ते शिशुः निलीयते यलायते लुक्कायते लुक्कायतीति लुञ्चापनयने- ऽपि लुक् । लुक् कायः शरीरं यस्य स लुक्कायः ततः स इव आचरतीति क्वौ साध्यम् । इति कारकटीकायां दुर्गादासः ॥ कर्म्मणि क्तप्रयेन निष्पन्नोऽयम् ॥ लुङ्गुषः, पुं, छोलङ्गः । इति रत्नमाला ॥ लुज, इ क भाषट्टार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सक०-च-सेट् ।) इ क, लुञ्जयति । भा दीप्तिः । षट्टार्थो निकेतनहिंसा- बलदानानि । इति दुर्गादासः ॥ लुञ्च, अपनयने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) सोऽलुञ्चीत् कर्णनासिकम् । इति दुर्गादासः ॥ लुट, विलोटविलोडनयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-विलोटे अक०-विलोडने सक०- सेट् ।) लोटति । इति दुर्गादासः ॥ लुट, इ ह्रुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, लुण्ट्यते । हृतिश्चौर्य्यम् । इति दुर्गादासः ॥ लुट, ऌ ॠ य विलोटविलोडनयोः । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-विलोटे अक०-विलो- डने सक०-सेट् ।) ऌ, अलुटत् । ॠ, अलूलु- टत् अलुलोटत् । य, लुट्यति । विलोटः सम्बन्धी- भावः । तत्र लुट्यन् सशोको भुवि रीरुदावान् । इति भट्टिः ॥ विलोडने लुट्यत्यट्टालकान् दुर्गान् कवाटानि च लोटति । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ लुट, ऌ ङ दीप्तिप्रतिहत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-पुनर्हनने सक०-सेट् ।)

ऌ, अलुटत् । ङ, लोटते । प्रतिहतिः शोका- दिना पतनं पुनर्हवनं वा । इति दुर्गादासः ॥ लुट, क भासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, लोटयति । भासो दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ लुठ, उपघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) लोठति । इति दुर्गादासः ॥ लुठ, इ गत्यालस्यस्तेयखोटे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-अक० च-सेट् ।) इ, लुण्ठ्यते । आलस्यं मन्दीभावः । स्तेयं चौर्य्यम् । खोटः खोडनम् । इति दुर्गादासः ॥ लुठ, ऌ ङ प्रतीघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऌ, अलुठत् । ङ, लोठते । इति दुर्गादासः ॥ लुठ, क चौर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, लोठयति । इति दुर्गा- दासः ॥ लुठ, शि लोटे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) शि, लुठति अलुठीत् लुलोठ । लोटः सम्बन्धीमावः । हारोऽयं हरिणाक्षीणां लुठति स्तनमण्डले । इति दुर्गा- दासः ॥ लुठनं, क्ली, (लुठ लोटे + ल्युट् ।) अश्वस्य भूमौ पुनः पुनः श्रमोपहननम् । लोटा इति गडागडि इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । वेल्ल- नम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लुठितः त्रि, (लुठ + क्तः ।) मुहुर्भुवि परावृत्तः । श्रमशान्त्यर्थं पुनःपुनर्भूमौ लुठितोऽश्वः । तत्- पर्य्यायः । उपावृत्तः २ । इत्यमरभरतौ ॥ वेल्लितः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपावृत्तः ४ परावृत्तः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । १०२ । ७७ । “शिलाकलापो लुठितः किमञ्जनगिरेरयम् । किमुताकालकल्पान्तमेघौघः पतितो भुवि ॥”) लुड, मन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) लोडति । मन्थो विलोडनम् । इति दुर्गादासः ॥ लुड, शि संवृतौ । श्लेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-सेट् ।) शि, लुडति अलुडीत् लुलोड । इति दुर्गादासः ॥ लुण्ट, कि अवज्ञाचौर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्य- नकारप्रकृतिः टयोगान्मूर्द्धन्यः तेन भ्वादिपक्षे यगादौ तल्लोपे लुट्यत इत्यादि । कि, लुण्टयति लुण्टति । इति दुर्गादासः ॥ लुण्टकः पुं, (लुण्टतीति । लुण्ट + ण्वुल् ।) शाक- विशेषः । नट्या इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मासवः २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लुण्टा, स्त्री, (लुण्ट + अङ् । टाप् ।) लुठनम् । इति काचित् शब्दरत्नावली ॥ लुण्टाकः, पुं, (लुण्टतीति । लुण्ट + “जल्पभिक्ष- कुट्टलुण्टवृङः षाकन् ।” ३ । २ । १५५ । इति

षाकन् ।) चौरः । लुटधातोः षाकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ लुण्टाकी, स्त्री, (लुण्टाक + षित्वात् ङीप् ।) चौरा स्त्री । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लुण्ठकः, त्रि, (लुण्ठतीति । लुण्ठ + ण्वुल् ।) स्तेय- कारकः । लुटेरा इति भाषा । यथा, -- “ये चौरा वह्रिना दुष्टा गरदा ग्रामलुण्ठकाः । सारमेयादने ते वै पात्यन्ते पातकान्विताः ॥” इति पाद्मे पातालखण्डम् ॥ लुण्ठनं, क्ली, (लुण्ठ + ल्युट् ।) लुठनम् । इति काचित् शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभाग- वते । ५ । १ । १८ । “हरणं लुण्ठनं तद्वत् तत्पत्नीनां नराधिप ! ॥”) लुण्ठा, स्त्री, (लुण्ठ + अङ् । स्त्रियां टाप् ।) लुठनम् । इति काचित् शब्दरत्नावली ॥ लुण्ठाकः, पुं, (लुण्ठ + षाकन् ।) काकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (चौरः । यथा, कलाविलासे । १ । ३ । “विघ्नोऽभिसारिकाणां भवनगणस्फाटिकप्रभा- निकरः । यत्र विराजति रजनीतिमिरपटप्रकट- लुण्ठाकः ॥”) लुण्ठी, स्त्री, लुठनम् । इति काचित् शब्दरत्नावली ॥ लुण्ड, क चौर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, लुण्डयति । इति दुर्गादासः ॥ लुण्डिका, स्त्री, (लुण्डी । स्वार्थे कन् । ततष्टाप् ।) न्यायसारिणौ । इति हारावली ॥ एकत्र वेष्टित- मेषलोमादिः । लुडि इति नुटि इति च भाषा ॥ यथा, -- “सैन्धवञ्च घृताभ्यक्तं ताम्रभाजनमातपे । प्रतप्तमूर्णया घृष्टं तन्मलञ्च समाहरेत् ॥” ताम्रभाजने धृतं सैन्धवं दत्त्वा रौद्रे तप्तं कृत्वा मेषलोमलुण्डिकया घृष्ट्वा मलग्रहं कृत्वा तेन म्रक्षयेत् । इति भैषज्यरत्नावली ॥ लुण्डी, स्त्री, न्यायसारिणी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लुथ, इ कुन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, लुन्थ्यते । कुन्थो वध- क्लेशौ । इति दुर्गादासः ॥ लुप ॠ श प ऌ ञ औ छेदे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) ॠ, अलूलुपत् अलुलोपत् । श प ञ, लुम्पति लुम्पते । ऌ, अलुपत् । औ, लोप्ता । इति दुर्गादासः ॥ लुप, इर य युपि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-अक०-सेट् ।) इर, अलुपत् अलोपीत । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । य, लुप्यति । युपि आकुलीभावे । पातुं लुप्यति लावण्यं नेत्राञ्जलिपुटैर्नरः । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ लुप्, पुं, (लुप् च्छेदे + क्विप् ।) लोपः । यथा । अभोभगोऽघोभ्योऽवे लुप् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥

पृष्ठ ४/२२६

लुप्तं, क्ली, (लुप् + क्तः ।) चौर्य्यधनम् । लोत इति ख्यातम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लोप- वति, त्रि । यथा, -- “चक्षुष्मानिति लुप्ताक्षं चाण्डालं ब्राह्मणेति च । प्रशंसा निन्दनं द्वेषात् परुषान्न विशिष्यते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा च, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३६३ । “परिवृत्तनाभि लुप्तत्रिबलि श्यामस्तनाग्र- मलसाक्षि । बहुधवलजघनरेखं वपुर्न पुरुषायितं सहते ॥”) लुब कि इ अर्द्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) कि, लुम्बयति लुम्बति । इ, लुम्ब्यते । अर्द्दनं वघः । इति दुर्गादासः ॥ लुब्धः, पुं, (लुभ + गत्यर्थेति क्तः ।) व्याधः । (यथा, महाभारते । १६ । ४ । २१ । “स संनिरुद्धेन्द्रियवाङ्मनास्तु शिष्ये महायोगमुपेत्य कृष्णः । जराथ तं देशमुपाजगाम लुब्धस्तदानीं मृगसंलिप्सुरुग्रः ॥”) लम्पटः । इति शब्दरत्नावली ॥ लुब्धः, त्रि, (लुभ + क्तः ।) आकाङ्क्षी । इति मेदिनी । धे, १४ ॥ तत्पर्य्यायः । गृध्नुः २ । गर्द्धनः ३ अभिलाषुकः ४ तृष्णक् ५ । इत्य- मरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५५ । ३० । “लुब्धो यशसि नत्वर्थे भीतः पापान्न शत्रुतः । मूर्खः परापवादेषु नच शास्त्रेषु योऽभवत् ॥”) लुब्धकः, पुं, (लुब्ध एव । स्वार्थे कन् ।) व्याधः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ८ । २४ । “आस्माकमीदृशं मांसं ददते लुब्धका इति ॥”) लम्पटः । इति लुब्धशब्दार्थदर्शनात् ॥ (पायुः । यथा, भागवते । ४ । २५ । ५३ । “निरृतिर्नाम पश्चाद्द्बास्तया याति पुरञ्जनः । वैशसं नाम विषयं लुब्धकेन समन्वितः ॥”) लुभ, य इर् गार्ध्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-सेट् ।) गार्ध्यमाकाङ्क्षा । य, लुभ्यति धनं लुब्धः । इर्, अलुभत् अलोभीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ लुभ, श विमोहने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) श, लुभत्यात्मनि कामे च । इति हलायुधः ॥ लोभिता लोब्धा । इति दुर्गादासः ॥ लुभितः, त्रि, विमोहितः । विमोहनार्थलुभधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ लुल, विमर्द्दने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) सौत्रधातुरयम् । लुलापः । इति दुर्गादासः ॥ लुलापः, पुं, (लुल्यते इति । लुल विमर्द्दने + भिदा- दित्वात् अङ् । लुलां आप्नोतीति । आप् + अण् ।) महिषः । इत्यमरः ॥ (यथा, दुर्गा- भक्तितरङ्गिण्याम् । “लुलापं खड्गेन छिन्धि छिन्धि ॥”)

(तथास्य पर्य्यायः । “महिषो घोटकारिः स्यात्कासरश्च रज- स्वलः । पीनस्कन्धः कृष्णकायो लुलापो यमवाहनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) लुलापकन्दः, पुं, (लुलापप्रियः कन्दः ।) महिष- कन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लुलापकान्ता, स्त्री, (लुलापस्य कान्ता ।) महिषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लुलितः, त्रि, (लुल + क्तः ।) आन्दोलितः । यथा, “प्रेङ्क्षोलितस्तरलितो लुलितान्दोलितावपि ॥” इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३७ । ७० । “हत्वा रथाश्वांश्चिच्छेद शिरो लुलितकुण्ड- लम् ॥” विकीर्णः । इति श्रीधरः ॥ यथा, भागवते । १ । ९ । ३४ । “युधि तुरगरजो विधूम्रविष्वक् कचलुलितश्रमवार्य्यलङ्कृतास्ये ॥” व्याप्तः । यथा, रामायणे । २ । ६५ । १९ । “न स्म विभ्राजते देवी शोकाश्रुलुलितानना ॥” ग्लानः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । “प्रातर्निद्राति यथा यथात्मजा लुलितनिःसहै- रङ्गैः । जामातरि मुदितमनास्तथा तथा सादरा श्वश्रूः ॥” उन्मूलितः । यथा, भागवते । ३ । १९ । २४ । “विशीर्णबाह्वङ्घ्रिशिरोरुहोऽपतत् यथा नगेन्द्रो लुलितो नभस्वता ॥” खण्डितः । यथा, तत्रैव । ४ । ९ । १० । “किम्बन्तकासिलुलितात् पततां विमानात् ॥” विध्वस्तः । यथा, तत्रैव । ७ । ९ । २३ । “येऽस्मत्पितुः कुपितहासविजृम्भितभ्रू- विस्फूर्ज्जितेन लुलिताः स तु ते निरस्तः ॥”) लुष, स्तेये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) लोषति । इति दुर्गादासः ॥ लुष, हिंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सौत्रधातुरयम् । लुष्णः । इति दुर्गादासः ॥ लुषभः, पुं, (रोषतीति । रुष हिंसायाम् + “रुषेर्निल्लुष् च ।” उणा० ३ । १२४ । इति अभच् । लुषादेशश्च धातोः ।) मत्तहस्ती । इत्युणादिकोषः ॥ लुह, औ गार्ध्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) औ, अलुक्षत् । गार्ध्यं लब्धुमिच्छा । लोहति धनं लोकः । इति दुर्गा- दासः ॥ लू, ञ गि छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- उभ०-सक०-अनिट् ।) ञ गि, लूनाति लूनीते । लूनः लूनिः । इति दुर्गादासः ॥ लूता, स्त्री, (लूनातीति । लू + बाहुलकात् तन् । गुणाभावश्च ।) कीटविशेषः । माकड्सा इति

भाषा । तत्पर्य्यायः । तन्तुवायः २ ऊर्णनाभः ३ मर्कटकः ४ । इत्यमरः ॥ मर्कटः ५ लूतिका ६ ऊर्णनाभिः ७ शनकः ८ तन्त्रवायः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५०४ । “लूतातन्तुनिरुद्धद्वारः शून्यालयः पतत्पतगः । पथिके तस्मिन्नञ्चलपिहितमुखो रोदितीव सखि ! ॥”) पिपीलिका । रोगविशेषः । इति मेदिनी । ते, ५२ ॥ शेषस्य पर्य्यायः । मर्म्मव्रणः २ वृक्का ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तद्रोगस्य निदानादि लूतानां जन्तुबिशेषाणामुत्पत्तिं संख्याञ्चाह । “यस्माल्लूनतृणं प्राप्ता मुनेः प्रस्वेदबिन्दवः । तेभ्यो जातास्ततो लूता इति ख्यातास्तु षोडश ॥” अत्र सुश्रुतः । “विश्वामित्रो नृपवरः कदाचिदृषिसत्तमम् । वशिष्ठं कोपयमास गत्वाश्रमपदं किल ॥ कुपितस्य मुनेस्तस्य ललाटे स्वेदबिन्दवः । अपतन् दर्शनादेव ह्यधस्तात्तीव्रवर्च्चसः ॥ लूते तृणे महर्षेस्तु धेन्वर्थे संभृतेऽपि च । ततो जातास्त्विमा घोरा नानारूपा महा- विषाः । तासामष्टौ कष्टसाध्या वर्ज्यास्तावत्य एव हि ॥” तत्र तृणमण्डलाप्रभृतयोऽष्ट कष्टसाध्याः । सौवर्णिकाप्रभृतयोऽष्टावसाध्याः । तासां सामा- न्यतो दंशलक्षणमाह । “ताभिर्दष्टे दंशकोऽप्यप्रवृत्तिः क्षतजस्य च । ज्वरो दाहोऽतिसारश्च गदाः स्युश्च त्रिदो- षजाः ॥ पिडिका विविधाकारा मण्डलानि महान्ति च । शोथा महान्तो मृदवो रक्ताः श्यावाश्चला- स्तथा । सामान्यं सर्व्वलूतानामेतद्दंशस्य लक्षणम् ॥” दंशकोऽप्यदंशमध्ये पूतिभावः । “दंशमध्ये तु यत् कृष्णं श्यावं वा जालकावृ- तम् । दग्धाकृति भृशं पाकं क्लेदशोथज्वरान्वितम् । दूषीविषाभिर्लूताभिस्तद्दष्टमिति निर्द्दिशेत् ॥” सौवर्णिकादयोऽष्टावसाध्यप्राणहरास्तासां लक्षणमाह । “शोथः श्वेतासिता रक्ता पीता च पिडिका ज्वरः । प्राणान्तिको भवेद्दाहः श्वासो हिक्का शिरो- ग्रहः ॥ * ॥ तस्यौषधं यथा, -- “रजनीयुग्मपत्तङ्गमञ्जिष्ठानागकेशरैः । शीताम्बुपिष्टैरालेपः सद्यो लूतां विनाशयेत् ॥” अपि च । “अभयां रोचनां कुष्ठमर्कपुष्पं तथोत्पलम् । नलवेतसमूलानि गरलं सुरसां तथा ॥ सकलिङ्गं समञ्जिष्ठामनन्ताञ्च शतावरीम् ।

पृष्ठ ४/२२७

शृङ्गाटकं समङ्गाञ्च पद्मकेशरमित्यपि ॥ कल्कीकृत्य पचेत् सर्पिः पयो दद्याच्चतुर्गुणम् । सम्यक् पक्वेऽवतीर्णे च शीते तस्मिन् विनिः । क्षिपेत् ॥ सर्पिस्तुल्यं भिषक् क्षौद्रं कृतरक्षं निधापयेत् । विषाणि हन्ति दुर्गाणि गरदोषकृतानि च ॥ स्पर्शाद्धन्ति विषं सर्व्वं गरैरुपहतां त्वचाम् । योगजन्तमकं कण्डुं मांससादं विसंज्ञताम् ॥ नाशयत्यञ्जनाभ्यङ्गं पानवस्तिषु योजितम् । सर्पकीटाखुलूतादिदष्टानां विषहृत् परम् ॥” मृत्युपाशच्छेदि घृतम् । इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “कोटिभ्यो दारुणतरा लूताः षोडश ता जगुः । अष्टाविंशतिरित्येके ततोऽप्यन्ये तु भूयसीः ॥ सहस्ररश्म्यनुचरा वदन्त्यन्ये सहस्रशः । बहूपद्रवरूपा तु लूतैकैव विषात्मिका ॥ रूपाणि नामतस्तस्या दुर्ज्ञेयान्यतिसङ्करात् । नास्ति स्थानव्यवस्था च दोषतोऽतः प्रचक्षते ॥ कृच्छ्रसाध्या पृथग्दोषैरसाध्या निचयेन सा । तद्दंशः पैत्तिको दाहतृट्स्फोटज्वरदाहवान् ॥ भृशोष्मा रक्तपीताभः क्लेदी द्राक्षाफलोपमः । श्लैष्मिकः कठिनः पाण्डुः परूषकफलाकृतिः ॥ निद्रां शीतज्वरं कासं कण्डूञ्च कुरुते भृशम् । वातिकः परुषः श्यावः पर्व्वभेदज्वरप्रदः ॥ तद्विभागं यथास्वञ्च दोषलिङ्गैर्विभावयेत् । असाध्यायान्तु हृन्मोहश्वासहिक्काशिरो- रुजाः ॥ श्वेताः पीताः सिता रक्ताः पिटिकाः श्वयथू- द्भवाः ॥ वेपथुर्व्वमथुर्दाहस्तृडान्ध्यं वक्रनासता । श्यावोऽष्ठवक्त्रदन्तत्वं पृष्ठग्रीवावभञ्जनम् ॥ पक्वजम्बूसवर्णञ्च दंशात् स्रवति शोणितम् । सर्व्वापि सर्व्वजा प्रायो व्यपदेशस्तु भूयसा ॥ तीक्ष्णमध्यावरत्वेन सा त्रिधा हन्त्युपेक्षिताः । सप्ताहेन दशाहेन पक्षेण च परं क्रमात् ॥ लूतादंशश्च सर्व्वोऽपि दद्रुमण्डलसन्निभः । सितोऽसितोऽरुणः पीतः श्यावो वा मृदुरु- न्नतः ॥ मध्ये कृष्णोऽथवा श्यावः पर्य्यन्ते जाल- कावृतः । विसर्पवान् शोफयुतस्तप्यते बहुवेदनः ॥ ज्वराशुपाकविक्लेदकोदावदरणान्वितः । क्लेदेन यत् स्पृशत्यङ्गं तत्रापि कुरुते व्रणम् ॥ श्वासदंष्ट्राशकृन्मूत्रशुक्रलालानखार्त्तवैः । अष्टाभिरुद्वमत्येषा विषं वक्त्रैर्व्विशेषतः ॥ लूता नाभेर्द्दशत्यूर्द्ध्वमूर्द्ध्वं वाधश्च कीटकाः । तद्दूषितञ्च वस्त्रादिदेहे पृक्तं विकारकृत् ॥ दिनार्द्ध लक्ष्यते नैव दंशो लूताविषोद्भवः । सूचीव्यधवदाभाति ततोऽसौ प्रथमेऽहनि ॥ अव्यक्तवर्णः प्रचलः किञ्चित् कण्डूरुजान्वितः । द्वितीयेऽभ्युन्नतोऽन्तेषु पिटकैरिव वाचितः ॥ व्यक्तवर्णो नतो मध्ये कण्डूमान् ग्रन्थिसन्निभः ।

