शब्दकल्पद्रुमः/वलयः

पृष्ठ ४/२९९

वलयः, पुं, (वलयवदाकृतिरस्त्यस्येति । अर्श आदित्वात् अच् ।) अष्टादशगलरोगान्तर्गत- गलरोगविशेषः । यथा, -- “वलास एवायतमुन्नतञ्च शोथं करोत्पन्नगतिं निवार्य्य । तं सर्व्वथैवाप्रतिवार्य्य वीर्य्यं विवर्ज्जनीयं वलयं वदन्ति ॥” * ॥ अथ गलरोगाणां चिकित्सा । “कण्ठरोगेष्वसृङ्मोक्षैस्तीक्ष्णैर्नस्यादिकर्म्मभिः । चिकित्सकश्चिकित्सान्तु कुशलोऽत्र समाचरेत् ॥ क्वाथं दद्याच्च दार्व्वीत्वङ्निम्बतार्क्ष्यकलिङ्गजम् । हरीतकीकषायो वा हितो माक्षिकसंयुतः ॥ कटुकातिविषादारुपाठामुस्ताकलिङ्गकाः । गोमूत्रकथिताः पीताः कण्ठरोगविनाशनाः ॥ मृद्वीका कटुका व्योषा दार्व्वी त्वक् त्रिफला घनम् । पाठा रसाञ्जनं दूर्व्वा तेजोह्वेति सुचूर्णितम् ॥ क्षौद्रयुक्तं विधातव्यं गलरोगे महौषधम् । योगास्त्वेते त्रयः प्रोक्ता वातपित्तकफापहाः ॥ जवाग्रजं तेजवतीं सपाठां रसाञ्जनं दारु निशां सकृष्णाम् । क्षौद्रेण कुर्य्यात् गुटिकां मुखेन तां धारयेत् सर्व्वगलामयेषु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ वेला । कङ्कणम् । इति जटाधरः ॥ (दण्डव्यूह- विशेषः । यथा, कामन्दकीये नीतिसारे । १९ । ४५ । “सुखाख्यो वलयश्चैव दण्डभेदाः सुदुर्ज्जयः ॥”) वलयितं, त्रि, (वलयवत् कृतमिति । वलय + तत्करोतीति णिच् ततः क्तः । यद्बा, वलयं तदाकृतिर्जातमस्येति । वलय + इतच् ।) वेष्टि- तम् । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ११ । २६ । “नीलनलिनमिव पीतपरागपटलभरवलयित- मूलम् ॥” यथा च वैरागिमङ्गले । “इन्धनमालावलयितबाहुः परधनहरणे साक्षाद्राहुः । रण्डायौवनभञ्जनवीरः कीर्त्तनपतने मल्लशरीरः ॥”) वलिरः, त्रि, (वलते संवृणोति चक्षुस्तारामिति । वल + बाहुलकात् किरच् ।) केकरः । इत्य- मरः ॥ व(ब)लिशं, क्ली, (वलिना गन्धवद्द्रव्याद्युपहारेण श्यति हिनस्ति मत्सानिति । शो + कः ।) वडि- शम् । इति शब्दरत्नावली ॥ व(ब)लिशिः, स्त्री, (वलिना आहारोपहारेण मत्सादीन् श्यति विनाशवतीति । शो + बाहु लकात् किः ।) वडिशम् । इति शब्दरत्ना वली ॥ व(ब)लिशी, स्त्री, (वलिशि + कृदिकारादिति ङीष् ।) वडिशम् । इति शब्दरत्नावली ॥ व(ब)लूकं, क्ली, (वलते इति । वल संवरणे + “वले- रूकः ।” उणा० ४ । ४० । इति उकः ।) पद्म- मूलम् । पक्षिविशेषे, पुं, । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः उणादिकोषश्च ॥

व(ब)लूलः, त्रि, बलवान् । वलशब्दात् गोतृणेत्या- दिना ऊलप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ अस्य पवर्गीयवकारादित्वेऽपि तत्रा- लिखितत्वादत्र लिखनम् ॥ वल्क, क भाषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, वल्कयति । भाषणं कथनम् । इति दुर्गादासः ॥ व(ब)ल्कं, क्ली, (वलते इति । वल संवरणे + “शूक- वल्कोल्काः ।” उणा० ३ । ४२ । इति कप्रत्य- यान्तो निपातितः ।) वल्कलः । (यथा, रघौ । ८ । ११ । “गुणवत् सुतरोपितश्रियः परिणामे हि दिलीपवंशजाः । पदवीं तरुवल्कवाससां प्रयताः संयमिनां प्रपेदिरे ॥”) शल्कः । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ खण्डम् । इति विश्वः ॥ व(ब)ल्कः, पुं, (वल संवरणे + कः निपातितश्च ।) पट्टिकालोघ्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्कतरुः, पुं, (वल्कप्रधानस्तरुरिति मध्यलोपी समासः ।) पूगवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्कदुमः, पुं, (वल्कप्रधानो द्रुमः ।) भूर्ज्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्य भूर्ज्जशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) व(ब)ल्कलं, क्ली, (वलते संवृणोतीति । वल + बाहुलकात् कलन् ।) त्वचम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ डालचिनि इति भाषा ॥ व(व)ल्कलः, पुं क्ली, (वलते संवृणोतीति । वल + बाहुलकात् कलन् ।) वृक्षत्वक् । वाकल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । त्वक् २ बल्कम् ३ । इत्य- मरः ॥ त्वचा ४ त्वचम् ५ चोचम् ६ चोलकम् ७ शल्कम् ८ छल्लकम् ९ छल्लिः १० छल्ली ११ चोतकम् १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५६ । २ । “तौ तु पूर्ब्बेण कालेन तपोयुक्तौ बभूवतुः । क्षुत्पिपासापरिश्रान्तौ जटावल्कलधारिणौ ॥”) वल्कला, स्त्री, (वल्कल + टाप् ।) शिलावल्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्कलोध्रः, पुं, (वल्कप्रधानो लोध्रः ।) पट्टिका- लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्कवान् [त्] पुं, (वल्कः शल्कोऽस्त्यस्वेति । वल्क + मतुप् । मस्य वः ।) मत्स्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वल्कयुक्ते, त्रि ॥ वल्किलः, पुं, (वल्कोऽस्यास्तीति । वल्क + इलच् ।) कण्टकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वल्कुतं, क्ली, वल्कलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वल्ग, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) वल्गति । अयं प्लुतगताविति भट्टमल्लः । इति दुर्गादासः ॥ वल्गनं, क्ली, (वल्ग + ल्युट् ।) प्लुतगमनम् । बहुभाषणम् । वल्गधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययेन निष्यन्नम् ॥

वल्गा, स्त्री, (वल्ग्यतेऽश्वोऽनयेति । वल्ग + करणे घञ् । टाप् ।) दन्तालिका । लागाम् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवक्षेपणी २ रश्मिः ३ कुशा ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ३४७ । “वल्गन्मध्येऽश्ववाराणां नृत्यते वाग्रवाजिना । वल्गाङ्केनोद्वहल्लम्बं शिरस्त्रं वामपाणिना ॥”) वल्गितं, क्ली, (वल्ग् + भावे क्तः ।) अश्वस्य विशेषगमनम् । तत्तु वेगेन विक्षिप्तोपरिचरणम् । इत्यमरभरतौ ॥ प्लुतगमनम् । (यथा, शिशुपाल- वधे । २ । २७ । “अनिर्लोडितकार्य्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा । निमित्तादपराद्धेषोर्धानुष्कस्येव वल्गितम् ॥”) बहुभाषणञ्च ॥ व(ब)ल्गुः, पुं, (वलते इति । वल प्राणने + “वलेर्गु- कच् ।” उणा० १ । २० । इति उप्रत्ययः । गुगागमश्च धातोः ।) छागः । सुन्दरे, त्रि । इति मेदिनी । गे, २५ ॥ (यथा, रघौ । ५ । ६८ । “तद्द्वल्गुना युगपदुन्मिषितेन तावत् सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे । पस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तः चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरञ्च पद्मम् ॥”) व(ब)ल्गुकं, क्ली, (वल्गु + संज्ञायां स्वार्थे वा कन् ।) चन्दनम् । विपिनम् । पणम् । रुचिरे, त्रि । इत्यजयः ॥ तत्र पवर्गीयवकारादौ लिखि- तोऽयं शब्दः । अस्माभिस्तु तत्रालिखितत्वादत्र लिखितः ॥ वल्गुपत्रः, पुं, (वल्गु मनोज्ञं पत्रं यस्य ।) वनमुद्गः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वल्गुला, स्त्री, (वल्गु लातीति । ला + कः । टाप् ।) वाकुची । पक्षिविशेषः । शेषस्य पर्य्यायः । चक्रविष्ठा २ दिवान्धा ३ निशा- चरी ४ स्वैरिणी ५ दिवास्वापा ६ मांसेष्टा ७ मातृवाहिणी ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्गुलिका, स्त्री, (वल्गुल + संज्ञायां कन् । टापि अत इत्वञ्च ।) तैलपायिका । यथा, -- “वल्गुलिका मुखविष्ठा परोष्णी तैलपायिका ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५५ । ७९ । “ततो वल्गुलिकातस्तं कृष्ट्वा पटमदर्शयत् । स चित्रकृत्तां चित्रस्थां राज्ञेमदनसुन्दरीम् ॥”) वल्भ, ङ भक्षणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) वल्भते अन्नं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ वल्भणं, क्ली, (वल्भ भक्षणे + भावे ल्युट् ।) भक्ष- णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वल्मिकः, पुं क्ली, वल्मीकः । इति शब्दरत्नवली ॥ वल्मिकिः, पुं क्ली, वल्मीकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ व(ब)ल्मीकः, पुं, क्ली, (वलते इति । वल संवरणे + “अलीकादयश्च ।” उणा० ४ । २५ । इत्यत्र वलतेर्म्मुमागमश्चेति उज्ज्वलदत्तोक्त्या काकनन्तो

पृष्ठ ४/३००

निपातः ।) उयीकाकृतमृत्तिकास्तूपः । तत्- पर्य्यायः । वामलूरः २ नाकुः ३ । इत्य- मरः ॥ वल्मिकः ४ वाल्मीकः ५ वाल्मीकिः ६ वाल्मिकिः ७ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ पुग- लकः ८ शक्रमूर्द्धा ९ कृमिशैलकः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ (यथा, मेघदूते । १५ । “वल्मीकाग्रात् प्रभवति धनुःखण्डमाखण्ड- लस्य ॥”) तन्मृत्तिकया शौचनिषेधो यथा । विष्णुपुरा- णम् । “वल्मीकमूषिकोत्खातां मृदमन्तर्जलां तथा । शौचावशिष्टां गेहाच्च नादद्याल्लेपसम्भवाम् । अन्तःप्राण्यवपन्नाञ्च हलोत्खातां न कर्द्द- माम् ॥” इत्याह्रिकाचारतत्त्वम् ॥ * ॥ देवप्रतिष्ठायां स्नानात् पूर्व्वं शिल्पिदोषशान्त्यर्थं तन्मृत्तिकया क्षालनं यथा, -- “वल्मीकमृत्तिकाभिस्तु गोमयेन सुभस्मना । क्षालयेत् शिल्पिसंस्पर्शदोषाणामुपशान्तये ॥” वल्मीकमृदादिस्नाने मन्त्रविशेषानुपादानात् मन्त्रानादेशे गायत्त्रीति शूलपाणिलिखितात् गायत्त्र्या तत्तन्मूलमन्त्रेण वा स्नानं कारयि- तव्यम् । तया स्नानं यथा, -- “स्नापयेत् प्रथमं देवं तोयैः पञ्चविधैरपि । पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैः पञ्चमृत्पिण्डकैरपि ॥ मृत्तिका करिदन्तस्य पर्व्वताश्वखुरस्य च । कुशवल्मीकसम्भूतं मृत्पञ्चकमुदीरितम् ॥” इति देवप्रतिष्ठातत्त्वम् ॥ वल्मीकः, पुं, (वल्मीक उयीकाकृतमृत्तिकास्तूपः उत्पत्तिकारणत्वेनास्त्यस्येति । अच् ।) वाल्मीकि- मुनिः । रोगविशेषः । इति विश्वः ॥ अथ वल्मीकरोगस्य लक्षणम् । “ग्रीवां सकक्षाकरपाददेशे सन्धौ गले वा त्रिभिरेव दोषैः । ग्रन्थिः स वल्मीकवदक्रियाणां जातः क्रमेणैव गतप्रवृद्धिः ॥ मुखैरनेकैस्त्वतितोदवद्भि- र्विसर्पवत् सर्पति चोन्नताग्रैः । वल्मीकमाहुर्भिषजो विकारं निष्प्रत्यनीकं चिरजं विशेषात् ॥” ग्रीवा कृकाटिका । अंसः स्कन्धः । कक्षा बाहुमूलम् । गलः कण्ठः । वल्मीकवदित्यनेन प्रचुरशिखरत्वमुच्चत्वमवगाढमूलत्वञ्च सूच्यते । निष्प्रत्यनीकं उपचारायोग्यम् ॥ * ॥ अथ तस्य चिकित्सा । “शस्त्रेणोत्कृत्य वल्मीकं क्षाराग्निभ्यां प्रसा- धयेत् । विधानेनार्व्वुदोक्तेन शोधयित्वा च रोधयेत् ॥ बल्मीकन्तु भवेद्यस्य नातिवृद्धममर्म्मजम् । तत्र संशोधनं कृत्वा शोणितं मोक्षयेद् भिषक् ॥ कुलत्थिकानां मूलैश्च गुडूच्या लवणेन च । आरेवतस्य मूलैश्च दन्तीमूलैस्तथैव च ॥

श्यामामूलैः सपललैः शक्तुमिश्रैः प्रलेपयेत् । सुस्निग्धैश्च सुखोष्णैश्च भिषक् तमुपवाहयेत् ॥ पक्वं तद्वा विजानीयाद्गतीः सर्व्वा यथाक्रमम् । अभिज्ञाय गतीश्छित्त्वा प्रदिह्यान्मतिमान् भिषक् ॥ संशोध्य दुष्टमांसानि क्षारेण प्रतिसारयेत् । व्रणं विशुद्धं विज्ञाय रोपयेन्मतिमान् भिषक् ॥ मनःशिलालभल्लातसूक्ष्मैलागुरुचन्दनैः । जातीपल्लवतक्रैश्च निम्बतैलं विपाचयेत् ॥ वल्मीकं नाशयेत्तद्धि बहुच्छिद्रं बहुव्रणम् । पाणिपादोपरिष्टात्तु छिद्रैर्बहुभिरावृतम् ॥ वल्मीकं यत् सशोफं स्याद्बर्ज्यं तद्धि विजा- नता ॥” मनःशिलाद्यं तैलम् । इति भावप्रकाशः ॥ (अस्य मृदो व्यवहारेण रोगनाशित्वं यथा, -- “क्षौद्रसर्षपवल्मीकमृत्तिकासंयुतं भिषक् । गाढमुत्सादनं कुर्य्यादूरुस्तम्भे प्रलेपनम् ॥” इति वैद्यकचक्राणिसंग्रहे ऊरुस्तम्भाधिकारे ॥) वल्मीकिः, पुं, वल्मीकः । इति शब्दमाला ॥ वल्मीकशीर्षं, क्ली, (वल्मीकस्य शीर्षमिव शीर्ष- मस्य ।) स्रोतोऽञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्मीकूटं, क्ली, (वल्मीकस्य वल्मीकसञ्चितं वा कूटम् ।) वल्मीकः । इति हेमचन्द्रः ॥ वल्युल त् क लूनिपूत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) वल्यूलयति अववल्यूलत् । इति दुर्गादासः ॥ वल्यूल त् क लूनिपूत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) वल्यूलयति अववल्यूलत् । इति दुर्गादासः ॥ वल्ल, ङ संवरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, वल्लते धनं लोकः संवृणोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ वल्लः, पुं, (वल्लते संवृणोतीति । वल्ल + अच् ।) गुञ्जात्रयपरिमाणम् । यथा, -- “वल्लस्त्रिगुञ्जो धरणञ्च तेऽष्टौ ।” इति लीलावती ॥ द्विगुञ्जा । इति वैद्यकपरिभाषा । (यथा, -- “विषटङ्कवलिम्लेच्छदन्तीबीजं क्रमाद्बहु । दन्त्यम्बुमर्द्दितं यामं रसस्त्रिपुरभैरवः ॥ वल्लं व्योषेण चार्द्रस्य रसे च सितया सह ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) सार्द्धगुञ्जा । यथा, -- “गोधूमद्वितयोन्मिता तु कथिता गुञ्जा तया सार्द्धया वल्लो वल्लचतुष्टयेन भिषजां माषा मतस्तच्चतुः ।” इत्यादि राजनिर्घण्टः ॥ वल्लकी, स्त्री, (वल्लते इति । वल्ल + क्वुण् । गौरा- दित्व । ङीष् ।) वीणा । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे । ८४ । १११ । “वल्लकीं वाद्यमानो हि सप्तस्वरविमूर्च्छिताम् ॥”) सल्लकीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वल्लकी गजभक्ष्या च सुवहा सुरभीरसा । महेरुणा कुन्दुरुकी वल्लकी च बहुस्रवा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

वल्लभः, पुं, (वल्ल संवरणे + “रासिवल्लिभ्याञ्च ।” उणा० ३ । १२५ । इति अभच् ।) दयितः । अध्यक्षः । सल्लक्षणतुरङ्गमः । इति मेदिनी । भे, १८ ॥ (जह्रुवंशीयवलाकाश्वस्य पुत्त्रः । स च कुशि- कस्य पिता । यथा, महाभारते । १३ । ४ । ५ । “वल्लभस्तस्य तनयः साक्षाद्धर्म्म इवापरः । कुशिकस्तस्य तनयः सहस्राक्षसमद्युतिः ॥”) वल्लभः, त्रि, (वल्ल + अभच् ।) प्रियः । (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ५ । १९ । “पुत्त्रेभ्यश्च नमस्कुर्य्यात् वल्लभेभ्यश्च भूपतेः ॥”) अध्यक्षः । इत्यमरः ॥ अध्यक्षोऽत्र गवाध्यक्षः । इति स्वामी ॥ वल्लभपालकः, त्रि, (वल्लभानां अश्वविशेषाणां पालकः ।) अश्वरक्षकः । इति भूरिप्रयोगः ॥ वल्लभा, स्त्री, प्रिया । यथा, -- “प्रेयसी दयिता कान्ता प्राणेशा वल्लभा प्रिया । हृदयेशा प्राणसमा प्रेष्ठा प्रणयिनी च सा ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ वल्लरं, क्ली, (वल्लते इति । वल्ल + अरन् ।) कृष्णा- गुरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मञ्जरिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ गहनम् । कुञ्जम् । इति धरणिः ॥ वल्लरिः स्त्री, (वल्ल + क्विप् । वल्लं संवरणं ऋच्छतीति । ऋ + अच इः । कृदि- कारादिति वा ङीष् ।) मञ्जरी । इत्यमर- भरतौ ॥ (लता । यथा, कुमारे । ४ । ३१ । वल्लरी स्त्री, (वल्ल + क्विप् । वल्लं संवरणं ऋच्छतीति । ऋ + अच इः । कृदि- कारादिति वा ङीष् ।) मञ्जरी । इत्यमर- भरतौ ॥ (लता । यथा, कुमारे । ४ । ३१ । “अनपायिनि संश्रयद्रुमे गजभग्ने पतनाय वल्लरी ॥”) चित्रमूलम् । मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मेथिका मिथिनिर्मेथिर्दीपनी बहुपुत्त्रिका । बोधिनी बहुबीजा च जातिगन्धफला तथा ॥ वल्लरी चैव कामन्था मिश्रपुष्पा च कैरवी । कुञ्चिका बहुपर्णी च पित्तजिद्वायुनुद्द्विधा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे मागे ॥) वल्लवः, पुं, (वल्ल प्रीतौ + क्विप् । वल्लं प्रीतिं वातीति । वा + कः ।) गोपः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । ११ । ८ । “द्रुततरकरदक्षाः क्षिप्तवैशाखशैले दधति दधनि धीरानारवान् वारिणीव । शशिनमिव सुरौघाः सारमुद्धर्त्तुमेते कलसिमुदधिगुर्व्वी वल्लवा लोडयन्ति ॥”) भीमसेनः । इति मेदिनी । वे, ४४ ॥ (विराटनगरे छद्मवासकाले एवास्य एतन्नाम आसीत् । यथामहाभारते । ४ । २ । १ । “पौरोगवो ब्रुवाणोऽहं वल्लवो नाम नामतः । उपस्थास्यामि राजानं विराटमिति मे मतिः ॥”) वल्लवः, त्रि, (वल्लमानन्दं वावीति । वा + कः ।) सूपकारः । इत्यमरः ॥ वल्लवी, स्त्री, (वल्लव + ङीष् ।) वल्लवजातिस्त्री । वल्लवपत्नी । तत्पर्य्यायः । आभीरी २ गोपिका ३ गोपी ४ महाशूद्री ५ गोपालिका ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, किराते । ४ । १७ ।

पृष्ठ ४/३०१

“स मन्थरावल्गित-पीवरस्तनीः परिश्रमक्लान्तविलोचनोत्पलाः । निरीक्षितुं नोपरराम वल्लवी- रभिप्रनृत्ता इव वारयोषितः ॥”) वल्लिः, स्त्री, (वल्लते संवृणोति वृक्षादीनिति । वल्ल + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इतीन् ।) लता । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १८४ । १३ । “वल्लिर्वेष्टयते वृक्षं सर्व्वतश्चैव गच्छति ॥”) पृथिवी । इति शब्दमाला ॥ वल्लिकण्टकारिका, स्त्री, (वल्लिरूपा कण्टकारिका ।) अग्निदमनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लिदूर्व्वा, स्त्री, (वल्लिरूपा दूर्व्वा ।) माला- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लिशाकटपोतिका, स्त्री, (वल्लिप्रधाना शाकट- पोतिका ।) मूलपोती । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लिसूरणः, पुं, (वल्लिप्रधानः सूरणः ।) अत्यम्ल- पर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्ली, स्त्री, (वल्लि + ङीष् ।) लता । इत्यमरः ॥ सा च भूमिप्रसारा वर्षमात्रस्थायिनी कुष्मा- ण्डाद्या । (यथा च । “विदारीसारिवारजनीगुडुच्योऽजशृङ्गीचेतिवल्ली- संज्ञः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३८ अध्यायः ॥ यथा च, रामायणे । २ । ८० । ६ । “लतावल्लीश्च गुल्मांश्च स्थानूनश्मन एव च । जनास्ते चक्रिरे मार्गं छिन्दन्तो विविधान् द्रुमान् ॥”) अजमोदा । इति मेदिनी । ले, ३८ ॥ कैवर्त्तिका । चव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लीगडः, पुं, (वल्लीरूपो गडः ।) मत्स्यविशेषः । भोला इति वालिकडा इति च भाषा । अस्य गुणाः । लघुत्वम् । रूक्षत्वम् । अनभिष्यन्दि- त्वम् । मरुत्करत्वम् । सर्य्यत्वम् । कफनाशन- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ वल्लीजं, क्ली, (वल्ल्यां लतायां जायते इति । जन + डः ।) मरीचम् । इति राजनिर्घण्ट- शब्दचन्द्रिके ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । १३ । “भाद्रपदे वल्लीजं निष्पत्तिं याति पूर्व्वशस्यञ्च ॥”) वल्लीबदरी, स्त्री, (वल्लीरूपा बदरी ।) भूबदरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लीमुद्गः, पुं, (वल्लीषु जातो मुद्गः ।) मकुष्टकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लीवृक्षः, पुं, (वल्लीवत् दीर्घो वृक्षः ।) सालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्लुरं, क्ली, (वल्ल्यते आव्रियते लतादिनेति । वल्ल + बाहुलकात् उरच् ।) कुञ्जम् । मञ्जरी । क्षेत्रम् । निर्जलस्थानम् । शाद्वलः । इति हेम- चन्द्रः ॥ गहनम् । इति मेदिनी । रे, २१० ॥ विश्वधररत्नावलीषु वल्लरमिति पाठः ॥ वल्लूरं, त्रि, (वल्ल्यते संव्रियते इति । वल्ल + “खर्ज्जि- पिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ ।” उणा० ४ । ९० । इति ऊरच् ।) आतपादिना शुष्कमांसम् ।