तृतीये सज्वरो रोमहर्षकृद्रक्तमण्डलः ॥ शरावरूपस्तोदाढ्यो रोमकूपेषु सस्रवः । महांश्चतुर्थे श्वयथुस्तापश्वासभ्रमप्रदः ॥ विकारान् कुरुते तांस्तान् पञ्चमे विषकोपजान् । षष्ठे व्याप्नोति मर्म्माणि सप्तमे हन्ति जीवितम् ॥ इति तीक्ष्णं विषं मध्यं हीनञ्च विभजेदतः । एकविंशतिरात्रेण विषं शाम्यति सर्व्वथा ॥ अथाशु लूतादष्टस्य शस्त्रेणादंशमुद्धरेत् । दहेच्च जाम्बवौष्ठाद्यैर्न तु पित्तोत्तरं दहेत् ॥ कर्कशं भिन्नरोमाणं मर्म्मसन्ध्यादिसंश्रितम् । प्रसृतं सर्व्वतो दंशं नच्छिन्दीत दहेन्न च ॥ लेपयेद्दग्धमगदैर्म्मधुसैन्धवसंयुतैः । सुशीतः सेचयेच्चानुकषायैः क्षीरिवृक्षजः ॥ सर्व्वतोऽपहरेद्रक्तं शृङ्गाद्यैः सिरयापिवा । सेका लेपास्ततः शीता बोधिश्लेष्मान्तकाक्षरैः ॥ फलिनीद्विनिशाक्षौद्रसर्पिर्भिः पद्मकाह्वयः । अशेषलूताकीटानामगदः सर्व्वकार्म्मिकः ॥” “रोध्रं सेव्यं पद्मकं पद्मरेणुः कालीयाख्यं चन्दनं यच्च रक्तम् । कान्ता पुष्पं दुग्धिनीका मृणालं लूताः सर्व्वा घ्नन्ति सर्व्वक्रियाभिः ॥” इति वाग्भटे उत्तरस्थाने ३७ अध्यायः ॥) लूतारिः, पुं, (लूताया अरिः ।) दुग्धफेनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लूतिका, स्त्री, (लूतैव । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) मर्कटकः । इति शब्दरत्नावली ॥ लूनः, त्रि, (लूयते स्मेति । लू + क्तः । “ल्वादिभ्यः ।” ८ । २ । ४४ । इति निष्ठातस्य नः ।) छिन्नः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २७ । १४३ । “दैवेन वैरिणा संख्ये लूनबाहुवनः कृतः ॥” उपचितः । यथा, कुमारे । ३ । ६१ । “तस्याः सखीभ्यां प्रणिपातपूर्ब्बं स्वहस्तलूनः शिशिरात्ययस्य । व्यकीर्य्यत त्र्यम्बकपादमूले पुष्पोच्चयः पल्लवभङ्गभिन्नः ॥”) लूनकः, पुं, (लून एव । स्वार्थे कन् ।) भेदितः । पशुः । इति मेदिनी । के, १५९ ॥ लूनिः, स्त्री, (लू + क्तिन् । “ऋकारल्वादिभ्यः क्तिन्निष्ठावद्भवतीति वक्तव्यम् ।” ८ । २ । ४४ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या तस्य नः ।) छेदः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (ब्रीहिः । इत्युज्ज्वल- दत्तः । ४ । १०५ ॥) लूमं, क्ली, (लूयते इति । लू + बाहुलकात् मक् ।) लाङ्गूलम् । इत्यमरः ॥ लूमविषः, पुं, (लूमे लाङ्गूले विषमस्य ।) वृश्चि- कादिः । इति हेमचन्द्रः ॥ लूष, क वधे । स्तेये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क, लूषयति । इति दुर्गादासः ॥ लेखः, पुं, (लिख्यते इति । लिख् + घञ् ।) देवः । इत्यमरः ॥ लेख्यः । इति मेदिनी । खे, ४ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ७ ।

“व्रजन्ति विद्याधरसुन्दरीणा- मनङ्गलेखक्रिययोपयोगम् ॥”) लेखकः, पुं, (लिखतीति । लिख् + ण्वुल् ।) लेखनकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । लिपिकरः २ अक्षर- चनः ३ अक्षरचुञ्चुः ४ । इत्यमरः । २ । ८ । १५ ॥ वोलकः ५ करकः ६ मसीपण्यः ७ करप्रणीः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ वर्णी ९ । इति जटा- धरः ॥ * ॥ तस्य लक्षणानि यथा, -- “सर्व्वदेशाक्षराभिज्ञः सर्व्वशास्त्रविशारदः । लेखकः कथितो राज्ञः सर्व्वाधिकरणेषु वै ॥ शीर्षोपेतान् सुसंपूर्णान् समश्रेणिगतान् समान् । अक्षरान् वै लिखेद्यस्तु लेखकः स वरः स्मृतः ॥ उपायवाक्यकुशलः सर्व्वशास्त्रविशारदः । बह्वर्थवक्ता चाल्पेन लेखकः स्याद्भृगूत्तम ॥ वाक्याभिप्रायतत्त्वज्ञो देशकालविभागवित् । अनाहार्य्यो नृपे भक्तो लेखकः स्याद्भृगूत्तम ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “सकृदुक्तगृहीतार्थो लघुहस्तो जिताक्षरः । सर्व्वशास्त्रसमालोकी प्रकृष्टो नाम लेखकः ॥” इति चाणक्यसंग्रहः ॥ * ॥ राजलेखकलक्षणं यथा, -- “ब्राह्मणो मन्त्रणाभिज्ञो राजनीतिविशारदः । नानालिपिज्ञो मेधावी नानाभाषासमन्वितः ॥ मन्त्रणाचतुरो धीमान् नीतिशास्त्रार्थकोविदः । सन्धिविग्रहभेदज्ञो राजकार्य्ये विचक्षणः ॥ सदा राजहितान्वेषी राजसन्निधिसंस्थितः । कार्य्याकार्य्यविचारज्ञः सत्यवादी जितेन्द्रियः ॥ स्वरूपवादी शुद्धात्मा धर्म्मज्ञो राजधर्म्मवित् । एवमादिगुणैर्युक्तः स एव राजलेखकः ॥ नृपानुवर्त्ती सततं नृपविश्वासरक्षकः । नृपतेर्हितकान्वेषी स एव राजलेखकः ॥” इति पत्रकौमुदी ॥ * ॥ लेख्यकर्म्म कायस्थेन कर्त्तव्यम् । यथा, -- “लेखकानपि कायस्थान् लेख्यकृत्ये विचक्ष- णान् ॥” कुर्य्यादितिशेषः । इति पराशरसंहितायाम् १० अध्यायः ॥ (गणेशस्तु महाभारतस्य लेखकः । यथा, महाभारते । १ । १ ७८ -- ७९ । “श्रुत्वैतत् प्राह विघ्नेशो यदि मे लेखनी क्षणम् । लिखतो नावतिष्ठेत तदा स्यां लेखको ह्यहम् ॥ व्यासोऽप्युवाच तं देवमबुद्ध्वा मा लिख क्वचित् । ॐमित्युक्त्वा गणेशोऽपि बभूव किल लेखकः ॥”) लेखनं, क्ली, (लिख + ल्युट् ।) छर्द्दनम् । भुर्ज्जत्वफ् । अक्षरविन्यासः । इति मेदिनी । मे, १२२ ॥ * ॥ भूमौ लेखननिषेधो यथा, -- “न भूमौ विलिखेद्वर्णं मन्त्रं न पुस्तकं लिखेत् ॥” इति योगिनीतन्त्रे तृतीयभागे ७ पटलः ॥ लेखनाञ्जनम् । यथा, -- “दक्षाण्डत्वक्शिलाकाचशङ्खचन्दनसैन्धवैः । चूर्णितैरञ्जनं प्रोक्तं पुष्पार्म्मादिनिकृन्तनम् ॥”

पृष्ठ ४/२२८

दक्षः कुक्कुटः तस्याण्डस्य त्वक् । शिला मनः- शिला । इति भावप्रकाशः ॥ लेखनः, पुं, (लिख + ल्युः ।) काशः । इति राज- निर्घण्टः ॥ लेखनिकः पुं, (लेखनं शिल्पमस्य । लेखन + ठन् ।) लेखहारकः । परहस्तेन लेखकः । स्वहस्तेन लेखकः । इति मेदिनी । के, २११ ॥ लेखनी, स्त्री, लिख्यतेऽनया । (लिख + ल्युट् । ङीष् ।) लेखनसाधनवस्तु । तत्पर्य्यायः । वर्ण- तूलिका २ । इति हारावली ॥ वर्णतूली ३ कलमः ४ अक्षरतूलिका ५ । इति जटाधरः ॥ कराश्रयः ६ चित्रकः ७ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ * ॥ (यथा, महाभारते । १ । १ । ७८ । “श्रुत्वैतत् प्राह विघ्नेशो यदि मे लेखनी क्षणम् । लिखतो नावतिष्ठेत तदास्यां लेखको ह्यहम् ॥”) लेखनीकरणशुभाशुभं यथा, -- “वंशसूच्या लिखेद्बर्णं तस्य हानिर्भवेद्ध्रुवम् । ताम्रसूच्या तु विभवो भवेन्न तत्क्षयो भवेत् ॥ महालक्ष्मीर्भवेन्नित्यं सुवर्णस्य शलाकया । बृहन्नलस्य सूच्या वै मतिवृद्धिः प्रजायते ॥ तथा अग्निमयैर्द्देवि पुत्त्रपौत्त्रधनागमः ।” अग्निमयैश्चित्रकाष्ठमयैः । “रैत्येन विपुला लक्ष्मीः कांस्येन मरणं भवेत् ॥ अष्टाङ्गुलप्रमाणेन दशाङ्गुलेन वाथवा । चतुरङ्गुलसूच्या वा यो लिखेत् पुस्तकं शुभे । तत्तदक्षरसंख्ये तु स्वल्पायुर्याति वै दिने ॥” यथा रैत्येनेत्यादिवचने एकत्रैव विधिनिषेधौ तथात्राप्यष्टाङ्गुलदशाङ्गुलयोर्विधिः निषेधश्चतु- रङ्गुले । इति योगिनीतन्त्रे तृतीयभागे ७ पटलः ॥ (खटिका । तत्पर्य्यायो यथा, -- “खटिका कठिनी चापि लेखनी च निगद्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लेखनीयः, त्रि, लेख्यम् । लेखितव्यम् । इति लिख- धातोः कर्म्मण्यनीयप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । १८ । “स्नेहनो लेखनीयश्च रोपणीयश्च स त्रिधा ॥”) लेखर्षभः, पुं, (लेखेषु देवेषु ऋषभः श्रेष्ठः । लेख ऋषभ इवेति वा ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ लेखहारः, पुं, लेखं हरति इत्यर्थे अणप्रत्ययेन निष्पन्नः । पत्रवाहकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५ । ६५ । “निगूढं स नृपस्तत्र लेखहारं व्यसर्ज्जयत् ॥”) लेखहारकः, पुं, (लेखहार एव । स्वार्थे कन् ।) पत्रवाहकः । (यथा, कथासरित्सागरे । ३९ । १९० । “आह्वानाय स्वनगरे स्थितेनोच्छृङ्खलस्थितेः । भ्रातुर्धूमशिखस्येह प्रहितो लेखहारकः ॥”) लेखा, स्त्री, (लिख्यते इति । लिख + बाहुलकात् अप् । टाप् ।) लिपिः । पङ्क्तिः । इति मेदिनी । खे, ४ ॥ लेखार्हः, पुं, (लेखे अर्हः ।) श्रीतालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लेखनयोग्ये, त्रि ॥

लेखितं, त्रि, लेख्यते यत् । कारितलिखितम् । इति ञ्यन्तलिखधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ लेख्यं, त्रि, (लिख + ण्यत ।) लेखितव्यम् लेखनीयम् । इति लिखधातोः कर्म्मणि यप्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ * ॥ व्यवहाराङ्गकक्रियापादा- ङ्गम् । यथा, -- “षाण्मासिकेऽपि समये भ्रान्तिः संजायते यतः । धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारूढान्यतः पुरा ॥ लेख्यन्तु द्विविधं प्रोक्तं स्वहस्तान्यकृतन्तथा । असाक्षिकं साक्षिमच्च सिद्धिर्देशस्थितेस्तयोः ॥ मृतास्तु साक्षिणो यत्र धनिकर्णिकलेखकाः । तदप्यपार्थं करणमृते त्वाधेः स्थिराश्रयात् ॥ दर्शितं प्रतिकालञ्च पठितं श्रावितञ्च यत् । लेख्यं सिध्यति सर्व्वत्र मृतेष्वपि च साक्षिषु ॥” इति व्यवहारतत्त्वे बृहस्पतिः ॥ अपि च । साम्प्रतं लेख्यं निरूप्यते । तत्र लेख्यं द्बिविधम् । शासनं जानपदञ्चेति । शासनं निरू- पितम् । जानपदमभिधीयते । तच्च द्विविधम् । स्वहस्तकृतमन्यकृतञ्चेति । तत्र स्वहस्तकृतम- साक्षिकम् । अन्यकृतं ससाक्षिकम् । अनयोश्च देशाचारानुसारेण प्रामाण्यम् । यदाह नारदः । “लेख्यन्तु द्विविधं ज्ञेयं स्वहस्तान्यकृतन्तथा । असाक्षिमत् साक्षिमच्च सिद्धिदेशस्थितेस्तयोः ॥” इति ॥ तत्रान्यकृतमाह । “यः कश्चिदर्थो निष्णातः स्वरुच्या तु परस्परम् । लेख्यन्तु साक्षिमत् कार्य्यन्तस्मिन् धनिकपूर्व्वकम् ॥” धनिकाधमर्णयोर्योऽर्थो हिरण्यादिः परस्परं स्वरुच्या इयता कालेनैतावद्देयमितीयती च प्रतिमास्रं वृद्धिरिति निष्णातो व्यवस्थित- स्तस्मिन्नर्थ कालान्तरे विप्रतिपत्तौ वस्तुतत्त्व- निर्णयार्थं लेख्यम् । साक्षिमदुक्तलक्षणं साक्षि- युक्तम् । धनिकः पूर्व्वो यस्मिन् तद्धनिकपूर्व्वकम् । धनिकनामलेखनपूर्ब्बकमिति यावत् कार्य्यं कर्त्तव्यम् । उक्तलक्षणाः साक्षिणो वा कर्त्तव्याः । “कर्त्त्रा तु यत् कृतं कार्य्यं सिद्ध्यर्थन्तस्य साक्षिणः । प्रवर्त्तन्ते विवादेषु स्वकृतं वाप्यलेख्यकम् ॥” इति स्मरणात् ॥ आप च । “समामासतदर्द्धाहर्नामजातिस्वगोत्रकैः । सब्रह्मचारिकात्मीयपितृनामादिचिह्रितम् ॥” समा संवत्सरः । मासश्चैत्रादिस्तदर्द्धः पक्षः शुक्लः कृष्णो वा । अहस्तिथिः प्रतिपदादिः । नाम धनिकाधमर्णयोः । जातिर्ब्राह्मणादिः । स्वगोत्रं वाशिष्ठादिगोत्रमेतैः समादिभिश्चिह्रि- तम् । तथा सब्रह्मचारिकं बह्वृचादिशाखा- प्रयुक्तं गुणनामबह्वृचः कठ इति । आत्मीय- पितृनाम धनिकर्णिकपितृनाम । आदि ग्रह- णाद्द्रव्यजातिसंख्याचारादेर्ग्रहणम् । एतैश्चि- ह्रितं लेख्यं कार्य्यमिति गतेन सम्बन्धः । किञ्च ।

“समाप्तेऽर्थे ऋणी नाम स्वहस्तेन निवेशयेत् । मतं मेऽमुकपुत्त्रस्य यदत्रोपरि लेखितम् ॥” धनिकाधमर्णयोर्योऽर्थः स्वरुच्या व्यवस्थित- स्तस्मिन्नर्थे समाप्ते लिखिते ऋणी अधमर्णो नामात्मीयं स्वहस्तेनास्मिल्लेख्ये यदुपरि लेखितं तन्ममामुकपुत्त्रस्य मतमभिप्रेतमिति निवेशयेत् पत्रे लिखेत् । तथा, -- “साक्षिणश्च स्वहस्तेन पितृनामकपूर्ब्बकम् । अत्राहममुकः साक्षी लिखेयुरिति ते समाः ॥” तस्मिन् लेख्ये ये साक्षिणो लिखितास्तेऽप्या- त्मीयपितृनामलेखनपूर्ब्बकमस्मिन्नर्थे अहममुको देवदत्तः साक्षीति स्वहस्तेनैकैकशो लिखेयुस्ते च समाः संख्यातो गुणतश्च कर्त्तव्याः । यद्य- धमर्णः साक्षी वा लिपिज्ञो न भवति तदाध- मर्णोऽन्यन साक्षी च साक्ष्यन्तरेण सर्व्वसाक्षि- सन्निधौ स्वमतं लेखयेत् । यथाह नारदः । “अलिपिज्ञ ऋणी यः स्यात् स्वमतन्तु स लेख- येत् । साक्षी वा साक्षिणान्येन सर्व्वसाक्षी समीपतः ॥” इति । अपि च । “उभयाभ्यर्थ्यते नैतन्मया ह्यमुकसूनुना । लिखितं ह्यमुकेनेति लेखकोऽन्ते ततो लिखेत् ॥ ततो लेखको धनिकाधमर्णिकाभ्यां उभाभ्यां प्रार्थितेन मयामुकेन देवदत्तेन विष्णुमित्रसूनुना एतल्लेख्यं लिखितमित्यन्ते लिखेत् ॥ * ॥ साम्प्रतं स्वकृतलेख्यमाह । “विनापि साक्षिभिर्लेख्यं स्वहस्तलिखितन्तु यत् । तत् प्रमाणं स्मृतं लेख्यं बलोपधिकृतादृते ॥” यल्लेख्यं स्वहस्तेन लिखितं अधमर्णेन तत् साक्षि- भिर्विनापि प्रमाणं स्मृतं मन्वादिभिः । बलोप- धिकृतादृते । बलेन बलात्कारेण । उपधिना छललोभक्रोधभयमदादिलक्षणेन यत् कृतं तस्मा- द्विना । नारदोऽप्याह । “मत्ताभियुक्तस्त्रीबालबलात्कारकृतञ्च यत् । तदप्रमाणं लिखितं भयोपधिकृतन्तथेति ॥” तच्चैतत् स्वहस्तकृतं परहस्तकृतञ्च यल्लेख्यं देशा- चारानुसारेण सवन्धकव्यवहारे वन्धकव्यवहार- युक्तमर्थक्रमापरिलोपन लिप्यक्षरापरिलोपेन च लेख्यमित्येतावन्न पुनः साधुशब्दैरेव प्रातिस्विक- देशभाषयापि लेखनीयम् । यथाह नारदः । “देशाचाराविरुद्धं यद्व्यक्ताधिविधिलक्षणम् । तत् प्रमाणं स्मृतं लेख्यमविलुप्तक्रमाक्षरम् ॥” इति ॥ विधानं विधिराधेर्विधिराधीकरणन्तस्य लक्ष- णम् । गोप्याधिर्भोग्याधिकालकृतमित्यादि तद्- व्यक्तं विस्पष्टं यस्मिंस्तद्ब्यक्ताधिविधिलक्षणम् । अविलुप्तक्रमाक्षरं अर्थानाक्रमः क्रमञ्चाक्षराणि च क्रमाक्षराणि अविलुप्तानि क्रमाक्षराणि यस्मिं- स्तदविलुप्तक्रमाक्षरम् । तदेवं भूतं लिखितं प्रमा- णम् । राजशासनवन्न साधुशब्दनियमोऽत्रेत्यभि- प्रायः । लेख्यप्रसङ्गेन लेख्यारूढमप्यृणं त्रिभिरेव

पृष्ठ ४/२२९

देयमित्याह । ऋणं लेख्यकृतन्देयं पुरुषैस्त्रिभिरेव तु । यथा साक्ष्यादिकृतमृणन्त्रिभिरेव देयं तथा लेख्यकृतमप्याहर्त्तृपुत्त्रतत्पुत्रैस्त्रिभिरेव देयम् । न चतुर्थादिभिरिति नियम्यते । ननु पुत्त्रपौत्त्रै- रृणन्देयमित्यविशेषेणर्णमात्रन्त्रिभिरेव देयमिति नियतमेव । वाढमस्यैवोत्सर्गस्य पत्रारूढर्ण- विषये स्मृत्यन्तरप्रभवामपवादशङ्कामपनेतुमिदं वचनमारब्धम् । तथा हि । पत्रलक्षणमभिधाय कात्यायनेनाभिहितम् । एवं कालमतिक्रान्तं पितॄणान्दाप्यते ऋणमिति । इत्थं पत्रारूढ- मतिक्रान्तकालमपि पितॄणामपि पितॄणां सम्बन्धि दाप्यते । अत्र पितॄणामिति बहुवचननिर्द्देशात् कालमतिक्रान्तमिति वचनाच्चतुर्थादिर्दाप्यत इति प्रतीयते । तथा हारीतेनापि । लेख्यं यस्य भवे- द्धस्ते लाभन्तस्य विनिर्द्दिशेदिति । अत्रापि यस्य हस्ते पत्रमस्ति तस्यर्णलाभ इति सामान्येन चतु- र्थादिभ्योऽप्यृणलाभोऽस्तीति प्रतीयते । अतश्चै- तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थं एतद्वचनमिति युक्तम् । वचन- द्बयन्तु योगीश्वरवचनानुसारेण योजनीयम् ॥ * ॥ अस्यापवादमाह । आधिस्तु भुज्यते तावद्- यावत्तन्न प्रदीयते । सवन्धकेऽपि पत्रारूढे ऋणे त्रिभिरेव देयमिति नियमादृणापकरणानधि- कारेणाध्याहरणेऽप्यनधिकारप्राप्ताविदमुच्यते । यावच्चतुर्थेन पञ्चमेन वा ऋणं न दीयते ताव- देवाधिर्भुज्यत इति वदता सवन्धकर्णापाकरणे चतुर्थादेरप्यधिकारो दर्शितः । नन्वेतदप्ययुक्त- मेव फलभोग्यो न नश्यतीति सत्यम् । तदप्ये- तस्मिन्न सत्यपवादवचने पुरुषत्रयविषयमेव स्यादिति सर्व्वमनवद्यम् ॥ * ॥ प्रासङ्गिकं परि- समाप्य प्रकृतमेवानुसरति । “देशान्तरस्थे दुर्लेख्ये नष्टोन्मृष्टे हृते तथा । भिन्ने दग्धऽथवा च्छिन्ने लेख्यमन्यत्तु कारयेत् ॥” व्यवहाराक्षमे पत्रे पत्रान्तरं कुर्य्यादिति विधी- यते । व्यवहाराक्षमत्वञ्चात्यन्तव्यवहितदेशान्त- रस्थे पत्रे दुर्लेख्ये दुष्टानि सन्दिह्यमानानि अवाचकानि वा लेख्यानि लिप्यक्षराणि पदानि वा यस्मिंस्तद्दुर्लेख्यं तस्मिन्दुर्लेख्ये नष्टे कालवशेन उन्मृष्टे मसीदौर्ब्बल्यादिना मृदिते लिप्यक्षरे हृते तस्करादिभिर्भिन्ने विदलिते दग्धे अग्निना छिन्ने द्विधा भूते सति द्विर्भवति । एतच्चार्थि- प्रत्यर्थिनोः परस्परानुमतौ सत्यां विमत्यान्तु व्यवहाराप्राप्तौ देशान्तरस्थपत्रानयनाध्याना- पेक्षया कालो दातव्यः दुर्द्देशावस्थिते नष्टे वा पत्रे साक्षिभिरेव व्यवहारनिर्णयः कार्य्यः । यथाह नारदः । “लेख्ये देशान्तरन्यस्ते शीर्णे दुर्लिखिते हृते । सतस्तत्कालकरणमसतो दृष्टदर्शनम् ॥” इति ॥ सतो विद्यमानपत्रस्य देशान्तरस्थस्यानयनाय कालकरणं कालावधिदातव्यः । असतः पुनर- विद्यमानस्य पत्रस्य पूर्ब्बं ये द्रष्टारः साक्षिणस्तै- र्दर्शनं व्यवहारपरिसमापनं कुय्यम् । यदा तु साक्षिणो न सन्ति तदा दिव्येन निर्णयः कार्य्यः

अलेख्यसाक्षिके दैवीं व्यवहारे विनिर्द्दिशेदिति स्मरणात् । एतच्च जानपदं व्यवस्थापत्रम् । राजकीयमपि व्यवस्थापत्रमीदृशमेव भवति । इयांस्तु विशेषः । “राज्ञः स्वहस्तसंयुक्तं स्वमुद्राचिह्रितन्तथा । राजकीयं स्मृतं लेख्यं सर्व्वेष्वर्थेषु साक्षिमत् ॥” इति ॥ * ॥ तथान्यदपि राजकीयं जयपत्रं वृद्धवशिष्ठेनोक्तम् । यथोपन्यस्तसाध्यार्थसंयुक्तं सोत्तरक्रियम् । सावधारणकञ्चैव जयपत्रकमिष्यते ॥ प्राड्विवाकादिहस्ताङ्कं मुद्रितं राजमुद्रया । सिद्धेऽर्थे वादिने दद्याज्जयिने जयपत्रकमिति ॥ तथा । सभासदोऽपि मतं मेऽमुकपुत्त्रस्येति स्वहस्तं दद्युः । “सभासदश्च ये तत्र स्मृतिशास्त्रविदः स्थिताः । यथा लेख्यविधौ तद्बत् स्वहस्तं दद्युरेव ते ॥” इति मनुस्मरणात् ॥ सभासदाञ्च परस्परानुमतिव्यतिरेकेण व्यवहारो निःशल्यो भवति । यथाह नारदः । “यत्र सभ्यो जनः सर्व्वः साध्ये तदिति मन्यते । स निःशल्यो विवादः स्यात् सशल्यस्त्वन्यथा भवेत् ॥” इति । एतच्चतुष्पाद्व्यवहार एव । “साधयेत् साध्यमर्थं यच्चतुष्पादान्वितञ्च यत् । राजमुद्राङ्कितञ्चैव जयपत्रकमिष्यते ॥” इति स्मरणात् ॥ यत्र तु हीनता यथा । “अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थाता निरुत्तरः । आह्रतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः ॥” इति ॥ तत्र न जयपत्रमस्ति अपि तु हीनपत्रमेव तच्च कालान्तरे दण्डप्राप्त्यर्थं जयपत्रं तु प्राङ्न्याय- विधिसिद्ध्यर्थमिति विशेषः । लेख्यसन्देहे निर्णयनिमित्तान्याह । “सन्दिग्धलेख्यशुद्धिः स्यात् स्वहस्तलिखिता- दिभिः । युक्तिप्राप्तिक्रियाचिह्रसम्बन्धागमहेतुभिः ॥” शुद्धमशुद्धञ्चेति सन्दिग्धस्य लेख्यस्य शुद्धिः स्वहस्तलिखितादिभिः स्यात् । स्वहस्तेन लिखितं यल्लेख्यान्तरन्तेन शुद्धिः । यदि सदृशान्यक्ष- राणि भवन्ति तदा शुद्धिः स्यादित्यर्थः । आदि- शब्दात् साक्षिलेखकस्वहस्तलिखितान्तरसम्बा- दाच्छुद्धिरिति । युक्त्या प्राप्तिर्युक्तिप्राप्तिः । देश- कालपुरुषाणां द्रव्येण सह सम्बब्धः प्राप्तिः । अस्मिन्देशे अस्मिन् काले अस्य पुरुषस्येदं द्रव्यं घटत इति युक्तिः । प्राप्तिः क्रिया तत्साक्ष्युप- न्यासः । चिह्रमसाधारणं श्रीकारादि । सम्बन्धः अर्थिप्रत्यर्थिनोः पूर्ब्बमपि परस्परविश्वासेन दान- ग्रहणादिसम्बन्धः । आगमोऽस्यैतावतोऽर्थस्य सम्भावितः प्राप्त्युपायः । एत एव हेतवः । एभिर्हेतुभिः सन्दिग्धलेख्यशुद्धिः स्यादित्यन्वयः । यदा तु लेख्ये सन्देहनिर्णयो न जायते तदा

साक्षिभिर्निर्णयः कार्य्यः । यथाह कात्यायनः । “दूषिते पत्रके वादी तदारूढांस्तु निर्द्दिशेत् ॥” इति । साक्षिसम्भवविषयमिदं वचनम् । साक्ष्यसम्भव- विषयन्तु हारीतवचनम् । “न मयैतत् कृतं पत्रं कूटमेतेन कारितम् । अधरीकृत्य तत् पत्रमथ दिव्येन निर्णयः ॥” इति ॥ * ॥ एवं शोधिते पत्रे ऋणे च दातव्ये प्राप्ते यदा कृत्स्नमेवर्णन्दातुमसमर्थस्तदा किं कर्त्तव्यमित्यत आह । “लेख्यस्य पृष्ठेऽभिलिखेद्दत्त्वा दत्त्वर्णिको धनम् । धनी चोपगतं दद्यात् स्वहस्तपरिचिह्रितम् ॥” यदाधमर्णिकः सकलमृणं दातुमसमर्थस्तदा शक्त्यनुसारेण दत्त्वा दत्त्वा पूर्व्वकृतस्य लेख्यस्य पृष्ठेऽभिलिखेदेतावन्मया दत्तमिति । उत्तमर्णो वा उपगतं प्राप्तं धनन्तस्यैव लेख्यस्य पृष्ठे दद्या- दभिलिखेदेतावन्मया लब्धमिति । कथं स्वहस्त- परिचिह्रितम् । स्वहस्तलिखिताक्षरचिह्रितम् । यद्वोपगतं प्रवेशपत्रं स्वहस्तलिखितचिह्रित- मधमर्णायोत्तमर्णो दद्यात् ॥ * ॥ ऋणे तु कृत्स्ने दत्ते लेख्यं किं कर्त्तव्यमित्यत आह । “दत्त्वर्णं पाटयेल्लेख्यं शुद्धौ चान्यत्तु कारयेत् ॥” क्रमेण सकृदेव वा कृत्स्नमृणन्दत्त्वा पूर्व्वकृतं लेख्यम्पाटयेत् । यदा तु दुर्गदेशावस्थितं लेख्यं नष्टं वा तदा शुद्ध्यै अधमर्णत्वनिवृत्त्यर्थमन्यलेख्यं कारयेदुत्तमर्णमधमर्णः पूर्ब्बोक्तक्रमेणोत्तमर्णो विशुद्धिपत्रं अधमर्णाय दद्यादित्यर्थः ॥ * ॥ ससाक्षिके ऋणे कृत्स्ने दातव्ये किं कर्त्तव्य- मित्यत आह । “साक्षिमच्च भवेत् यद्वा तद्दातव्यं ससाक्षिकम् ।” यत्तु ससाक्षिकमृणन्तत् पूर्व्वसाक्षिसमक्षमेव दद्यात् । इति लेख्यप्रकरणम् । इति मिता- क्षरायां व्यवहाराध्यायः ॥ लेख्यचूर्णिका, स्त्री, (लेख्यस्य चूर्णिका ।) तूलिका इति शब्दरत्नावली ॥ लेख्यपत्रः, पुं, (लेख्यं लेखार्हं पत्रं अस्य ।) तालवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ लेखनीय- पत्रे, क्ली ॥ लेख्यस्थानं, क्ली, (लेख्यस्य स्थानम् ।) लिख्यते यत्र । आफिस इति दप्तरखाना इति च म्लेच्छभाषा । तत्पर्य्यायः । ग्रन्थकुटी २ । इति शब्दरत्नावली ॥ लेण्डं, क्ली, गूथम् । ल्याड इति भाषा । यथा, -- “उत्ससर्ज्ज बृहल्लेण्डं मूत्रञ्च भयमाप ह ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे धेनुकासुरवधे २२ अध्यायः ॥ लेप, ऋ ङ गमने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अलिलेपत् । ङ, लेपते लिलेपे । इति दुर्गादासः ॥ लेपः, पुं, (लिप + घञ् ।) लेपनम् । (यथा, मार्क- ण्डेये । ३५ । १५ ।

पृष्ठ ४/२३०

“भूमिर्विशुध्यते कालात् दाहमार्ज्जनगोक्रमैः । लपादुल्लेखनात् सेकाद्वेश्मसंमार्ज्जनार्च्चनात् ॥”) भोजनम् । इति मेदिनी । पे, १० ॥ (लिप्यते- ऽनेनेति ।) सुधा । इति विश्वः ॥ चुन इति भाषा ॥ लेपकः, पुं, (लिम्पतीति । लिप् + ण्वु ल् ।) जाति- विशेषः । राज इति थैकर इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पलगण्डः २ । इत्यमरः ॥ लेपी ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लेप्यकृत् ४ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (लेपनकर्त्तरि, त्रि ॥) लेपनं, क्ली, (लिप् + ल्युट् ।) लेपः । लेपा इति भाषा । यथा, -- “वैशाखस्य सिते पक्षे तृतीयाक्षयसंज्ञिता । तत्र मां लेपयेद्गन्धलेपनैरतिशोभितम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ विष्णुगृहलेपनफलं यथा, -- वराह उवाच । “शृणु तत्त्वेन मे देवि ! लिप्यमानस्य यत् फलम् । सर्व्वं ते कथयिष्यामि यथा प्राप्नोति मानवः ॥ गोमयं गृह्य वै भूमे मम वेश्मोपलेपयेत् । न्यस्तानि तत्र यावन्ति पदानि च विलिम्पतः ॥ तावद्वर्षसहस्राणि दिव्यानि दिवि मोदते । यदि द्बादश वर्षाणि लिप्यते मम कर्म्मसु ॥ जायते विपुले शुद्धे धनधान्यसमाकुले ॥ दिव्यैर्नमस्कृतो देवि ! कुशद्वीपाय गच्छति । कुशद्वीपमनुप्राप्य सहस्रं जीवते दश । मद्भक्तश्चैव जायेत महिमागुणवान् शुचिः ॥ कुशद्वीपात् परिभ्रष्टो मम कर्म्मपरायणः । राजा वै जायते सुभ्रु सर्व्वधर्म्मेषु निष्ठितः ॥ लेपनस्य प्रभावेण मम कर्म्मपरायणः । भक्त्या व्यवस्थितश्चापि सर्व्वशास्त्राणि गच्छते ॥ देवि ! कारयते सर्व्वं मम चायतनानि च ॥ कारयित्वा यथान्यायं मम लोकाय गच्छति ॥ गोमयस्य तु वक्ष्यामि तच्छृणुष्व वसुन्धरे । गोमयन्तु समासाद्य यावल्लोकोऽनुगच्छति ॥ समीपे यदि वा दूरे गत्वानयति गोमयम् । यावन्ति तत्पदान्यस्य तावद्बर्षसहस्रकम् । गोमयानयिता चैव स्वर्गलोके महीयते ॥ एकादशसहस्राणि एकादशशतानि च । ततः स शाल्मले द्वीपे रमते च मुदा युतः ॥ शाल्मलात्तु परिभ्रष्टो राजा भवति धार्म्मिकः । मद्भक्तश्चैव जायेत सर्व्वधर्म्मविदांवरः ॥ अथ द्वादशवर्षाणि मच्चित्तः सुदृढव्रतः । वहते गोमयं सुभ्रु मम लोकाय गच्छति ॥” इति वराहपुराणम् ॥ देवीगृहलेपनफलं यथा, -- “देव्या गृहन्तु यः शुक्र गोमयेनानुलेपयेत् । स्त्रियो वा यदि वा पुंसः षण्मासन्तु निरन्त- रम् । स लभेदीप्सितान् कामान् देव्या लोकञ्च गच्छति ॥” देवीपुराण ४२ अध्यायः ॥ (रात्रौ लेपननिवधो यथा, --

“न रात्रौ लेपनं कुर्य्यात् शुष्कमाणं न धार- येत् । शुष्कमाणमुपेक्षेत प्रदेहे पीडनं प्रति ॥” इति मध्यखण्डे त्रयोविंशेऽध्याये शार्ङ्गधरे- णोक्तम् ॥) लेपनः, पुं, (लिम्पत्यनेनेति । लिप् + करणे ल्युट् ।) तुरुष्कनामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लेपी [न्] पुं, (लिम्पतीति । लिप् + णिनिः ।) लेपकः । थैकंर इति भाषा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ लेपकर्त्तरि लेपविशिष्टे च त्रि ॥ लेप्यं, त्रि, (लिप् + ण्यत् ।) लेपनीयम् । लेप्त- व्यम् । लिपधातोः कर्म्मणि यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, भागवते । ११ । २७ । १२ । “शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥”) लेप्यकृत्, पुं, (लेप्यं करोतीति । कृ + क्विप् ।) लेपकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८६ ॥ लेप्यमयी, स्त्री, (लेप्य + मयट् । ङीप् ।) काष्ठादि- घटितपुत्तलिका । तत्पर्य्यायः । अञ्जलि- कारिका २ । इति हेमचन्द्रः ॥ लेप्यस्त्री, स्त्री, (लेप्या स्त्री ।) सुगन्धद्रव्यलिप्ता स्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ लेयः, पुं, सिंहराशिः । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ लेलिहानः, पुं, (पुनःपुनरतिशयेन वा लेढीति । लिह् + यङ् + शानच् ।) शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ सर्पः । इति हेमचन्द्रः ॥ पुनःपुन- र्लेहनकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । २३३ । ५ । “सप्तजिह्वाननः क्रूरो लेलिहानो विसर्पति ॥”) लेलिहाना, स्त्री, (लेलिहान + स्त्रियां टाप् ।) मुद्राषिशेषः । यथा, -- “वक्त्रं विस्तारितं कृत्वाप्यधो जिह्वाञ्च चाल- येत् । पार्श्वस्थं मुष्टियुगलं लेलिहानेति कीर्त्तिता ॥” एषा ताराराधने । अन्या लेलिहाना वक्तव्या । “योनिर्म्मायाधरः सेन्दुर्वधूः कूर्च्चं क्रमाद्विदुः ॥ बीजानि चोच्चरन् मन्त्री मुद्राबन्धनमाचरेत् । तर्ज्जनीमध्यमानामाः समं कुर्य्यादधोमुखम् ॥ अनामायां क्षिपेद्वृद्धां ऋज्वीं कृत्वा कनि- ष्ठिकाम् । लेलिहानाख्यमुद्रेयं जीवन्यासे प्रकीर्त्तिता ॥” इति तन्त्रसारः ॥ लेशः, पुं, (लिश् + घञ् ।) कणा । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ५८ । २४ । “एष ते राजधर्म्माणां लेशः समनुवर्णितः ॥”) लेष्टुः, पुं, (लिश्यते इति । लिश् + बाहुलकात् तुन् ।) लोष्टम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ३४ । २६ । “अथ यो ब्राह्मणान् क्रुष्टः पराभवति सोऽ- चिरात् । यथा महार्णवे क्षिप्त आमलेष्टुर्व्विनश्यति ”)