इत्यमरः । २ । ६ । ६३ ॥ (तस्याभक्ष्यत्वं यथा, मनुः । ५ । १३ । “निमज्जतश्च मत्स्यादान् सौनं वल्लूरमेव च ॥” “वल्लूरं शुष्कमांसम् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूक- भट्टः ॥) शूकरमांसम् । इति मेदिनी । रे, २१० ॥ वनक्षेत्रम् । वाहनम् । ऊषरभूमिः । इति हेमचन्द्रः ॥ वल्ल्या, स्त्री, (वल्ल + भावे घञ् । वल्लाय संवरणाय साधुः । वल्ल + यत् ।) धात्रीवृक्षः । इति हारावली ॥ व(ब)ल्वजः, पुं, (वल्वे पर्व्वते जायते इति । जन् + डः ।) उलपः । इति हेमचन्द्रः ॥ वाव इति ख्याततृणम् । इत्यमरः ॥ वलते भुवं वेष्टयति विशादित्वात् वप्रत्यये वल्वः पर्व्वतः तत्र जाता वल्वजाः इत्यन्ये । स्वभावात् बहुत्वे वल्वजाः । एको वल्वज इति भाष्यकारवचनादेकत्वमपि अतएव सुमनोऽप्सरोवल्वजादेर्व्वेति पाक्षिक- बहुत्वार्थं क्रमदीश्वरसूत्रम् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, मनुः । २ । ४३ । “मुञ्जालाभे तु कर्त्तव्याः कुशाश्मान्तकवल्वजैः । त्रिवृता ग्रन्थिनैकेन त्रिभिः पञ्चभिरेव वा ॥”) व(ब)ल्वजा, स्त्री, (वल्वे पर्व्वते जायते इति । जन + डः । टाप् ।) तृणविशेषः । सावे वागे इति हिन्दी भाषा । तत्र्य्यायः । दृढपत्री २ तृणेक्षुः ३ तृणवल्वजा ४ मौञ्जीपत्रा ५ दृढतृणा ६ पानीयाश्रा ७ दृढक्षुरा ८ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्तदाहतृषापहत्वम् । वातप्रकोपणत्वम् । रुच्यत्वम् । कण्ठशुद्धिकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्ह, क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, वल्हयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ वल्ह, ङ श्रैष्ठे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, वल्हते धनी श्रेष्ठः स्यादित्यर्थः । वश, लु स्पृहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-सक०-सेट् ।) लु, वष्टि धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ वशं, क्ली, (वश + “वशिरण्योरुपसंख्यानम् ।” ३ । ३ । ५८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अप् ।) इच्छा । प्रभुत्वम् । आयत्तता । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १३४ । ७ । “वशे बलवतां धर्म्मः सुखं भोगवतामिव ॥”) वशंवदः त्रि, (वशं तवाहं वश इति वाक्यं वद- तीति । वश + वद् + “प्रियवशे वदः खच् ।” ३ । २ । ३८ । इति खच् । “अरुर्द्विषदन्तस्य मुम् ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् ।) वशं वदति यः । आयत्तकरवाक्यवक्ता । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (वशीभूतः । यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । ४ । ३९५ । “स जहार दुराचारो भूभृत् लोभवशंवदः ॥”)

वशः, त्रि, (वष्टीति । वश + अच् ।) आयत्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ८ । १७ । “गुणाढ्योऽपि तदाकर्ण्य सद्यः खेदवशो- ऽभवत् ॥”) वशः, पुं, (वश + भावे अप् ।) इच्छा । इति संकीर्णवर्गे अमरः ॥ (उश्यते इष्यते इति । वश + कर्म्मणि अप् ।) वेश्यागृहम् । आय- त्तता । प्रभुत्वम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जन्म । इति हेमचन्द्रः । वशका, स्त्री, (वशेन आयत्ततया कायति शोभते इति । कै + कः ।) वश्या नारी । इति शब्द- रत्नावली ॥ वशक्रिया, स्त्री, (वशस्य क्रिया करणम् ।) वशी- करणम् । तत्पर्य्यायः । संवदनम् २ । इत्यमरः ३ मणिमन्त्रौषधैर्व्वशीकरणं संवदनं संपूर्व्वो वदि- र्व्वशीकरणे भावेऽनट् । संवदना च इति केचित् । करणेऽनटि वशक्रियासाधने मणि- मन्त्रादावपि । जयश्रियः संवदनं यतस्तदिति रघुः । संचलनं इति पाठान्तरम् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ वशगा, स्त्री, (वशं गच्छतीति । गम + डः ।) वशीभूता । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४३ । ३२ ॥ “गाङ्गादिवाकरसुताजलचारुहारां धात्रीं समुद्ररसनां वशगां करोति ॥” अस्मिन्नर्थे वाच्यलिङ्ग एवायं शब्दः । यथा, महाभारते । ४ । ६ । १२ । “ददानि ते हन्त वरं यमिच्छसि प्रशाधि मत्स्यान् वशगोऽस्म्यहं तव ॥”) वशा, स्त्री, (वश स्पृहि + अच् । टाप् । “वशि- रण्योरुपसंख्यानम् ।” इति अप् वा ।) बन्ध्या । (अस्या धनं राज्ञा रक्षितव्यम् । यथा, मनुः । ८ । २८ । “वशाऽपुत्त्रासु चैवम् स्याद्रक्षणं निष्कुलासु च । पतिव्रतासु च स्त्रीषु विधवास्वातुरासु च ॥”) सुता । योषा । स्त्रीगवी । करिणी । इति मेदिनी । शे, १३ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । ११० । “असिच्यत स ताभिश्च वशाभिरिव वारणः ॥”) बन्ध्या गवी । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ७ । ५ । “त्वं नो असि भारताग्ने वशाभिरुक्षभिः ॥” “वशाभिर्व्वन्ध्याभिर्गोभिः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ वशीभूता । यथा, गारुडे । १८३ अध्याये । “सप्तभिर्मन्त्रितं कृत्वा करवीरस्य पुष्पकम् । स्त्रीणामग्रे भ्रामयेच्च क्षणाद्बै सा वशा भवेत् ॥”) वशाढ्यकः, पुं, (वशया आढ्यकः । प्रचुरवशा- वत्त्वात् तथात्वम् ।) शिशुमारः । इति शब्द- रत्नावली ॥ वशापायी [न्], पुं, (वशां पिबतीति । पा + णिनिः ।) कुक्कुरः । इति शब्दमाला ॥ वशि, क्ली, (वश + भावे इन् ।) वशित्वम् । इति शब्दमाला ॥ वशिकः, त्रि, शून्यम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५६ ॥

पृष्ठ ४/३०२

वशिका, स्त्री, (वशो वशीकरणं साध्यत्वेनास्त्यस्या इति । वश् + ठन् ।) अगुरुः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ वशिता, स्त्री, (वशिनो भावः । वशिन् + तल् ।) वशित्वम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भाग- वते । ११ । १५ । १६ । “नारायणे तुरीयाख्ये भगवच्छब्दशब्दिते । मनो मय्यादधद्योगी मद्धर्म्मा वशितामियात् ॥”) वशित्वं, क्ली, (वशिनो भावः । वशिन् + त्व ।) आयत्तत्वम् । (यथा, षड्रत्ने । १ । “शास्त्रं सुचिन्तितमपि प्रतिचिन्तनीय- माराधितोऽपि नृपतिः परिशङ्कनीयः । अङ्के स्थितापि युवतिः परिरक्षणीया शास्त्रे नृपे च युवतौ च कुतो वशित्वम् ॥”) शिवस्याष्टैश्वर्य्यान्तर्गतैश्वर्य्यविशेषः । यथा, -- “अनिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावशायिता ॥” वशित्वं स्वातन्त्र्यं येन स्वतन्त्रश्चरति इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ वशिनी, स्त्री, (वशो वशीकरणं साध्यत्वेनास्त्यस्या इति । वश् + इनिः । ङीप् ।) वन्दा । शमी- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ वशिरं, क्ली, (उश्यते इष्यते इति । वश + बाहु- लकात् किरच् । यद्वा, वशिं वशत्वं रातीति । रा + कः ।) सामुद्रलवणम् । इत्यमरः ॥ वशिरः, पुं, (वश + किरच् ।) गजपिप्पली । इत्यमरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “करिपिप्पली करुणा कपिवल्ली कपिल्लिका । श्रेयसी वशिरश्चापि गजाह्वा गजपिप्पली ॥” भुलिटा इति ख्यातः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पार्व्वतेयश्च करभो वशिरः कपिपिप्पली । जामातासौ क्वचित्प्रोक्तः सूर्य्यावर्त्तः सितोऽपरः ॥” इति बैद्यकरत्नमाला ॥) चव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपामार्गः । इति मेदिनी । रे, २०८ ॥ वचा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वशिष्ठः, पुं, (वशवतां वशिनां श्रेष्ठः । वशवत् + इष्ठन् । “विन्मतोर्लक ।” ५ । ३ । ६५ । इति लुक् ।) यद्वा, वरिष्ठः । पृषोदरादित्वात् साधुः । अस्य निरुक्तिर्यथा, महाभारते । १३ । ९३ । ८९ । “वशिष्ठोऽस्मि वरिष्ठोऽस्मि वशे वासगृहेष्वपि । वशिष्ठत्वाच्च वासाच्च वशिष्ठ इति विद्धि माम् ॥”) स्वनामख्यातमुनिः । तपय्यायः । अरुन्धती- जानिः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अरुन्धतीनाथः ३ वाशिष्ठः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु ब्रह्मणः प्राणेभ्यो जातः । तस्य भार्य्या कर्द्दमकन्या अरु- न्धती । पुत्त्राः सप्तर्षयः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ अपि च । “वशिष्ठश्च तथो र्ज्जयां सप्त पुत्त्रानजीजनत् । कन्याञ्च पुण्डरीकाक्षां सर्व्वशोभासमन्विताम् ॥ रजो गात्रोर्द्वबाहुश्च मवनश्चानवस्तथा । सुतपाः शुक्र इत्येते सप्त पुत्त्रा महौजसः ।

सर्व्वे तपस्विनः प्रोक्ताः सर्व्वे यज्ञेषु भागिनः । अयज्वानश्च यज्वानः पितरो ब्रह्मणः सुताः ॥” इति कौर्म्मे १२ अध्यायः ॥ मित्रावरुणयोः पुत्त्रः । यथा, -- “इति पृष्टा नरेन्द्रेण कथ्यतामिति भूपते । वशिष्ठं चोदयामासुः समस्तास्ते तपोधनाः ॥ मुनिभिः प्रेरितः सोऽपि यथावद्यतमानसः । योगमास्थाय सुचिरं मैत्रावरुणिरात्मवान् ॥” अन्यच्च । “मित्रावरुणयोश्चैव कुण्डिनो ये परिश्रुताः । एकार्षेयास्तथैवान्ये वशिष्ठा नाम विश्रुताः ॥ एते पक्षा वशिष्ठानां स्मृता ह्येकादशैव तु । अष्टावेते समाख्याता ब्रह्मणो मानसाःसुताः ॥” इति वह्निपुराणे घृतधेनुविधिवाराहप्रादुर्भावा- ध्यायौ ॥ वशीकरणं, क्ली, (वश + कृ + भावे ल्युट् । अभूत- तद्भावे च्विः ।) मणिमन्त्रौषधैरायत्तीकरणम् । इति भरतजटाधरौ ॥ अस्य पर्य्यायः वशक्रिया- शब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ तत्साधनौषधानि यथा, -- “ब्रह्मदण्डी वचा कुष्ठं प्रियङ्गुनागकेशरम् । दद्यात्ताम्बूलसंयुक्तं स्त्रीणां मन्त्रेण तद्वशम् ॥” ॐ नारायणाय स्वाहेति । “ताम्बूलं दीयते यस्य स वशी स्यान्न संशयः ।” ॐ हरि हरि स्वाहा ॥ १ ॥ “गोदन्तं हरितालञ्च संयुक्तं काकजिह्वया । चूर्णं कृत्वा यस्य शिरे दीयते स वशी भवेत् ॥ २ ॥ खञ्जरीटस्य मांसन्तु मधुना सह पेषयेत् । ऋतुकाले योनिलेपात् पुरुषो दासतामियात् ॥ ३ ॥ अगुरुं गुग्गुलुञ्चैव नीलोत्पलसमन्वितम् । गुडेन धूपयित्वा तु राजद्वारे प्रियो भवेत् ॥ ४ ॥ श्वेतापराजितामूलं पिष्टं रोचनया युतम् । यं पश्येत्तिलकेनैव वशीकुर्य्यान् नृपालये ॥ ५ ॥ काकजिह्वा वचा कुष्ठं निम्बपत्रं सकुङ्कुमम् । आत्मरक्तं सभावेयं वशी भवति मानवः ॥ ६ ॥ ॐ नमः सर्व्वसत्त्वेभ्यो नमः । सिद्धिं कुरु कुरु स्वाहा । सप्तभिर्मन्त्रितं कृत्वा करवीरस्य पुष्पकम् । स्त्रीणामग्रे भ्रामयेच्च क्षणाद्वै सा वशा भवेत् ॥ ७ ॥ ब्रह्मदण्डी वचा पत्रं मधुना सह पेषयेत् । अङ्गलेपाच्च वनिता नान्यं भर्त्तारमिच्छति ॥ ८ ॥ मूलं जयन्त्या वक्त्वस्थं व्यवहारे जयप्रदम् ॥ ९ ॥ भृङ्गरालस्य भूलन्तु पिष्टं शुक्रेण संयुतम् । अक्षिणी चाञ्जयित्वा तु वशीकुर्य्यान्नरं किल ॥ १० अपराजिताशिफां दद्यान्नीलोत्पलसमन्विताम् । ताम्बूलेन प्रदानाच्च वशीकरणमुत्तमम् ॥ ११ ॥ चतुःषष्टिकलाः प्रीक्ताः कामशास्त्रे वशीकराः । आलिङ्गनाद्या नृस्त्रीणां कुमार्य्यादेर्व्वशीकराः ॥ १२ ॥ रोचनां नागपुष्पाणि विल्वपुष्पं प्रियङ्गवः । कुङ्कुमं चन्दनञ्चैव तिलकेन जगद्बशे ॥ १३ ॥ दुरालभा वचा कुष्ठं कुङ्कुमञ्च शतावरी । तिलतैलेन संयुक्तं योनिलेपात् वशो नरः ॥ १४ ॥

निम्बकाष्ठस्य धूपेन धूपयित्वा भगं स्त्रियः । सुभगा स्यात् सा च रुद्र पतिर्दासो भविष्यति ॥ १५ ॥ माहिषं नवनीतञ्च कुष्ठञ्च मधुयष्टिका । सौभाग्यं भगलेपात् स्यात् पतिर्दासो भवेत्तदा ॥ १६ ॥ पञ्च रक्तानि पुष्पाणि पृथग्जात्या समाहरेत् । कुङ्कुमेन समायुक्तमात्मरक्तसमन्वितम् ॥ पुष्पेण तु स पिष्ट्वा च रोचनायां समेकतः । स्त्रिया पुंसा कृतो रुद्र तिलकोऽयं वशीकरः ॥ १७ ॥ ब्रह्मदण्डा तु पुष्पेण याने पाने वशीकरः ॥ १८ ॥ ॐ गं गणपतये स्वाहेति । अयं गणपतेर्मन्त्रो धनविद्याप्रदायकः ॥ इममष्टसहस्रञ्च जप्त्वा बद्ध्वा शिखां ततः । व्यवहारे जयः स्याच्च शतजाप्यान्नृणां प्रियः ॥ १९ ॥ तिलानान्तु घृताक्तानां कृष्णानां रुद्र होमयेत् । अष्टोत्तरसहस्रन्तु राजा वश्यस्त्रिभिर्द्दिनैः ॥ २० ॥ ह्रींकारं सविसर्गञ्च प्रातःसूर्य्यसमद्युतिम् । स्त्रीणां ललाटे विन्यस्य वश्यतां नयति ध्रुवम् ॥ २१ ॥ यस्तु जुहुयादयुतं शुचिः प्रयतमानसः । दृष्टिमात्रे सदा तस्य वशमायान्ति योषितः ॥ २२ ॥ मनःशिला पत्रकञ्च सगोरोचनकुङ्कुमम् । एभिः कृते च तिलके सदा स्त्री वशतामियात् ॥ २३ ॥ सहदेवो भृङ्गराजः सितापराजिता वचा । तेनैव तिलकं कृत्वा त्रैलोक्यं वशतामियात् ॥ २४ गोरोचना मीनपित्तमाभ्याञ्च कृतवार्त्तिकाम् । यः पुमांस्तिलकं कुर्य्याद्वामहस्तकनिष्ठया । स करोति वशं सर्व्वं त्रैलोक्यं नात्र संशयः ॥ २५ ॥ गोरोचना महादेव ऋतुशोणितभाविता । ततः कृताच्च तिलकान्मानवं यं निरीक्षते । तञ्च सर्व्वं वशं कुर्य्यान्नात्र कार्य्या विचारणा ॥ २६ ॥ नागेश्वरञ्च शैलेयं त्वक् पत्रञ्च हरीतकी । चन्दनं काष्ठसूक्ष्मैला रक्तशालिसमन्विता । एतैर्धूपो वशकरः स्मरवाण इवेश्वर ॥ २७ ॥ रतिकाले महादेव पार्व्वतीप्रिय शङ्कर । निजशुक्रं गृहीत्वा तु वामहस्तेन यः पुमान् । कामिनीचरणं वामं लिम्पेत् स स्यात् स्त्रियाः प्रियः ॥ २८ ॥ सैन्धवञ्च महादेव पारावतमलं मधु । एभिर्लिप्तन्तु लिङ्गं वै कामिनीवशकृद्भवेत् ॥ २९ ॥ पुष्पाणि पञ्चरक्तानि गृहीत्वा यानि कानि च । तण्डुलञ्च प्रियङ्गुञ्च पेषयेदेकयोगतः । अनेन लिप्तलिङ्गस्य कामिनी वशतामियात् ॥” ३० ॥ इति मारुडे १८३ । १८६ । १८९ अध्यायाः ॥ “अथान्यत् संप्रवक्ष्यामि वशीकरणमुत्तमम् ।

पृष्ठ ४/३०३

येन विज्ञानमात्रेण मन्त्राः सिद्ध्यन्ति तत्क्षणात् ॥ प्रतिमां कारयेद्देवि ! पलेन रजतस्य च । पलार्द्धेन महेशानि ! साध्यस्य प्रतिमां शिवे ॥ हरितालं पलार्द्धञ्च हरिद्राचूर्णकं तथा । गर्त्तं कृत्वा सार्द्धहस्तं यत्र निःक्षिप्य सुन्दरि ! ॥ रक्तासनं तत्र दत्त्वा विशेत्तद्गतमानसः । चतुर्द्दिक्षु महेशानि ! पताका विनिवेशयेत् ॥ रक्तासने चोपविश्य पूर्ब्बास्यो जपमारभेत् । पूजाया नियमं देवि ! जानीहि नगनन्दिनि ॥ तिलपूर्णघटं तत्र स्थापयेत्तत्र देशिकः । प्राणप्रतिष्ठामन्त्रेण प्राणान् संस्थापयेद्बुधः ॥ अधः कृत्वा पूजयित्वा प्रवालमालया जपेत् । दशसाहस्रजापेन प्रयोगार्हो भवेत्ततः ॥ प्रणवं पूर्ब्बमुच्चार्य्य मायाबीजं द्वितीयकम् । का त्वं त्वल्लाकिनीयुक्तं वामकर्णेन्दुभूषितम् ॥ ततो रक्तपदं ब्रूयाच्चामुण्डे तदनन्तरम् । साध्यनाम ततो न्यस्य वशमानय तत्परम् ॥ वह्निजायावधिर्म्मन्त्रो जपेद्दशसहस्रकम् । दशांशादिप्रमाणेन होमादींश्च समाचरेत् ॥ प्रातः स्नात्वा हविष्याशी शुचिर्भूत्वा जिते- न्द्रियः । प्रातःकालं समारभ्य जपेन्मध्यन्दिनावधि ॥ जपे समाप्ते देवेशि ! हुनेद्दिने दिने शुभे । जातीपुष्पस्य होमेन वशयेन्नात्र संशयः ॥ कर्पू रमिश्रितैस्तोयैस्तर्पयेत् परदेवताम् । पूर्ब्बं प्रणवमुद्धृत्य चामुण्डां प्रवदेत्ततः ॥ तर्पयाम्यग्निजायान्तं मन्त्रं जानीहि सुन्दरि ! । अनेनैव विधानेन संतर्प्य परदेवताम् ॥ सिद्धिः प्रयोगाद्देवेशि ! जायते नात्र संशयः । अभिषेकं ततः कुर्य्यात् शङ्करि प्राणवल्लभे ॥ प्रणवञ्च महेशानि ! चामुण्डां तदनन्तरम् । अभिषिञ्चामि तत्पश्चात् हृदन्तेनाभिषिञ्चयेत् ॥ तद्दशांशेन देवेशि ! ब्राह्मणान् भोजयेत्तदा । एवं कृते महेशानि ! वशीकरणमुत्तमम् ॥ जायते नात्र सन्देहः सत्यं सत्यं न संशयः । कामतुल्यश्च नारीणां रिपूणां शमनोपमः ॥ यावज्जीवितपर्य्यन्तं स्मरबाण इवेश्वरि ! । जायते नात्र सन्देहः सत्यं सुरगणार्च्चिते ॥ * ॥ श्लेतापराजितामूलं पेषयेद्रोचनायुतम् । शतेनामन्त्रितं कृत्वा तिलकं कारयेत्ततः ॥ वशयेन्नात्र सन्देहः सत्यं सत्यं महेश्वरि ! । चन्द्रसूर्य्यौ यदि वृथा तदा निष्फलभाग्भवेत् ॥ रक्तवस्त्रेण चामुण्डां तोषयेद्बहुयत्नतः । सुवर्णं दक्षिणा देया वित्तानुसारतः प्रिये ! ॥ आद्यन्ते महतीं पूजां कुर्य्यात्तस्या वरानने ! । पञ्चदिनप्रयोगेण राजानं वशमानयेत् ॥ तव प्रीत्यै महादेवि ! कथितं भुवि दुर्लभम् ॥” इति बृहन्नीलतन्त्रम् ॥ वशीभूतः, त्रि, वश्यतां प्राप्तः । अवशो वशो भूत इत्यर्थे च्विप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ वशीरः, पुं, (वश् + ईरन् ।) गजपिप्पली । इति जटाधरः ॥

वश्यं, क्ली, (वशाय वशीकरणाय साधु । “तत्र साधुः ।” ४ । ४ । ९८ । इति यत् ।) लवङ्गम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वश्यः, त्रि, (वशमधीनत्वं गत इति । वश् + “वशं गतः ।” ४ । ४ । ८६ । इति यत् ।) आयत्ततां गतः । तत्पर्य्यायः । प्रणेयः २ । इत्य- मरः ॥ वशः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ३९ । १७ । “मृदुत्वं सेव्यमानास्तु सिंहशाद्र्दूलकुञ्जराः । यथा यान्ति तथा प्राणो वश्यो भवति योगिनः ॥” अग्निध्रस्य पञ्चमः पुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । ५३ । ३४ । “हरिर्वर्षस्तृतीयस्तु चतुर्थोऽभूदिलावृतः । वश्यश्च पञ्चमः पुत्रो हिरण्यः षष्ठ उच्यते ॥”) वश्यका, स्त्री (वश्या + स्वार्थे कन् ।) वशगा स्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ वश्या, स्त्री, (वश्य + टाप् ।) वशीभूता नारी । तत्पर्य्यायः । वशगा २ वशास्या ३ वश्यका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, उत्तरराम- चरिते १ अङ्के । १ । “यं ब्राह्मणमियं देवी वाग्वश्येवानुवर्त्तते । उत्तरं रामचरितं तत्प्रणीतं प्रयोक्ष्यते ॥”) वष, वधे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) वषति । इति दुर्गादासः ॥ वषट्, व्य, देवोद्देश्यकहविस्त्यागमन्त्रः । इत्य- मरः ॥ स्वाहा श्रौषट् वौषट् वषट् स्वधा एते पञ्चशब्दा देवहविर्द्दाने वह्निमुखहुतौ वर्त्तन्ते । देवाय हविषो दानं देवहविर्द्दानं तत्र देवा इन्द्रादयः । अत्र पितरो देवता इति स्मृतेस्ते- ऽपि देवाः हविर्द्दान इत्यनेन एते मन्त्रा इति सूचितम् । इति भरतः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ११५ । ९ । “इति त्वाग्ने वृष्टिहोत्रस्य पुत्त्रा उपस्तुतास ऋषयोऽवोचन् । तांश्च पाहि गृणतश्च सूरीन् वषड् वषडित्यूर्ध्वासो अनक्षन् नमो नम इत्यूर्द्धासो अनक्षन् ॥”) वषट्कारः, पुं, (वषट् इत्यस्य कारः करणं यत्र ।) देवोद्देश्यकयागः । तत्पर्य्यायः । देवयज्ञः २ आहुतिः ३ होमः ४ होत्रम् ५ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा कातन्त्रे कृत्षष्ठे इत्युणादिकेषु कारशब्देन वा समासः । यथा वषट्कारः । स्वाहाकारः ॥) वषट्कृतं, त्रि, (वषडिति मन्त्रेण कृतम् ।) हुतम् । इत्यमरः ॥ “अग्नौ हुतन्तु यद्धव्यं तत् स्यात्त्रिषु वषट्- कृतम् ॥” इति शब्दरत्नावली च ॥ वष्क, ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) क्विपि वट् । ङ, वष्कते । इति दुर्तादासः ॥