लेष्टुघ्नः, पुं, (लेष्टुं हन्तीति । हन् + टक् । लेष्टुभेदनः । इति शब्दरत्नावली ॥ लेष्टुभेदनः, पुं, (लेष्टुं भिनत्तीति । भिद् + ल्युट् ।) लोष्टभङ्गसाधनमुद्गरः । मै इति ख्यातः । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः कोटिशः २ । इत्यमरः ॥ कोटीशः ३ । इति रत्नकोषः ॥ लेष्टुघ्नः ४ लेष्टुभेदी ५ चूर्णदण्डः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ लेसिकः, पुं, हस्त्यारोहकः । तत्पर्य्यायः । कटि- रोहकः २ । इति शब्दमाला ॥ लेहः, पुं, (लेहनमिति । लिह् + घञ् ।) आहारः । भक्षणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तत्- पर्य्यायः । स्वादनम् २ रसनम् ३ स्वदनम् ४ स्वदिः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ५ । ४३ । “सव्यापसव्यलेहग्रसननिरोधावमर्द्दनारोहाः । आघ्रातं मध्यतमस्तमोऽन्य इति ते दश ग्रासाः ॥” कर्म्मणि घञ् । रसः । यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “पचेल्लेहं सिता क्षौद्रं पलार्द्धकुडवान्वितम् ॥” लेढीति । लिह् + पचाद्यच् । लेहनकर्त्तरि, त्रि । यथा, भट्टिः । ६ । ८२ । “दह्येऽहं मधुनो लेहैर्द्दावैरुग्रैर्यथा गिरिः ॥” अवलेहः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “क्वाथस्य स्यात् पुनः पाकात् घनत्वं सारस- क्रिया । सोऽवलेहश्च लेहः स्यात्तन्मात्रा स्यात् पलो- न्मिता ॥ सिता चतुर्गुणा कार्य्या चूर्णाच्च द्विगुणो गुडः । द्रवं चतुर्गुणं दद्यादिति सर्व्वत्र निश्चयः ॥” इति मध्यखण्डेऽष्टमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥”) लेहनं, क्ली (लिह् + ल्युट् ।) जिह्वया रस- ग्रहणम् । चाटन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जिह्वास्वादः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ लेहिनः, पुं, (लिह् + बाहुलकात् इनन् ।) टङ्क- णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लेह्यं, क्ली, (लिह् + ण्यत् ।) अमृतम् । इति शब्दमाला ॥ लेहनीये, त्रि ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ४५ । २३० । “तत्तन्नानाविधं भक्ष्यभोज्यलेह्यादि षड्रसम् । दिव्यमम्नं बुभुजिरे पपुः पानमथोत्तमम् ॥” आहारविशेषो यथा, -- “आहारं षड्विधञ्चूष्यं पेयं लेह्यन्तथैव च । भोज्यं भक्ष्यन्तथा चर्व्व्यं गुरु विद्याद्यथोत्त- रम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लैङ्गं, क्ली, (लिङ्गमधिकृत्य कृतो ग्रन्थ इति । लिङ्गस्येदमिति वा । लिङ्ग + अण् ।) लिङ्ग- पुराणम् । यथा, -- “मात्स्यं कौर्म्म्यंतथालैङ्गं शैवं स्कान्दन्तथैव च ॥” इत्यादि पाद्मोत्तरखण्डे ३४ अध्यायः ॥ (अस्य विवरणादिकं पुराणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥)

पृष्ठ ४/२३१

लैङ्गी, स्त्री, लिङ्गिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लिङ्ग सम्बन्धिनि, त्रि ॥ लोक, ऋ क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) ऋ, अलुलोकत् । क, लोकयति । इति दुर्गादासः ॥ लोक, ऋ ङ ईक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अलुलोकत् । ङ, लोकते । विलोकयन्त्यो वपुरापुरक्ष्णां प्रकाम- विस्तारफलं हरिण्यः । इत्यादौ विलोकनं विलोकः पश्चात् तं करोतीति ञौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ लोकः, पुं, (लोक्यते इति । लोक् + घञ् ।) भुव- नम् । जनः । इत्यमरः ॥ सप्तलोकनामानि यथा, -- “भूर्भुवः स्वर्म्महश्चैव जनश्च तप एव च । सत्यलोकश्च सप्तैते लोकास्तु परिकीर्त्तिताः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ अपि च । “भूर्लोको भुवः स्वर्लोकस्त्रैलोक्यमिदमुच्यते । महर्ज्जनस्तपः सत्यः सप्त लोकाः प्रकीर्त्तिताः ॥ भूर्लोकः पार्थिवो लोकः अन्तरीक्षं भुवः स्मृतः । भाव्यो लोको दिवि ह्येतच्छेषादूर्द्ध्वं यथाक्रमम् ॥ भूतस्याधिपतिर्ह्यग्निस्ततो भूतपतिस्तु सः । वायुर्नभसोऽधिपतिस्तेन वायुर्नभस्पतिः । भाव्यस्य सूर्य्याधिपतिस्तेन सूर्य्यो दिवस्पतिः ॥ गन्धर्व्वाप्सरसश्चैव गुह्यकाः सह राक्षसैः । भूर्लोकवासिनः सर्व्वे अन्तरीक्षचरान् शृणु ॥ मरुतः सप्तभिः स्कन्दै रुद्रास्तथैव चाश्विनौ । आदित्या वसवः सर्व्वे तथैव च गवाङ्गनाः ॥ चतुर्थे तु महर्लोके तिष्ठन्ते कल्पवासिनः । प्रजानां पतिभिः सर्व्वैः सेव्यते पञ्चमो महान् ॥ मनुः सनत्कुमाराद्या वैराजश्च सुतास्त्रयः । षष्ठे तु संस्थिता ह्मेते देवा देवविरोधकाः ॥ सत्यस्तु सप्तमो लोको ह्यपुनर्भववासिनाम् । ब्रह्मलोकः समाख्यातो ह्यप्रतीघातलक्षणः ॥ महीतलात् सहस्रांशस्तत ऊर्द्ध्वं दिवाकरः । दश तानि ध्रुवे यावद्द्बिगुणे द्बिगुणान्तरे ॥ दशयोजनकोट्यास्तु मेरुरूर्द्ध्वं ध्रुवः स्मृतः । त्रयोविंशतिलक्षाणि त्रैलोक्येशैक उच्यते ॥ द्विगुणेषु सहस्रेषु योजनानां शतेषु च । लोकान्तरमथैवैकं ध्रुवादूर्द्ध्वं विधीयते ॥ देवदानवगन्धर्व्वयक्षराक्षसपन्नगाः । भूतविद्याधराश्चैव अष्टौ ते देवयोनयः ॥ ते ब्रह्माण्डस्य मध्यस्थाः परतस्तमसावृतम् । ततोऽग्निवायुराकाशं ततो भूतादिरुच्यते ॥ ततो महान् प्रधानञ्च प्रकृतिः पुरुषस्ततः । पुरुषादीश्वरो ज्ञेयो यस्य शक्त्यावृतं जगत् । शिवोमाभानुदेवानां परापरतरा मताः ॥” इति देवीपुराणे त्रैलोक्याभ्युदये ग्रहगति- र्नामाध्यायः ॥ * ॥ दिक्पालानां लोका यथा, “प्रजापतिस्तु भगवान् गुणतः प्रेक्ष्य देवताम् ।

आघिपत्येषु शुक्लेषु न्ययोजयत योगवित् ॥ त्रयाणामपि लोकानां देवतानां द्विजोत्तमाः । चकार शक्रं राजानं दैत्यानां दितिपूर्ब्बजम् ॥ पूर्ब्बस्यां कौशिको राजा दक्षिणस्यां यमो दिशि । वरुणः पश्चिमायान्तु उत्तरस्यां सदा धनी ॥” * ॥ पुण्यवतां लोका यथा, -- “एवं विभज्य राज्यानि पुरा प्रोक्तानि यानि च । लोकांश्च विदधे दिव्यान् ददावथ पृथक् पृथक् ॥ कस्यचित् सूर्य्यसङ्काशान् कस्यचिद्वह्रिनिर्म्म- लान् । कस्यचिद्धिष्ण्यविद्योतान् कस्यचिच्चन्द्रनिर्म्म- लान् ॥ नानावर्णान् काममयाननेकशतयोजनान् । स तान् सुकृतिनां लोकान् पावनाय च संस्थि- तान् ॥ भानूर्द्ध्वे ये तपस्यन्ति सौम्यास्तारागणाः सदा । एते सुकृतिनां लोका ये शान्ताः पुण्यकर्म्मभिः । ये यजन्ति मखैः पुण्यैः समाप्तवरदक्षिणैः । स्वदारनिरता दान्ता ऋजवः सत्यवादिनः ॥ दीनानुग्रहकर्त्तारो ब्रह्मण्या लोकपूजिताः । योगयुक्ता महात्मानो यान्ति तत्र तपोज्ज्वलाः ॥ सर्व्वं सहाः क्षमायुक्ता कोपिता ये तमोजिताः । एवं नियोज्य तनयान् स्वयं लोकपितामहः । पौष्करं ब्रह्मसदनमारुरोह प्रजापतिः ॥ सर्व्वे स्वयम्भुदत्तेषु पावनेषु दिवौकसः । रेमिरे स्वेषु लोकेषु महेन्द्रेणाभिपालिताः ॥” इति वह्रिपुराणे वाराहप्रादुर्भावनामाध्यायः ॥ (जनार्थे विषयोऽस्य यथा, -- “यथा लोकस्य स्वार्गादिस्तथा पुरुषस्य गर्भा- धानं यथा कृतयुगमेवं बाल्यम् । यथा त्रेता तथा यौवनं यथा द्वापरस्तथा स्थाविर्य्यं यथा कलिरेवमातुर्य्यं यथा युगान्तस्तथा मरणमित्येव- मनुमानेनानुक्तानामपि लोकपुरुषयोरवयव- विशेषाणामग्निवेशसामान्यं विद्यात् ।” “तत्र संयोगापेक्षी लोकशब्दः षड्धातुसमुदायो हि सामान्यतः सर्व्वलोकः । तस्य हेतुरुत्- पत्तिर्वृद्धिरुपप्लवो वियोगश्च तत्र हेतुरुत्पत्ति- कारणं उत्पत्तिर्जन्म वृद्धिराप्यायनं उपप्लवो दुःखागमः षड्धातु विभागो वियोगः स जीवापगमः स प्राणनिरोधः स भङ्गः स लोक- स्वभावः ।” इति चरके शारीरस्थाने पञ्चमे- ऽध्याये ॥ “तस्मिन् क्रिया सोऽधिष्ठानं कस्मात् लोकस्य द्वैविध्यात् । लोकोहि द्विविधः स्थावरो जङ्गमश्च । द्बिविधात्मक एवाग्नेयः सौम्यश्च तद्भूयस्त्वात् । पञ्चात्मको वा ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ * ॥) लोककान्ता, स्त्री, (लोकानां कान्ता प्रिया ।) ऋद्धिनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (लोकप्रिये, त्रि । यथा, गो० रामायणे । २ । ३८ । ६ ।

“लोककान्तं प्रियं पुत्त्रं कुशचीराम्बरं वनम् । प्रस्थितं पश्यतो मेऽद्य हृदयं किं न दीर्य्यते ॥”) लोकचक्षुः, [स्] क्ली, (लोकानां चक्षुरिव ।) सूर्य्यः । इति शब्दमाला ॥ जनस्य लोचनञ्च ॥ लोकजित्, पुं, (लोकं जितवानिति । जि + क्विप् ।) बुद्धः । इत्यमरः ॥ (लोकजेतरि, त्रि । यथा, शतपथब्राह्मणे । १४ । ४ । १ । ३३ । “यं कामं कामयते तमागायति तद्वै तल्लोक- जिदेव ॥”) लोकतुषारः, पुं, (लोके तुषार इव ।) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्पूरशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञातव्यम् ॥) लोकनाथः, पुं, (लोकानां नाथः ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १३८ । “लोके भगवतो लोकनाथादारभ्य केचन ये जन्तवो गतक्लेशान् बोधिसत्तानवेहि तान् ॥”) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ शिवः । यथा, -- “अकिञ्चनः सन् प्रभवः स सम्पदां स लोकनाथः पितृसद्मगोचरः । स भीमरूपः शिव इत्युदीर्य्यते न सन्ति याथार्थ्यविदः पिणाकिनः ॥” इति कुमारसम्भवम् ॥ (तथा च महालिङ्गार्च्चनतन्त्रे शिवशतनाम- स्तोत्रे । “त्रैलोक्ये लोकनाथश्च रुद्रलोके महेश्वरः ॥” वटिकौषधविशेषः । तद्यथा, -- “पारदं गन्धकञ्चैव समभागं विचूर्णयेत् । मृताभ्रं रसतुल्यञ्च पुनस्तेनैव मर्द्दयेत् ॥ रसाद्द्विगुणलौहञ्च लौहतुल्यञ्च ताम्रकम् । भस्मवराटिकायाश्च ताम्रतस्त्रिगुणं क्षिपेत् ॥ नागवल्लीदलेनैव मर्द्दयेद्यत्नतो भिषक् । पचेद्गजपुटेनैव स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत् ॥ यकृत्प्लीहोदरहरः गुल्मश्वयथुनाशनः । पिप्पलीमधुसंयुक्तां सगुडां वा हरीतकीम् ॥ गोमूत्रञ्च पिबेच्चानु गुडं वा जीरकान्वि- तम् ॥” इति लोकनाथो रसः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसार- संग्रहे यकृत्प्लीहाधिकारे ॥ * ॥ लोकप्रभौ, त्रि । यथा, गो ० रामायणे । २ । ३३ । १६ । “लोकनाथस्य रामस्य पीडया पीडितं जगत् । अपर्व्वणीव सोमस्य राहुग्रहणपीडया ॥”) लोकपालः, पुं, (लोकान् पालयतीति । पाल + णिच् + अण् ।) राजा । इति हलायुधः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । ३४९ । “उत्तमो लोकपालोऽयमिति लक्ष्म प्रशस्तिषु । यः प्राप्तवान् विना यज्ञं चक्षमे न पशुक्षयम् ॥”) दिक्पालः । यथा, -- “इन्द्रो वह्रिः पितृपतिर्निरृतिर्वरुणोऽनिलः । धनदः शङ्करश्चैव लोकपालाः पुरातनाः ॥” इति वह्निपुराणम् ॥

पृष्ठ ४/२३२

(यथा च, मनुः । ५ । ९६ । “सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां वित्ताप्पत्योर्यमस्य च । अष्टानां लोकपालानां वपुर्धारयते नृपः ॥”) लोकबान्धवः, पुं, (लोकानां बान्धवः ।) सूर्य्यः । इति जटाधरः ॥ लोकबाह्यः, पुं, (लोकात् लोकसमाजात् बाह्यः ।) सर्व्वाचारवर्ज्जितः । यथा, -- “लोकबाह्यस्तु यो वाजिगवाश्याचारवर्ज्जितः ॥” इति जटाधरः ॥ लोकमाता, स्त्री, (लोकानां मातेव ।) लक्ष्मीः । इत्यमरः ॥ (लक्षणया लोकजननीसमापि च । यथा, भागवते । २ । ३ । ५ । “प्रतिष्ठाकामः पुरुषो रोदसी लोकमातरौ ॥”) लोकलोचनं, क्ली, (लोकानां लोचनमिव ।) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (जनस्य लोचनञ्च । कथा, कथासरित्सागरे । १८ । ९२ । “सोऽश्वस्तत्पार्ष्णिघातेन यन्त्रेणेवेरितः शरः । जगाम क्वाप्यतिजवादलक्ष्यो लोकलोचनैः ॥”) लोकविनायकः, पुं, (लोके विनायक इव ।) ग्रह- विशेषः । यथा, -- “स्कन्दग्रहादयो ये च आर्य्यकत्रासकादयः । कौभारास्ते भूवि ज्ञेया ये च लोकविनायकाः । सहस्रशतसंख्याता मर्त्यलोकविचारिणः ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ लोकविश्रुतिः, स्त्री, (लोके विश्रुतिः ।) जनश्रुतिः । किंवदन्ती । इति केचित् ॥ लोकायतं, क्ली, (लोकेषु आयतं विस्तीर्णमिव ।) तर्कभेदः । चार्वाकशास्त्रम् । इत्यमरभरतौ ॥ लोकायतिकः, पुं, (लोकायतं शास्त्रमस्त्यस्येति । लोकायत + ठन् ।) चार्व्वाकः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (तार्किकः । यथा, हरिवंशे । २४९ । ३० । “ऐक्यनामात्मसंयोगसमवायविशारदैः । तोकायतिकमुख्यैश्च शुश्रुवुः स्वनमीरितम् ॥”) लोकालोकः, पुं, (लोक्यतेऽसौ इति लोकः । न लोक्यतेऽसौ इति अलोकः । ततः कर्म्म- धारयः ।) स्वनामख्यातपर्व्वतः । तत्पर्य्यायः । चक्रवाडः २ । इत्यमरः ॥ द्वे साब्धिद्बीपां महीमावेष्ट्य प्राकारवत् स्थिते गिरौ लोकालोक इति स्वनामख्याते । अन्तर्लोक्यते सूर्य्यरश्मिभिः स्पृश्यमानत्वात् इति लोकः । तथा बहिः मूर्य्यकिरणास्पर्शात् न लोक्यते इति अलोकः । लोकृ ञीक्षे कर्म्मणि घञ् लोकश्चासौ अलोक- श्चेति लोकालोकः । चक्रं महीचक्रं वण्डते वेष्टयति चक्रवाडः । वडि ङ वेष्टे च षण्- ज्ञापकसिद्धस्यानित्यत्वात् न नुण् । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । १ । ६८ । “मोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः । प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोक इवाचलः ॥” अस्य विवरणं यथा देवीभागवते । ८ । १४ । १-१५ । श्रीनारायण उवाच । “ततः परस्तादचलो लोकालोकेति नामकः । अन्तराले च लोकालोकयोयः परिकल्पितः ॥

यावदस्ति च देवर्षे ह्यन्तरं मानसोत्तरात् । सुमेरोस्तावती शुद्धा काञ्चनी भूमिरस्ति हि ॥ दर्पणोदरतुल्या सा सर्व्वप्राणिविवर्ज्जिता । यस्यां पदार्थः प्रहितो न किञ्चित् प्रत्युदीयते ॥ अतः सर्व्वप्राणिसङ्घरहिता सा च नारद ! । लोकालोक इति व्याख्या यदत्र परिकल्पिता ॥ लोकालोकान्तरे चास्य वर्त्तते सर्व्वदा स्थितिः । ईश्वरेण सलोकानां त्रयाणामन्तगः कृतः ॥ सूर्य्यादीनां ध्रुवान्तानां रश्मयो यद्वशादिह । अर्व्वाचीनाश्च त्रीँ ल्लोकानातन्वानाः कदापि हि ॥ पराचीनत्वभाजो हि न भवन्ति च नारद ! । तावदुन्नहनायामः पर्व्वतेन्द्रो महोदयः ॥ एतावाँल्लोकविन्यासोऽयं संस्थामानलक्षणैः । कविभिः स तु पञ्चाशत्कोटिभिर्गणितस्य च ॥ भूगोलस्य चतुर्थांशो लोकालोकाचलो मुने ! । तस्योपरि चतुर्दिक्षु ब्रह्मणा चात्मयोनिना ॥ निवेशिता दिग्गजा ये तन्नामानि निबोधत । ऋषभः पुष्पचूडोऽथ वामनोऽथापराजितः ॥ एते समस्तलोकस्य स्थिहिहेतव ईरिताः । तेषाञ्च स्वविभूतीनां बहुवीर्य्योपबृंहणम् ॥ विशुद्धसत्त्वञ्चैश्वर्य्यं वर्द्धयन् भगवान् हरिः । आस्ते सिद्ध्यष्टकोपेतो विष्वक्सेनादिसंवृतः ॥ निजायुधैः परिवृतो भुजदण्डैः समं ततः । आस्ते सकललोकस्य स्वस्तये परमेश्वरः ॥ आकल्पमेवं वेशं स गतो विष्णुः सनातनः । स्वमायारचितस्यास्य गोपीथायात्मसाधनः ॥ योऽन्तर्व्विस्तार एतेन ह्यलोकपरिमाणकम् । व्याख्यातं यद्बहिर्लोकालोकाचल इती- रणात् ॥” * ॥ लोकश्च अलोकश्च तौ । सूर्य्याद्यालोकविशिष्ट- तद्रहितदेशौ । अत्र द्बिवनप्रयोगः स्यात् । यथा, भागवते । ५ । २० । ३४ । “ततः परस्तात् लोकालोकनामाचलो लोका- लोकयोरन्तराले परित उपकॢप्तः ॥”) लोकेशः, पुं, (लोकानामीशः ।) ब्रह्मा । इत्य- मरः ॥ बुद्धभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इन्द्रः । यथा, रघुः । ३ । ६६ । “यथा च वृत्तान्तमिमं सदोगत- स्तिलोचनैकांशतया दुरासदः । तवैव सन्देशहराद्विशांपतिः शृणोति लोकेश ! तथा विधीयताम् ॥” लोकपालः । यथा, मनुः । ५ । ९७ । “लोकेशाधिष्ठितो राजा नास्याशौचं विधीयते । शौचाशौचं हि मर्त्तानां लोकेशप्रभवाप्ययम् ॥” लोकाधिपतौ, त्रि । यथा, भागवते । ३ । ६ । १९ । “पादावस्य विनिर्भिन्नौ लोकेशो विष्णुरावि- शत् ॥”) लोकेश्वरः, पुं, (लोकानामीश्वरः ।) बुद्धभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भुवनानां जनानां

प्रभुश्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ११४ । १९ । “अवसीदच्च कौन्तेय दत्तमात्रा मही तदा । उवाच चापि कुपिता लोकेश्वरमिदं प्रभुम् ॥”) लाकपालः । यथा, महाभारते । ८ । ३४ । २९ । “ग्रहनक्षत्रताराभिश्चर्म्म चित्रं नभस्तलम् । सुराम्बुप्रेतवित्तानां पतीन् लोकेश्वरान् हयान् ॥”) लोकेश्वरात्मजा, स्त्री, (लोकेश्वरस्य बुद्धस्य आत्म- जेव ।) बुद्धशक्तिभेदः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ओङ्कारा ४ स्वाहा ५ श्रीः ६ मनोरमा ७ तारिणी ८ जया ९ अनन्ता १० शिवा ११ खदूरवासिनी १२ भद्रा १३ वैश्या १४ नीलसरस्वती १५ शङ्खिनी १६ महातारा १७ वसुधारा १८ धनन्ददा १९ त्रिलोचना २० लोचना २१ । इति हेमचन्द्रः ॥ लोच, ऋ क भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) ऋ, अलुलोचत् । भासि दीप्तौ । किन्तु पुरुषोत्तमशरणदेवौ भाष इति मूर्द्धन्यषकारं मत्वा वचनार्थमाहतुः । इति दुर्गादासः ॥ लोच, ऋ ङ ईक्षे । इति दुर्गादासः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ईक्षः पर्य्यालोचनं प्रणि- धानमिति यावत् । ऋ, अलुलोचत् । ङ, लोचते कार्य्यं सुधीः । इति दुर्गादासः ॥ लोचं, क्ली, (लोचते पर्य्यालोचयति सुखदुःखा- दिकमिति । लोच + अच् ।) अश्रु । इति जटाधरः ॥ लोचकः, पुं, (लोचते इति । लोच + ण्वुल् ।) मांसपिण्डम् । अक्षितारका । कज्जलम् । स्त्रीणां ललाटाभरणम् । कदली । नीलवस्त्रम् । निर्ब्बुद्धिः । कर्णपूरः । मूर्व्वी । भ्रूश्लथचर्म्म । इति मेदिनी । के, ५० ॥ निर्म्मोकः । इति शब्दरत्नावली ॥ लोचनं, क्ली, (लोचतेऽनेनेति । लोच + ल्युट् ।) चक्षुः । इत्यमरः ॥ तस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “वक्रान्तैः पद्मपत्राभैर्लोचनैः सुखभागिनः । मार्जारलोचनैः पापो महात्मा मधुपिङ्गलैः ॥ क्रूराः केकरनेत्राश्च हरिणाक्षाः सकल्मषाः । जिह्मैश्च लोचनैः क्रूराः सेनान्यो गजलोचनाः ॥ गम्भीराक्षा ईश्वराः स्युर्मन्त्रिणः स्थूलचक्षुषः । नीलोत्पलाक्षा विद्वांसः सौभाग्यं श्यावचक्षु- षाम् ॥ स्यात् कृष्णतारकाक्षाणामक्ष्णामुत्पाटनं किल । मण्डलाक्षाश्च पापाः स्युर्निःस्वाः स्युर्दीर्घ- लोचनाः ॥ दृक् स्निग्धा विपुला भोगे अल्पायुर्नाभि- रुन्नता । विशालोन्नता सुखिनो दरिद्रा विषमभ्रुवः ॥” इति गारुडे ६५ अध्यायः ॥ लोचनहिता, स्त्री, (लोचनाभ्यां हिता ।) तुत्थाञ्ज नम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/२३३

लोचना, स्त्री, (लोचते पर्य्यालोचयतीति । लोच + ल्युः । टाप् ।) बुद्धशक्तिभेदः । अस्याः प्रमाणं पर्य्यायाश्च लोकेश्वरात्मजाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ लोचनामयः, पुं, (लोवनयोरामयः ।) चक्षूरोग- विशेषः । तत्पर्य्यायः । अभिमन्थः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लोचनी, स्त्री, (लोच्यतेऽसौ । लोच् + ल्युट् । ङीप् ।) महाश्रावणिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ लोचमर्कटः, पुं, लोचमस्तकः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ लोचमस्तकः, पुं, (लोचं दृश्यं मस्तकं मयूरशिखेव यस्य ।) मयूरशिखौषधम् । रुद्रजटा इति ख्यातः । क्षेत्रयमानिकेति केचित् । तत्पर्य्यायः । खराश्वा २ कारवी ३ दीप्यः ४ भयूरः ५ । इत्यमरः ॥ लोचमर्कटः ६ । इति भरतः ॥ लोचिका, स्त्री, दधिघृतमर्द्दितोष्णोदकसहित- दलितमण्डलाकारनिर्म्मितघृतभृष्टसमिता । लुचि इति भाषा । इति पाकराजेश्वरः ॥ लोट, ऋ उन्मादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) ऋ, अलुलोटत् । लोटति लोकः उन्माद्यतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ लोटुलः, पुं, (लोटतीति । लोट् + बाहुलकात् उलच् ।) अभिलोटकः । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ लोड, ऋ उन्मादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) ऋ, अलुलोडत् । इति दुर्गादासः ॥ लोणतृणं, क्ली, (लोणं लवणरसयुक्तं तृणम् ।) लवणतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोणा, स्त्री, (लवणमस्त्यस्या इति । अच् । टाप् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) क्षुद्राम्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्याः पर्य्यायः । “लोणा लोणी च कथिता बृहल्लोणी तु घोटिका ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लोणारं, क्ली, (लवणं ऋच्छतीति । लवण + ऋ + अण् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) क्षारविशेषः । तत्पर्य्यायः । लवणोत्थम् २ लवणाकरजम् ३ लवणमदः ४ जलजम् ५ लवणक्षारः ६ लवणः ७ । अस्य गुणाः । अत्युष्णत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । पित्त- वृद्धिकारित्वम् । क्षारत्वम् । ईषल्लवणत्वम् । वात- गुल्मादिशूलनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोणाम्ला, स्त्री, क्षुद्राम्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोतं, क्ली, (लुनातीति । लू + “हसिमृग्रिणिति ।” उणा० ३ । ८६ । इति तन् ।) स्तेयधनम् । तत्पर्य्यायः । लोप्त्रम् २ । इति जटाधरः ॥ लोप्त्री ३ लोत्रम् ४ लुम्पम् ५ । इति शब्दरत्ना वली ॥ लोतः, पुं, क्ली, (लुनातीति । लू + “हसिमृग्रि- णिति ।” उणा० ३ । ८६ । इति तन् ।) नेत्राम्बु । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चिह्नम् । इति सिद्धान्त-

कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ लवणम् । अश्रुपातः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ लोत्रं, क्ली, (लूनातीति । लू + “सर्व्वधातुभ्यष्ट्रन् ।” उणा० ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् । यद्बा, ला + “अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ ।” उणा० ४ । १७२ । इति उत्रः । इत्युज्ज्वलः ।) लोतम् । इति शब्दरत्नावली ॥ नेत्रजलम् । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ लोधः, पुं, (रुणद्धीति । रुध + अच् । रस्य लः ।) स्वनामख्यातवृक्षः । रक्तवर्णस्य तस्य पर्य्यायः । तिरीटः २ मार्ज्जनः ३ रक्तः ४ लोध्रः ५ तिन्दुकः ६ । श्वेतस्य तस्य पर्य्यायः । शुक्लः २ शवरलोध्रः ३ महालोध्रः ४ शावरः ५ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । अस्रकफवात- नाशित्वम् । चक्षुष्यत्वम् । शोथजित्त्वम् । सर- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ लोध्रः, पुं, (रुणद्धीति । रुध + बाहुलकात् रन् । रस्य लः ।) लोधवृक्षः । (यथा, शिशुपाल- वधे । ९ । ४६ । “अधरेष्वलक्तकरसः सुदृशां विशदं कपोलभुवि लोध्ररजः । नवमञ्जनं नयनपङ्कजयो- र्विभिदे न शङ्खनिहितात् पयसः ॥”) तत्पर्य्यायः । गालवः २ शावरः ३ तिरीटः ४ तिल्वः ५ मार्जनः ६ । इत्यमरः ॥ षट् लोध्र- मात्रे लोध इति ख्याते । षट् श्वेतलोध्र इति सुभूतिः ॥ आद्यपादः श्वेतलोध्रे शेषो रक्तलोध्र इति स्वामी ॥ तस्य पर्य्यायान्तरं यथा । लोध्रः ७ भिल्लतरुः ८ तिल्वकः ९ काण्डकीलकः १० लोध्रकवृक्षः ११ शम्बरः १२ हस्तिरोध्रकः १३ तिलकः १४ काण्डनीलकः १५ हेमपुष्पकः १६ भिल्ली १७ शावरकः १८ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । शीतत्वम् । वातकफास्रनाशित्वम् । चक्षुष्यत्वम् । विषहृत्त्वम् । तत्र विशिष्टो वल्क- लोध्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “लोध्रस्तिल्वस्तिरीटश्च शावरो गालवस्तथा । द्वितीयः पट्टिकालोध्रः क्रमुकः स्थूलवल्कलः ॥ जीर्णपत्रो बृहत्पत्रः पट्टीलाक्षाप्रसादनः । लोध्रो ग्राही लघुः शीतश्चक्षुष्यः कफपित्तनुत् । कषायो रक्तपित्तासृग्वातातीसारशोथहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च । “तिल्वकस्तु मतो लोध्रो बृहत्पत्रस्तिरीटकः । तस्य मूलत्वचं शुष्कामन्तर्वल्कलवर्ज्जिताम् ॥ चूर्णयेत्तु त्रिधा कृत्वा द्बौ भागौ श्च्योतयेत्ततः । लोध्रस्यैव कषायेण तृतीयं तेन भावयेत् ॥ भागं तं दशमूलस्य पुनः क्वाथेन भावयेत् । शुष्कं चूर्णं पुनः कृत्वा तत ऊर्द्धं प्रयोजयेत् ॥ दधितक्रसुरामण्डमूत्रैर्वदरशीधुना । रसेनामलकानां वा ततः पाणितलं पिबेत् ॥” “सुरां लोध्रकषायेण जातां पक्षस्थितां पिबेत् ॥” इति चरके कल्पस्थाने नवमेऽध्याये ॥)

लोध्रकवृक्षः, पुं, (लोध्र एव लोध्रकः । स एव वृक्षः ।) लोधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोपः, पुं, छेदः । आकुलीभावः । लुपधातोर्भावे घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नोऽयम् । (अभावः । यथा, रघुः । १ । ६८ । “सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः । प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोक इवाचलः ॥”) व्याकरणमते वर्णनाशः । तथा हि । नाश- विधिर्यथा । लोपोऽस्योमाङोरित्यादि ॥ अपि च । “सकलेभ्यो विधिभ्यः स्याद्बली लोपविधिस्तथा । लोपस्वरादेशयोस्तु स्वरादेशो विधिर्ब्बली ॥” इति दुर्गादासः ॥ लोपा, स्त्री, अगस्त्यमुनिपत्नी । इति जटाधरः ॥ लोपाकः, पुं, (लोपं शीघ्रमदर्शनं अकति प्राप्नो- तीति । अक् + अण् ।) शृगालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “श्वाविच्छल्यकगोधाशशवृषदंशलोपाकलोमश- कर्णकदलीमृगप्रियकाजगरसर्पमूषिकनकुल- महावभ्रुप्रभृतयो विलेशयाः ॥”) लोपापकः, पुं, (लोपं द्रुतमदर्शनं आप्नोतीति । आप् + ण्वुल् ।) शृगालः । इति शब्दमाला ॥ लोपापिका, स्त्री, (लोपापक + स्त्रियां टाप् । अत इत्वम् ।) शृगाली । इति शब्दमाला ॥ लोपामुद्रा, स्त्री, अगस्त्यमुनिभार्य्या । इत्यमरः ॥ लोपयति योषितां रूपाभिधानमिति लोपा पचाद्यन् आमुद्रयति स्रष्टुः सृष्टिमिति आमुद्रा अन् ततः कर्म्मधारयः । किंवा न मुदं राति अमुद्रा पतिशुश्रूषाया लोपे अमुद्रा लोपा- मुद्रा । लोपा च । “लोपामुद्रा तु वैदर्भी लोपा स्त्री कुम्भजन्मनः ॥” इति कण्ठभूषणम् । इति भरतः ॥ * ॥ अस्या अर्घ्यदानप्रसङ्गेन अगस्त्यार्घ्यदानं लिख्यते । अगस्त्यार्घ्यदानन्तु सौरेण सिंहराशौ विधानात् । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । “अप्राप्ते भास्करे कन्यां शेषभूतैस्त्रिभिर्दिनैः । अर्घ्यं दद्युरगस्त्याय गौडदेशनिवासिनः ॥” नारसिंहे । “शङ्खे तोयं विनिक्षिप्य सितपुष्पाक्षतैर्युतम् । मन्त्रेणानेन वै दद्याद्दक्षिणाशामुखस्थितः ॥ काशपुष्पप्रतीकाश अग्निमारुतसम्भव । मित्रावरुणयोः पुत्त्र कुम्भयोने नमोऽस्तु ते ॥” प्रार्थनन्तु । “आतापिर्भक्षितो येन वातापिश्च महासुरः । समुद्रः शोषितो येन स मेऽगस्त्यः प्रसीदतु ॥” गन्धादिकन्तु अगस्त्याय नम इत्यनेन देयं विशे षानुद्देशो सामान्यतः प्राप्तत्वात् । दक्षिणाशामुखस्थित इति गन्धादावपि प्रयो- गाङ्गकर्त्तृधर्म्मत्वादिति रत्नाकरः ॥ * ॥ तत्पत्न्यर्घ्यदानमन्त्रस्तु । “लोपामुद्रे महाभागे राजपुत्त्रि पतिव्रते । गृहाणार्घ्यं मया दत्तं मैत्रावरुणिवल्लभे ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥

पृष्ठ ४/२३४

(अस्या जन्मादिविवरणन्तु महाभारते वन- पर्व्वणि ९६ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) लोपामुद्रापतिः, पुं, (लोपामुद्रायाः पतिः ।) अगस्त्यमुनिः । इति पुराणम् ॥ लोपाशकः, पुं, (लोपं व्याकुलीभावं चकितमश्नाति । अश् + ण्वुल् ।) शृगालः । इति हारावली ॥ लोपाशिका, स्त्री, (लोपाशक + स्त्रियां टाप् । अत इत्वम् ।) शृगाली । इति हारा- वली । १७२ ॥ लोप्त्रं, क्ली, (लुप् + ष्ट्रन् ।) स्तेयधनम् । लोतम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०७ । ५ । “ते तस्यावसथे लोप्त्रं दस्यवः कुरुसत्तम ! । निधाय च भयाल्लीनास्तत्रैवानागते बले ॥”) लोप्त्री, स्त्री, (लोप्त्र + षित्वात् ङीष् ।) लोप्त्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ लोभः, पुं, (लुभ् + घञ् ।) आकाङ्क्षा । पर- द्रव्याभिलाषः । तत्पर्य्यायः । तृष्णा २ लिप्सा ३ वशः ४ स्पृहा ५ काङ्क्षा ६ शंसा ७ गर्द्धः ८ वाञ्छा ९ इच्छा १० तृट् ११ मनोरथः १२ कामः १३ अभिलाषः १४ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “परवित्तादिकं दृष्ट्वा नेतुं यो हृदि जायते । अभिलाषो द्विजश्रेष्ठ स लोभः परिकीर्त्तितः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १६ अध्यायः ॥ * ॥ स च ब्रह्मणोऽधराज्जातः । यथा, -- “भ्रूमध्यादभवत् क्रोधो लोभश्चाधरसम्भवः ।” इति मात्स्ये सुखोत्पत्तिर्नाम ३ अध्यायः ॥ * ॥ स तु नाशकारणं यथा, -- “लोभप्रमादविश्वासैः पुरुषो नश्यते त्रिभिः । तस्माल्लोभो न कर्त्तव्यः प्रमादो न न विश्वसेत् ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११५ अध्यायः ॥ अपि च । “त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १६ अध्यायः ॥ (लोभनिन्दाविषयकश्लोकानि यथा, -- “लोभः प्रतिष्ठा पापस्य प्रसूतिर्लोभ एव च । द्वेषक्रोधादिजनको लोभः पापस्य कारणम् ॥ लोभात् क्रोधः प्रभवति लोभात्कामः प्रजायते । लोभान्मोहश्च नाशश्च लोभः पापस्य कार- णम् ॥ लोभात् क्रोधः प्रभवति क्रोधाद्द्रोहः प्रवत्तते । द्रोहेण नरकं याति शास्त्रज्ञोऽपि विचक्षणः ॥ मातरं पितरं पुत्त्रं भ्रातरं वा सुहृत्तमम् । लोभाविष्टो नरो हन्ति स्वामिनं वा सहो- दरम् ॥ लोभेन बुद्धिश्चलति लोभो जनयते तृषाम् । तृषार्तो दुःखमाप्नोति परत्रेह च मानवः ॥ लोभाविष्टो नरो वित्तं वीक्षते न स चापदम् । दुग्धं पश्यति भार्ज्जारो यथा न लगुडा- हतिम् ॥ प्रायेण धनिनामेव धनलोभो निरन्तम् ।