वष्कयः, पुं, (वष्कते इति । वष्क गतौ + बाहु- लकात् अयन् ।) एकहायनो वत्सः । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटधृतशाकटायनः ॥ वष्कयणी, स्त्री, (वष्कय एकहायनो वत्सः । तेन नीयते इति । नी + क्विप् । गौरादित्वात् ङीष् । “पूर्ब्बपदात् संज्ञाया- मगः । ८ । ४ । ३ । इति णत्वम् । वष्कयि- णीति पाठे । वष्कयोऽस्त्यस्या इति । “अत इनि ठनौ ।” इति इनिः । अट् कुप्वाङिति णत्वम् ।) चिरप्रसूता गौः । इत्यमरः ॥ “वष्कते परिक्रामति वष्कयश्चिरकालीनवत्सः वक्ना इति ख्यातः । वष्क ङ गतौ नाम्नीति अयः वष्कयस्त्वेकहायनो वत्स इति कोषः तद्योगात् वष्कयिणी नैकाजादिति इन् । वष्कयणीति पाठे गोतृणेत्यादिनापामादित्वात् नः नदा- दित्वादीप् । दुष्यमुषती गवेषितवष्कयिणीति मूर्द्धन्यषमध्ये गदसिंहः ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ वस, ऐ औ निवासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-अनिट् ।) ऐ, उस्यात् । औ, अवात्सीत् । इति दुर्गादासः ॥ वस, क स्नेहच्छिदोश्च । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-अक०-सक०-च सेट् ।) स्नेह इह प्रीतिः । क, वासयति बन्धुः । चकारात् वधे च । इति दुर्गादासः ॥ वस, त् क वासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) वसयति । इति दुर्गादासः ॥ वस, य उ इर् स्तम्भे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् । उदित्वात् क्त्वावेट् ।) य, वस्यति । उ, वसित्वा वस्त्वा । इर्, अवसत् अवासीत् अवसीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ, इत्यन्ये । स्तम्भ इह नम्रतारहितीभावः । यो वस्यत्यरिष्विति हलायुधः । इति दुर्गा- दासः ॥ वस, ल ङ स्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) स्तृतिरिह आच्छादन- पूर्ब्बकधारणम् । ल ङ, वस्ते लोकः वस्त्रम् । इति दुर्गादासः ॥ वसतिः, स्त्री, (वस निवासे + “वहिवस्यर्त्तिभ्य- श्चित् ।” उणा० ४ । ६० । इति भावाधि- करणादौ अतिः) । वासः । (यथा, अमरु- शतके । ११ । “धीरं वारिधरस्य वारि किरतः श्रुत्वा निशीथे ध्वनिं दीर्घोच्छ्वासमुदश्रुणा विरहिनीं बालां चिरं ध्यायता । अध्वन्येन विमुक्तकण्ठकरुणं रात्रौ तथा क्रन्दितं ग्रामीणैर्व्र जतो जनस्य वसतिर्ग्रामे निषिद्धा यथा, ॥”) यामिनी । निकेतनम् । इति मेदिनी । ते, १५० ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ११ ।

पृष्ठ ४/३०४

“रजनीतिमिरावगुण्ठिते पुरमार्गे घनशब्दविक्लवाः । वसतिं प्रिय ! कामिनां प्रियाः त्वदृते प्रापयितुं क ईश्वरः ॥”) वसती, स्त्री, (वसति + कृदिकारादिति ङीष् ।) वासः । यामिनी । निकेतनम् । इति मेदिनी । ते, १५० ॥ वसनं, क्ली, (वस्यते आच्छाद्यतेऽनेनेति । वस् + ल्युट् ।) वस्त्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, गीत- गोविन्दे । १ । १२ । “वहसि वपुषि विशदे वसनं जलदाभं हलहतिभीतिमिलितयमुनाभम् । केशवधृतहलधररूप ! जय जगदीश हरे ! ॥” वसनमिति । वस् + भावे ल्युट् ।) छादनम् । इति मेदिनी । ने, १२३ ॥ (वस + आघारे ल्युट् ।) निवासः । (यथा, महाभारते । ५ । ४३ । ६० । “मौनान्न स मुनिर्भवति नारण्यवसनान्मुनिः । स्वलक्षणन्तु यो वेद स मुनिः श्रेष्ठ उच्यते ॥”) स्त्रीकटीभूषणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वसना, स्त्री, (वस + युच्ं ।) स्त्रीकटीभूषणम् । यथा, -- “सारसनं सारशनं वसना वशना तथा । वसनं वल्लनञ्चेति स्त्रीकटीभूषणे भवेत् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वसन्तः, पुं, (वसन्त्यत्र मदनोत्सवा इति । वस + “तॄभूवहिवसिभासिसाधिगडिमण्डिजिनन्दि- भ्यश्च ।” उणा० ३ । १२८ । इति झच् ।) ऋतुविशेषः । स च चैत्रवैशाखमासद्बयात्मकः । यथा । मधुश्च माधवश्च वासन्तिकावृतुः । इति मलमासतत्त्वधृता श्रुतिः ॥ (फाल्गुनचैत्रात्मक- श्चेति केचित् । वसन्तः कुम्भमीनयोरितिप्रयोः- दर्शनात् ॥ * ॥) तत्पर्य्यायः ॥ पुष्पसमयः २ सुरभिः ३ । इत्यमरः ॥ मधुः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ माधवः ५ फल्गुः ६ । इति जटाधरः ॥ ऋतु- राजः ७ पुष्पमासः ८ पिकानन्दः ९ कान्तः १० कामसखः ११ ॥ तत्कालीनजलगुणाः । कषाय- त्वम् । मधुरत्वम् । रूक्षत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । ६ । २ । “द्रुमाः सपुष्पाः सलिलं सपद्मं स्त्रियाः सकामाः पवनः सुगन्धिः । सुखाः प्रदोषा दिवसाश्च रम्या सर्व्वं प्रिये ! चारुतरं वसन्ते ॥” यथा च । “हेमन्ते चीयते श्लेष्मा वसन्ते च प्रकुप्यति । प्रायेण प्रशमं याति स्वयमेव समीरणः । शरत्काले वसन्ते च पित्तं प्रावृडृतौ कफः ॥” इति पूर्ब्बखण्डे द्बितीयेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥ “मुदितकोकिलकूजितकाननं मदनसूचककिंशुकशोभितम् । कुसुमसौरभरञ्जितभूधरं ॥ कलितमत्तमधुव्रतलालसम् ॥

मकरकेतनवाणसमाकुलं मुदितमेव समस्तमिदं जगत् । मलयमारुतकॢप्तगुणान्वितः कफकरो हि वसन्तऋतुर्भवेत् । कफजकोपविनाशनानलं वमनमावनरूक्षनिषेवणम् ॥ विविधः सुरतानन्दः संश्रमः कफवारणः । कटुक्षाराम्लकाः सेव्याः शोधनं कफसम्भवे ॥ व्यायामश्रमसंरोधखिन्नो विश्रान्तमानसः । एवं क्रियासमापन्नो नरः शीघ्रं सुखी भवेत् ॥” इति वसन्तोपचारः ॥ इहि हारीते प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ * ॥ “कफश्चितो हि शिशिरे वसन्तेऽर्कांशुतापितः । हत्वाग्निं कुरुते रोगानतस्तं त्वरया जयेत् ॥ तीक्ष्णैर्वमननस्याद्यैर्लघुरूक्षैश्च भोजनैः । व्यायामोद्वर्त्तनाघातैर्जित्वा श्लेष्माणमुल्वणम् ॥ स्नातोऽनुलिप्तः कर्पूरचन्दनागुरुकुङ्कुमैः । पुराणयवगोधूमक्षौरजाङ्गलशूल्यभुक् ॥ सहकाररसोन्मिश्रानास्वाद्य प्रिययार्पितान् । प्रियास्यसङ्गसुरभीन् प्रियानेत्रोत्पलाङ्कितान् ॥ सौमनस्यकृतो हृद्यान् वयस्यैः सहितो पिबेत् । निर्गदानासवारिष्टसीधुमार्द्वीकमाधवान् ॥ शृङ्गवेराम्बु साराम्बु मध्वम्बु जलदाम्बु वा । दक्षिणानिलशीतेषु परितो जलवाहिषु ॥ अदृष्टनष्टसूर्य्येषु मणिकुट्टिमकान्तिषु । परपुष्टविघुष्टेषु कामकर्म्मान्तभूमिषु ॥ विचित्रपुष्पवृक्षेषु काननेषु सुगन्धिषु । गोष्ठीकथाभिश्चित्राभिर्मध्याह्नं गमयेत् सुखी ॥ गुरुशीतदिवास्वप्नस्निग्धाम्लमधुरांस्त्यजेत् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “हेमन्ते निचितः श्लेष्मा दिनकृद्भाभिरीरितः । कायाग्निं वाधते रोगांस्ततः प्रकुरुते बहून् ॥ तस्माद्वसन्ते कर्म्माणि वमनादीनि कारयेत् । गुर्व्वम्लस्निग्धमधुरं दिवास्वप्नञ्च वर्ज्जयेत् ॥ व्यायामोद्वर्त्तनं धूमं कवडग्रहमज्जनम् ॥ सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे चन्दनागुरुदिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः ॥ शारभं शशमैणेयं मांसं लावकपिञ्जलम् । भक्षयेन्निगद सीधुं पिबेन्माध्वीकमेव वा ॥ वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानाञ्च यौवनम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ “मधुमाधवौ वसन्तः । फाल्गुनचैत्रौ वसन्तः । ता एवौषधयः कालपरिणामात् परिणतवीर्य्या बलवत्यो हेमन्ते भवन्त्वापश्च प्रसन्नाः स्निग्धा अत्यर्थं गुर्व्वास्ता उपयुज्यमाना मन्दकिरण- त्वाद्भानोः सतुषारपवनोपस्तम्भितदेहानां देहि- नामविदग्धाः स्नेहाच्छैत्यात् गौरवादुपलेपाच्च श्लेष्मणः सञ्चयमापादयन्ति स सञ्चयो वसन्ते- ऽर्करश्मिप्रविलापित ईषत्स्तब्धदेहानां देहिनां श्लैष्मिकान् व्याधीन् जनयति ।” “पूर्ब्बाह्णे वसन्तस्य लिङ्गम् ।” “दिशो वसन्ते विमलाः काननैरुपशोभिताः ।

किंशुकाम्भोजवकुलचूताशोकादिपुष्पितैः ॥ कोकिलाषट्पदगणैरुपगीता मनोहराः । दक्षिणानिलसंवीताः सुमूखाः पल्वलोज्ज्वलाः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ * ॥) अस्याधिष्ठातृदेवतोत्पत्तिर्यथा, -- मन्मथ उवाच । “करिष्येऽहं तव विभो वचनाद्धरमोहनम् । किन्तु योषिन्महास्त्रं मे ततः कान्तां भवान् सृज ॥ मया संमोहिते शम्भौ यया तस्यानुमोहनम् । कार्य्यं मनोरमां कामां तां निदेशय लोकभृत् ॥ तामहं नहि पश्यामि यया तस्यानुमोहनम् । कर्त्तव्यमधुना धातस्तत्रोपायं ततः कुरु ॥ मार्कण्डेय उवाच । एवंवादिनि कन्दर्पे धाता लोकपितामहः । कया संमोहनीयोऽयमिति चिन्तां जगाम ह ॥ चिन्ताविष्टस्य तस्याथ निःश्वासो यो विनिः- सृतः । तस्माद्वसन्तः संजातः पुष्पव्रातविभूषितः ॥ चूताङ्कुरांस्तत्कलिकां विभ्रद्भ्रमरसंहतिम् । किंशुकान् सारसा रेजे प्रफुल्ल इव पादपः ॥ शोणराजीवसङ्काशः फुल्लतामरसेक्षणः । सन्ध्योदिताखण्डशशिप्रतिमास्यः सुनासिकः ॥ शङ्खवच्छ्रवणावर्त्तः श्यामकुञ्चितमूर्द्धजः । सन्ध्यांशुमालिसदृशः कुण्डलद्बयमण्डितः ॥ प्रमत्तवारणगतिर्विस्तीर्णहृदयस्थलः । पीनस्थूलायतभुजः कठोरकरयुग्मकः ॥ सुवृत्तोरुकटीजङ्घः कम्बुग्रीवोन्नतांसकः । गूढजत्रुः पीनवक्षः संपूर्णः सर्व्वलक्षणैः ॥ तादृशेऽथ समुत्पन्ने सम्पूर्णे कुसुमाकरे । ववौ वायुः ससुरभिः पादपा अपि पुष्पिताः ॥ पिकाश्च नेदुः सततं पञ्चमं मधुरस्वराः । प्रफुल्लपद्मा अभवन् सरस्यः स्वच्छपुष्कराः ॥” इति कालिकापुराणे ४ अध्यायः ॥ * ॥ हरमोहनकाले अस्य कर्म्माणि यथा, -- “मधुश्च कुरुते कर्म्म यद्यत्तस्य विमोहने । तत् शृणुष्व महाभाग नित्यं तस्योचितं पुनः ॥ चम्पकान् केशरानाम्रान् करुणान् पाटलां- स्तथा । नागकेशरपुन्नागान् किंशुकान् केतकान् वकान् ॥ माधवीमल्लिकापर्णसारान् कुरुवकांस्तथा । उत्फुल्लयति तत्र स्म यत्र तिष्ठति वै हरः ॥ सरांस्युत्फुल्लपद्मानि वीजयन् मलयानिलैः । सुगन्धि कृतवान् यत्नात् अतीव शङ्कराश्रमम् ॥ लताः सर्व्वाः सुमनसो नूतनाङ्कुरसञ्चयाः । वृक्षान् रुचिरभावेन वेष्टयन्ति स्म तत्र च ॥ तान् वृक्षांश्चारुपुष्पौघांस्तैः सुगन्धिसमीरणैः । दृष्ट्वा कामवशं यातो न तत्र मुनिरप्युत ॥ तद्गणा अपि लोकेश नानाभावैः सुशोभनैः । रमन्ते स्म सुराः सिद्धा ये ये चापि तपोधनाः ॥ न तस्य पुनरस्माभिर्दृष्टं मोहस्य कारणम् ।

पृष्ठ ४/३०५

भावं न कुरुते कामं कायोत्थमपि शङ्करः ॥” इति कालिकापुराणे ७ अध्यायः ॥ * ॥ वसन्ते वर्णनीयानि यथा, -- “सुरभौ दोला कोकिलमारुतसूर्य्यगतितरु- दलोद्भिदाः । जातीतरपुष्पचयाम्रमञ्जरीभ्रमरझङ्काराः ॥” इति कविकल्पलतायां प्रथमस्तवकः ॥ * ॥ अतिसारः । इति शब्दरत्नावली ॥ षड्रागान्त- र्गतद्वितीयरागः । यथा, -- “रागाः षडेव तु प्रोक्ता रागिण्यस्त्रिंशदेव तु । भैरवोऽथ वसन्तश्च नटनारायणस्तथा ॥” इत्यादि ॥ तस्य पञ्चरागिण्यो यथा, -- “आन्दोलिता च देशाख्या लोला प्रथममञ्जरी । मन्दारी चेति रागिण्यो वसन्तस्य सदानुगाः ॥” अस्य ध्यानं यथा, -- “शिखण्डिवर्होच्चयबद्धचूडः पुष्णन् पिकं चूतलताङ्कुरेण । भ्रमन् मुदा वाममनोज्ञमूर्त्ति- र्मतङ्गमत्तः स वसन्तरागः ॥” अस्य गानसमयो यथा, -- “श्रीपञ्चम्याः समारभ्य यावत् स्याच्छयनं हरेः । तावद्वसन्तरागस्य गानमुक्तं मनीषिभिः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ कल्लिनाथमते अस्य षड्रागिण्यो यथा । आन्धुली १ गमकी २ पठमञ्जरी ३ गौडकरी ४ धामकली ५ देवशाखा ६ ॥ हनूमन्मते हिन्दोलरागपुत्त्रनामानोऽस्याष्टौ पुत्त्राः । किन्तु तेषां मध्ये विभासस्थाने हिन्दोल इति लिखि- तम् ॥ सोमेश्वरमते तस्य षड्रागिण्यो यथा । देशी १ देवगिरी २ वैराटी ३ टोडिका ४ ललिता ५ हिन्दोली ६ ॥ तन्मते अस्य रागस्य रागिणीसहितस्य वसन्तर्त्तुर्गानसमयः । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ * ॥ तालविशेषः । यथा, -- “जयमङ्गलगन्धर्व्वमकरन्दत्रिभङ्गमाः । रतितालो वसन्तश्च जगज्झम्पोऽथ गारुणिः ॥” इत्यादि ॥ “वसन्तताले कर्त्तव्यो नगणो मगणस्तथा । जगजझम्पे गुरुश्चैको विरामान्तञ्च खद्वयम् ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ वसन्तकः, पुं, (वसन्त + संज्ञायां कन् ।) श्योनाक- प्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रुमण्वतो नर्म्म- सूहृदः पुत्त्रः । यथा, कथासरित्सागरे । ९ । ४४ । “सुप्रतीकस्य पुत्त्रश्च रुमण्वानित्यजायत । योऽस्य नर्म्मसुहृत्तस्य पुत्त्रोऽजनि वसन्तकः ॥”) वसन्तकुसुमः, पुं, (वसन्ते कुसुमं यस्य ।) वृक्ष- विशेषः । यथा, -- “वसन्तकुसुमः सेलुः शयितो द्विजकुत्सितः ॥” इति शब्दमाला ॥ वसन्तकुसुमाकरः, पुं, औषधविशेषः । यथा, -- “प्रवालरसमौक्तिकाम्बरमिदं चतुर्भगभाक् पृथक् पृथगथ स्मृते रजतहेमतो द्व्यंशके । अयोभुजगरङ्गकं त्रिलवकं विमर्द्याखिलं

शुभेऽहनि विभावयेत् भिषगिदं धिया सप्तशः ॥ द्रवैर्वृषनिशेक्षुजैः कमलमालतीपुष्पजैः पयःकदलिकन्दजैर्मलयजैणनाभ्युद्भवैः । वसन्तकुसुमाकरो रसपतिर्द्विवल्लोऽशितः समस्तगदहृद्भवेत् किल निजानुपानैरयम् ॥” इति वृद्धयोगतरङ्गिणी ॥ (अथापरश्च । “द्विभागं हाटकं चन्द्रं त्रयो वङ्गाहिकान्तकाः । चतुर्भागं शुद्धमभ्रं प्रवालं मौक्तिकन्तथा ॥ भावयेद्गव्यदुग्धेन भावनेक्षुरसेन च । वासालाक्षारसोदीच्यरम्भाकन्दप्रसूनकैः ॥ शतपत्ररसेनैव मालत्याः कुङ्कुमोदकैः । पश्चाद्मृगमदैर्भाव्यं सुगन्धिरससम्भवम् ॥ कुसुमाकरविख्यातो वसन्तपदपूर्ब्बकः । गुञ्जाद्वयेन संसेव्यः सितामध्वाज्यसंयुतः ॥ मेहघ्नः कान्तिदश्चैव कामदः पुष्टिदस्तथा । वलीपलितनाशश्च श्रुतिभ्रंशं विनाशयेत् । पुष्टिदो बल्य आयुष्यः पुत्त्रप्रसवकारणः ॥ प्रमेहान् विंशतिञ्चैव क्षयमेकादशन्तथा । तथा सोमरुजं हन्ति साध्यासाध्यमथापि वा ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे रसायनाद्यधि- कारे ॥) वसन्तघोषी [न्], पुं, (वसन्ते वसन्तकाले घोषति विरौति वसन्तं घोषयति विज्ञापयतीति वा । घुष + णिनिः ।) कोकिलः । इति केचित् ॥ वसन्तजा, स्त्री, (वसन्ते जायते इति । जन + डः ।) वासन्तीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वसन्त- कालोद्भवे, त्रि ॥) वसन्ततिलकं, क्ली, (वसन्तस्य तिलकमिव ।) पुष्पविशेषः । चतुर्दशाक्षरपादच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “ज्ञेयं वसन्ततिलकं त भ जा ज गौ गः ॥ फुल्लं वसन्ततिलकं तिलकं वनाल्या लीलापरं पिककुलं कलमत्र रौति । वात्येष पुष्पसुरभिर्मलयाद्रिवातो यातो हरिः स मथुरां विधिना हताः स्मः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ * ॥ औषधविशेषः । यथा, -- “अक्षारलूदहनसैन्धवविश्वशक्र- चूर्णं करञ्जसहितं मथितेन पीतम् । नैवं प्ररोहति पुनर्गुदजः स्वहेतो- स्तस्मै वसन्ततिलकैरपि कल्पकल्पम् ॥” इति वृत्तरत्नावल्यां गुदजरोगचिकित्सा ॥ (अन्यविधमौषधम् । यथा, -- “हेम्नो भस्मकमभ्रकं द्विगुणितं लौहास्त्रयः पारदा- श्चत्वारो नियतन्तु वङ्गयुगलञ्चैकीकृतं मर्द्दयेत् । मुक्ताविद्रुमयो रसेन समता गोक्षुरवासेक्षुणा सर्व्वं वन्थकरीषकेण सुदृढं गुप्तं पचेत् सप्तधा ॥ कस्तूरीघनसारमर्द्दितरसः पश्चात् सुसिद्धो भवेत् ।

कासश्वाससपित्तवातकफजित्पाण्डुक्षयादीन् हरेत् शूलादिग्रहणीं विषादिहरणो मेहांस्तथा विंशतिम् ॥ हृद्रोगादिहरो ज्वरादिशमनो वृष्यो वयोवर्द्धनः श्रेष्ठः पुष्टिकरो वसन्ततिलको मृत्युञ्जयेनोदितः ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे रसायनाद्यधिकारे ॥) वसन्तदूतः, पुं, (वसन्तस्य दूत इव ।) आम्रवृक्षः । कोकिलः । पञ्चमरागः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ वसन्तदूती, स्त्री, (वसन्तस्य दूतीव ।) पाटली- वृक्षः । माधवीलता । इति मेदिनी । ते, २३३ ॥ गणिकारी । पिकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसन्तद्रुः, पुं, (वसन्तस्य द्रुर्वृक्षः ।) आम्रवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ वसन्तपञ्चमी, स्त्री, (वसन्तस्य पञ्चमी ।) श्रीपञ्चमी । यथा, -- “मकरस्थे सहस्रांशौ शुक्लपक्षे यशस्विनि ! ।” इत्यारभ्य । “पञ्चम्याञ्च जगद्धात्रीं प्रातरेव नदीजलैः । स्नापयित्वा सलक्ष्मीकां कुम्भैर्मारकतैरपि ॥ वसन्तपञ्चमी नाम सर्व्वपापप्रमोचनी । वसन्तञ्च समभ्यर्च्च्य कन्दर्पं सरतिं प्रिये ! ॥ वसन्तरागश्रवणात् श्रियमाप्नोत्यभीप्सिताम् । श्रीपञ्चमीन्तु केचित्तां मुनयः प्रवदन्ति वै । वर्त्तयेदेकभक्तेन श्रियो न विच्युतिर्भवेत् ॥” इति मत्स्यसूक्ते ५५ पटलः ॥ अन्यच्च । “माघस्य शुक्लपञ्चम्यां महापूजां समाचरेत् । नवैः प्रवालैः कुसुमैरनुलेपैर्व्विशेषतः ॥ नीराजनोत्सवं कृत्वा भक्त्या संमान्य वैष्णवान् । वसन्तरागं जनयन् गीतनृत्यादि कारयेत् ॥” तदुक्तम् । “श्रीपञ्चमीं समारभ्य यावत् स्याच्छयनं हरेः । वसन्तरागः कर्त्तव्यो नान्यदा तु कदाचनेति ॥ कृत्वा वसन्तपञ्चम्यां श्रीकृष्णस्यार्च्चनोत्सवम् । स्याद्बसन्त इव प्रेयान् वृन्दावनविहारिणः ॥” इति हरिभक्तिविलासे १४ विलासः ॥ वसन्तसखः, पुं, (वसन्तस्य सखा । “राजाहः सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ वसन्तोत्सवः, पुं, (वसन्तस्य उत्सवः ।) फाल- गुनोत्सवः । यथा, -- “फाल्गुन्यां पौर्णमास्यान्तु विदध्याद्वैष्णवैः सह श्रीकृष्णप्रियभक्तस्य वसन्तस्यार्च्चनोत्सवम् ॥ भविष्योत्तरतो ज्ञेयस्तद्विधिश्चेदपेक्षते । यः श्रीयुधिष्ठिरस्योक्तो व्यक्तं भगवता स्वयम् ॥” तन्माहात्म्यञ्च तत्रैव । “एवं यः कुरुते पार्थ शास्त्रोक्तं फाल्गुनोत्- सवम् । मत्प्रसादाच्च सिद्ध्यन्ति तस्य सर्व्वे मनोरथाः ॥ वृत्ते तुषारसमये सितपञ्चदश्यां प्रातर्व्वसन्तसमये समुपस्थिते च ।