पश्य कोटिद्वयोपेतं लक्षाय प्रणतं धनुः ॥ नात्यर्थमर्थार्थितया लुब्धमुद्वेजयेज्जनम् । अब्धिर्दत्त्वाश्वरत्नं स्त्रीर्मथ्यमानोऽसृजद्विषम् ॥ लोभः सदा विचिन्त्यो लुब्धेभ्यः सर्व्वतो भयं दृष्टम् । कार्य्याकार्य्यविचारो लोभविमूढस्य नास्त्येव ॥ सत्यप्रशमतपोभिः शस्त्रधनैः शास्त्रवेदि- भिर्विजितः । लोभो वत प्रविष्टः कुटिलं हृदयं किराती- नाम् ॥ स्नेहोपपन्न इति पूर्णदशाविशेष- शाली स्वमात्मनि वसुप्रकरं निधाय । लब्धोदये तमथ गृह्णति पद्मबन्धौ दीपा भवन्ति कलुषा बलवान् हि लोभः ॥ यद्दुर्गामटवीमटन्ति विकटं क्रामन्ति देशान्तरं गाहन्ते गहनं समुद्रमथनक्लेशं कृषिं कुर्व्वते । सेवन्ते कृपणं पतिं गजघटासङ्घट्टदुःसञ्चरं सर्पन्ति प्रधनं धनान्धितधियस्तल्लोभविस्फू- र्ज्जितम् ॥” * ॥) लोभी, [न्] त्रि, (लोभोऽस्यास्तीति । लोभ + इनिः ।) लोभयुक्तः । तत्पर्य्यायः । गृध्नुः २ गर्द्धनः ३ लुब्धः ४ अभिलाषुकः ५ तृष्णकः ६ लोलुपः ७ लोलुभः ८ । इति जटाधरः ॥ लिप्सुः ९ । इति हेमचन्द्रः ॥ लोभ्यः, पुं, (लुभ्यते इति । लुभ + यत् ।) मुद्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ लोभनीये, त्रि ॥ लोम, [न्] क्ली, (लूयते छिद्यते इति । ल + “नामन्सीमन्व्योमन्रोमन्लोमन्पाप्मन्ध्यामन् ।” उणा० ४ । १५० । इति मनिन्प्रत्ययेन साधुः ।) शरीरस्थकेशः । तत्पर्य्यायः । तनूरुहम् २ रोम ३ । इत्यमरः ॥ तनुरुहम् ४ तनुरुट् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मुण्डकोपनिषदि । १ । १ । ७ । “यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति । यथा सतः पुरुषात् केशलोमानि तथाक्षरात् सम्भवतीह विश्वम् ॥”) तत्तु गर्भस्थस्य षष्ठे मासि भवति । इति सुख- बोधः ॥ अपि च । “षष्ठे मासि च नारीणां वैदिके नाधिकारिता । उदरस्थस्य बालस्य नखलोमप्रवर्त्तनात् ॥” इति स्मृतिः ॥ (तथास्य विवृतिः । “अस्थो मलानि लोमानि असङ्ख्यानि भवन्ति हि । सन्ति यावन्ति लोमानि तावन्तो लोम- कूपकाः ॥ अङ्गप्रत्यङ्गनिर्वृत्तिः स्वभावादेव जायते । सन्निवेशञ्च गात्राणां नात्रास्ते कारणान्तरम् ॥” निर्वृत्तिः सिद्धिः स्वभावात् ईश्वरात् । सन्निबेशो रचनाविशेषः । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

लोमं, क्ली, लाङ्गूलम् । इति जटाधरः ॥ (रोम । यथा, तैत्तिरीयसंहितायाम् । ५ । १ । ६ । २ । “अथो शन्त्वायाजलोमैः संसृजत्येषा वा अग्नेः प्रिया तणूर्यदजेति ॥”) लोमकरणी, स्त्री, मांसच्छदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोमकर्णः, पुं, (लोमयुक्तौ कर्णौ यस्य ।) शशकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “लम्बकर्णः शशः शूली लोमकर्णो विलेशयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) लोमयुक्तकर्णविशिष्टे, त्रि ॥ लोमघ्नं, क्ली, (लोमानि हन्तीति । हन + टक् ।) इन्द्रलुप्तकम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ टाक इति भाषा ॥ लोमघातके, त्रि ॥ लोमपादः, पुं, (लोमानि पादयोर्यस्य ।) अङ्ग- देशीयराजविशेषः । स तु ऋष्यशृङ्गमुनि- श्वशुरः । इति रामायणम् ॥ (अयं हि सूर्य्य- वंशावतंसस्य दशरथस्य सखा । विप्रावमान- नात एवास्य राष्ट्रे बहुकालं अवग्रहः सम्बभूव तत एवासौ काश्यपं ऋष्यशृङ्गं स्वराष्ट्रे आनीय शान्तां नाम दशरथकन्यामस्मै दत्त- वान् । एतद्वृत्तान्तन्तु महाभारते वनपर्व्वणि ११० अध्यायतो विशेषतो द्रष्टव्यम् ॥) लोमपादपूः, स्त्री, (लोमपादस्य पूः ।) पुरी- विशेषः । अधुना भागलपुर इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । चम्पा २ मालिनी ३ कर्णपूः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ लोमफलं, क्ली, (लोमयुक्तं फलम् ।) भव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोमविषः, पुं, (लोम्नि विषं यस्य ।) व्याघ्रादिः । इति हेमचन्द्रः ॥ लोमशः, पुं, (लोमानि सन्त्यस्येति । लोमन् + “लोमादिभ्यः शः ।” इति शः ।) मुनिविशेषः । (मुनिवरोऽयं तीर्थगमनाभिलाषिणः सानुजस्य युधिष्ठिरस्यानुगामी सर्व्वतीर्थवृत्तान्तमस्मै विज्ञा- पयामासेति महाभारते वनपर्व्वणि द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) मेषः । अतिलोमान्विते, त्रि । इति मेदिनी । शे, २७ ॥ यथा, -- “कदाचिद्दन्तुरो मूर्खः कदाचिल्लोमशः सुखी ॥” इति सामुद्रकम् ॥ (धान्यापहरणरूपकर्म्मविपाकात् लोमशो भवति । यथा, महाभारते । १३ । १११ । ११९ । “ध्यान्यं हृत्वा तु पुरुषो लोमशः संप्रजायते ॥”) लोमशकाण्डा, स्त्री, (लोमशः काण्डो यस्याः ।) कर्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्कटीशब्दे ऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) लोमशपर्णिनी, स्त्री, (लोमशं पर्णमस्त्यस्या इति । इनि । ङीप् ।) माषपर्णी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ लोमशपुष्पकः, पुं, (लोमशानि पुष्पाणि यस्य । कप् ।) शिरीषवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोमशमार्ज्जारः, पुं, (लोमशो लोमबहुलो मार्ज्जारः ।) मार्जारविशेषः । गन्धगकुला ।

पृष्ठ ४/२३५

इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पूतिकः २ मार- जातकः ३ सुगन्धी ४ मूत्रपातनः ५ गन्ध- मार्ज्जारकः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य मुष्कगुणाः । “गन्धमार्ज्जारवीर्य्यन्तु वीर्य्यकृत् कफवातहृत् । कण्डुकोष्ठहरं नेत्र्यं सुगन्धं स्वेदगन्धनुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लोमशा, स्त्री, (लोमानि सन्त्यस्या इति । लोमन् + श । टाप् ।) काकजङ्घा । मांसी । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “नलदं नन्दिनी पेषी मांसी कृष्णजटा जटी । किरातिनी च जटिला लोमशा तु तपस्विनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) वचा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वचोग्रगन्धा षड्ग्रन्था गोलोमी शतपर्व्विका । क्षुद्रपत्री च मङ्गल्या जटिलोग्रा च लोमशा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) शूकशिम्बिः । महामेदा । कासीसम् । शाकिनी- भेदः । इति मेदिनी । शे, २७ ॥ अतिवला । इति विश्वः ॥ शणपुष्पी । एर्व्वारुः । गन्धमांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोमशातनं, क्ली, (लोम्नां शातनम् ।) लोम- पातनम् । तस्यौषधानि यथा, -- “हरितालं शङ्खचूर्णं कदलीदलभस्मना । एतद्द्रव्येण चोद्बर्त्त्य लोमशातनमुत्तमम् ॥ लवणं हरितालञ्च तण्डुल्याश्च फलानि च । लाक्षारससमायुक्तं लोमशातनमुत्तमम् ॥ सुधा च हरितालञ्च शङ्खञ्चैव मनःशिला । सैन्धवेन सहैकत्र छागमूत्रेण पेषयेत् । तत्क्षणोद्बर्त्तनादेव लोमशातनमुत्तमम् ॥” इति गारुडे १८५ अध्यायः ॥ (तथाच । “भल्लातकं बिडङ्गञ्च यवक्षारञ्च सैन्धवम् । मनःशिला शङ्खचूर्णं तैलपक्वं तथैव च । लोमानि शातयत्येव नात्र कार्य्या विचारणा ॥” इति वैद्यके भैषज्यधन्वन्तरौ वशीकरणाद्यधि- कारे ॥ * ॥) लोमहर्षणं, क्ली, (लोम्नां हर्षणमिव ।) रोमाञ्चः । इत्यमरः ॥ (लोम्नां हर्षणमस्नादिति । रोमाञ्च- कारके, त्रि । यथा, महाभारते । ६ । ६७ । १३ । “तस्मिन् महाभये घोरे तुमुले लोमहर्षणे । ववर्षुः शरजालानि क्षत्रिया युद्धदुर्म्मदाः ॥”) लोमहर्षणः, पुं, (विचित्रपुराणकथाश्रवणात् लोम्नां हर्षणं उद्गमो यस्मात् ।) सूतः । यथा, “पुराणसंहितां चक्रे पुराणार्थविशारदः । प्रख्यातो व्यासशिष्योऽभूत् सूतो वै लोभहर्षणः ॥ पुराणसंहितां तस्मै ददौ व्यासो महामुनिः ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे ७ अध्यायः ॥ * ॥ स च बलरामेण हतः । यथा, -- “तथा क्षेत्रे सूतपुत्त्रो निहतो लोमहर्षणः । बलरामास्त्रयुक्तात्मा नैमिषेऽभूत् स्ववाञ्छया ॥” इति कल्किपुराणे २७ अध्यायः ॥

लोमहृत्, पुं, (लोमानि हरति नाशयतीति । हृ + क्विप् ।) हरितालम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लोमालिका, स्त्री, (लोमाल्या लोमश्रेण्या काय- तीति । कै + कः । टाप् ।) शृगालिका । यथा, -- “लोमालिका दीप्तजिह्वा किखिरुल्कामुखी च सा ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लोलः, त्रि, (लोडतीति । लुड विलोडने + अच् ।) चञ्चलः । (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । १४१ । “पल्लवोपमितिसाम्यसपक्षं दष्टवत्यधरविम्बमभीष्टे । पर्य्यकूजि सरुजेव तरुण्या- स्तारलोलवलयेन करेण ॥”) साकाङ्क्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ७ । २३ । “ह्रीयन्त्रणामानशिरे मनोज्ञा- मन्योन्यलोलानि विलोचलानि ॥” पुं, तामसमनुः । इति मार्कण्डेयपुराणम् । ७४ । ४१ ॥) लोला, स्त्री, (लोल + टाप् ।) जिह्वा । लक्ष्मीः । इति मेदिनी । ले, ४७ ॥ चञ्चला स्त्री च । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६०८ । “सर्व्वाङ्गमर्पयन्ती लोला सुप्तं श्रमेण शय्यायाम् । अलसमपि भाग्यवन्तं भजते पुरुषायितेव श्रीः ॥” चतुर्द्दशाक्षरवृत्तिविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्य लक्षणादिकं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) लोलार्कः, पुं, (लोलनामा अर्कः ।) सूर्य्यः । यथा, पुलस्त उवाच । “ततः सुकेशिवचनात् सर्व्व एव निशाचराः । तेनोदितन्तु ते धर्म्मं चक्रुर्मुदितमानसाः ॥ ततः प्रवृद्धिं सुतरामगच्छन्त निशाचराः । पुत्त्रपौत्त्रार्थसंयुक्ताः सदाचारसमन्विताः ॥ तज्ज्योतिस्तेजसा तेषां राक्षसानां महात्मनाम् । गन्तुं नाशक्नुवन् सूर्य्यो नक्षत्राणि च चन्द्रमाः ॥ ततस्त्रिभुवनं ब्रह्मन् निशाचरपुरोऽभवत् । दिवा सूर्य्यस्य सदृशः क्षणदायाञ्च चन्द्रवत् ॥ ततः क्रोधाभिभूतेन भानुना विप्रभेदिभिः । भानुभी राक्षसपुरं तद्दृष्टञ्च यथेच्छया ॥ तद्भानुना तदा दृष्टं क्राधाध्मातेन चक्षुषा । निपपाताम्बराद्दृष्टः क्षीणपुण्य इव ग्रहः ॥ पतमानं समालोक्य पुरं शालङ्कटङ्कटः । नमो भवाय सर्व्वाय इदमुच्चैरधीयत ॥ तेषां क्रन्दितमाकर्ण्य चारणा गगनेचराः । हाहेत्युच्चुक्रुशुः सर्व्वे हरभक्तः पतत्यसौ ॥ तच्चारणवचः शर्व्वः श्रुतवान् सर्व्वतोऽव्ययः । श्रुत्वा स चिन्तयामास केनासौ पात्यते भुवि ॥ ज्ञातवान् देवपतिना सहस्रकिरणेन तत् । पातितं राक्षसपुरं ततः क्रुद्धस्त्रिलोचनः ॥ क्रुद्धस्तु भगवान् दृग्भिर्भानुमन्तमपश्यत । दृष्टमात्रस्त्रिनेत्रेण निपपात ततोऽम्बरात् ॥ ततो ब्रह्मा सुरपतिः सुरैः सार्द्धं समभ्ययात् ।

रम्यं महेश्वरावासं मन्दरं रविकारणात् ॥ गत्वा दृष्ट्वा च देवेशं शङ्करं शूलपाणिनम् । प्रसाद्य भास्करार्थाय वाराणस्यामुपानयत् ॥ ततो दिवाकरं भूयः पाणिनादाय शङ्करः । कृत्वा नामास्य लोलेति रथमारोपयत् पुनः ॥ आरोपिते दिनकरे ब्रह्माभ्येत्य सुकेशिनम् । सबान्धवं सनगरं पुनरारोपयद्दिवि ॥” इति श्रीवामनपुराणे सुकेशिचरिते लोलार्क- जननं नाम १५ अध्यायः ॥ लोलिका, स्त्री, (लोलतीति । लुल + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) चाङ्गेरी । यथा, -- “क्षुद्रा दन्तशठाम्बष्ठा चाङ्गेरी लोलिका च सा ॥” इति जटाधरः ॥ लोलितः, त्रि, श्लथः । झोला इति भाषा । लुल विमर्द्दे अस्माद्भावे घञि लोलः सोऽस्य जातः इत्यर्थे इतप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ लोलुपः, त्रि, (गर्हितं लुम्पतीति । लुप + यङ् + अच् ।) अतिलुब्धः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १ । ४० । “तथापि वाचालतया युनक्ति मां मिथस्त्वदाभाषणलोलुपं मनः ॥”) लोलुभः, त्रि, (भृशं लुभ्यतीति । लुभ + यङ् + अच् ।) लोलुपः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ११७ । ४६ । “स्त्रियोऽपीच्छन्ति पुंभावं यं दृष्ट्वा रूपलोलुभाः । तस्यास्ते को भवेन्नार्थी तुल्यरूपः स किं पुनः ॥”) लोष्ट, ङ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, लोष्टते धान्यं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ लोष्टं, क्ली, (लोष्टते इति । लोष्ट + अच् ।) लौहमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लेष्टुः । इत्यमरः ॥ लोष्टः, पुं क्ली, (लोष्ट्यते इति । लोष्ट + घञ् । यद्वा, लूयते इति । लू + “लोष्टपलितौ ।” उणा० ३ । ९२ । इति क्तप्रत्ययेन निपातितः ।) मृत्तिकाखण्डम् । डेला इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । लोष्टुः २ । इति शब्दरत्नावली अम- रश्च ॥ लोष्टुः ३ दलिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, वेतालपञ्चविंशत्याम् । १ । “अहौ वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा मणौ वा लोष्टे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा । तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु दिवसाः क्वचित्पुण्येऽरण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः ॥”) लोष्टघ्नः, पुं, (लोष्टं हन्तीति । हन + टक् ।) लेष्टुभेदनः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ लोष्टभेदनः, पुं, (भिनत्तीति । भिद् + ल्युः । लोष्टस्य भेदनः ।) लोष्टभङ्गसाधनमुद्गरः । मै इति ख्याते इति केचित् । तत्पर्य्यायः । लेष्टुभेदनः २ लोष्टघ्नः ३ लेष्टुघ्नः ४ कोटिशः ५ कोटीशः ६ । इत्यमरटीका ॥ लोष्टुः, पुं, लोष्टः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ४/२३६

लोहं, क्ली, अगुरु । इत्यमरः ॥ (अथास्य पर्य्यायः । “अगुरुप्रवरं लोहं राजार्हं योगजन्तथा । वंशिकं क्रिमिजं वापि क्रिमिजग्धमनार्यकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लोहः, पुं, क्ली, (लूयतेऽनेनेति । लू + बाहुलकात् हः ।) लौहम् । जोङ्गकम् । सर्व्वतैजसम् । इति मेदिनी । हे, ८ ॥ रुधिरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अथ मुण्डलोहस्य पर्य्यायः । मुण्डम् २ मुण्डा- यसम् ३ दृषत्सारम् ४ शिलात्मजम् ५ अश्म- जम् ६ कृषिलोहम् ७ आरम् ८ कृष्णायसम् ९ ॥ अथ तीक्ष्णलोहस्य पर्य्यायः । तीक्ष्णम् २ शस्त्रायसम् ३ शस्त्रम् ४ पिण्डम् ५ पिण्डा- यसम् ६ शठम् ७ आयसम् ८ निशितम् ९ तीव्रम् १० खड्गम् ११ मुण्डजम् १२ अयः १३ चित्रायसम् १४ चीनजम् १५ । अस्य गुणाः । रूक्षत्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । वातपित्त- कफप्रमेहपाण्डुशूलनाशित्वम् । तीक्ष्णत्वम् । मुण्डाधिकगुणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ लोहस्योत्पत्तिनामलक्षणगुणाः । “पुरा लोमिलदैत्यानां निहतानां सुरैर्युधि । उत्पन्नानि शरीरेभ्यो लोहानि विविधानि च ॥ लोहोऽस्त्री शस्त्रकं तीक्ष्णं पिण्डं कालाय- सायसी । गुरुता दृढतोत्क्लेदकफदाहस्य कारिता । अश्मदोषः सुदुर्गन्धो दोषाः सप्तायसस्य तु ॥ लोहं तिक्तरसं शीतं मधुरं तुवरं गुरु । रूक्षं वयस्यं चक्षुष्यं लेखनं वातलं जयेत् ॥ कफं पित्तं गरं शूलं शोथार्शःप्लीहपाण्डुताः । मेदोमेहकृमीन् कुष्ठं तत्किट्टं तद्बदेव हि ॥ षण्डत्वकुष्ठामयमृत्युदं भवेत् हृद्रोगशूलौ कुरुतेऽश्मरीञ्च । नानारुजाञ्चापि तथा प्रकोपं करोति हृल्लासमशुद्धलोहम् ॥ जीवहारि मदकारि चायसं चेदशुद्धिमदसंस्कृतं ध्रुवम् । पाटवं न तनुते शरीरके दारुणां हृदि रुजाञ्च यच्छति ॥” * ॥ तत्र सारलोहस्य लक्षणं गुणाश्च । “क्षमाभृच्छिखराकाराण्यङ्गान्यम्लेन लेपिते । लोहे स्युर्यत्र सूक्ष्माणि तत्सारमभिधीयते ॥ लोहं साराह्वयं हन्याद्ग्रहणीमतिसारकम् । अर्द्धसर्व्वाङ्गजं वातं शूलञ्च परिणामजम् । छर्द्दिञ्च पीनसं पित्तं श्वासमाशु व्यपोहति ॥” अथ कान्तलोहस्य लक्षणं गुणाश्च । पत्पात्रे न प्रसरति जले तैलबिन्दुः प्रतप्ते हिङ्गुर्गन्धं त्यजति चनिजं तिक्ततां निम्बकन्दः । तप्तं दुग्धं भवति शिखराकारकं नैति भूमिं कृष्णाङ्गः स्यात् सजलचणकः कान्तलोहं तदुक्तम् ॥ गुल्मोदरार्शःशूलाममामवातं भगन्दरम् । कामलाशोथकुष्ठानि क्षयं कान्तमयो जयेत् ॥