पृष्ठ ४/३०६

संप्राश्य चूतकुसुमं सह चन्दनेन सत्यं हि पार्थ पुरुषोऽब्दशतं सुखी स्यात् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १४ विलासः ॥ (वसन्तकालोद्भवोत्सवमात्रम् । यथा, कथा- सरित्सागरे । ४ । ४९ । “अथ तस्मिन् महावेशो वसन्तोत्सववासरे । आययौ प्रथमे यामे कुमारसचिवो निशि ॥”) वसा, स्त्री, (वसति वस्ते वा । वस निवासे वस आच्छादने वा + अच् । स्त्रियामाप् ।) मांस- प्रभवधातुविशेषः । इत्यमरः ॥ (यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने ४ अध्याये । “शद्धमांसस्य यः स्नेहः सा वसा परि- कीर्त्तिता ॥”) अस्या विवरणं मेदःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ मांस- रोहिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसाढ्यः, पुं, (वसया आढ्यः । प्रचुरवसावत्त्वादस्य तथात्वम् ।) शिशुमारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वसिः, पुं, (वस्ते आच्छादयत्यनेन वस्यते आच्छा- दनपूर्व्वकं ध्रियते इति वा । वस आच्छादने + “खनिकष्यञ्जीति ।” उणा० ४ । १३९ । इति इः ।) वसनम् । इत्युणादिकोषः ॥ वसिरं, क्ली, (वस् + किरच् ।) सामुद्रलवणम् । गजपिप्पली । इति धरण्यमरटीके ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “वसिरं शीतपाक्यञ्च सारुष्करनिबन्धनम् । विष्टम्भि दुर्ज्जरं रूक्षं शीतलं वातकोपनम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥ पुं, रक्तापामार्गः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “रक्तोऽन्यो वसिरो वृत्तफलो धामार्गवोऽपि च । प्रत्यक्पर्णी केशपर्णी कथिता कपिपिप्पली ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वसिष्ठः, पुं, (वशिष्ठः । पृषोदरादित्वात् शस्य सः ।) वशिष्ठमुनिः । इति द्विरूपकोषः ॥ वसु, क्ली, (वसत्यनेनेति । वस + “शॄस्वृस्निहीति ।” उणा० १ । ११ । इति उः ।) रत्नम् । धनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ८ । ३१ । “बलमार्त्तभयोपशान्तये विदुषां सत्कृतये बहुश्रुतम् । वसु तस्य विभोर्न केवलं गुणवत्तापि परप्रयोजनम् ॥”) वृद्धौषधम् । श्यामम् । इति मेदिनी । से, ६ ॥ हाटकम् । इति विश्वः ॥ जलम् । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ वसुः, पुं, (वसतीति । वस + उः ।) वकवृक्षः । अनलः । रश्मिः । गणदेवताविशेषः । इत्यमरः ॥ स चाष्ट संख्यातः । यथा, -- “धरो ध्रुवश्च सोमश्च विष्णुश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ क्रमात् स्मृताः ॥” इति भरतः ॥ दक्षो द्वितीयजन्मनि षष्ठमन्वन्तरे असिक्र्यां पत्न्यां षष्टिकन्या जनयामास । ताः प्रजा- पतिभ्यो दत्तवान् । धर्म्माय दश । तासां

नामानि । भानुर्लम्बा ककुद्यामिर्विश्वा साध्या मरुत्वती वसुर्मुहूर्त्ता सङ्कल्पा । आसां मध्ये वसोरष्टौ वसवः पुत्त्रा यथा । द्रोणः प्राणः ध्रुवः अर्कः अग्निः दोषः वास्तुः विभावसुरिति । द्रोणस्य अभिमत्यां पत्न्यां हर्षशोकभयादयः पुत्त्राः । १ । प्राणस्य उर्ज्जस्वत्यां द्वौ पुत्त्रौ सह- स्रायुः पुरोजवश्च । २ । ध्रुवस्य धारण्यां पुरः पुत्त्रः । ३ । अर्कस्य वासनायां तर्षादयः पुत्त्राः । ४ । अग्नेर्वसोर्धारायां द्रविणकादयः पुत्त्राः । ५ । दोषस्य शर्व्वर्य्यां शिशुमारो हरेरंशः । ६ । वास्तोराङ्गिरस्यां विश्वकर्म्मा । विश्वकर्म्मणः पुत्त्रश्चाक्षुषो मनुरभूत् । विश्वे साध्या मनोः सुताः । ७ । विभावसोरुषायां त्रयः पुत्त्राः व्युष्टरोचिषातपनामानः । ८ । इति श्रीभागवत- मतम् ॥ * ॥ मतान्तरे अष्टौ वसवो यथा, -- धरः १ ध्रुवः २ सोमः ३ सावित्रः ४ अनिलः ५ अनलः ६ प्रत्यूषः ७ प्रभासः ८ । इति महा- भारते दानधर्म्मः ॥ अपि च । “आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥ आपस्य पुत्त्रो वैतण्ड्यः श्रमः श्रान्तो ध्वनि- स्तथा । ध्रुवस्य पुत्त्रो भगवान् कालो लोकप्रकालनः ॥ सोमस्य भगवान् वर्च्चा वर्च्चस्वी येन जायते । धरस्य पुत्त्रो द्रविणो हुतो हव्यवहस्तथा ॥ मनोहरायाः शिरसः प्राणोऽथ रमणस्तथा । अनिलस्य शिवा भार्य्या तस्याः पुत्त्रः पुरोजवाः ॥ अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्त्रावलिनस्य तु । अग्निपुत्त्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत ॥ तस्याः शाखो विशाखश्चानैगमेयश्च पृष्टजाः । प्रत्यूषस्य विदुः पुत्त्रं ऋषिं नाम्ना च देवलम् ॥ द्वौ पुत्त्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ । बृहस्पतेश्च भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी ॥ प्रभासस्य तु सा भार्य्या वसूनामष्टमस्य च । विश्वकर्म्मा महाभागस्तस्यां जज्ञे प्रजापतिः ॥” इति वह्निपुराणे कश्यपीयप्रजासर्गनामाध्यायः कौर्म्मे १४ अध्यायश्च ॥ * ॥ (एते वशिष्ठस्य धेनुं नन्दिनीमपहृत्य तच्छापग्रस्ता पृथिव्यां शन्तनुपुत्त्रा आसन् । तेषु द्यौनामा वमुरेव कुरुवृद्धो भीष्मः । एतद्विवरणं यथा, देवीभाग- वते । २ । ३ । २४ -- ४४ । “एतस्मिन् समये चाष्टौ वसवः स्त्रीसम- न्विताः । वशिष्ठस्याश्रमं प्राप्ता रममाणा यदृच्छया ॥ पृथ्वादीनां वसूनाञ्च मध्ये कोऽपि वसूत्तमः । द्यौर्नामा तस्य भार्य्याथ नन्दिनीं गां ददर्श ह ॥ दृष्ट्वा पतिं सा पप्रच्छ कस्येयं धेनुरुत्तमा । द्यौस्तामाह वशिष्ठस्य गौरियं शृणु सुन्दरि ! ॥ दुग्धमस्याः पिबेद्यस्तु नारी वा पुरुषोऽथवा । अयुतायुर्भवेन्नूनं सदैवागतयौवनः । तच्छ्रुत्वा सुन्दरी प्राह मर्त्यलोकेऽस्ति मे सखी । उशीनरस्य राजर्षेः पुत्त्री परमशोभना ॥

तस्या हेतोर्महाभाग ! सवत्सां गां पय- स्विनीम् । आनयस्वाश्रमश्रेष्ठं नन्दिनीं कामदां शुभाम् ॥ यावदस्याः पयः पीत्वा सखी मम सदैव हि । मानुषेषु भवेदेका जरारोगविवर्ज्जिता ॥ तच्छ्रुत्वा वचनं तस्या द्यौर्जहार च नन्दिनीम् । अवमत्य मुनिं दान्तं पृथ्वाद्यैः सहितोऽनघः ॥ हृतायामथ नन्दिन्यां वशिष्ठस्तु महातपाः । आजगामाश्रमपदं फलान्यादाय सत्वरः ॥ नापश्यत् स यदा धेनुं सवत्सां स्वाश्रमे मुनिः । मृगयामास तेजस्वी गह्वरेषु वनेष्वपि ॥ नासादिता यदा धेनुश्चुकोपातिशयं मुनिः । वारुणिश्चापि विज्ञाय ध्यानेन वसुभिर्हृताम् ॥ वसुभिर्मे हृता धेनुर्यस्मान्मामवमन्य वै । तस्मात् सर्व्वे जनिष्यन्ति मानुषेषु न संशयः ॥ एवं शशाप धर्म्मात्मा वसूंस्तान् वारुणिः स्वयम् । श्रुत्वा विमनसः सर्व्वे प्रययुर्दुःखिताश्च ते ॥ शप्ताः स्म इति जानन्त ऋषिं तमुपचक्रमुः । प्रसादयन्तस्तमृषिं वसवः शरणं गताः ॥ मुनिस्तानाह धर्म्मात्मा वसून्दीनान् पुरः- स्थितान् । अनुसंवत्सरं सर्व्वे शापमोक्षमवाप्स्यथ ॥ येनेयं विहृता धेनुर्नन्दिनी मम वत्सला । तस्माद्द्यौर्मानुषे देहे दीर्घकालं वसिष्यति ॥ ते शप्ताः पथि गच्छन्तीं गङ्गां दृष्ट्वा सरिद्व- राम् । ऊचुस्तां प्रणताः सर्व्वे शप्तां चिन्तातुरां नदीम् ॥ भविष्यामो वयं देवि ! कथं देवाः सुधाशनाः । मानुषाणाञ्च जठरे चिन्तेयं महती हि नः ॥ तस्मात्त्वं मानुषी भूत्वा जनयास्मान् सरिद्वरे ! । शन्तनुर्नाम राजर्षिस्तस्य भार्य्या भवानधे ! ॥ जातान् जातान् जले चास्मान् निक्षिपस्व सुरापगे ! । एवं शापविनिर्मोक्षो भविता नात्र संशयः ॥ तथेत्युक्ताश्च ते सर्व्वे जग्मुर्लोकं स्वकं पुनः । गङ्गापि निर्गता देवी चिन्त्यमाना पुनः पुनः ॥”) योक्त्रम् । राजा । इति मेदिनी । से, ६ ॥ धनाधिपः । इति विश्वः ॥ साधुः । इति शब्दरत्नावली ॥ पीतमुद्गः । वृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ पुष्करिणी । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ शिवः । सूर्य्यः । इत्यनेकार्थकोषः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ८७ । “वसुप्रदो वासुदेवो वसुर्वसुमना हरिः ॥” “वसन्ति भूतान्यत्र एतेषु स्वयमपीति वसुः ।” इति तत्र शाङ्करभाष्यम् ॥) कुलीनकायस्थस्य पद्धतिविशेषः । यथा शूद्राणां नामकरणे वसु- घोषादिपद्धतियुक्तनामत्वञ्च बोध्यम् । इत्युद्वाह- तत्त्वम् ॥ अष्टसंख्या । यथा, -- “युग्माग्निकृतभूतानि षण्मुन्योर्वसुरन्ध्रयोः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (वकुलः । बृहद्वोल सरीति च ख्यातः । अस्य पर्य्यायो यथा, --

पृष्ठ ४/३०७

“शिवमल्ली पाशुपत एकाष्ठीलो वुको वसुः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वसुः, स्त्री, (वस् + उः ।) दीप्तिः । वृद्धौषधम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (दक्षस्य कन्याविशेषः । सा तु धर्म्मस्य पत्नीनामन्यतमा । इति विष्णु- पुराणम् । १ । १५ । १०५ ॥) वसुः, त्रि, (वस् + उः ।) मधुरम् । शुष्कम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वसुकं, क्ली, (वसुवत् कायतीति । कै + कः ।) साम्भरिलवणम् । इत्यमरः ॥ पांशवम् । वास्तू- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसुकः, पुं, (वसुः सूर्य्यस्तन्नाम्ना कायतीति । कै + आतोऽनुपेति कः ।) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ शिव- मल्ली । इति मेदिनी । के, १५२ ॥ पुष्पविशेषः । स तु श्वेतरक्तभेदेन द्विविधः । तत्पर्य्यायः । वसुः २ शैवः ३ वकः ४ शिवमल्लिका ५ पाशुपतः ६ शिवमतः ७ सुरेष्टः ८ शिवशेखरः ९ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । पाके शीतत्वम् । दीपनत्वम् । अजीर्णवातगुल्मनाशि- त्वम् । श्वेतस्य रसायनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायान्तरं यथा, -- “वकपुष्पः काकशीर्षः स्थूलपुष्पः शिवप्रियः । वसुकः काकनामा च वसुहट्टः स्वपूरकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) वसुकीटः, पुं, (वसुनि धने कीट इव प्रार्थक- त्वात् ।) याचकः । इति हारावली । ३८ ॥ वसुच्छिद्रा, स्त्री, महामेदावृक्षः । इति रत्नमाला राजनिर्घण्टश्च ॥ (तथास्याः पर्य्यायो यथा, -- “महामेदा वसुच्छिद्रा त्रिदन्ती देवतामणिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वसुदः, पुं, (वसूनि ददातीति । दा + कः ।) कुबेरः । इति धनदशब्ददर्शनात् ॥ (यथा, हरिवंशे । ८१ । १५ । “सनन्दगोपस्य गृहं वासाय वसुदोपमः । अवतीर्य्य ततो यानात् प्रविवेश महाबलः ॥” * ॥ वसु धनं ददातीति । विष्णुः । यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । ४२ । “सुभुजो दुर्द्धरो वाग्मी महेन्द्रो वसुदो वसुः ॥”) धनदातरि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १२० । ३० “अमोघक्रोधहर्षस्य स्वयंकृत्यान्ववेक्षितुः । आत्मप्रययकोषस्य वसुदैव वसुन्धरा ॥”) वसुदेवः, पुं, (वसुना धनेन दीव्यतीति । दिव् + अच् ।) श्रीकृष्णजनकः । तत्पर्य्यायः । थ्यानक- दुन्दुभिः २ । इत्यमरः ॥ शूरः ३ कृष्णपिता ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य विवरणं यथा, -- नारायण उवाच । “कश्यपो वसुदेवश्च देवमाता च देवकी । पूर्ब्बपुण्यफलेनैव संप्राप श्रीहरिं सुतम् ॥ देवमीढान्मारिषायां वसुदेवो महानभूत् । आनकञ्च महाहृष्टाः श्रीहरेर्ज्जनकञ्च तम् । सन्तः पुरातनास्तेन वदन्त्यानकदुन्दुभिम् ॥”

इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७ अध्यायः वह्निपुराणञ्च ॥ (स्वनामख्यातः कलियुगराज- विशषस्य देवभूतेरमात्यः । स तु देवभूतिं निहत्य स्वयं राज्यञ्चकार । यथा, भागवते । १२ । १ । १८ । “शुङ्गं हत्वा देवभूतिं कण्वोऽमात्यस्तु कामि- नम् । स्वयं करिष्यते राज्यं वसुदेवो महामतिः ॥” वसवो देवता यस्य । धनिष्ठानक्षत्रे, क्ली । यथा, वराहसंहितायाम् । ७ । ११ । “घोरा श्रवणस्त्वाष्ट्रं वसुदेवं वारुणञ्चैव ॥”) वसुदेवता, स्त्री, (वसवो देवता यस्याः ।) धनिष्ठानक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २८ ॥ (यथा, हरिवंशे । १२२ । ३५ । “देवपत्न्यस्तथैवान्या देवाश्च वसुदेवता ॥”) वसुदेवभूः, पुं, (वसुदेवात् भवतीति । भू + क्विप् ।) श्रीकृष्णः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३६१ ॥ वसुधा, स्त्री, (वसूनि रत्नानि दधाति धारय- तीति । धा + कः । सुवर्णादीनामाकरत्वात् तथात्वम् ।) पृथिवी । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदपणे १० परिच्छेदे । “राज्ये सारं वसुधा वसुधायां पुरं पुरे सौधम् । सौधे तल्पं तल्पे वराङ्गना सर्व्वस्वम् ॥” * ॥ वसुधनं दधाति दत्ते इति । धा + क्विप् । धन- दातरि, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । २७ । १५ । “वसुश्चेतिष्ठो वसुधातमश्च ॥” “वसुधातमः वसूनां धनानां दातृतमः । क्विब- न्तात् तमप् ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) वसुधाखर्ज्जूरिका, स्त्री, (वसुधाजाता खर्ज्जू- रिका ।) भूखर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसुधारा, स्त्री, (वसुवत् रत्नस्येव धारा यशो यस्याः ।) जिनशक्तिविशेषः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ओङ्कारा ४ स्वाहा ५ श्रीः ६ मनो- रमा ७ तारिणी ८ जया ९ अनन्ता १० शिवा ११ लोकेश्वरा १२ आत्मजा १३ खदूर- वासिनी १४ भद्रा १५ वैश्वा १६ नीलसर- स्वती १७ शङ्खिनी १८ महातारा १९ धनं- ददा २० त्रिलोचना २१ अलोचना १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ (वसूनां रत्नानां धारा सन्तति- र्यत्र ।) कुबेरपुरी । इति शब्दमाला ॥ (तीर्थ- विशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ७२ । “ततो गच्छेत धर्म्मज्ञ ! वसुधारामभिष्टुताम् । गमनादेव तस्यां हि हयमेधमवाप्नुयात् ॥” * ॥ वसोश्चेदिराजस्य प्रिया धारा । यद्बा, -- “वसु द्रव्यं घृतमाज्यमसृतं हविकामिकम् । तस्य धारा सदा देया वसोर्धारा हि सा मता ॥” इति देवीपुराणोक्तवचनात् वसुनो घृतस्य धारा ।) वृद्धिश्राद्धपूर्ब्बकर्त्तव्यचेदिराजवसू- द्देश्यककुड्यलग्नघृतधारा । यथा । छन्दोगपरि- शिष्टे कात्यायनः । “कुड्यलग्नां वसोर्धारां सप्तवारान् पृतेन तु ।

कारयेत् पञ्चवारान् वा नातिनीचां न चोच्छ्रिताम् ॥ आयुष्मानिति शान्त्यर्थं जप्त्वा तत्र समाहितः । षड्भ्यः पितृभ्यस्तदनु श्राद्धदानमुपक्रमेत् ॥” वसोश्चेदिराजस्य वसोर्धारामिति वसोर्धाराधि- पातेनेत्यादिदर्शनात् अलुक्समासेनैव प्रयोगः कर्त्तव्यः । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ सामगानां तत्पातनमन्त्रो यथा, -- “यद्बर्च्चो हिरण्यस्य यद्वा वर्च्चो गवामुत । सत्यस्य ब्रह्मणो वर्च्चस्तेन मांसं सृजामसि ॥” यजुषां यथा । “वसोः पवित्रमसि शतघारं वसोः पवित्रमसि सहस्रधारं देवस्त्वा सविता पुनातु वसोः पवित्रेण शतधारेण सुत्वा काम- धुक्ष्व ।” इति श्राद्धप्रयोगतत्त्वम् ॥ * ॥ ऋग्- वेदिनां यथा । “अपसश्चर आगच्छन्ती भूरिधारे पयस्वती घृतप्रघाते सुकृते शुचिव्रते । राजम्भ यस्य यस्य भुवनस्य रोदसी आस्म रैत सिञ्चितं यन्मनु- कृतम् । १ । अन्या इव वनुत्तमे तवासुञ्जना अभिचाक- सीमि । यत्र सोमः श्रूयते यत्र यज्ञो पठते घृतस्य धारा मधुमप्लु वधन्ते ॥ २ ॥ घृतवती भुवनानामभिश्रियोर्व्वी पृथ्वी मधु- दुघे सुपेशसा द्यावा पृथिवी वरुणस्य धर्म्मणा विष्कभिते अजरे भूरि रेतसा ॥ ३ ॥ शतधारमुत्समीक्षमाणं विपश्चितं पितरं रुक्थाना अभिमदन्त पित्रोरुपस्थेतं रोदसी पिपृतं सत्यवाचम् ॥ ४ ॥ शतधारं वायुमर्कषर्च्चिषं नृचक्षुषेस्तेऽभि- चक्षते हविः । ये च प्रणन्ति प्रयच्छन्ति सङ्ग- मेति दुदुहे सप्तधारम् ॥ ५ ॥ वसोः पवित्रमसि शतधारं वसोः पवित्रमसि सहस्रधारं देवस्त्वा सविता पुनातु । वसोः पवित्रेण शतघारेण सुत्वा कामधुक्ष्व ॥ ६ ॥ मुर्द्धानन्दिवोरतिं पृथिव्या वैश्वानर मृत आजामग्निं कविं सम्राजमतिथिं जनाना- मासन्नाः पात्रं जवयन्त देवाः स्वाहा ॥ ७ ॥ इत्येतैर्मन्त्रैः सप्तघृतधारा दद्यात् । इति कालेसिः ॥ * ॥ विशेषवसुधारा यथा, -- “न्यूना या बहते धारा मानात् सर्पिर्न सा शुभा । नाधिका शस्यते विप्र दुर्भिक्षकलिकारिका ॥ त्रुट्यते बहमाना या शमते च हुताशनम् । सवर्णा हेमवर्णा च धारा राज्यविवृद्धये ॥ सन्तता पतते या तु तनोतीव च पावकम् । तनोति नृपराष्ट्रञ्च वसोर्धारा न संशयः ॥ सुगन्धि स्वच्छविमलं कृमिकीटविवर्ज्जितम् । शस्यते च वसोर्धारा या सर्पिर्गव्यपूजिता ॥ अभावात् गवलाजं वा होतव्यन्तु सुशोभनम् । घृतरौद्रपयोधारा सर्व्वपीडानिवारिणी ॥ वसु द्रव्यं घृतमाज्यमसृतं हविकामिकम् । तस्य धारा सदा देया वसोर्धारा हि सा मता ॥

पृष्ठ ४/३०८

वसुना स्वर्गकामेन दक्षेण च महात्मना । मया च विष्णुना शक्र रुद्रेण च सहोमया ॥ आत्मानञ्च स्वरूपेण धारायान्तु प्रपादितम् । देवी सान्निध्यमायाता सर्व्वकामप्रदायिका ॥ तस्मात्त्वमपि राजेन्द्र ! वरोर्धारां प्रपातय । नातः परतरं पुण्यं विद्यते नृपसत्तम ! ॥ वसोर्धाराप्रदानस्य एकाहमपि यद्भवेत् । नृपेणायुषकामेण पुत्त्र राज्यजिगीषुणा । देया धारा सदा वत्स ! रिपुनाशाय बुद्धिमन् ॥ द्रव्याभावे घृताभावे नृप तस्करजे भये । यदि नो वहते धारा तदा छिद्रं न विद्यते ॥ महाआश्विनमासे तु अष्टमीनवमीषु च । कार्त्तिक्यां माघचैत्रेतु चित्रायां रोहिणीषु च ॥ वैशाख्यान्तु प्रदातव्या ज्यैष्ठ्यां ज्येष्ठस्य सत्तम ! । आषाढद्वादशीहोमं अष्टभी पूर्णिमा नभे ॥ नभस्ये रोहिणी वत्स ! चतुर्थ्यां द्बादशीदिने । संक्रान्तिषु च सर्व्वासु गुरुशौरिभवासु च ॥ चन्द्रसूर्य्योपरागेषु प्रतिष्ठायज्ञकर्म्मणि । शक्रोच्छ्रये प्रदातव्या जन्मपुष्पाभिषेचने ॥ मार्गे व्रतनिबन्धे तु शुभे वाक्ये तु दर्शने । ग्रहकृत्योपसर्गेषु धारा देव्याः शुभावहाः ॥ एवं यो वाहयेद्धाराः शास्त्रदृष्टेन कर्म्मणा । तस्य भूः सिद्ध्यते सर्व्वा सनागा सहसागरा ॥” इति देवीपुराणे वसोर्धरानाम ३५ अध्यायः ॥ वसुन्धरा, स्त्री, (वसूनि धारयतीति । धृ + “संज्ञायां भृतॄवृजिधारिसहितपिदमः ।” ३ । २ । ४६ । इति खच् । “खचि ह्रस्वः । ६ । ४ । ९४ । इति ह्रस्वः । “अरुर्द्बिषदजन्तस्य मुम् ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् । ।) पृथिवी । इत्य- मरः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ४ । ११ । “निरीक्ष्य तं तदा देवी पातालतलमागतम् । तुष्टाव प्रणता भूत्वा भक्तिनम्रा वसुन्धरा ॥” शफल्कस्य कन्या । यथा, हरिवंशे । ३८ । ५३ । “विश्रुता शाम्बमहिषी कन्या चास्य वसुन्धरा । रूपयौवनसम्पन्ना सर्व्वसत्त्वमनोहरा ॥” पुं, प्लक्षद्बीपस्य वर्षपुरुषभेदः । यथा, भागवते । ५ । २० । ११ । “प्लक्षवर्षपुरुषाः श्रुतिधरवीर्य्य- धरवसुन्धरेषुन्धरसंज्ञा भगवन्तं वेदमयं सोम- मात्मानं वेदेन यजन्ते ॥”) वसुप्राणः, पुं, (वसु दीप्तिः प्राणा इवास्य ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ वसुमती, स्त्री, (वसूनि धनरत्नानि सन्त्यस्या इति । वसु + मतुप् । ङीप् ।) पृथिवी । इत्यमरः ॥ (यथा, रघौ । ८ । ८३ । “तदलं तंदपायचिन्तया विपदुत्पत्तिमतामुपस्थिता । वसुधेयमवेक्ष्य तां त्वया वसुमत्या हि नृपाः कलत्रिणः ॥) वसुरोचिः, [स्] क्ली, (वसवः रोचन्ते अस्मि- न्निति । रुच दीप्तौ + “वसौ रुचेः संज्ञायाम् ।” उणा० २ । ११२ । इति इसिन् ।) यज्ञः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥

वसुलः, पुं, (वसु दीप्तिं लाति गृह्णातीति । ला + कः ।) देवता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वसुश्रेष्ठं, क्ली, (वसुना दीप्त्या श्रेष्ठम् ।) रूप्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वसुसेनः, पुं, कर्णराजः । इति त्रिकाण्डशेषः । (यथा, महाभारते । १ । ६७ । १४० । “राधायाः कल्पयामास पुत्त्रं सोऽधिरथस्तदा । चक्रतुर्नामधेयञ्च तस्य बालस्य ताबुभौ । दम्पती वसुसेनेति दिक्षु सर्व्वासु विश्रुतम् ॥” क्वचित् वसुषेणेति पाठः ॥) वसुस्थली, स्त्री, (वसूनां धनानां स्थली ।) कुबेर- पुरी । इति शब्दमाला ॥ वसुहट्टः, पुं, (वसूनां दीप्तीनां हट्ट इव ।) वक- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ वसुहट्टकः, पुं, (वसुहट्ट + स्वार्थे कन् ।) वकवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ वसूकं, क्ली, साम्भरिलवणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वकपुष्पम् । इति द्विरूपकोषः ॥ वस्क, ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) दन्त्यमध्य इति दुर्ग- सिंहः ॥ क्विपि वक् । मूर्द्धन्यमध्य इत्येके । क्विपि वट् । ङ, वस्कते । इति दुर्गादासः ॥ वस्कः, पुं, (वस्क् + भावे घञ् ।) अध्यवसायः । इति भूरिप्रयोगः ॥ वस्कयः, पुं, (वस्कते इति । वस्क गतौ + बाहुल- कात् अयन् ।) एकहायनो वत्सः । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ वस्कयनी, स्त्री, (वस्कय एकहायनो बत्सः । तेन नीयते इति । नी + क्विप् । ङीष् ।) चिरप्रसूता गौः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ अस्या दुग्धगुणाः । “वस्कयिन्यास्त्रिदोषघ्नं तर्पणं बलकृत् पयः ।” इति भावप्रकाशः ॥ वस्कराटिका, स्त्री, वृश्चिकः । इति हारावली ॥ वस्त, क ङ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) क ङ, वस्तयते । गति- हिंसायाचनेष्विति रमानाथः । इति दुर्गा- दासः ॥ व(ब)स्तः, पुं, (वस्त्यते यज्ञार्थं वध्यते इति । वस्त + कर्म्मणि घञ् ।) छागः । इत्यमरः । २ । ९ । ७६ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४३ । १२ । “यस्य वस्तसमो गन्धो गात्रे शवसमोऽपि वा । तस्यार्द्धमासिकं ज्ञेयं योगिनो नृप ! जीवितम् ॥”) वस्तकं, क्ली, कृत्रिमलवणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वस्तकर्णः, पुं, (वस्तस्य छागस्य कर्णाकृतिः पत्रावच्छेदे अस्त्यस्येति । वस्तकर्ण + अर्श- आदित्वादच् ।) शालवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ वस्तगन्धा, स्त्री, (वस्तस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः ।) इति राजनिर्घण्टः ॥ वस्तमोदा, स्त्री, (वस्तं छागं मोदयतीति । मुद् + णिच् + अण् ।) अजमोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥

वस्तयः, पुं स्त्री भूम्नि, (वस् + “वसेस्तिः ।” उणा० ४ । १७९ । इति तिः बहुवचनान्तोऽयम् ।) वस्त्रस्य दशाः । यथा, अमरः । २ । ६ । ११४ । “स्त्रियां बहुत्वे वस्त्रस्य दशाः स्युर्व्वस्तयो द्वयोः ॥” वस्तान्त्री, स्त्री, (वस्तस्येव अन्त्रमस्याः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) छगलान्त्रीक्षुपः । तत्पर्य्यायः । वृषगन्धाख्या २ मेषान्त्री ३ वृषपत्रिका ४ अजान्त्री ५ वोकडी ६ । अस्या गुणाः । कटु- रसत्वम् । कासदोषविनाशित्वम् । बीजदातृत्वम् । गर्भजनकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वस्तिः, पुं, स्त्री, (वसति मूत्रादिकमत्र । वस् + “वसेस्तिः ।” उणा० ४ । १७९ । इति तिः ।) नाभेरधोभागः । इत्यमरः ॥ वस्ते आच्छादयति मूत्राशयपुटं वस्तिः । वस ल स्तृतौ नाम्नीति तिक् । मूत्राशयपुटो वस्तिरिति रत्नमाला । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ अथ वस्ति- विधिः । “वस्तिर्द्विधानुवासाख्यो निरूहश्च ततः परः । यः स्नेहैर्दीयते स स्यादनुवासननामकः ॥ कषायक्षारतैलैर्यो निरूहः स निगद्यते । वस्तिभिर्दीयते यस्मात् तस्माद्बस्तिरिति स्मृतः ॥” वस्तिभिः मृगादीनां मूत्राशयैः । “तत्रानुवासनाख्यो हि वस्तिर्यः सोऽत्र कथ्यते । अनुवासनभेदश्च मात्रावस्तिरुदीरितः ॥ पलद्वयं तस्य मात्रा तस्मादर्द्धापि वा भवेत् । अनुवास्यस्तु रूक्षः स्यात्तीक्ष्णाग्निः केवला- निली ॥ नानुवास्यस्तु कुष्ठी स्यान्मेही स्थूलस्तथोदरी । नास्थाप्या नानुवास्याः स्युरजीर्णोन्मादतृड्- युताः ॥ शोथमूर्च्छारुचिभयश्वासकासक्षयातुराः । नेत्रं कार्य्यं सुवर्णादिधातुभिर्वृक्षवेणुभिः । नलैर्दन्तैर्विषाणाग्रैर्मणिभिर्वा विधीयते ॥” नेत्रं नाडी । तथा च विश्वप्रकाशे । नेत्रं पथि गुणे वस्त्रे तरुमूले विलोचने । नेत्रबन्धे च नाड्याञ्च नेत्रो नेतरि भेदवदिति ॥ “एकवर्षात्तु षड्वर्षं यावन्मानं षडङ्गुलम् । ततो द्बादशकं यावन्मानं स्यादष्टसंमितम् ॥ ततः परं द्वादशभिरङ्गुलैर्नेत्रदीर्घता । मुद्गच्छिद्रं कलायाभं छिद्रं कोलास्थिरन्ध्रकम् ॥ यथासंख्यं भवेन्नेत्रं श्लक्ष्णं गोपुच्छसन्निभम् ॥” मूले स्थूलम् । ततः क्रमात् कृशम् । मुद्गच्छिद्रादि- प्रमाणं नेत्रं क्रमेण षड्वर्षाय द्वादशवर्षाय तदूर्द्धवर्षाय ज्ञेयम् । “आतुराङ्गुष्ठमानेन मूले स्थूलं विधीयते । कनिष्ठिकापरीणाहमग्रे च गुटिकामुखम् ॥” परिणाहोऽत्र स्थौल्यम् । “तन्मूले कर्णिके द्वे च कार्य्ये भागाच्चतुर्थकात् । कर्णिका गवादिकर्णवत् । कर्णिका छत्राकारा गुदाधिकान्तःप्रवेशरोधिनी कर्णिकेति । कर्णि- काकारत्वात् कर्णिकेति कथ्यते ।

पृष्ठ ४/३०९

“योजयेत्तत्र वस्तिञ्च बन्धद्वयविधानतः । मृगाजशूकरगवां महिषस्यापि वा भवेत् ॥” वस्तिरिति शेषः । “मूत्रको यस्य वस्तिस्तु तदलाभे तु चर्म्मजः । कषायरक्तः समृदुर्वस्तिःस्निग्धो दृढो हितः ॥ व्रणवस्तेस्तु नेत्रं स्यात् श्लक्ष्णमष्टाङ्गुलोन्मितम् । मुद्गच्छिद्रं गृध्रपक्षनालिकापरिणाहि च ॥ शरीरोपचयं वर्णं बलमारोग्यमायुषः । कुरुते परिवृद्धिञ्च वस्तिः सम्यगुपासितः ॥ दिवा शीते वसन्ते च स्नेहवस्तिः प्रदीयते । ग्रीष्मवर्षाशरत्काले रात्रौ स्यादनुवासनम् । बवातिस्निग्धमशनं भोजयित्वानुवासयेत् । मदं मूर्च्छाञ्च जनयेत् द्बिधा स्नेहप्रयोजितः ॥” द्विधाभाजने वस्तौ च । “रूक्षं भुक्तवतोऽत्यन्तं बलं वर्णञ्च हापयेत् । युक्तस्ने हमतो जन्तुं भोजयित्वानुवासयेत् ॥” युक्तस्नेहं यथोचितस्नेहं भोज्यं भोजयित्वा इत्यर्थः । “हीनमात्रावुभौ वस्ती नातिकार्य्यकरौ स्मृतौ । अतिमात्रौ तथानाहक्लमातिसारकारकौ ॥” उभौ वस्ती अनुवासननिरूहाख्यौ । “उत्तमा स्यात् पलैः षड्भिर्मध्यमा स्यात् पलैस्त्रिभिः । पलद्वयेन हीना स्यादुक्ता मात्रानुवासने ॥” * ॥ अथ स्नेहवस्तिः । “शताह्वासैन्धवाभ्यां च देयं स्नेहे च चूर्णकम् । तन्मात्रोत्तममध्यान्त्याः षट्चतुर्द्वयमाषकैः ॥ विरेचनात् सप्तरात्रे गते जातबलाय च । भुक्तान्नायानुवास्याय वस्तिर्देयोऽनुवासनः ॥ अथानुवास्यं स्वभ्यक्तमुष्णाम्बुस्वेदितं शनैः । भोजयित्वा यथाशास्त्रं कृतं चंक्रमणं ततः ॥ उत्सृष्टानिलविण्मूत्रं योजयेत् स्नेहवस्तिना ॥” उष्णाम्बस्वेदितं उष्णाम्बुना स्नापितम् । “सुप्तस्य वामपार्श्वेन वामजङ्घाप्रसारिणः । कुञ्चितापरजङ्घस्य नेत्रं स्निग्धे गुदे न्यसेत् ॥ ऊर्द्ध्वं वस्तिमुखं मूत्रैर्व्वामहस्तेन धारयेत् । पीडयेद्दक्षिणेनैव मध्यवेगेन धीरधीः ॥ जृम्भाकासक्षवादींश्च वस्तिकाले न कारयेत् । त्रिंशन्मात्रामितः कालः प्रोक्तो वस्तेस्तु पीडने ॥ ततः प्रणिहिते स्नेहे उत्तानो वाक्शतं भवेत् । स्वजानुनः करावर्त्तं कुर्य्याच्छोटिकया युतम् ॥ एषा मात्रा भवेदेका सर्व्वत्रैवैष निश्चयः । निमेषोन्मेषणं पुंसामङ्गुल्या छोटिकाथ वा ॥ गुर्व्वक्षरोच्चारणं वा वाङ्मात्रेयं स्मृता बुधैः । प्रसारितैः सर्व्वगात्रैर्यथावीर्यं प्रसर्पति ॥” यथावीर्य्यं स्नेहादि । “ताडयेत्तलयोरेनं त्रींस्त्रीन् वारान् शनैः शनैः । स्फिचोश्चैव तथा श्रोणीं शय्याञ्चैवोत्क्षिपेत्ततः ॥ स्फिचोश्चैनं स्वपार्ष्णिभ्यां पूर्व्ववत्ताडयेद्बुधः । शय्याञ्च पादतस्तस्य त्रीन् वारानुत्क्षिपेत्ततः । जाते विधाने तु ततः कुर्य्यान्निद्रां यथासुखम् ॥

सानिलः सपुरीषश्च स्नेहः प्रत्येति यस्य तु । उपद्रवं विना शीघ्रं स सम्यगनुवासितः ॥” उपद्रवस्थाने उषचोषाविति सुश्रुते पाठः । “जीर्णान्नमथ सायाह्ने स्नेहे प्रत्यागते पुनः । लघ्वन्नं भोजयेत् कामं दीप्ताग्निस्तु नरो यदि ॥ अनुवासिताय देयमितरेऽह्नि सुखोदकम् । धान्यशुण्ठीकषायं वा स्नेहव्यापत्तिनाशनम् ॥” सुखोदकमुष्णोदकम् । व्यापत्तिर्व्याधिः । “अनेन विधिना षड्वा सप्त वाष्टौ नवापि वा । विधेया वस्तयस्तेषामन्ते चैव निरूहणम् ॥ दत्तस्तु प्रथमो वस्तिः स्नेहयेद्वस्तिवङ्क्षणौ । सम्यग्दत्तो द्बितीयस्तु मूर्द्धस्थमनिलं जयेत् ॥ बलं वर्णञ्च जनयेत् तृतीयस्तु प्रयोजितः । चतुर्थपञ्चमौ दत्तौ स्नेहयेतां वसासृजी ॥ षष्ठो मांसं स्नेहयति सप्तमो मेद एव च । अष्टमो नवमश्चापि मज्जानञ्च यथाक्रमम् ॥” यथाक्रममिति वचनादष्टमोऽस्थि स्नेहयेत् । “एवं शुक्रगतान् दोषान् द्बिगुणः साधु साध- येत् ॥ द्विगुणः अष्टादशदिवसाधिको वस्तिः । “अष्टादशाष्टादशकान् वस्तीनां यो निषेवते । स कुञ्जरबलोऽश्वस्य रये तुल्योऽमरप्रभः ॥ रूक्षाय बहुवाताय स्नेहवस्तिं दिने दिने । दद्याद्वैद्यस्तथान्येषामग्र्यावाधभयात्त्र्यहात् ॥ स्नेहोऽल्पमात्रो रूक्षाणां दीर्घकालमनत्ययः ।” अनत्ययोऽवाधकः । “तथा निरूहः स्निग्धानां मलमात्रः प्रशस्यते ॥ अथवा यस्य तत्कालं स्नेहो निर्याति केवलः । तस्यान्योऽल्पतरो देयो नहि स्निह्यति तिष्ठति ॥” स्निह्यति स्नेग्धे तिष्ठति दत्तस्नेह इति शेषः । “अशुद्धस्य मलोन्मिश्रः स्नेहो नैति यदा पुनः । तदाङ्गवेदनाध्माने शूलं श्वासश्च जायते ॥ पक्वाशये गुरुत्वञ्च तत्र दद्यान्निरूहणम् । तीक्ष्णं तीक्ष्णौषधैर्युक्ता फलवर्त्तिर्हिताथवा ॥ यथानुलोमगोवायुर्मलं स्नेहश्च जायते । तथा विरेचनं दद्यात् तीक्ष्णं नस्यं च शस्यते ॥ यस्य नोपद्रवं कुर्य्यात् स्नेहवस्तिर्विनिःसृतः । सर्व्वोऽल्पो वा वृतो रौक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजानता ॥ अनायातं त्वहोरात्रे स्नेहं संशोधनैर्हरेत् । स्नेहवस्तावनायाते नाल्पः स्नेहो विधीयते ॥ गुडूच्येरण्डपूतीकभार्गीवृष्याकरौहिषम् । शतावरीसहचरं काकनासां पलोन्मिताम् ॥ यवमायातसीकोलकुलत्थात् प्रसृतोन्मितात् । चतुर्द्रोणेऽम्भसः पक्त्वा द्रोणशेषेण तेन च ॥ पचेत्तैलाढकं पेष्यैर्जीवनीयैः पलोन्मितैः । अनुवासनमेतद्धि सर्व्ववातविकारनुत् ॥” पूतिकः करञ्जः । रौहिषं रोहिष इति सुगन्ध- तृणविशेषः । काकनासा कौयाठोठी । प्रसृतं पलद्वयम् । “षट्सप्ततिव्यापदस्तु जायन्ते वस्तिकर्म्मणः । दूषितात् समुदायेन ताश्चिकित्सास्तु सुश्रुतात् ॥” समुदायेन अनुचितनेत्रादिसामग्र्या ।

“पानाहारविहाराश्च वस्तिकर्म्मणि कृत्स्नशः । स्ने हपानसमाः कार्य्या नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥” * ॥ अथ निरूहवस्तिविधिः । “निरूहवस्तिर्बहुधा भिद्यते कारणान्तरैः । तैरेव तस्य नामानि कृतानि मुनिपुङ्गवैः ॥” कारणान्तरैः समवायिकारणभेदैः । “निरूहस्यापरं नाम प्रोक्तमास्थापनं बुधैः । स्वस्थानस्थापनाद्दोषधातूनां स्थापनं मतम् ॥ निरूहस्य प्रमाणञ्च प्रस्थः पादोत्तरं परन् । मध्यमं प्रस्थमुद्दिष्टं हीनञ्च कुडवास्त्रयः ॥” परं श्रेष्ठम् । “अतिस्निग्धोऽक्लिष्टदोषः क्षतोरस्कः कृशस्तथा ।” अक्लिष्टदोषः अनुत्क्लिष्टदोषः । अदत्तोत्क्लेशन इति यावत् । क्षतोरस्कः उरःक्षतवान् । “आध्मानच्छर्दिहिक्वार्शः शोथश्वासप्रपीडितः । गुदशोफातिसारार्त्तो विसूचीकुष्ठसंयुतः ॥ गर्भिणी मधुमेही च नास्थाप्याश्च जलोदरी । वातव्याधावुदावर्त्ते वातासृग्विषमज्वरे ॥ मूर्च्छातृष्णोदरानाहमूत्रकृच्छ्राश्मरीषु च । वृद्धसृग्दरमन्दाग्निप्रमेहेषु निरूहणम् ॥ शूलेऽम्लपित्ते हृद्रोगे योजयेद्बिधिवद्बुधः । उत्सृष्टानिलविण्मूत्रस्निग्धं स्विन्नमभोजितम् ॥ मध्याह्ने गृहमध्ये च यथायोग्यं निरूहयेत् ।” स्निग्धं स्वभ्यक्तम् । स्विन्नं उष्णाम्बुस्नपितम् । “स्नेहवस्तिविधानेन बुधः कुर्य्यान्निरूहणम् ॥ जाते निरूहे च ततो भवेदुत्कटकासनः । तिष्ठेन्मुहूर्त्तमात्रन्तु निरूहागमनेच्छया ॥” अत्र मुहूर्त्तमात्रशब्दे नैतदपि बोधितम् । निरूहप्रत्यागमनकालो मुहूर्त्तमात्रः । “अनायातं मुहूर्त्तात्तु निरूहं शोधनैर्हरेत् । निरूहैरेव मतिमान् क्षारमूत्राम्लसैन्धवैः ॥ यस्य क्रमेण गच्छन्ति विट्पित्तकफवायवः । ला ञ्चोपजायेत सुनिरूढं तमादिशेत् ॥ विविक्तता मनस्तुष्टिः स्निग्धता व्याधिनिग्रहः । आस्थापनस्नेहवस्त्योः सम्यग्दाने तु लक्ष- णम् ॥” विविक्तता दत्तौषधनिःसरणम् । “अनेन विधिना युञ्ज्यान्निरूहं वस्तिदानवित् । द्बितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थं वा यथोचितम् ॥ सस्नेह एकः पवने पित्ते द्वौ पयसा सह । कषायकटुका मूत्रा कफे तृष्णास्त्रयो हिताः ॥ पित्तश्लेष्मानिलाविष्टं क्षीरयूषरसैः क्रमात् । निरूहं भोजयित्वा च ततस्तमनुवासयेत् ॥ सुकुमारस्य वृद्धस्य बालस्य च मृदुर्हितः । वस्तिस्तीक्ष्णा प्रयुक्ता हि तेषां हन्याद्बला- युषी ॥ दद्यादुत्क्लेशनं पूर्ब्बं मध्ये दोषहरं ततः । पश्चात् संशमनीयञ्च दद्याद्बस्तिं विचक्षणः ॥ एरण्डबीजं मधुकं पिप्पली सैन्धवं वचा । हपुषा फलकल्कश्च वस्तिरुत्क्लेशनः स्मृतः ॥” इत्युत्क्लेशनवस्तिः ॥ * ॥

पृष्ठ ४/३१०

“शताह्वा मधुकं विल्वं कौटजं फलमेव च । सकाञ्जिकः सगोमूत्रो वस्तिर्दोषहरः स्मृतः ॥” इति दोषहरवस्तिः ॥ * ॥ “प्रियङ्गुर्मधुकं मुस्ता तथैव च रसाञ्जनम् । सक्षीरः शस्यते वस्तिर्दोषाणां शमनः स्मृतः ॥” इति शमनवस्तिः ॥ * ॥ “त्रिफलाक्वाथगोमूत्रक्षौद्रक्षारसमायुताः । ऊषकादिप्रतीवाया वस्तयो लेखनाः स्मृताः ॥” ऊषकादिप्रतीवायाः ऊषकादिगणविशेषचूर्ण- प्रक्षेपाः । इति लेखनवस्तयः ॥ * ॥ “बृंहणद्रव्यनिःक्वाथैः कल्कैर्मधुरकैर्युताः । सर्पिर्मांसरसोपेता वस्तयो बृंहणाः स्मृताः ॥” इति वृंहणवस्तयः ॥ * ॥ “वदर्य्यैरावतीशेलुशाल्मलीपुष्पजाङ्कुराः ।” ऐरावती नाराङ्गी । शेलुः बहुवारः । क्षीरसिद्धाः क्षौद्रयुक्ता नाम्ना पिच्छिलसंज्ञिताः ॥ अजोरभ्रैणरुधिरैर्युक्ता देया विचक्षणैः ।” अजश्छागः । उरभ्रो मेषः । एणः कृष्णमृगः । “मात्रा पच्छिलवस्तीनां पलैर्द्बादशभिर्मता ॥” इति पिच्छिलावस्तयः ॥ * ॥ “दत्त्वादौ सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रसृतिद्वयम् । विनिर्मथ्य ततो दद्यात् स्नेहस्य प्रसृतित्रयम् ॥ एकीभूते ततः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतिं क्षिपेत् । संमूर्च्छिते कषायन्तु चतुःप्रसृतिसम्मितम् ॥ गृह्णीयाच्च तदावापमन्ते द्विप्रसृतोन्मितम् । क्षिप्त्वा विमथ्य दद्याच्च निरूहं कुशलो भिषक् ॥ एवं प्रकल्पितो वस्तिर्द्बादशप्रसृतो भवेत् । वाते चतुःपलं क्षौद्रं दद्यात् स्नेहस्य षट्पलम् ॥ पित्ते चतुःपलं क्षौद्रं स्नेहं दद्यात् पलत्रयम् । कफे तु षट्पलं क्षौद्रं क्षिपेत् स्नेहं चतुः- पलम् ॥” इति निरूहमात्रा ॥ “एरण्डक्वाथतुल्यांशं मधु तैलं पलाष्टकम् । शतपुष्पापलार्द्धेन सैन्धवार्द्धेन संयुतम् ॥ मधुतैलिकसंज्ञोऽयं वस्तिर्दारुविलोडितः । मेदोगुल्मकृमिप्लीहमलोदावर्त्तनाशनः ॥ बलवर्णकरश्चैव वृष्यो दीपनबृंहणः ॥” इति मधुतैलिकवस्तिः ॥ “क्षौद्राज्यक्षीरतैलानां प्रसृतं प्रसृतं भवेत् । हपुषा सैन्धवाक्षांशो वस्तिः स्याद्यापनः परः ॥” यापनः सारकः । इति यापनवस्तिः ॥ * ॥ “एरण्डमूलनिष्क्वाथो मधु तैलं ससैन्धवम् । एष युक्तरथो वस्तिः सवचापिप्पलीफलः ॥” इति युक्तरथवस्तिः ॥ “पञ्चमूलस्य निष्क्वाथस्तैलं मागधिका मधु । ससैन्धवः सयष्ट्याह्वः सिद्धवस्तिरिति स्मृतः ॥” इति सिद्धवस्तिः ॥ “स्नानमुष्णोदकैः कुर्य्याद्दिवास्वप्नमजीर्णताम् । वर्ज्जयेदपरं सर्व्वमाचरेत् स्नेहवस्तिवत् ॥” अथोत्तरवस्तिविधिः । “अतः परं प्रवक्ष्यामि वस्तिमुत्तरसंज्ञितम् ।