प्लीहानमम्लपित्तञ्च यकृच्चापि शिरोरुजम् । सर्व्वान्रोगान् विजयते कान्तलोहं न संशयः । बलं वीर्य्यं वपुःपुष्टिं कुरुतेऽग्निं विवर्द्धयेत् ॥” अथ किट्टी । “ध्मायमानस्य लोहस्य मलं मण्डूरमुच्यते । लोहसिंहानिका किट्टी सिंहानञ्च निगद्यते ॥ यल्लोहं यद्गुणं प्रोक्तं तत्किट्टमपि तद्गुणम् ॥” अथ लोहस्याशुद्धस्य दोषमाह । “षण्डत्वकुष्ठामयमृत्युकारि हृद्रोगशूलौ कुरुतेऽश्मरीञ्च । नानारुजानाञ्च तथा प्रकोपं कुर्य्याच्च हृल्लासमशुद्धलोहम् ॥” अथ लोहस्य दोषशान्तये शोधनमभिधीयते । “पत्तलीकृतपत्राणि लोहस्याग्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत्तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये च त्रिधा त्रिधा । एवं लोहस्य पत्राणां विशुद्धिः संप्रजायते ॥” अथ लोहस्य मारणविधिः । “शुद्धलोहभवं चूर्णं पातालगरुडीरसैः । मर्द्दयित्वा पुटेद्वह्रौ दद्यादेवं पुटद्धयम् ॥ पुटत्रयं कुमार्य्याश्च कुठारच्छिल्लिकारसैः । पुटषट्कं ततो दद्यादेवं तीक्ष्णमृतिर्भवेत् ॥” अन्यच्च । “क्षिपेद्द्वादशमांशेन दरदं तीक्ष्णचूर्णतः । मर्द्दयेत् कन्यकाद्रावैर्यामयुग्मं ततः पुटेत् । एवं सप्तपुटैर्मृत्युं लोहचूर्णमवाप्नुयात् ॥ सत्योऽनुभूतो योगीन्द्रैः क्रमोऽन्यो लोहमारणे । कथ्यते रामराजेन कौतूहलधियाधुना ॥ सूतकाद्द्विगुणं गन्धं दत्त्वा कुर्य्याच्च कज्जलीम् । द्वयोः समं लौहचूर्णं मर्द्दयेत् कन्यकाद्रवैः ॥ यामयुग्मं ततः पिण्डं कृत्वा ताम्रस्य पात्रके । घर्म्मे धृत्वा रूवुकस्य पत्रैराच्छादयेद्बुधः ॥ यामद्बयाद्भवेदुष्णं धान्यराशौ न्यसेत्ततः । दत्त्वोपरि शरावञ्च त्रिदिनान्ते समुद्धरेत् ॥ पिष्ट्वा च गालयेद्वस्त्रादेवं वारितरं भवेत् । दाडिमस्य दलं पिष्ट्वा तच्चतुर्गुणवारिणा ॥ तद्रसेनायसश्चूर्णं सन्नीयात् प्लावयेदपि । आतपे शोषयेत्तच्च पुटेदेव पुनः पुनः । एकविंशतिवारैस्तत्म्रियते नात्र संशयः । एवं सर्व्वाणि लोहानि स्वर्णादीन्यपि मारयेत् ॥” एवं मारितलोहस्य गुणाः । “लोहं तिक्तं सरं शीतं कषायं मधुरं गुरु । रूक्षं वयस्यं चक्षुष्यं लेखनं वातलं जयेत् ॥ कफं पित्तं गरं शूलं शोफार्शःप्लीहपाण्डुताः । मेदोमेहकृमीन् कुष्ठं तत्किट्टं तद्बदेव हि ॥ गुञ्जामेकां समारभ्य यावत् स्युर्नवरक्तिकाः । तावल्लोहं समश्नीयाद्यथादोषानलं नरः ॥ कुष्माण्डं तिलतैलञ्च माषान्नं राजिकान्तथा । मद्यमम्लरसञ्चैव वर्जयेल्लोहसेवकः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लोहपात्रे भक्षणनिषेधो यथा, -- “यदा तु आयसे पात्रे पक्वमश्नाति वै द्बिजः ।

स पापिष्ठोऽपि भुङ्क्तेऽन्नं रौरवे परिपच्यते ॥” इति मत्स्यसूक्ततन्त्रम् ॥ अपि च । “अयःपात्रे पयःपानं गव्यं सिद्धान्नमेव च । भृष्टादिकं मधु गुडं नारिकेलोदकन्तथा ॥ फलं मूलञ्च यत्किञ्चिदभक्ष्यं मुनिरब्रवीत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ (अश्मन एवास्य उत्पत्तिः श्रूयते । यथा, मनुः । ९ । ३२१ । “अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्त्रमश्मनो लोहमुत्थितम् । तेषां सर्व्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति ॥” पुं, छागः । स तु लक्षणान्वितः कृष्णवर्णो रक्त- वर्णो वा । यथा, मनुः । ३ । २७२ । “कालशाकं महाशल्काः खड्गलोहामिषं मधु । आनन्त्यायैव कल्पन्ते मुन्यन्नानि च सर्व्वशः ॥” पार्व्वत्यजातिविशेषः । यथा, महाभारते । २ । २७ । २५ । “लोहान् परमकाम्बोजानृषिकानुत्तरानपि । सहितांस्तान् महाराज व्यजयत् पाक- शासनिः ॥” रक्तवर्णे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १३६ । २३ । “भ्रमतश्च वराहस्य लोहस्य प्रमुखे समम् । पञ्चबाणान् सुसंयुक्तान् स मुमोचैकबाणवत् ॥”) लोहकण्टकः, पुं, (लोहवत् कण्टकं यत्र ।) मदनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लौहमय- कण्टकश्च ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४७४ । “सखि लोहकण्टकनिभस्तथा तथा मदन- विशिखोऽपि ॥”) लोहकान्तं, क्ली, (लोहः कान्तोऽस्येति ।) अय- स्कान्तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहकारः, पुं, (लोहं लोहमयं शस्त्रादि करो- तीति । कृ + अण् ।) लौहकारकः । इति हलायुधः ॥ (यथा, गो० रामायणे । २ । ९० । २३ । “प्रख्याताश्चर्म्मकाराश्च लोहकारास्तथैव च ॥”) लोहकारकः, पुं, (लोहं तन्मयशस्त्रादि करो- तीति । कृ + ण्वुल् ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । कामार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । व्योकारः २ इत्यमरः ॥ लौहकारः ३ अयस्कारः ४ कर्म्म- कारः ५ कर्म्मारः ६ । इति भरतरभसौ ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा । “गोपालात्तन्त्रवाय्यां वै कर्म्मकारोऽप्यभूत् सुतः ॥” इति पराशरपद्धतिः ॥ लोहकिट्टं, क्ली, (लोहस्य किट्टम् ।) लोहमलम् । तत्पर्य्यायः । किट्टम् २ लोहचूर्णम् ३ अयोमलम् ४ लोहजम् ५ कृष्णचूर्णम् ६ लोष्टम् ७ लोह- मलम् ८ । (यथा, सुश्रुते । ६ । ४४ । “मूत्रस्यितं सैन्धवसंप्रयुक्तं मांसं पिबेद्वापि हि लोहकिट्टम् ॥”) अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कृमिवातपक्तिशूलमहच्छूलमेहगुल्मशोफनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च ।

पृष्ठ ४/२३७

“ध्मायमानस्य लोहस्य मलं मण्डूरमुच्यते । लोहसिंहानिका किट्टी सिंहाङ्गञ्च निगद्यते ॥ यल्लोहं यद्गुणं प्रोक्तं तत्किट्टमपि तद्गुणम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्योद्धरणादिविधिः । “शतोर्द्ध्वमुत्तमं किट्टं मध्यञ्चाशीतिवार्षिकम् । अधमं षष्टिवर्षोयं ततो हीनं विषोपमम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाद्य- धिकारे ॥ “कुरवं पथ्याचूर्णं द्विपलगन्धाश्मलोहकिट्टञ्च । शुद्धरसस्यार्द्धपलं भृङ्गस्य रसं केशराजस्य ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे परिणामशूलाधि- कारे ॥) लोहचूर्णं, क्ली, (लोहस्य चूर्णम् ।) लोहकिट्टम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७६ । ३ । “माक्षीकधातुमधुपारदलोहचूर्ण- पथ्याशिलाजतुविडङ्गकृतानि योऽद्यात् । सैकानि विंशतिरहानि जरान्वितोऽपि सोऽशीतिकोऽपि रमयत्यबलां युवेव ॥”) लोहजं, क्ली, (लोहात् जायते इति । जन् + डः ।) लोहकिट्टम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायो- ऽस्य यथा, “मण्डूरं लोहजं किट्टम् ।” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कांस्यम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ लोहद्रावी [न्] पुं, (लोहानि द्रावयतीति । द्रु + णिच् + णिनिः ।) टङ्कणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (टङ्कणशब्देऽस्य विषयो विज्ञेयः ॥) लोहनालः, पुं, (लोहस्य नालं दण्डो यत्र ।) नाराचः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लोहपृष्ठः, पुं, (लोहस्येव कठिनं श्यामलं वा पृष्ठं यस्य ।) कङ्कपक्षी । इत्यमरः ॥ लौहमय- पृष्ठयुक्ते, त्रि ॥ लोहप्रतिमा, स्त्री, (लोहस्य प्रतिमा ।) लौह- मयी प्रातमा । तत्पर्य्यायः । सूर्म्मी २ स्थूणा ३ । इत्यमरः ॥ शूर्म्मी ४ शूर्म्मिः ५ शूर्म्मः ६ । इति भरतः ॥ शूर्म्मिका ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ लोहमयं, त्रि, लोहात्मकम् । लोहनिर्म्मितम् । लोहशब्दात् तद्रूपार्थे मयट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, छान्दोग्योपनिषदि । ६ । १ । ५ । “यथा सौम्यैकेन लोहमणिना सर्व्वं लोहमयं विज्ञातं स्याद्बाचारम्भणं विकारो नामधेयं लोहमित्येव सत्यम् ॥”) लोहमारकः, पुं, (लोहं मारयति जारयतीति । मृ + णिच् + ण्वुल् ।) शालिञ्चशाकः । इति त्रिकाण्डशेषराजनिर्घण्टौ ॥ लोहलः, पुं, (लोहं लातीति । ला + कः ।) शृङ्खलाचार्य्यः । इति मेदिनी । ले, १२९ ॥ लोहलः, त्रि, (लोहमिव लातीति । ला + कः ।) अव्यक्तवाक् । इत्यमरः ॥ लोहग्राहकश्च ॥ लोहवरं, क्ली, (लोहेषु सर्व्वतैजसेषु वरम् ।) स्वर्णम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

लोहश्लेषणः, पुं, (लोहानि सर्व्वतैजसानि श्लेष- यति योजयतीति । श्लेषि + ल्युः ।) टङ्कणः । इति हेमचन्द्रः ॥ लोहसङ्करं, क्ली, (लोहानां सङ्करो यत्र ।) वर्त्त- लोहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मिश्रिततैज- सञ्च ॥ लोहाख्यं, क्ली, (लोहमेव आख्या यस्य ।) अगुरु । इति रत्नमाला ॥ लोहाभिसारः, पुं, (लोहानां शस्त्रादीनां अभि- सारो यत्र ।) लोहाभिहारः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ लोहाभिहारः, पुं, (लोहानामभिहारो यत्र ।) शस्त्रभृतां राज्ञां नीराजनाविधिः । इत्यमरः ॥ महानवमीदीक्षायां अश्वादीनां नीराजने सति पश्चात् शस्त्रधारिणां राज्ञां यः शास्त्रोक्तो निर्म्मञ्छनप्रधानो विधिः प्रस्थानात् प्राक् स लोहाभिहारः । लोहस्य शस्त्रस्य अभिहारः सर्व्वतो हरणमत्रेति बहुव्रीहिः । लोहाभिहार इत्युक्तो विधिर्नीराजनोत्तर इत्यमरमाला ॥ लोहोऽस्त्री शस्त्रके लौहे इति मेदिनी ॥ लोहा- भिसार इति पठन्त्यन्ये तत्र लोहं शस्त्र अभि- सार्य्यते प्रस्थाप्यतेऽत्रेति घञ् वाहनायुधादे- र्निःशेषेण राजनं यत्र सा नीराजना नीरस्य शान्त्युदकस्य अजनं क्षेपो यत्र सा नीराजना वा । इति भारतः ॥ लोहार्गलं, क्ली, (लोहस्य अर्गलमिव ।) तीर्थ- विशेषः । यथा, -- वराह उवाच । “शृणु देवि च तत्त्वेन यन्मां त्वं परिपृच्छसि । गुह्यमन्यच्च वक्ष्यामि महतः कर्म्मणो गतिः ॥ ततः सिद्धवटे गत्वा त्रिंशद्योजनदूरतः । म्लेच्छमध्ये वरारोहे हिमवन्तं समाश्रितम् ॥ तत्र लोहार्गलं नाम निवासो मे विधीयते । गुह्याः पञ्चदशा यत्र समन्तात् पञ्चयोजनम् ॥ सुलभं पुण्ययुक्तानां मम कर्म्मानुसारिणाम् । तत्र तिष्ठाम्यहं भद्रे ! उदीचीं दिशमास्थितः ॥ तत्र ब्रह्मा च रुद्रश्च स्कन्दन्द्रश्च मरुद्गणाः । आदित्या वसवो रुद्रा अश्विनौ च महौजसः ॥ सोमो बृहस्पतिश्चैव ये चान्ये च दिवौकसः । तेषाञ्चैवार्गलं दत्त्वा चक्रं गृह्य महौजसम् ॥ ततो मे दानवाः सर्व्वे क्रमन्तो लोकमुत्तमम् । मया चैवान्तरं कृत्वा कृत्वा मायाञ्च वैष्णवीम् ॥ शतकोटिसहस्राणि शीघ्रमेव निपातितम् । एवं लोहार्गलेत्यासीन्नाम मे तच्च कारितम् ॥ एकधारा पतत्यत्र इन्द्रगोपकसन्निभा । यस्तत्र कुरुते स्नानं सप्तरात्रोषितो नरः ॥ ब्रह्मलोकं समासाद्य ब्रह्मणा सह मोदते । अथात्र मुञ्चते प्राणानहङ्कारविवर्ज्जितः ॥ ब्रह्मलोकं परित्यज्य मम लोकं प्रपद्यते । गुह्याख्याने महाभागे क्षेत्रे लोहार्गले मम ॥ सिद्धिकामेन मर्त्येन गन्तव्यं नात्र संशयः ॥ एतत्ते कथितं भद्रे लीहार्गलनिवासिनः ।

माहात्म्यं पद्मपत्राक्षि गुह्यं पञ्चमहौजसम् । मङ्गल्यञ्च पवित्रञ्च मम भक्तसुखावहम् ॥” इत्यादि वराहपुराणे लोहार्गलमाहात्म्यवर्णनं नामाध्यायः ॥ * ॥ लौहकीलके क्ली स्त्री च ॥ लोहि, क्ली, श्वेतटङ्कणम् । इति कश्चिद्राज- निर्घण्टः ॥ लोहिका, स्त्री, (लोहमस्त्यत्रेति । लोह + ठन् ।) लौहपात्रम् । तत्पर्य्यायः । खरसोन्दः २ खर- पात्रम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लोहितं, क्ली, (रुह्यते इति । रुह + “रुहे- रश्च लो वा ।” उणा० ३ । ९४ । इति इतन् रस्य लत्वञ्च ।) रक्तगोशीर्षम् । कुङ्कु- मम् । रक्तचन्दनम् । इति मेदिनी । ते, १४७ ॥ पत्तङ्गम् । हरिचन्दनम् । तृणकुङ्कुमम् । रुधि- रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः ॥ ४ । ५६ । “नाप्सु मूत्रं पुरीषं वा ष्ठीवनं वा समुत्सृजेत् । अमेध्यलिप्तमन्यद्बा लोहितं वा विषाणि षा ॥”) युद्धम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (सरोवरविशेषः । इति मात्स्ये । १२० । १२ ॥ माणिक्यम् । तत्- पर्य्यायो यथा, -- “माणिक्यं पद्मरागः स्याच्छोणरत्नञ्च लोहि- तम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लोहितः, पुं, (रुह + इतन् । रस्य लः ।) नद- विशेषः । (सागरविशेषश्च । यथा, रामायणे । ४ । ४० । ३९ । “ततो रक्तजलं भीमं लोहितं नाम सागरम् । गत्वा प्रेक्षत ताञ्चैव बृहतीं कूटशाल्म- लीम् ॥”) भौमः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ६ । ८ । “मध्येन यदि मघानां गतागतं लोहितः करोति ततः । पाण्ड्यो नृपो विनश्यति शस्त्रोद्योगाद्भयम- वृष्टिः ॥”) रक्तवर्णः । इति मेदिनी । ते, १४८ ॥ रोहित- मत्स्यः । मृगविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ सर्पः । (यथा, महाभारते । २ । ९ । ८ । “वासुकिस्तक्षकश्चैव नागश्चैरावणस्तथा । कृष्णश्च लोहितश्चैव पद्मश्चित्रश्च वीर्य्यवान् ॥”) सुरान्तरः । इति धरणिः ॥ मसूरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्तालुः । रक्तशालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुशुते । १ । ४६ । “षष्टिका यवगोधूमा लोहिता ये च शालयः । मुद्गाढकी मसूराश्च धान्येषु प्रवराः स्मृताः ॥”) बलभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (पर्व्वतविशेषः । इति मात्स्ये । १२० । ११ ॥ कुशद्वीपस्थवर्ष- विशेषः । इति तत्रैव । १२१ । ६५ ॥) लोहितः, त्रि, रक्तवर्णयुक्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ५ । ६ । “लोहितान् वृक्षनिर्यासान् व्रश्चनप्रभवांस्तथा । शेलुं गव्यञ्च पेयूषं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥”)