निरूहादुत्तरो यस्मात्तस्मादुत्तरसंज्ञकः ॥ द्वादशाङ्गुलकं नेत्रं मध्ये च कृतकर्णिकम् । मालतीपुष्पवृन्ताभं छिद्रं सर्षपनिर्गमम् ॥ पञ्चविंशतिवर्षाणामधोमात्रा द्विकार्षिका । तदूर्द्धं प्रलमात्रा च स्नेहस्योक्ता भिषग्वरैः ॥ अथ स्थापनशुद्धस्य तृप्तस्य स्नानभोजनैः । स्थितस्य जानुमात्रेण पीठेऽन्विष्य शलाकया ॥ स्निग्धया मेढ्रमार्गन्तु ततो नेत्रं नियोजयेत् । शनैः शनैर्घृताभ्यक्ते मेढ्ररन्ध्रेऽङ्गुलानि षट् ॥ ततोऽवपीडयेद्वस्तिं शनैर्नेत्रं विनिर्हरेत् । ततः प्रत्यागते स्नेहे स्नेहवस्तिक्रमो हितः ॥ स्त्रीणां कनिष्ठिकास्थूलं नेत्रं कुर्य्याद्दशाङ्गुलम् । मुहुः प्रवेशं योज्यञ्च योन्यन्तश्चतुरङ्गुलम् ॥ द्व्यङ्गुलं मूत्रमार्गे च सूक्ष्मनेत्रं वियोजयेत् । मूत्रकृच्छ्रविकारेषु बालानां त्वेकमङ्गुलम् ॥ शनैर्निष्क्रम्यमाधेयं सूक्ष्मं नेत्रं विचक्षणैः ।” मालतीपुष्पवृन्ताभं नेत्रमित्युक्तत्वात् पुनः सूक्ष्म- शब्दाभिधाने बालानां ततोऽपि नेत्रस्य सूक्ष्मता- बोधनार्थम् । “योनिमार्गेषु नारीनां स्ने हमात्रा द्विपालिका ॥ मूत्रमार्गे पलोन्माना बालानाञ्च द्विकार्षिकी । उत्तानायै स्त्रियै दद्यात् ऊर्द्ध्वजान्वै विचक्षणः ॥ अप्रत्यागच्छति भिषक् वस्तावुत्तरसंज्ञिते । भूयो वस्तिं विदध्याच्च संयुक्तं शोधनैर्गुणैः ॥ फलवस्तिं विदध्याद्वा योनिमार्गे दृढं भिषक् । सूत्रैर्विनिर्म्मितां स्निग्धां शोधनद्रव्यसंयुताम् ॥ दह्यमाने तथा वस्तौ दद्याद्वस्तिं विशारदः । क्षीरिवृक्षकषायेण पयसा शीतलेन वा ॥” दह्यमाने वस्तौ यस्मिन् स्थाने वस्तिर्दत्तस्तस्मिन् दह्यमाने । “वस्तिः शुक्ररुजः पुंसां स्त्रीणामार्त्तवजा रुजः । हन्यादुत्तरवस्तिस्तु नोचिता मेहिनां क्वचित् ॥ सम्यग्दत्तस्य लिङ्गानि व्यापदक्रम एव च । वस्तेरुत्तरसंज्ञस्य समानः स्नेहवस्तिना ॥” * ॥ अथ फलवर्त्तिविधिः । “घृताभ्यक्ते गुदे क्षिप्त्वा श्लक्ष्णा स्वाङ्गुष्ठसन्निभा । मलप्रवर्त्तिनी वर्त्तिः फलवर्त्तिश्च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ (“चतुरङ्गुलां वेणुमयीं नाडीं प्रतिलक्षणं कृत्वा तया वस्तिप्रतिकर्म्म कुर्य्यात् । नातिचोष्णे च काले च न शीते न च भोजिते । न निद्रालौ च मूत्रार्त्ते विष्ठार्त्ते न च वेदभाक् ॥ वस्तिकर्म्म निरूहञ्च कारयेत्तं निरस्य च । आदौ मूत्रविष्ठोत्सर्गं कृत्वा गुदं प्रक्षाल्य नाति शिथिलशय्यायां शाययित्वा वामाङ्गे वामपादं दक्षिणाङ्गे दक्षिणपादञ्च सङ्कोच्य जङ्घोपरि- संस्थाप्य गुदाभ्यन्तरे द्व्यङ्गुलमात्रां नाडीं सुधीः सञ्चारयेत् । ततः शनैः शनैर्वस्तिं निष्पीड्य द्विपलपरिमिततैलेन निरूहं कुर्य्यात् । निरुहा- नन्तरं शनैः शनैरुत्तानं शाययित्वा ऊर्द्ध्वी कृत्य च पश्चात् सङ्कोच्य पाणिभिः पञ्च वारान् स्फिक्पिण्डान् त्रोटयेत् । ततः स्वस्थं कृत्वा

क्षणेनाप्यामाशयं मलस्थानं बोधयति । वस्त्यु- दरवातान् दोषान् निवारयति । पण्डितास्तं वस्तिनिरूहं तद्वस्तिकर्म्म च विदुः ।” इति हारीते सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “कृतक्षणं शैलवरस्य रम्ये स्थितं धनेशायतनस्य पार्श्वे । महर्षिसंधैर्वृतमग्निवेशः पुनर्व्वसुम्प्राञ्जलिरन्वपृच्छत् ॥ वस्तिर्नरेभ्यः किमपेक्ष्य दत्तः स्यात् सिद्धिमान् किन्नयनस्य नेत्रम् । कीदृक् प्रमाणाकृति किङ्गुणञ्च केषाञ्च किं योनिगुणश्च वस्तिः ॥ निरूहकर्म्म प्रणिधानमात्राः स्नेहस्य वा काः शमने विधिः कः । के वस्तयः केषु मता इतीदं श्रुत्वोत्तरं प्राह वचो महर्षिः ॥ समीक्ष्य दोषौषधदेशकाल- सात्म्याग्निसत्त्वौकवयोबलानि । वस्तिः प्रयुक्तो नियतं गुणाय स्युः सर्व्वकर्म्माणि च सिद्धिमन्ति ॥ सुवर्णरूप्यत्रपुताम्रवीतिं कांस्यास्थिशस्त्रद्रुमवेणुदन्तैः । नलैर्व्विषाणैर्मणिभिश्च तैस्तैः कार्य्याणि नेत्राणि सुकर्णिकानि ॥ षड्द्वादशाष्टाङ्गुलसम्मितानि षड्विंशतिर्द्वादशवर्षजानाम् । स्युर्मुद्गकर्कन्धुसतीनवाहि- छिद्राणि वर्त्त्या पिहितानि चापि ॥ यथावयोऽङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां मूलाग्रयोः स्युः परिणाहवन्ति । ऋजूनि गोपुच्छसमाकृतीनि श्लक्ष्णानि च स्युर्गुलिकामुखानि ॥ स्यात् कर्णिकैकाग्रचतुर्थभागे मूलाश्रिते वस्तिनिबन्धने द्बे । जरद्गवो माहिषहारिणो वा स्यात् शौकरो वस्तिरजस्य वापि ॥ दृढस्तनुर्नष्टशिरो विगन्धः कषायरक्तः सुमृदुः सुशुद्धः । नृणां वयो वीक्ष्य यथानुरूपं नेत्रेषु योज्यस्तु सुबद्धसूत्रः ॥ वस्तेरमावे प्लवानां गलो वा स्यादङ्कपादः सुघनः पटो वा । आस्थापनार्हं पुरुषं विधिज्ञः समीक्ष्य पुण्येऽहनि शुक्लपक्षे ॥ प्रशस्तनक्षत्रमुहूर्त्तयोगे जीर्णान्नमेकाग्रमुपक्रमेत । बालां गुडूचीं त्रिफलां सरास्नां द्वे पञ्च मूले च पलोन्मितानि ॥ अष्टौ पलान्यर्द्धतुलाञ्च मांसा- च्छागात् पचेदप्सु चतुर्थशेषम् । पूतं यवानीफलविल्वकुष्ठ- वचाशताह्वा घनपिप्पलीनाम् ॥

पृष्ठ ४/३११

कल्कैर्गुडक्षौद्रयुतैः स तैलै- र्युतं सुखोष्णं तु पिचुप्रमाणैः । गुडोत्पलं द्बिप्रसृतान्तु मात्रां स्नेहस्य युक्त्या मधुसैन्धवादि ॥ प्रक्षिप्य वस्तौ मथितं खजेन सुबद्धमुच्छाम्य च निर्व्व्यलीकम् । अङ्गुष्ठमध्येन मुखं पिधाय नेत्राग्रसंस्थामपनीयवर्त्तिम् ॥ तैलाक्तगात्रं कृतमत्र विट्कं नाति क्षुधार्त्तं शयने मनुष्यम् । समेऽथ वेधन्नतशैरसेवा नात्युच्छ्रिते स्वास्तरणोपपन्ने ॥ सव्येन पार्श्वेन सुखं शयानं कृत्वर्ज्जुदेहं स्वभुजोपधानम् । निकुच्च्य सव्येतरमस्य सक्थि वामं प्रसार्य्य प्रणयेत्ततस्तम् ॥ स्निग्धे गुदे नेत्रचतुर्थभागं स्निग्धं शनैर्मृद्वृजुपृष्ठवंशम् । अकम्पनावेपनलाधवादीन् पाण्योर्गुणांश्चापि विदर्शयन् हि ॥ प्रपीड्य चैकग्रहणेन दत्तं नेत्रं शनैरेव ततोऽवकर्षेत् । तिर्य्यक्प्रणीते तु न याति धारा गुदव्रणः स्याच्चरिते च नेत्रे ॥ दत्तः शनैर्नाशयमेति वस्तिः कण्ठं प्रधावत्यतिपीडितश्च । शीतस्त्वतिस्तम्भकरो विदाहं मूर्च्छाञ्च कुर्य्यादतिमात्रमुष्णः । स्निग्धोऽतिजाड्यं पवनन्तु रुक्ष- स्तन्वल्पमात्रा लवणस्त्वयोगम् । करोति मात्राभ्यधिकोऽतियोगं क्षामन्तु सान्द्रः सुचिरेण चेति ॥ दाहातिसारौ लवणोऽतिकुर्य्या- त्तस्मात् प्रयुक्तं सममेव दद्यात् । पूर्व्वं हि योज्यं मधुसैन्धवन्तु स्नेहं विनिर्मथ्य ततोऽनुकल्कम् ॥ विमथ्य संयुज्य पुनद्रवैस्तत् वस्तौ निदध्यान्मथितं खजेन । आमाशयोऽग्निर्ग्रहणीगुदञ्च तत्पार्श्वसंस्थस्य सुखोपलब्धिः ॥ लीयन्त एवं वलयश्च तस्मात् सव्यं शयानोऽरतिवस्तिदानम् । विड्वातवेगो यदि चार्द्धदत्ते निष्कृष्य दत्ते प्रणयेदशेषम् ॥ उत्तानदेहस्य कृतोपधानः स्याद्वीर्य्यमाप्नोति तथास्य देहम् । एकोऽपकर्षत्यनिलं स्वमार्गात् पित्तं द्वितीयस्तु कफं तृतीयः ॥ प्रत्यागते कोष्णजलावसिक्तः शाल्यन्नमद्यात्तनुना रसेन । जीर्णे तु सायं लघु चाल्पमात्रं भुक्तेऽनुबास्यः परिवृंहणार्थम् ॥”

“स्निग्धोष्ण एकः पवने निरूहो द्वौ स्वादुशीतौ पयसा च पित्ते । त्रयः समूत्राः कटुकोष्णतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः ॥ रसेन वाते प्रति भोजनं स्यात् क्षीरेण पित्ते तु कफे च यूषैः । तथानुवास्येषु च विल्वतैलं स्याज्जीवनीयं फलसाधितञ्च ॥” इति चरके सिद्धिस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “तत्र स्नेहादीनां कर्म्मणां वस्तिकर्म्मप्रधान- तममाहुराचार्य्याः । कस्मादनेककर्म्मकरत्वा- द्वस्तेरिह वस्तिर्नानाविधद्रव्यसंयोगाद्दोषाणां संशोधनसंशमनसंग्रहणानि करोति । क्षीण- शुक्रं वाजीकरोति कृशं बृंहयति स्थूलं कर्ष- यति चक्षुः प्रीणयति वलीपलितमुपहन्ति वयः स्थापति । शरीरोपचयं वर्णं बलमारोग्य- मायुषः परिवृद्धिञ्च करोति वस्तिः सम्य- गुपासितः ॥ तथा ज्वरातीसारतिमिरप्रति- श्यायशिरोरोगाधिमन्थार्द्दिताक्षेपकपक्षाघातै- काङ्गसर्व्वाङ्गरोगाध्मानोदरशर्कराशूलवृद्ध्युप- दंशानाहमूत्रकृच्छ्रगुल्मवातशोणितवातमूत्र- पुरीषोदावर्त्तशुक्रार्त्तवस्तन्यनाशहृद्धनुमण्याग्रहा- र्शोऽश्मरी मूढगर्भप्रभृतिषु चात्यर्थमुपयुज्यते ॥” “तत्र द्विविधो वस्तिः नैरूहिकः स्नैहिकश्च । आस्थापनं निरूह इत्यनर्थान्तरम् । तस्य विकल्पो माधुतैलिकः । तस्य पर्य्यायशब्दो यापनो युक्तरथः सिद्धवस्तिरिति । सदोष- निर्हरणाच्छरीररोगहरणाद्वा निरूहः । वयः स्थापनादायुःस्थापनाद्बास्थापनम् । माधुतैलि- कविधानञ्च निरूहक्रमचिकित्सिते वक्ष्यामः ॥ तत्र यथा प्रमाणगुणविहितः स्नेहवस्ति- विकल्पोऽनुवासनः पादावकृष्टः । अनुवसन्नपि न दुष्यत्यनुदिवसं दीयत इत्यनुवासनः ॥ तस्यापि विकल्पोऽर्द्धार्द्धमात्रावकृष्टोऽपरि- हार्य्योमात्रावस्तिरिति ॥” इति सुश्रुते चिकित् सितस्थाने ३५ अध्यायः ॥ “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि व्यापदः स्नेहवस्तिजाः । बलवन्तो यदा दोषाः कोष्ठे स्युरनिलादयः ॥ अल्पवीर्य्यं तदा स्नेहमभिभूय पृथग्विधान् । कुर्व्वन्त्युपद्रदान् स्नेहः स चापि न निवर्त्तते ॥ तत्र वाताभिभूते तु स्नेहे मुखकषायता । जृम्भावातरुजास्तास्ता वेपथुर्विषमज्वरः ॥ पित्ताभिभूते स्नेहे तु मुखस्य कटुता भवेत् । दाहस्तृष्णा ज्वरः स्वेदो नेत्रमूत्राङ्गपीतता ॥ श्लेष्माभिभूते स्नेहे तु प्रसेको मधुरास्यता । गौरवं छर्द्दिरुच्छ्वासः कृच्छ्रः शीतज्वरोऽरुचिः ॥ तत्र दोषाभिभूते तु स्नेहे वस्तिं निधापयेत् । यथास्वं दोषशमनान्युपयोज्यानि यानि च ॥ अत्याशितेऽन्नाभिभवात् स्नेहो नैति यदा तदा । गुरुरामाशयः शूलं वायुश्चाप्रतिसञ्चरः ॥ हृत्पीडामुखवैरस्यं श्वासो मूर्च्छा भ्रमोऽरुचिः ।

तत्रापतर्पणस्यान्ते दीपनो विधिरिष्यते ॥ अशुद्धस्य मलोन्मिश्रः स्नेहो नैति यदा पुनः । तदाङ्गसदनाध्माते श्वासः शूलञ्च जायते ॥ पक्वाशयगुरुत्वञ्च तत्र दद्यान्निरूहणम् । अतितीक्ष्णौषधैरेवं सिद्धञ्चाप्यनुवासनम् ॥ शुद्धस्य दूरानुसृते स्नेहे स्नेहस्य दर्शनम् । गात्रेषु सर्व्वेन्द्रियाणामुपलेपोऽवसादनम् ॥ स्नेहगन्धिमुखन्तत्र कासश्वासावरोचकः । अतिपीडितवत्तत्र विविधा स्थापनन्तथा ॥ अस्विन्नस्याविशुद्धस्य स्नेहोऽल्पः सम्प्रयो- जितः । शीतो मृदुश्च नाभ्येति ततो मन्दं प्रवाहयेत् ॥ विबन्धगौरवाध्मानशूलाः पक्वाशयं प्रति । तत्रास्थापनमेवाशु प्रयोज्यं सानुवासनम् ॥ अल्पं युक्तवतोऽल्पो हि स्नेहोमन्दगुणस्तथा । दत्तो नैति क्लमोत्क्लेशौ भृशं वा रतिमाव- हेत् ॥ तत्र वास्थापनं कार्य्यं शोधनीयेन वस्तिना । अन्वासनञ्च स्नेहेन शोधनीयेन शस्यते ॥ अहोरात्रादपि स्नेहः प्रत्यागच्छेन्न दूष्यति । कुर्य्याद्वस्तिगुणांश्चापि जीर्णस्त्वल्पगुणो भवेत् ॥ यस्य नोपद्रवं कुर्य्यात् स्न हवस्तिरनिःसृतः । सर्व्वोऽल्पो वा वृतो रौक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजा- नता ॥ अनायान्तन्त्वहोरात्रात् स्नेहं संशोधनैर्जयेत् ॥ स्नेहवस्तावनायाते नान्यः स्नेहो विधीयते । इत्युक्ता व्यापदः सर्व्वाः सलक्षणचिकित्- सिताः ॥” इति च सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ३७ अध्यायः ॥) वस्तिकर्म्माढ्यः, पुं, (वस्तिकर्म्मणा तच्छोधनव्यापा- रेण आढ्यः । वस्तिशोधने एवास्य प्रचुरकार्य्य- करत्वात् तथात्वम् ।) अरिष्टवृक्षः । भूरिठा इति ख्यातः । यथा, -- “अरिष्टो वस्तिकर्म्माढ्यो वेणीरः फेनिलः क्षुणः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ वस्तिमलं, क्ली, (वस्तेर्नाभ्यधोभागस्य मलम् ।) मूत्रम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २९७ ॥ वस्तु, क्ली, (वसतीति । वस + “वसेस्तुन् ।” उणा० १ । ७६ । इति तुन् ।) द्रव्यम् । यथा, -- “बुद्धद्रव्यं स्तौपिकं स्यात् सत्त्वं द्रव्यञ्च वस्तु च ॥” इति ॥ (तथा, भागवते । ९ । ४ । २७ । “गृहेषु दारेषु सुतेषु बन्धुषु द्विपोत्तमस्यन्दनवाजिवस्तुषु । अक्षय्यरत्नाभरणाम्बरादि- अनन्तकोषेष्वकरोदसस्मतिम् ॥” पात्रभूतम् । यथा, रघौ । ३ । २९ । “अथोपनीतं विधिवद् विपश्चितो विनिन्युरेनं गुरवो गुरुप्रियम् । अबन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरत्र ते क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति ॥”)

पृष्ठ ४/३१२

पदार्थः । यथा, -- “भावः पदार्थो धर्म्मः स्यात् सत्त्वं तत्त्वञ्च वस्तु च ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, शकुन्तलायाम् १ अङ्के । “सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ॥”) जगति वस्तुद्वयं भावोऽभावश्च । इति न्याय- शास्त्रम् ॥ सच्चिदानन्दाद्बयं ब्रह्म । इति वेदान्त- सारः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २१ । ४९ । “अहो वस्तुनि मात्सर्य्यमहो भक्तिरवस्तुनि ॥” कार्य्यम् । यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । १५ । २५ । “वस्तुष्वशक्येषु समुद्यमश्चेत् शक्येषु मोहादसमुद्यमश्च । शक्येषु कालेन समुद्यमश्च त्रिधैव कार्य्यव्यसनं वदन्ति ॥” अर्थः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, कुमारे । ६ । ६५ । “अथाङ्गिरसमग्रण्यमुदाहरणवस्तुषु । ऋषयो नोदयामासुः प्रत्युवाच स भूधरम् ॥” इतिवृत्तम् । यथा, विक्रमोर्व्वश्याम् । “अहमस्यां कालिदासग्रथितवस्तुना नवेन त्रोट- केनोपस्थास्ये ॥”) वस्तुकं, क्ली, (वस्तु + संज्ञायां कन् ।) वास्तूकम् । इति शब्दरत्नावली राजनिर्घण्टश्च ॥ वस्तुकी, स्त्री, (वस्तुक + गौरादित्वात् ङीष् ।) श्वेतचिल्लीशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वस्त्यं, क्ली, (वस् + क्तिन् । वस्तिर्वासस्तस्यां साधु । वस्ति + “तत्र साधुः ।” ४ । ४ । ९८ । इति यत् ।) गृहम् । इत्यमरः ॥ वस्त्रं, क्ली, (वस्यते आच्छाद्यतेऽनेनेति । वस आच्छादने + “सर्व्वधातुभ्यः ष्ट्रन् ।” उणा० ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् ।) परिधानाद्युपयुक्तकार्पासादि- निर्म्मितवस्तु । कापड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आच्छादनम् २ वासः ३ चेलम् ४ वसनम् ५ अंशुकम् ६ । इत्यमरः ॥ सिचयः ७ प्रोतः ८ लक्तकः ९ कर्पटः १० शाठकः ११ कशिपुः १२ । इति जटाधरः ॥ वासनम् १३ द्बिचयम् १४ प्रोतम् १५ छादम् १६ वासम् १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अस्य परिधानविधिर्यथा, भृगुः । “विकक्षोऽनुत्तरीयश्च नग्नश्चावस्त्र एव च । श्रौतं स्मार्त्तं तथा कर्म्म न नग्नश्चिन्तयेदपि ॥” विकक्षः परीधानासंवृतकच्छः । तथा च । “परीधानाद्वहिःकक्षा निबद्धा ह्यासुरी भवेत् ॥” स्मृतिः । “वामे पृष्ठे तथा नाभौ कक्षत्रयमुदाहृतम् । एभिः कक्षैः परीधत्ते यो विप्रः स शुचिः स्मृतः ॥” बौधायनः । “नाभौ धृतञ्च यद्वस्त्रमाच्छादयति जानुनी । अन्तरीयं प्रशस्तं तदच्छिन्नमुभयोस्तयोः ॥” प्रचेताः । दशा नाभौ प्रयोजयेत् । स्मृतिः ।