पृष्ठ ४/२३८

लोहितकं, क्ली, (लोहितमिव । इवार्थे कन् ।) रीतिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहितकः, पुं, (लोहित एव । स्वार्थे कन् ।) मङ्गलग्रहः । इति शब्दमाला ॥ पद्मरागमणिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । १३ । ५२ । “लयनेषु लोहितकनिर्म्मिता भुवः शितिरत्नरश्मिहरितीकृतान्तराः ॥” रक्तवर्णयुक्ते, त्रि । यथा, महाभारते । २ । ९ । ३ । “नीलपीतासितश्यामैः सितैर्लौहितकैरपि । अवतानैस्तथा गुल्मैर्मञ्जरीजालधारिभिः ॥”) लोहितचन्दनं, क्ली, (लोहितं चन्दनमिव ।) कुङ्कुमम् । इत्यमरः ॥ रक्तचन्दनम् ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । १ । ३४ । “परिभ्रमन् लोहितचन्दनोचितः पदातिरन्तर्गिरिरेणुरुंसितः ॥”) लोहितपुष्पकः, पुं, (लोहितं पुष्पमस्य । कप् ।) दाडिमवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ लोहितमृत्तिका, स्त्री, (लोहिता मृत्तिका ।) गैरि- कम् । इति रत्नमाला ॥ रक्तवर्णमृत्तिका च ॥ लोहिता, स्त्री, (लोहित + स्त्रियां टाप् ।) रागा- दिना रक्तवर्णा । इति जटाधरः ॥ वराह- क्रान्ता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहिताक्षः, पुं, (लोहिते अक्षिणी यस्य । सक्- थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् षच् ।) विष्णुः । इति शब्द- माला ॥ कोकिलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्त- वर्णचक्षुर्युक्ते, त्रि । (यथा, महाभारते । १ । ५६ । ६ । “यथा सूतो लोहिताक्षो महात्मा पौराणिको वेदितवान् पुरस्तात् ॥”) लोहिताङ्गः, पुं, (लोहितमङ्गं यस्य ।) मङ्गल- ग्रहः । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे । २२८ । १२ । “वामे च दक्षिणे चैव स्थितौ शुक्रबृहस्पती । शनैश्चरो लोहिताङ्गो लोहितार्कसमद्युतिः ॥”) कम्पिल्लकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोहिताननः, पुं, (लोहितमाननं मुखं यस्य ।) नकुलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तवर्णमुखे, त्रि ॥ लोहितायः, [स्] क्ली, (लोहितमयः ।) ताम्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विशेषोऽस्य ताम्रशब्दे विज्ञेयः ॥) लोहितायसं, क्ली, (लोहितमायसम् ।) रक्तवर्ण लोहजातिः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लोहिनी, स्त्री, (लोहिता + “वर्णादनुदात्ता- दिति ।” ४ । १ । ३९ । इति ङीप् । तकारस्य नकारादेशश्च ।) रक्तवर्णा स्त्री । यथा, -- “रोहिणी रोहिता रक्ता लोहिनी लोहिता च सा ॥” इति जटाधरः ॥ लोहोत्तमं, क्ली, (लोहेषु सर्व्वतैजसेषु उत्तमम् ।) स्वर्णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लौकायतिकः, पुं, (लोकायतमधीते वेद वा । लोकायत + “क्रतूक्थादि सूत्रान्तात् ठक् ।”

४ । २ । ६० । इति ठक् ।) तार्ककभेदः । (यथा, गो० रामायणे । २ । १०९ । २९ । “कच्चिन्नु लौकायतिकान् ब्राह्मणानुपसेवसे । अनर्थकुशला ह्येते मूढाः पण्डितमानिनः ॥”) चार्व्वाकशास्त्रवेत्ता । लोकायतं वेत्ति इत्यर्थे ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नोऽथम् ॥ लौकिकः, त्रि, (लोके विदितः प्रसिद्धो हितो लोकं वेत्ति वा । लोक + ठञ् ।) लोकव्यवहारसिद्धः । यथा, -- “वैदिका लौकिकज्ञैश्च ये यथोक्तास्तथैव ते । निर्णीतार्थास्तु विज्ञेया लोकात्तेषामसंग्रहः ॥” इति कलापव्याकरणे सन्धिवृत्तौ प्रथमप्रकरणम् ॥ लोकाय हित इत्यर्थे च ष्णिकप्रत्ययनिष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ लौकिकता, स्त्री, (लौकिकस्य भावः । लौकिक + तल् ।) लोकव्यवहारसिद्धत्वम् । शिष्टाचारेऽस्य भूरिप्रयोगः ॥ लौकिकाग्निः, पुं, (लौकिकोऽग्निः ।) असंस्कृ- ताग्निः । यथा, श्राद्धतत्त्वे । “न पैत्र्ययज्ञियो होमो लौकिकाग्नौ विधी- यते ॥” लौड, ऋ उन्मादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अलु- लौडत् । इति दुर्गादासः ॥ लौहः, पुं, (लोह एव । प्रज्ञाद्यण् ।) लोहः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ स च पञ्चविधः । यथा । काञ्चिः १ पाण्डिः २ कान्तः ३ कालिङ्गः ४ वज्रकः ५ । अस्य त्रयोदशविध- संस्काराः । यथा । शालिघर्षणम् १ उद्वर्त्तनम् १ अम्लभावनम् ३ आतपशोषः ४ निषेकः ५ मारणम् ६ दलनम् ७ क्षालनम् ८ सूर्य्यपाकः ९ स्थालीपाकः १० चूर्णनम् ११ पुटपाकः १२ पाकनिष्पन्नः १३ । अस्य गुणाः । आयुर्ब्बल- वीर्य्यकामदातृत्वम् । रोगनाशित्वम् । श्रेष्ठ- तमरसायनत्वञ्च । कृष्णवर्णस्य तस्य गुणाः । शोथशूलार्शःकुष्ठपाण्डुप्रमेहमेदवायु-नाशित्वम् । वयःस्थैर्य्यचक्षुस्तेजःकारित्वम् । सारकत्वम् । गुरुत्वञ्च । शोधितस्यास्य गुणौ । सर्व्वरोग- नाशित्वम् । मरणनाशित्वञ्च । अशुद्धस्य तस्य गुणाः । जारणायोग्यत्वम् । आयुर्नाशकत्वञ्च । इति रत्नावल्यादयः ॥ * ॥ (अथास्य शोधनादि- नियमः । “त्रिफलाष्टगुणे तोये त्रिफलाषोडशं पलम् । ततः क्वाथे पादशेषे लौहस्य पलपञ्चकम् ॥ कृत्वा तप्ताणि पत्राणि सप्तवारं निषेचयेत् । ध्रुवं प्रलीयते दोषो गिरिजे लोहसम्भवः ॥” इति लोहशोधनम् ॥ * ॥ “भानुपाकात्तथा स्थालीपाकाच्च पुटपाकतः । निरुत्थो जायते लौहो यथोक्तफलदो भवेत् ॥” इति संक्षिप्तलौहमारणम् ॥ * ॥ “द्वादशांशेन दरदं तीक्ष्णचूर्णस्य मेलयेत् । कन्यानीरेन संमर्द्द्य यामयुग्मञ्च संपुटे ।

पुटेदेवं लौहचूर्णं सप्तधा मारणं व्रजेत् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥”) अन्यत् लोहशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (छाग- विशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ८८ । १३ । “अजेन वापि लौहेन मघास्वेव यतव्रतः । हस्तिच्छायासु विधिवत् कर्म्म व्यजनवीजितम् ॥” लोहशब्दार्थोऽप्यत्र ॥) लौहचारकः, पुं, (लौहेन लौहनिगडेन चारः प्रचारो यत्र ।) नरकभेदः ॥ यत्र निगडैर्वध्यन्ते । इति पुराणम् ॥ लौहजं, क्ली, (लौहात् जायते इति । जन् + डः ।) मण्डूरम् । इति रत्नमाला ॥ लौहभाण्डः, पुं, (लौहस्य भाण्डमिवाकृतिर्यत्र ।) अश्मभालम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हामन्- दिस्ता इति भाषा । लौहनिर्म्मितभाण्डे, क्ली ॥ लौहभूः, स्त्री, (लौहस्य भूरिव ।) कठिनी । सा तु लौहपात्रविशेषः । यथा, -- “लौहात्मा चायुगा लौहा लौहभूः कठिनी- त्यपि ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ लौहमलं, क्ली, (लौहस्य मलम् ।) लोहमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य विषयः । “सद्यो लौहमलाज्यमाक्षिकसिताभागाः समा मानतः पात्रे ताम्रमये दिनान्तमथितं संस्थापये- दातपे पश्चात्तद्घनतां प्रणीय रजनीमेकां बहिः स्थापयेत् । पात्रे ताम्रमये विधेयमथवा पात्रे बवि- र्भाविते ॥ पश्चान्माषचतुष्टयं प्रतिदिनं जग्ध्वा जलं शीतलम् । पेयं भोजनपूर्ब्बमध्यविरतोऽस्वच्छन्दभोज्यैर्नरैः ॥ जेतुं शूलहुताशमान्द्यकसनश्वासाम्लपित्तज्वरो- न्मादापस्मृतिमेहसर्व्वजठराजीणादि सर्व्वा रुजः ॥” इति भैषज्यधन्वन्तरौ शूले चतुःसममण्डूरम् ॥) लौहशङ्कुः, पुं, (लौहस्य शङ्कुयत्र ।) नरकविशषः । यत्र सूचीभिर्भिद्यते । इति पुराणम् ॥ लौह- निर्म्मितकीलकश्च ॥ लौहा, स्त्री, लौहभूः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लौहात्मा, स्त्री, (लौह आत्मा यस्याः ।) लौहभूः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लौहितः, पुं, लोहितः । इति लोहितशब्दात् स्वार्थे ष्ण-(अण्) प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ लोहित- सम्बन्धिनि, त्रि ॥ लौहितीकः, त्रि, (लोहित इव । लोहित + “कर्क- लोहितादीकक् ।” ५ । ३ । ११० । इति ईकक् ।) लोहितवर्णतुल्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ लौहित्यं, क्ली, (लोहितस्य भावः । लोहित + ष्यञ् ।) लोहितत्वम् । इति मेदिनी । ये, १०२ ॥

पृष्ठ ४/२३९

लौहित्यः पुं, (लोहित एव । स्वार्थे ष्यञ् ।) नदभेदः । स च ब्रह्मपुत्त्रः । इति मेदिनी । ये, १०२ ॥ सागरः । इति शब्दमाला ॥ तस्य नदविशेषस्य उत्पत्तिर्यथा, -- सगर उवाच । “अमोघायां कथं जज्ञे लौहित्यो ब्रह्मणः सुतः । कथं शान्तनुभार्य्यायां रतः स कमलासनः ॥ पारस्त्रैणेयपुत्त्रो वा कथं जज्ञे पितामहात् । तत् सर्व्वं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व द्विजोत्तम ॥ और्व्व उवाच । शृणु त्वं नृपशार्द्दूल कथयामि महत्तरम् । आख्यानं ब्रह्मपुत्त्रस्य लौहितस्य महात्मनः ॥ हरिवर्षे महावर्षे शान्तनुर्नाम नामतः । मुनिरासीन्महाभागो ज्ञानवान् सुतपोधनः ॥ तस्य भार्य्या महाभागा अमोघाख्या महा- सती । हिरण्यगर्भस्य मुनेस्तृणवृन्दाश्रमोद्भवा ॥ तया सार्द्धं स कैलासमर्य्यादापर्व्वतेऽवसत् । लोहित्याख्यस्य सरसस्तीरे वै गन्धमादने ॥ एकदा स तपोनिष्ठो निजपुष्पादिगोचरे । जगाम वनमध्यन्तु चिन्वन् बहुफलानि च ॥ तस्मिन्नवसरे ब्रह्मा सर्व्वलोकपितामहः । तत्राजगाम यत्रास्ति अमोघा शान्तनोः प्रिया ॥ तां दृष्ट्वा हेमगर्भाभां युवतीमतिसुन्दरीम् । मोहितो मदनेनाशु तथाभूद्दूषितेन्द्रियः ॥ उदीरितेन्द्रियो भूत्वा जिघृक्षुस्तां महासतीम् । अथाधावत्तदा ब्रह्मा संमुखो मदनार्द्दितः ॥ धावमानं विधातारं दृष्ट्वामोघा महासती । मैवं मैवमिति प्रोक्त्वा पर्णशालां व्यलीयत ॥ इदञ्चोवाच धातारममोघा कुपिता तदा । पर्णशालात्तरगता द्वारमावृत्य तत्क्षणात् ॥ अकार्य्यं न मया कार्य्यं मुनिपत्न्या विगर्हितम् । बलात् प्रमथ्ये चाहं तत्त्वया त्वाञ्च शपाम्यहम् ॥ अमोघया चैवमुक्ते विधातुश्च तदा नृप । रेतश्चस्कन्द च तदैवाश्रमे शान्तनोर्मुनेः ॥ च्युते रेतसि धातापि हंसयानं समास्थितः । लज्जयातिपरीतात्मा द्रुतं वै स्वाश्रमं ययौ ॥ गते वेधसिं शान्तनुर्निजमाश्रममागतः । आगत्य दृष्ट्वा हसानां पदक्षोभं तथा भुवि ॥ तेजश्च पतितं भूमौ विधातुर्ज्वलनोपमम् । अमोघां परिपप्रच्छ पर्णशालान्तरस्थिताम् ॥ किमेतदत्र शुभगे प्रवृत्तं दृश्यते तु यत् । पक्षिणाञ्च पदक्षोभं तेजश्चेदञ्च कीदृशम् ॥ सा तस्य वचन श्रुत्वा शान्तनुं मुनिसत्तमम् । अमर्षितेव न्यगददाकुला विकलानना ॥ हंसयुक्तस्यन्दनेन कोऽप्यागत्य चतुर्मुखः । कमण्डलुकरो भीरू रतिं मां समयाचत ॥ ततो मया मर्त्सितश्च उटजान्तरलीनया । प्रच्याव्य तेजः संयातो मम शापभयार्द्दितः ॥ कुरु तत्र प्रतीकारं यदि शक्नोषि शान्तनो । न हि मां धर्षणां सोढुं कश्चित् शक्रोति जीव- भृत् ॥

स तस्या वचनं श्रुत्वा स्वयं ब्रह्मा समागतः । इति निश्चित्य मनसा तत्र ध्यानपरोऽभवत् ॥ दिव्यध्यानेन तज्ज्ञात्वा देवकार्य्यमुपस्थितम् । तीर्थावतारणञ्चापि हिताय जगतां मुनिः ॥ ध्यात्वोदर्कं चिन्तयित्वा स्वभार्य्यामिदमब्रवीत् । इदं तेजो ब्रह्मणस्त्वं पिबामोघे ममाज्ञया ॥ हिताय सर्व्वजगतां देवकार्य्यार्थसिद्धये । भवत्या निकटं ब्रह्मा स्वयमेव समागतः ॥ त्वामप्राप्य महाकृत्यमावयोः स समर्प्य च । गतो निजास्पदं तत्त्वं कर्त्तुमर्हसि तद्वचः ॥ तत् श्रुत्वा शान्तनोर्व्वाक्यममोघातीव लज्जिता । सान्त्वयन्तीव तं प्राह पतिं नत्वा महासती ॥ नान्यस्य तेजो धास्यामि न चेत्ते विमनस्कता । अवश्यं यदि कर्त्तव्यं पीत्वा त्वं मयि चोत्सृज ॥ ततस्तस्या वचः श्रुत्वा युक्तं तथ्यञ्च शान्तनुः । स्वयं पीत्वा च तत्तेजस्तस्या गर्भे व्यसेचयत् ॥ संक्रामितैः शान्तनुना तेजोभिर्ब्रह्मणः सती । गर्भं दधानामोघाख्या हिताय जगतां ततः ॥ तस्यां काले तु संप्राप्ते संजातो जलसञ्चयः । तन्मध्ये तनयश्चापि नीलवासाः किरीटधृक् ॥ रत्नमालासमायुक्तो रक्तगौरश्च ब्रह्मवत् । चतुर्भुजः पद्मविद्याधरशक्तिधरस्तथा ॥ शिशुभारशिरःस्थश्च तुल्यकायो जलोत्करैः । तं जातञ्च तथा भूतं शान्तनुर्लोकशान्तनुः । चतुर्णां पर्व्वतानाञ्च मध्यदेशे न्यवेशयत् ॥ कैलासश्चोत्तरे पार्श्वे दक्षिणे गन्धमादनः । जारुधिः पश्चिमे शैलः पूर्व्वे सम्बर्त्तकाह्वयः ॥ तेषां मध्ये स्वयं कुण्डं पर्व्वतानां विधेः सुतः । कृत्वातिववृधे नित्यं शरदीव निशाकरः ॥ तं तोयमध्यगं पुत्त्रमासाद्य द्रुहिणः स्वयम् । क्रमतस्तस्य संस्कारानकरोद्देहशुद्धये ॥ अथ काले बहुतिथे व्यतीते ब्रह्मणः सुतः । तोयराशिस्वरूपेण ववृधे पञ्चयोजनान् ॥ तस्मिन् देवाः पपुः सस्नुर्द्वितीय इव सागरे । शीतामलजले हृद्ये देव्यश्चाप्सरसां गणैः ॥ तस्मिन्नवसरे रामो जामदग्न्यः प्रतापवान् । चक्रे मातृवधं घोरमत्युग्रं पितुराज्ञया ॥ तस्य पापस्य मोक्षाय स्वपितुश्चोपदेशतः । स जगाम महाकुण्डं ब्रह्माख्यं स्नातुमिच्छया ॥ तत्र स्नात्वा च पीत्वा च मातृहत्यां व्यपानयत् । वीथीं परशुना कृत्वा तञ्च क्ष्मामवतारयत् ॥” इति कालिकापुराणे जामदग्न्योपाख्याने ८४ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “जातसंप्रत्ययः सोऽथ तीर्थमासाद्य तं वरम् । वीथीं परशुना कृत्वा ब्रह्मपुत्त्रमवाहयत् ॥ ब्रह्मकुण्डात् सुतः सोऽथ कासारे लोहिताह्वये । कैलासोपत्यकायान्तु न्यपतद्ब्रह्मणः सुतः ॥ तस्यापि सरसस्तीरं समुत्थाय महाबलः । कुठारेण दिशं पूर्व्वामनयद्ब्रह्मणः सुतम् ॥ ततोऽपरत्रापि गिरिं हेमशृङ्गं विभिद्य च । कामरूपान्तरं पीठमवाहयदमुं हरिः ॥ तस्य नाम विधिश्चक्रे स्वयं लोहितगङ्गकम् ।

लोहित्यात् सरसो जातो लौहित्याख्यस्ततो ऽभवत् ॥ स कामरूपमखिलं पीठमाप्लाव्य वारिणा । गोपयन् सर्व्वतीर्थानि दक्षिणं याति सागरम् ॥ प्रागेव दिव्ययमुनां संत्यक्त्वा ब्रह्मणः सुतः । पुनः पतति लौहित्ये गत्वा द्वादशयोजनम् ॥ चैत्रे मासि सिताष्टम्यां यो नरो नियतेन्द्रियः । स्नाति लौहित्यतोयेषु स याति ब्रह्मणः पदम् ॥ चैत्रन्तु सकलं मासं शुचिः प्रयतमानसः । लौहित्यतोये यः स्नाति स कैवल्यमवाप्नुयात् ॥” इति कालिकापुराणे ८५ अध्यायः ॥ ल्पी, गि श्लिषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- पर०-सक०-अनिट् ।) ओष्ठ्यवर्गाद्योपधः । ल्पिनाति ल्पीनः ल्पीनिः । अन्तःस्थाद्योपध इति रामानाथः । ल्यिनाति । इति दुर्गादासः ॥ ल्वी, गि ग गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- पर०-सक०-अनिट् ।) वकारोपधः । ग, ल्वीनाति ल्वीतः ल्वीतिः । गि, ल्विनाति ल्वीनाति ल्वीनः ल्वीनिः । गिनैव क्र्यादित्व- सिद्धौ गकरणं प्वादित्वविकल्पार्थम् । इति दुर्गादासः ॥