न स्यात् कर्म्मणि कञ्चुकीति । उत्तरीयधारणं चोपवीतवत् । “यथा यज्ञोपवीतञ्च धार्य्यते च द्विजोत्तमैः । तथा सन्धार्य्यते यत्नादुत्तराच्छादनं शुभम् ॥” इति स्मृतेः ॥ अत्र यथा द्विजोत्तमैः सव्यापसव्यत्वादिना उप- वीतं धार्य्यते तथा उत्तराच्छादनमपि द्विजो- त्तमैरिति प्रदर्शनमात्रम् । प्रागुक्तभृगुवचनेन सर्व्वेषां द्विवस्त्रताप्रतीतेः । पारस्करः । एकञ्चे- द्वासो भवति तस्य उत्तरार्द्धेन प्रच्छादयतीति । इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ * ॥ अस्य धारणगुणाः । यथा, -- “काम्यं यशस्यमायुष्यमलक्ष्मीघ्नं प्रहर्षणम् । श्रीमत्पारिषदं शस्तं निर्म्मलाम्बरधारणम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अपि च । “स्नातस्यानन्तरं सम्यग्वस्त्रेण तनुमार्जनम् । कान्तिप्रदं शरीरस्य कण्डूयादोषनाशनम् ॥ कौषेयं चित्रवस्त्रञ्च रक्तवस्त्रं तथैव च । वातश्लेष्महरं तत्तु शीतकाले विधारयेत् ॥” कौषेयं पट्टाम्बरं तसरवस्त्रञ्च । “मेध्यं सुशीतं पित्तघ्नं कषायं वस्त्रमुच्यते । तद्धारयेदुष्णकाले तच्चापि लघु शस्यते ॥” कषायं कोकची इति लोके । कषायरागरक्तं वा । “शुक्लन्तु शुभदं वस्त्रं शीतातपनिवारणम् । न चोष्णं न च वा शीतं तत्तु वर्षासु धारयेत् ॥ यशस्यं काम्यमायुष्यं श्रीमदानन्दवर्द्धनम् । त्वच्यं वशीकरं रुच्यं नवं निर्म्मलमम्बरम् ॥” काम्यं कामोद्दीपकम् । “कदापि न जनैः सद्भिर्धार्य्यं मलिनमम्बरम् । तत्तु कण्डूकृमिकरं ग्लान्यलक्ष्मीकरं परम् ॥” अलक्ष्मीरशोभा दादिद्रं वा । इति भाव- प्रकाशः ॥ * ॥ (अथ स्वप्ने वस्त्रादिदर्शनात् शुभफलं यथा, -- “कन्यां कुमारकान् गौरान् शुक्लवस्त्रान् सुते- क्षसः । यः पश्येल्लभते यो वा छत्रादर्शविषामिषम् ॥ शुक्लाः सुमनसो वस्त्रममेध्यालेपनं फलम् ॥ यस्य स्यादायुरारोग्यं वित्तं बहु च सोऽश्नुते ॥” इति वाभटे शारीरस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) अथ नववस्त्रपरीधानदिनम् । “ब्रह्मानुराधवसुतिष्यविशाखहस्त- चित्रोत्तराग्निपवनादितिरेवतीषु । जन्मर्क्षजीवबुधशुक्रदिनोत्सवादौ धार्य्यं नवं वसनमीश्वरदेवतुष्टौ ॥” इति ज्योतिस्तत्वम् ॥ * ॥ अपि च । “सूर्य्ये चाल्पधनं ब्रणः शशिदिने क्लेशः सदा भूमिजे वस्त्राणां बहुता बुधे सुरगुरौ विद्यागमः सम्पदः ।

नानाभोगयुतः प्रमोदशयनं दिव्याङ्गना भार्गवे शौरे स्युः खलु रोगशोककलहा वस्त्रे धृते नूतने ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ अस्य क्षारसंयोगनिषिद्धदिनानि यथा, -- “मन्दमङ्गलषष्ठीषु द्वादश्यां श्राद्धवासरे । वस्त्राणां क्षारसंयोगो दहत्यासप्तमं कुलम् ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ तद्दानफलं यथा, -- “वासोदश्चन्द्रसालोक्त्यमश्विसालोक्यमश्वदः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अपि च । “द्विजानां ये तु सततं शुभवस्त्रप्रदा नराः । वस्त्रगन्धयुतः पन्थास्तेषां सुजलशीतलः ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे यमशर्म्मिलोपाख्याननामा- ध्यायः ॥ * ॥ तेन विष्णुपूजाविधिर्यथा, -- “दुकूलपट्टकौषेयवाल्ककार्पासकादिभिः । वासोभिः पूजयेद्विष्णुं सुशुभैरात्मनः प्रियैः ॥” इति तत्रैव क्रियायोगनामाध्यायश्च ॥ तद्ग्रहणविधिर्यथा । विष्णुधर्म्मोत्तरम् । “वस्त्रं दशान्तमादद्यात् परिधाय तथा पुनः । आरुह्योपानहौ यानमारुह्यैव च पादुके ॥” तस्याधिपतिर्यथा । तत्रैव । “बार्हस्पत्यं स्मृतं वासः सौम्यानि रजतानि च । पक्षिणश्च तथा सर्व्वे वायव्याः परिकीर्त्तिताः ॥” तत्प्रतिग्रहप्रायश्चित्तं यथा । हारीतः । मणि- वासोगवादीनां प्रतिग्रहे सावित्र्यष्टशतं जपेत् । अष्टसहस्रं अष्टोत्तरसहस्रम् । इति शुद्धि- तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । श्रीभगवानुबाच । “कार्पासं काम्बलं वाल्कं कौषजं वस्त्रमिष्यते । तत् पूर्ब्बं पूजयित्वैव मन्त्रैर्देवाय चोत्सृजेत् ॥ निर्दशं मलिनं जीर्णं छिन्नं गात्रावलिङ्गितम् । परकीयं वाखुदष्टं सूचीव्रिद्धं तथोषितम् । उप्तकेशं विधौतञ्च श्लेष्ममूत्रादिदूषितम् ॥ प्रदाने देवताभ्यश्च दैवे पैत्र्ये च कर्म्मणि । वर्ज्जयेत् शापयोगेन यज्ञादावुपयोजने ॥” शापयोगेन इत्यत्र स्वोपयोगेन इति क्वचित् पुस्तके पाठः । “उत्तरीयोत्तरासङ्गौ निचोलो मोदचेलकः । प्ररिधानञ्च पञ्चैतान्यस्यूतानि प्रयोजयेत् ॥ शाणवस्त्रं नीशारञ्च तथेवातपवारणम् ॥” क्वचित् पुस्तके शाणवस्त्रमित्यत्र मणिवस्त्रमिति पाठः । “चण्डातकं तथा दूष्यं पञ्च स्यूतान्यदुष्टये । पताकाध्वजदण्डादौ स्यूतं वस्त्रं प्रयोजयेत् ॥ अन्यत्रावरणादौ च तद्विना शस्ततोऽपि च । रक्तं कौषेयवस्त्रञ्च महादेव्यै प्रशस्यते ॥ गीतं तथैव कौषेयं वासुदेवाय चोत्सृजेत् । रक्तन्तु कम्बलं दद्यात् शिवाय परमात्मने ॥ विचित्रं सर्व्वदेवेभ्यो देवीभ्योऽशुं निवेदयेत् । कार्पासं सर्व्वतोभद्रं दद्यात् सर्व्वेभ्य एव तु ॥

पृष्ठ ४/३१३

नैकान्तरक्तं दद्यात्तु वासुदेवाय चेलकम् । तथा नैकान्तरक्तन्तु शिवाय विनिवेदयेत् ॥ नीलीरक्तन्तु यद्वस्त्रं तत् सर्व्वत्र विवर्ज्जितम् । दैवे पैत्रे स्वोपयोगे वर्ज्जयेत्तद्विचक्षणः ॥ नीलीरक्तं प्रमादात्तु यो दद्याद्विष्णवे बुधः । निष्फला तस्य तत्पूजा तदा भवति भैरव ॥ विचित्रे वाससि पुनर्लग्नं नीलीविरञ्जितम् । वस्त्र्ं दद्यान्महादेव्यै नान्यस्मै तु कदाचन ॥ द्विपदां ब्राह्मणो यद्वत् देवानां वासवो यथा । तथा भूषणवर्गेषु वस्त्रमुत्तममुच्यते ॥ वस्त्रेण त्रायते लज्जां वस्त्रेण त्रायते त्वघम् । वस्त्रात् स्यात् सर्व्वतः सिद्धिश्चतुर्व्वर्गप्रदञ्च तत् ॥” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ राज्ञा सदा वस्त्राच्छादितशरीरं कर्त्तव्यम् । यथा, -- “सर्व्वदा मङ्गलं रत्नं धारयेत् सह दूर्व्वया । अवस्त्राच्छादितं गात्रं न विप्रेभ्यः प्रदर्शयेत् ॥” इति तत्रैव ८९ अध्यायः ॥ नीलवस्त्रं परिधाय विष्णुपूजननिषेधो यथा, -- वराह उवाच । “भूषितो नीलवस्त्रेण यो हि मामुपसर्पति । वर्षाणाञ्च शतं पञ्च कृमिर्भूत्वा स तिष्ठति ॥ तस्य वक्ष्यामि सुश्रोणि अपराधविशोधनम् । प्रायश्चित्तं विशालाक्षि येन मुच्येत किल्विषात् ॥ व्रतं चान्द्रायणं कृत्वा विधिदृष्टेन कर्म्मणा । मुच्यते किल्विषात् भूमे एवमेतन्न संशयः ॥” इति वाराहे नीलवस्त्रपरीधानप्रायश्चित्त- नामाध्यायः ॥ * ॥ विष्णुपूजने रक्तवस्त्रपरी- धाननिषेघो यथा, -- वराह उवाच । “रक्तवस्त्रेण संयुक्तो यो हि मामुपसर्पति । तस्यापि शृणु सुश्रोणि कर्म्म संसारमोक्षणम् ॥ रजस्वलासु नारीषु रजो यत्तत् प्रवर्त्तते । तेनासौ रजसा स्पृष्टो कर्म्मदोषेण जानतः ॥ वर्षाणि दशपञ्चैव वसते तत्र निश्चयः । रजो भूत्वा महाभागे रक्तवस्त्रपरायणः ॥ प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि तस्य कायविशोधनम् । येन शुध्यन्ति वै भूमे पुरुषाः शास्त्रवर्ज्जिताः ॥ एकाहारं ततः कृत्वा दिनानि दश सप्त च । वायुभक्षो दिनत्रीणि दिनमेकं जलाशनः ॥ एवं स मुच्यते भूमे मम विप्रियकारकः । प्रायश्चित्तं ततः कृत्वा ममासौ रोचते सह ॥ एतत्ते कथितं भूमे रक्तवस्त्रविभूषितम् । प्रायश्चित्तं महाभागे सर्व्व संसारमोक्षणम् ॥” इति तत्रैव रक्तवस्त्रपरीधानप्रायश्चित्तम् ॥ परिधृतकृष्णवस्त्रस्य विष्णूपासननिषेधो यथा, -- “यः पुनः कृष्णवस्त्रेण मम कर्म्मपरायणः । देवि कर्म्माणि कुर्व्वीत तस्य वै पतनं शृणु ॥ घुणा वै पञ्चवर्षाणि काष्ठभक्षश्च जायते । मशकस्त्रीणि वर्षाणि कच्छस्त्रीणि च पञ्च च ॥ न स गच्छति संसारं मम कर्म्मपरायणः । पारावतश्च जायेत नववर्षाणि पञ्च च ॥

जातो ममापराधेन सितः पारावतो भुवि । तिष्ठते मम पार्श्वेषु यत्रैवाहं प्रतिष्ठितः ॥ प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि तस्य संसारमोक्षणम् । येनासौ लभते सिद्धिं कृष्णवस्त्रापराधतः ॥ सप्ताहं यावकं भुक्त्वा त्रिरात्रं शक्तुपिण्डिकाम् । त्रीणि पिण्डान् त्रिरात्रन्तु एवं मुच्येत किल्वि- षात् ॥ य एतेन विधानेन देवि कर्म्माणि कारयेत् । शुचिर्भागवतो भूत्वा मम मार्गानुसारकः । न स गच्छति संसारं मम लोकाय गच्छति ॥” इति तत्रैव कृष्णवस्त्रपरीधानप्रायश्चित्तम् ॥ परिधृताधौतवस्त्रस्य विष्णुकर्म्मकरणनिषेधो यथा, -- वराह उवाच । “वाससा न च धौतेन यो मे कर्म्माणि कारयेत् । शुचिर्भागवतो भूत्वा मम मार्गानुसारकः ॥ तस्य दोषं प्रवक्ष्यामि अपराधं वसुन्धरे । पतन्ति येन संसारं वाससोच्छिष्टकारिणः ॥ देवि भूत्वा गजोन्मत्तस्तिष्ठत्येकं नरो भुवि । उष्ट्रश्चैकं भवेज्जन्म जन्म चैकं खरस्तथा ॥ गोमायुरेकजन्मा वै जन्म चैकं हयस्तथा । सारङ्गश्चैकजन्मा वै मृगो भवति चैकतः ॥ सप्तजन्मान्तरं पश्चात्ततो भवति मानुषः । मद्भक्तश्च गुणज्ञश्च मम कर्म्मपरायणः । निरापराधो दक्षश्च अहङ्कारविवर्ज्जितः ॥ धरण्युवाच । शुतमेतत् प्रयत्नेन यत्त्वया समुदाहृतम् । संसारं वाससोच्छिष्टं येन गच्छन्ति मानवाः ॥ प्रायश्चित्तञ्च मे ब्रूहि सर्व्वकर्म्मसुखावहम् । किल्विषात् येन मुञ्चन्ति तव कर्म्मपरायणः ॥ वाराह उवाच । शृणु तत्त्वेन मे देवि कथ्यमानं मयानघे । प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि मम भक्तिपरायणः ॥ यावकेन दिनं त्रीणि पिण्याकेन पुनस्त्रयः । कणभक्षो दिनत्रीणि पायसेन दिनत्रयम् ॥ एवं कृत्वा महाभागे वाससोच्छिष्टकारिणः । अपराधं न विद्येत संसारञ्च न गच्छति ॥” इति तत्रैव अधौतवासःपरिधानप्रायश्चित्त- नामाध्यायः ॥ * ॥ अथ परिहितपरकीयवस्त्रस्य विष्णुपूजादिकरणे प्रायश्चित्तम् । वाराह उवाच । “यः पारक्येण वस्त्रेण नावधूतेन माधवि । प्रायश्चित्ती पुमान्मूर्खो मम कर्म्मपरायणः ॥ करोति मम कर्म्माणि स्पृष्ट्वा ते मां तमःस्थितः । मृगो वै जायते देवि वर्षाणि त्रीणि सप्त च ॥ हीनपादेन जायेत चैकजन्म वसुन्धरे । मूर्खश्च क्रोधनश्चैव मद्भक्तश्चैव जायते ॥ तस्य वक्ष्यामि सुश्रोणि प्रायश्चित्तं महौजसम् । येन गच्छति संसारं मम भक्तो व्यवस्थितः ॥ अष्टभक्तं ततः कृत्वा मम कर्म्मपरायणः । माघस्यैव तु मासस्य शुक्लपक्षस्य द्बादशी ॥ तिष्ठेज्जलाशये तत्र क्षान्तो दान्तो जितेन्द्रियः ।

अनन्यमानसो भूत्वा मम चिन्तापरायणः ॥ प्रभातायान्तु शर्व्वर्य्यां उदिते च दिवाकरे । पञ्चगव्यं ततः पीत्वा शीघ्रं मुच्येत किल्विषात् ॥ य एतेन विधानेन प्रायश्चित्तं समाचरेत् । सर्व्वपापविनिर्मुक्तो मम लोकाय गच्छति ॥” इति वाराहे परकीयवस्त्रपरीधानप्रायश्चित्त- नामाध्यायः ॥ * ॥ काञ्चननिर्म्मितवस्त्रप्रमाणं यथा, -- “यावत् काञ्चनवस्त्राणां वाहिका गोपकन्यकाः । काश्चित्तत्राययुः शीघ्रं यत्र चन्द्रावली मुदा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २८ अध्यायः ॥ “आसनं वसनं शय्या जायापत्यं कमण्डलुः । आत्मनः शुचिरेतानि न परेषां कदाचन ॥” ईषद्धौतादिवस्त्रस्य पश्चिमाग्रादिप्रसारित- वस्त्रस्य च अधौतत्वं यथा, -- “ईषद्धौतं स्त्रिया धौतं यद्धौतं रजकेन तु । अधौतं तद्विजानीयाद्दशा दक्षिणपश्चिमे ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ सत्यतपाः । “प्रागग्रमुदगग्रं वा धौतं वस्त्रं प्रसारयेत् । पश्चिमाग्रं दक्षिणाग्रं पुनः प्रक्षालनात् शुचि ॥” अत्राग्रं दशा वृक्षवत् ॥ * ॥ प्रचेताः । “स्वयं धौतेन कर्त्तव्या क्रिया धर्म्म्या विपश्चिता । न च राजकधौतेन नाधौतेन भवेत् क्वचित् ॥ पुत्त्रमित्रकलत्रेण स्वजातिबान्धवेन च । दासवर्गेण यद्धौतं तत् पवित्रमिति स्थितिः ॥” स्नानोत्तरं उष्णीषवस्त्रस्य धार्य्यत्वं यथा । उष्णीषधारणं शिरोजलापनयनाय । तेन तद- नन्तरं न धार्य्यम् । तथा महाभारतम् । “आप्लुतः साधिवासेन जलेन च सुगन्धिना । राजहंसनिभं प्राप्य उष्णीषं शिथिलार्पितम् । जलक्षयनिमित्तं वै वेष्टयामास मूर्द्धनि ॥” शिथिलार्पितं अगाढबद्धम् ॥ * ॥ निषिद्ध- वस्त्राणि यथा । भारते । “न स्यूतेन न दग्धेन पारक्येण विशेषतः । मूषिकोत्कीर्णजीर्णेन कर्म्म कुर्य्याद्विचक्षणः ॥” नारसिंहे । “न रक्तमुल्वणं वासो न नीलञ्च प्रशस्यते । मलाक्तञ्च दशाहीनं वर्ज्जयेदम्बरं बुधः ॥” उल्वणं उत्कटरक्तविशेषम् । आचाररत्ने उशनाः । “दशाहीनेन वस्त्रेण कुर्य्यात् कर्म्माण्यभावतः ।” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “वस्त्रं नान्यधृतं धार्य्यं न रक्तं मलिनं तथा । जीर्णं वापदशञ्चैव श्वेतं धार्य्यं प्रयत्नतः ॥ उपानहं नान्यधृतं ब्रह्मसूत्रञ्च धारयेत् । न जीर्णमलवद्वासो भवेच्च विभवे सति ॥” योगियाज्ञवल्क्यः । “स्नात्वैवं वाससी धौते अक्लिन्ने परिधाय च । प्रक्षाल्योरूमृदद्भिश्च हस्तौ प्रक्षालयेत्ततः ॥ अभावे धौतवस्त्राणां शाणक्षौमाविकानि च । कुतपो योगपट्टं वा द्बिर्व्वासा येन वा भवेत् ॥

पृष्ठ ४/३१४

अधौतेन च वस्त्रेण नित्यनैमित्तिकीं क्रियाम् । कुर्व्वन् फलं न चाप्नोति दत्तं भवति निष्फलम् ॥” कुतपो नेपालकम्बलः ॥ * ॥ तर्पणात् पूर्ब्बं स्नानवस्त्रनिष्पीडननिषेधो यथा, -- “निष्पीडयति यः पूर्ब्बं स्नानवस्त्रन्तु तर्पणात् । निराशास्तस्य गच्छन्ति देवाः पितृगणैः सह ॥” यावालिः । “स्नानं कृत्वार्द्रवासास्तु विण्मूत्रं कुरुते यदि । प्राणायामत्रयं कृत्वा पुनः स्नानेन शुद्ध्यति ॥ * ॥ नार्द्रमेकञ्च वसनं परिदध्यात् कथञ्चन ॥” हारीतः । आर्द्रञ्च सप्तवातहतमपि शुद्ध- मिति ॥ * ॥ मदनपारिजाते पारस्करः । एकञ्चेद्वासो भवति तस्योत्तरार्द्धेन प्रच्छादय- तीति । इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ * ॥ संक्रान्त्यादौ वस्त्रनिष्पीडननिषेधो यथा । षट्त्रिंशन्मत- निगमौ । “संक्रान्त्यां पञ्चदश्याञ्च द्वादश्यां श्राद्धवासरे । वस्त्रं न पीडतेत्तत्र न च क्षारेण योजयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वस्त्रकुट्टिमं, क्ली, (वस्त्रनिर्म्मितं कुट्टिम- मिव ।) छत्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वस्त्रस्य कुट्टिमं क्षुद्रगृहम् ।) वस्त्रगृहञ्च ॥ वस्त्रगृहं, क्ली, (वस्त्रनिर्म्मितं गृहम् ।) वस्त्र- निर्म्मितशाला । ताँवु इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पटवापः २ पटमयम् ३ दूष्यम् ४ स्थलम् ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वस्त्रग्रन्थिः, पुं, (वस्त्रस्य ग्रन्थिः ।) परिधान- वस्त्रस्य ग्रन्थनम् । तत्पर्य्यायः । उच्चयः २ नीवी ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वस्त्रपञ्जलः, पुं, कोलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वस्त्रपुत्त्रिका, स्त्री, (वस्त्रनिर्म्मिता पुत्त्रिका पुत्त- लिका ।) वस्त्रनिर्म्मितपुत्तलिका । इति शब्द- माला ॥ वस्त्रभूषणः, पुं, (भूषयतीति । भूषि + ल्युः । वस्त्रस्य भूषणः रञ्जक इत्यर्थः ।) साकरुण्ड- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वस्त्रभूषणा, स्त्री, (वस्त्रस्य भूषणं रागो यस्याः ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयो- ऽस्या मञ्जिष्ठाशब्दे ज्ञातव्या ॥) वस्त्रयोनिः, स्त्री, (वस्त्रस्य योनिरुत्पत्तिकार- णम् ।) वसनोत्पत्तिकारणम् । यथा, -- “त्वक्फलकृमिरोमाणि वस्त्रयोनिर्द्दश त्रिषु ॥” इत्यमरः ॥ वस्त्ररञ्जनः, पुं, (रञ्जयतीति । रञ्ज + णिच् + ल्युः ।) वस्त्राणां रञ्जनः । कुसुम्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “स्यात् कुसुम्भं वह्निशिखं वस्त्ररञ्जनमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वस्नं, क्ली, (वस निवासे आच्छादने वा + “धापृ- वस्यज्यतिभ्यो नः ।” उणा० ३ । ६ । इति करणादौ यथायथं नः ।) वेतनम् । मूल्यम् । (यथा, ऋग्वेदे । ४ । २४ । ९ ।

“भूयसा वस्नमचरत् कनीयोऽविक्रीतो अका- निषं पुनर्यन् ॥”) वसनम् । द्रव्यम् । इति विश्वः ॥ धनम् । भृतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (वस्ते आच्छादयति शरीर- मिति । कर्त्तरि नः ।) त्वक् । इत्यमरटीकायां रामाश्रयः ॥ वस्नः, पुं, (वस् + न ।) मूल्यम् । इत्यमरः ॥ वस्ननं, कटीभूषणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वस्नसा, स्त्री, (वस्नं चर्म्म सीव्यति । वस्न + सिव + डः । स्त्रियां टाप् ।) स्नायुः । इत्यमरः ॥ व(स्वो)स्वौकसारा, स्त्री, (वस्वौकेषु रत्नाकरेषु सारा ।) इन्द्रपुरी । (यथा, रघुः । १६ । १० । “वस्वौकसारामभिभूय साहं सौराज्यबद्धोत्सवया विभूत्या । समग्रशक्तौ त्वयि सूर्य्यवंश्ये सति प्रपन्ना करुणामवस्थाम् ॥”) इन्द्रनदी । (यथा, महाभारते । ३ । १८८ । १०१ । “वस्वौकसारां नलिनीं नर्म्मदाञ्चैव भारत ! ॥”) कुबेरपुरी । (यथा, महाभारते । ७ । ६५ । १५ । “नैतादृशं दृष्टपूर्ब्बं कुबेरसदनेष्वपि । धनञ्च पूंर्य्यमाणं नः किं पुनर्मनुजेष्विति । व्यक्तं वस्वोकसारेयमित्यूचुस्तत्र विस्मिताः ॥”) कुबेरनदी । इति हेमचन्द्रः ॥ वह, इ क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) इ क, वंहयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ वह, ऐ ञ औ प्रापणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-द्विक०-अनिट् ।) प्रापणमिह ञ्यन्तस्य रूपम् । ऐ, उह्यात् । ञ, वहति वहते भारं ग्रामं जनः प्रापयतीत्यर्थः । औ, अवाक्षीत् । अर्थान्तरे अकर्म्मकोऽयम् । यथा । जम्बूः सरिद्वहति सीमनि कम्बुकण्ठीति नैषधे । मन्दं मरुद्बहति गर्ज्जति वारिवाहः । इति महानाटके । ववाह रक्तं पुरुषास्ततो जाताः सहस्रशः । इत्यादि सिद्ध्यर्थमोष्ठ्या- दिञ्च वहधातुं मन्येते वर्णदेशशरणदेवौ । वस्तुतस्तु बह्वाद्यसम्मतत्वादेवोष्ठ्यादिरनेनोपे- क्षितः । ववाह इति चण्डीप्रयोगस्य तु वाह ङ यत्ने इत्यस्मात् गणकृतानित्यत्वात् परस्मैपद- सिद्धिः । अनेकार्थत्वात् सुस्राव इत्यर्थः । अथवा वव इत्याह इत्येव व्याख्यानम् । इति दुर्गा- दासः ॥ वहः, पुं, (वहति युगमनेनेति । वह + “गोचर- सञ्चरेति ।” ३ । ३ । ११९ । इति घप्रत्ययेन साधु ।) वृषस्कन्धप्रदेशः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २ । २१ । “यस्य बाहू समौ दीर्धौ ज्याघातकठिनत्वचौ । दक्षिणे चैव सव्ये च गवामिव वहः कृतः ॥” वहतीति । वह् + अच् ।) घोटकः । वायुः । इति मेदिनी । हे, ८ ॥ पन्थाः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ नदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (वाहके, त्रि ।

यथा, मनुः । १ । ७६ । “आकाशात्तु विकुर्व्वाणात् सर्व्वगन्धवहः शुचिः । बलवान् जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः ॥”) वहतः, पुं, (वहतीति । वह् + अतच् ।) वृषः । पान्थः । इत्युणादिकोषः ॥ वहतिः, पुं, (वहतीति । वह् + “वहिवस्यर्त्तिभ्य- श्चित् ।” उणा० ४ । ६० । इति अतिः ।) वायुः । इत्युणादिकोषः । गौः । सचिवः । इति मेदिनी । ते, १४८ ॥ वहती, स्त्री, (वहतीति । वह् + अति । वा ङीष् ।) नदी । इति केचित् ॥ वहतुः, पुं, (वह् + “एधिवह्योश्चतुः ।” उणा० १ । ७९ । इति चतुः ।) पथिकः । वृषभः । इति मेदिनी । ते, १४९ ॥ (विवाहकाले कन्यायै देयवस्तु । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८५ । १३ । “सूर्य्याया वहतुः प्रागात् सवितायमवासृजत् ।” “वहतुः कन्याप्रियार्थं दातव्यो गवादिपदार्थः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विवाहः । यथा, ऋग्- वेदे । १० । ८५ । १४ । “यदश्विना पृच्छमाना वयातं त्रिचक्रेण वहतुं सूर्य्यायाः ॥” “सूर्य्याया वहतु विवाहमित्यर्थः ।” इति तद्- भाष्ये सायणः ॥ वहनकारणे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । १ । १७ । “उभा कृण्वतो वहतू मियेधे ।” “उभौ वहतू वहनहेतू स्तोत्रं शस्त्रञ्च कृण्वतः कुर्व्वन्तो मियेधे ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वहनं, क्ली, (उह्यतेऽनेनेति । वह + करणे ल्युट् ।) होडः । हुडी इति भाषा । यथा, -- “तरणो भेलके वारिरथो नौस्तरिकः प्लवः । होडस्तरान्धुर्व्वहनं वहित्रं वार्व्वटः पुमान् ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । ४५ । “क्षणान्तरे च बणिजामाक्रन्दैस्तीव्रपूरितम् । भरादिव तदुत्पत्य वहनं समभज्यत ॥” वह + भावे ल्युट् । प्रापणम् । धारणम् । यथा, महाभारते । २ । ३१ । ४१ । “पावनात् पावकश्चासि वहनात् हव्यवाहनः ॥” वहतीति । वह + ल्युः । वाहके, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । ११९ । १९६ । “दैत्यानामधिपो विमानवहनः सान्तःपुरः सानुगः ॥”) वहन्तः, पुं, (वहति वातीति । वह + “तॄभूवहि- वसीति ।” उणा० ३ । १२८ । इति झच् ।) वायुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (उह्यते इति । कर्म्मणि झच् ।) बाले, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ व(ब)हलः, पुं, (उह्यतेऽनेनेति । वह + बाहुलकात् अलच् ।) पोतः । इति हारावली । १४२ ॥ दृढे, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (बहुले च यथा, उत्तरचरिते । १ ।

पृष्ठ ४/३१५

“रसावस्याः स्पर्शो वपुषि वहलश्चन्दनरसः ॥” यथा वा प्रबोधचन्द्रोदये । १ । “येन त्रि सप्तकृत्वो नृपवहलवसामांसमस्तिष्कपङ्क- प्राग्भारेऽकारि भूरिच्युतरुधिरसरिद्वारिपूरे- ऽभिषेकः ॥”) वहलगन्धं, क्ली, (वहलः प्रचुरो गन्धो यस्य ।) शम्बरचन्दनम् । दति राजनिर्घण्टः ॥ वहलचक्षुः [स्] पुं, (वहलानि प्रचुराणि चक्षु- षीव पुष्पाण्यस्य ।) मेषशृङ्गी । इति रत्न- माला ॥ पुस्तकान्तरे । “नन्दीवृक्षो मेषशृङ्गी तथा मेषविशीलिका । चक्षुर्व्वहलं चक्षुश्च मेढ्रशृङ्गी गृहद्रुमाः ॥” इत्यपि पाठः ॥ वहलत्वचः, पुं, (वहला दृढा त्वचा वल्कलं यस्य ।) श्वेतलोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वहला, स्त्री, (वहलानि प्रचुराणि पुष्पाणि सन्त्यस्या इति । अर्शआदित्वादच् ।) शत- पुष्पा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलैला । इति भावप्रकाशः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “एला तु वहला स्थूला मालेयं ताडकाफलम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) वहा, स्त्री, (वहतीति । वह + अच् । टाप् ।) नदी । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४६ ॥ व(ब)हिः, [स्] व्य, वाह्यम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । १० । ४५ । “मुखबाहूरुपज्जानां या लोके जातयो बहिः । म्लेच्छवाचश्चार्य्यवाचः सर्व्वे ते दस्यवः स्मृताः ॥” यथा च, रामायणे । २ । ५३ । २ । “अद्येयं प्रथमा रात्रिर्याता जनपदात् बहिः । या सुमन्त्रेण रहिता तां नोत्कण्ठितुमर्हसि ॥”) व(ब)हिःकुटीचरः, पुं, (बहिःकुट्यां चरतीति । चर + टः ।) कुलीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वहितः, त्रि, (अवधीयते स्मेति । अव + धा + क्तः । अवस्यातो लोपः ।) अवहितः । इति द्विरूप- कोषः ॥ वहित्रं, क्ली, (वहति द्रव्याणीति । वह + “अशित्रा- दिभ्य इत्रोत्रौ ।” उणा० ४ । १७२ । इति इत्रः ।) पोतः । तत्पर्य्यायः । वार्व्वटः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ५ । “प्रलयपयोधिजले धृतवानसि वेदं विहितवहित्रचरित्रमखेदम् ॥”) वहित्रकं, क्ली, (वहित्र + स्वार्थे कन् ।) जलयानम् । यथा, हेमचन्द्रे । “सांयात्रिकः पोतबणिक् यानपात्रं वहित्रकम् । वोहित्यं वहनं पोतः पोतवाहो नियामकः ॥” व(ब)हिर्द्वारं, क्ली, (वहिःस्थं द्वारम् ।) तोरणम् । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “धिगस्त्वेता विद्या धिगपि कविता धिक्सुजनता वयो रूपं धिक् धिगपि च यशो निर्द्धनमतः । असौ जीयादेकः सकलगुणहीनोऽपि धनवान् वहिर्द्वारे यस्मात्तृणलभसमाः सन्ति गुणिनः ॥” इत्युद्भटः ॥)

व(ब)हिर्द्वारप्रकोष्ठकः, पुं, (वहिर्द्वारस्य प्रको- ष्ठकः ।) गृहस्य द्वाराद्वहिः प्रकोष्ठम् । तत्प- र्य्यायः । प्रघाणः २ प्रघणः ३ अलिन्दः ४ । इत्यमरः । २ । २ । १२ ॥ व(ब)हिर्भूतः, त्रि, (वहिस् + भू + क्तः ।) वहि- र्गतः । वहिःशब्दपूर्व्वकप्राप्त्यर्थभूधातोः कर्त्तरि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । यथा । “पक्षविषयिता- वहिर्भूतसाध्यविषविताघटितधर्म्मावच्छिन्नप्रति- वध्यताशालिसं शयः पक्षता ॥” इति जगदीशः ॥ व(ब)हिर्मुखः, त्रि, (बहिर्बाह्यविषये मुखं प्रवणता यस्य ।) विमुखः । यथा, नरसिंहाचार्य्यधृते- शानसंहितायाम् । “शैवो वा वैष्णवो वापि यो वा स्यादन्यपूजकः । सर्व्वं पूजाफलं हन्ति शिवरात्रिवहिर्मुखः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ व(ब)हिश्चरः, पुं, (वहिश्चरतीति । चर + टः ।) कर्कटः । इति हेमचन्द्रः ॥ (वहिश्चरणशीले, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । २३ । ८३ । “युवयोर्यन्मदीयं तन्मामकं युवयोः स्वकम् । एतत्सत्यं विजानीतं युवां प्राणा वहिश्चराः ॥”) वहेडुकः, पुं, विभीतकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निः, पुं, (वहति धरति हव्यं देवार्थमिति । वह + “वहिश्रिश्रुय्विति ।” उणा० ४ । ५१ । इति निः ।) चित्रकः । भल्लातकः । (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ९ अध्याये । “मञ्जिष्ठाक्षौ वासको देवदारु पथ्यावह्नी व्योषधात्री विडङ्गम् ॥”) निम्बूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रेफः । इति तन्त्रम् ॥ अग्निः । इत्यमरः ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, -- “ते जातवेदसः सर्व्वे कल्माषः कुसुमस्तथा । दहनः शोषणश्चैव तर्पणश्च महाबलः । पिटरः पतगः स्वर्णस्त्वगाधो भ्राज एव च ॥” अन्यत्र तु नामान्तराण्युक्तानि यथा, -- “जृम्भकोद्दीपकश्चैव विभ्रमभ्रमशोभनाः । अवसथ्याहवनीयौ दक्षिणाग्निस्तथै व च । अन्वाहार्य्यो गार्हपत्य इत्येते दश वह्नयः ॥” अन्यैरन्यथोक्तानि यथा, -- “भ्राजको रञ्जकश्चैव क्लेदकः स्नेहकस्तथा । धारको बन्धकश्चैव द्रावकाख्यश्च सप्तधा । व्यापकः पावकश्चैव श्लेष्मको दशमः स्मृतः ॥” शरीरस्थवह्नेः स्थानानि यथा, -- “वह्नयो दोषदूष्येषु संलीना दश देहिनः ॥” दोषदूष्यौ यथा, -- “वातपित्तकफा दोषा दूष्याः स्युः सप्त धातवः ॥” इति सारदातिलकः ॥ तत्र निषिद्धकर्म्माणि यथा, -- “नाशुद्धोऽग्निं परिचरेत् न देवान् कीर्त्तयेदृषीन् । न चाग्निं लङ्घयेद्धीमान् नोपदध्यादधः क्वचित् ॥ न चैनं पादतः कुर्य्यात् मुखेन न धमेद्बुधः । अग्नौ न निःक्षिपेदग्निं नाद्भिः प्रशमयेत्तथा ॥ न वह्निं मुखनिश्वासैर्ज्वालयेन्नाशुचिर्ब्बुधः ।

स्वमग्निं नैव हस्तेन स्पृशेन्नापसु चिरं वसेत् ॥ नापक्षिपेन्नोपधमे न्न सूर्पेण च पाणिना । मुखेनाग्निं समिन्नीतं मुखादग्निरजायत ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ अस्योत्पत्तिर्यथा, -- शौनक उवाच । “सर्व्वं श्रुतं महाभाग परिपूर्णं मनो मम । अधुना श्रीतुमिच्छामि वह्नेरुत्पत्तिमीप्सिताम् ॥ सूत उवाच । एकदा सृष्टिकाले च ब्रह्मानन्तमहेश्वराः । श्वेतद्बीपं ययुः सर्व्वे द्रष्टुं विष्णुं जगत्पतिम् ॥ परस्परञ्च संभाषां कृत्वा सिंहासनेषु च । ऊषुः सर्व्वे सभामध्ये सुरम्ये पुरतो हरेः ॥ विष्णुगात्रोद्भवास्तत्र कामिन्यः कमलाकलाः । तत्र नृत्यन्ति गायन्ति विष्णुगाथाश्च सुस्वरम् ॥ तासाञ्च कठिनां श्रोणिं कठिनं स्तनमण्डलम् । सस्मितं मुखपद्मञ्च दृष्ट्वा ब्रह्मा स कामुकः ॥ मनो निवारणं कर्त्तुं न शशाक पितामहः । वीर्य्यं पपात चच्छाद लज्जया वाससा विभुः ॥ तद्बीर्य्यं वस्त्रसहितं प्रतप्तं कामतापितः । क्षीरोदे प्रेरयामास सङ्गीते विरते द्विज ॥ जलादुत्थाय पुरुषः प्रज्वलन् ब्रह्मतेजसा । उवास ब्रह्मणः क्रोडे लज्जितस्य च संसदि ॥ एतस्मिन्नन्तरे रुष्टो जलादुत्थाय सत्वरः । प्रणम्य वरुणो देवान् बालं नेतुं समुद्यतः ॥ बालो दधार ब्रह्माणं बाहुभ्याञ्च भयाद्रुदन् । किञ्चिन्नोवाच जगतां विधाता लज्जया द्विज ॥ बालकस्य करे धृत्वा चकाराकर्षणं रुषा । वरुणश्च सभामध्ये तं चिक्षेप प्रजापतिः ॥ पपात दूरतो देवो वरुणो दुर्ब्बलस्तथा । मूर्च्छां संप्राप मृतवत् कोपदृष्ट्या विधेरहो ॥ चेतनं कारयामासामृतदृष्ट्या च शङ्करः । संप्राप्य चेतनां तत्र तमुवाच जलेश्वरः ॥ वरुण उवाच । बालो जले समुद्भूतो मम पुत्त्रोऽयमीप्सितः । अहं गृहीत्वा यास्यामि ब्रह्मा मां ताडयेत् कथम् ॥ ब्रह्मोवाच । बालकः शरणापन्नो मयि विष्णो महेश्वर । कथं दास्यामि भीतञ्च रुदन्तं शरणागतम् ॥ शरणागतदीनार्त्तं यो नं रक्षेदपण्डितः । पच्यते निरये तावद् यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ उभयोर्व्वचनं श्रुत्वा प्रहस्य मधुसूदनः । उवाच सर्व्वतत्त्वज्ञः सर्व्वेशश्च यथोचितम् ॥ भगवानुवाच । दृष्ट्वा सुकामिनीश्रोणिं वीर्य्यं धातुः पपात तत् । लज्जया प्रेरयामास क्षीरोदे निर्म्मले जले ॥ ततो वभूब बालश्च धर्म्मतो विधिपुत्त्रकः । क्षेत्रजश्च सुतः शास्त्रे वरुणस्यापि गौणतः ॥ महादेव उवाच । यो विद्यायोनिसम्बन्वो वेदेषु च निरूपितः । शिष्ये पुत्त्रे च समता चेति वेदविदो विदुः ॥

पृष्ठ ४/३१६

मन्त्रं ददातु वरुणो विद्याञ्च बालकाय च । पुत्त्रो विधातुर्व्वह्निश्च शिष्यश्च वरुणस्य च ॥ विष्णुर्ददातु बालाय दाहिकां शक्तिमुल्वणाम् । सर्व्वदग्धो हुताशश्च निर्व्वाणो वरुणेन च ॥ विष्णुश्च दाहिकां शक्तिं ददौ तस्मै शिवाज्ञया । मन्त्रं विद्याञ्च वरुणो रत्नमालां मनोहराम् ॥ क्रोडे कृत्वा च तं बालं चुचुम्ब मायया सुरः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे वह्न्युत्पत्तिर्नाम १३० अध्यायः ॥ * ॥ तद्दाहनिवारणौषधानि यथा, -- “सामुद्रसैन्धवयवा विद्युद्दग्धा च मृत्तिका । तयानुलिप्तं यद्वेश्म नाग्निना दह्यते नृप ! ॥” इति मात्स्ये राजधर्म्मे राजरक्षानाम १९३ अः ॥ अग्निवैकृत्यं तच्छान्तिश्च यथा, -- “अनग्निर्दीप्यते यत्र राष्ट्रे यस्य निरिन्धनः । न दीप्यते चेन्धनवान् स राष्ट्रः पीड्यते नृपैः ॥ प्रज्वलेदप्सु मासं वा तथार्द्धञ्चापि किञ्चन । प्रासादतोरणद्वारं नृपवेश्म सुरालयम् ॥ एतानि यत्र दह्यन्ते तत्र राजभयं भवेत् । विद्युता वा प्रदह्यन्ते तत्रापि नृपतेर्भयम् ॥ धूमश्चानग्निजो यत्र तत्र विद्यान्महद्भयम् । विनाग्निं विस्फुलिङ्गाश्च दृश्यन्ते यत्र कुत्रचित् ॥ त्रिरात्रोपोषितश्चात्र पुरोधाः सुसमाहितः । समिद्भिः क्षीरवृक्षाणां सर्षपैस्तु घृतेन च ॥ दद्यात् सुवर्णञ्च तथा द्विजेभ्यो गाश्चैव वस्त्राणि तथा भुवञ्च । एवं कृते पापमुपैति नाशं यदग्निवैकृत्यभवं द्बिजेन्द्र ! ॥” इति तत्रैवाद्भुतशान्तिरग्निवैकृत्यं नाम २०५ अध्यायः ॥ * ॥ मुख्याग्नयो यथा, -- “गाहपत्यो दक्षिणाग्निस्तथैवाहवनीयकः । एतेऽग्नयस्त्रयो मुख्याः शेषाश्चोपसदस्त्रयः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ * ॥ वह्निविप्रमध्यगमननिषेधो यथा, -- “द्वौ विप्रौ वह्निविप्रौ च दम्पत्योर्गुरुशिष्ययोः । हलाग्रे च न गन्तव्यं ब्रह्महत्या पदे पदे ॥” इति कर्म्मलोचनः ॥ * ॥ अपि च । “नाग्निब्राह्मणयोरन्तरा व्यपेयात् नाग्न्योर्न ब्राह्मणयोर्न गुरुशिष्ययोरनुज्ञया तु व्यपेयात् । इति तिथ्यादितत्त्वधृतवचनम् ॥ * ॥ अथ वह्नि- स्तम्भनम् । “मानुषस्य वसां गृह्य जलौकां तत्र पेषयेत् । हस्तौ तु लेपयेत्तेन अग्निस्तम्भनमुत्तमम् ॥ शाल्मलीरसमादाय स्वरमूत्रे निधाय तम् । अग्न्यागारे क्षिपेत्तेन अग्निस्तम्भनमुत्तमम् ॥ वायसी उदरं गृह्य मण्डूकवसया सह । गुडिकां कारयेत्तेन ततोऽग्निं प्रक्षिपेद्वशी ॥ एवमेतत्प्रयोगेण अग्निस्तम्भनमुत्तमम् । मण्डोतकवचायुक्तं मरीचं नागरं तथा ॥ चर्व्वित्वा च इमं सद्यो जिह्वया ज्वलनं लिहेत् ॥

गोरोचना भृङ्गराजं चूर्णं कृत्वा घृतं समम् । दिव्यस्तम्भश्च पीत्वा स्यान्मन्त्रेणानेन वै तथा ॥” ॐ अग्निस्तम्भनं कुरु । इति गारुडे १८६ अध्यायः ॥ (दैत्यविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । २२७ । ५० । “वाणः कार्त्तस्वरो वह्निर्विश्वदंष्ट्रोऽथ नैरृतिः ॥” मित्रविन्दागर्भजातः कृष्णस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । १० । ६१ । १६ । “महांशः पावनो वह्निर्मित्रविन्दात्मजाः क्षुधिः ॥” तुर्व्वसुपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३२ । ११७ । “तुर्व्वसोस्तु सुतो वह्निर्गोभानुस्तस्य चात्मजः ॥” कुकुरपुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २४ । १९ । “कुकुरस्य सुतो वह्निर्विलोमा तनयस्ततः ॥”) वह्निकरी, स्त्री, (वह्निं देहस्थवह्निं करोतीति । कृ + टः । ङीप् ।) धात्रीश्वरी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ धाइ फुल इति भाषा ॥ वह्निकाष्ठं, क्ली, (वह्निवत् दाहकं काष्ठम् ।) दाहागुरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निगन्धः, पुं, (वह्निना वह्निसंयोगेन दहनेन गन्धो यस्य ।) यक्षधूपः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निगर्भः, पुं, (वह्निर्गर्भे यस्य ।) वंशः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निगर्भा, स्त्री, (वह्निरग्निर्गर्भे यस्याः ।) शमी- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निचक्रा, स्त्री, (वह्नेरिव चक्रं आवर्त्तबत् चिह्नं यत्र ।) कलिकारीवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ वह्निज्वाला, स्त्री, (वह्नेर्ज्वालेव दाहकत्वात् ।) धातकी वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायो यथा, -- “धातकी धातुपुष्पी च ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा । सुभिक्षा बहुपुष्पी च वह्निज्वाला च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वह्निदमनी, स्त्री, (दमयति शमयतीति । दम + णिच् + ल्युः । ङीप् । वह्नेर्दमनी । अग्निदाह- क्लेशप्रशमनकारित्वादस्यास्तथात्वम् ।) अग्नि- दमनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निदीपकः, पुं, (वह्निं दीपयतीति । दीप + णिच् + ण्वुल् । वह्नेर्दीपक इति वा ।) कुसुम्भम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (गुणादिविशेषोऽस्य कुसुम्भशब्दे ज्ञेयः ॥) वह्निदीपिका, स्त्री, (वह्नेर्जठरानलस्य दीपिका उत्तेजिका ।) अजमोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निनामा [न्], पुं, (वह्नेर्नाम नाम यस्य ।) चित्रकः । भल्लातकः । इति रत्नमाला ॥ वह्निनी, स्त्री, (वह्निं तद्बत्कान्तिं नयतीति । नी + डः । गौरादित्वात् ङीप् ।) जटामांसी । इति रत्नमाला ॥ वह्निपुष्पी, स्त्री, (वह्निरिव दाहकं रक्तवर्णं वा पुष्पमस्याः । ङीप् ।) धातकी । इति राज- निर्घण्टः ॥

वह्निबधूः, स्त्री, (वर्ह्नेर्बधूः ।) स्वाहा । इति शब्द- रत्नावली ॥ वह्निबीजं, क्ली, (वह्नेर्बीजम् ।) रंबीजम् । इति तन्त्रम् ॥ (वह्निदायकं बीजमस्य ।) निम्बू- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वह्नेर्बीजं वीर्य्यम् ।) स्वर्णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “एकदा सर्व्वदेवाश्च समूषुः स्वर्गसंसदि । तत्र कृत्वा च नृत्यञ्च गायन्त्यप्सरसां गणाः ॥ विलोक्य रम्भां सुश्रोणीं सकामो वह्निरेव च । पपात वीर्य्यं चच्छाद लज्जया वाससा तथा ॥ उत्तस्थौ स्वर्णपुञ्जश्च वस्त्रं क्षिप्त्वा ज्वलत्प्रभः । क्षणेन वर्द्धयामास स सुमेरुर्बभूव ह ॥ हिरण्यरेतसं वह्निं प्रवदन्ति मनीषिणः । इति ते कथितं सर्व्वं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे हिरण्योत्पत्ति- र्नाम १३० अध्यायः ॥ वह्निभोग्यं, क्ली, (वह्नेरग्नेर्भोग्यं भोगार्हं हव्य- त्वात् ।) घृतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निमन्थः, पुं, (वह्नये अग्न्युत्पादनार्थं मथ्यते इति । मन्थ + घञ् ।) गणिकारिकावृक्षः । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “तेजोमन्थो हविर्मन्थो ज्योतिष्को पावकोऽरणिः । वह्निमन्थोऽग्निमन्थश्च मथनो गणिकारिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) अग्निमन्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निमारकं, क्ली, (वह्निं मारयति विनाशयतीति । मृ + णिच् + ण्वुल् ।) जलम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ वह्निमित्रः, पुं, (वह्निर्मित्रं यस्य ।) वायुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निरेताः [स्], पुं, (वह्नौ रेतो यस्य । अग्नि- निषिक्तवीर्य्यत्वादेवास्य तथात्वम् ।) शिवः । इति हलायुधः ॥ वह्निलोहकं, क्ली, (वह्निदेवताकं लोहकम् ।) कांस्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वह्निवर्णं, क्ली, (वह्नेरिव रक्तो वर्णो यस्य ।) रक्तो- त्पलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वह्निवल्लभः, पुं, (वह्नेर्वल्लभः प्रियः उद्दीपकत्वात् ।) सर्ज्जरसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वह्निशिखं, क्ली, (वह्निरिव शिखा यस्य ।) कुसु- म्भम् । इत्यमरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “स्यात् कुसुम्भं वह्निशिखं वस्त्ररञ्जकमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वह्निशिखरः, पुं, (वह्निरिव शिखरं यस्य ।) लोचमस्तकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वह्निशिखा, स्त्री, (वह्निरिव शिखा यस्याः ।) फलिनी । इति धरणिः ॥ कलिकारी । धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (लाङ्गलिकी । लाङ्गलिया विष इति ख्याता । तत्पर्य्यायो तथा, -- “गौरी लाङ्गलिकी दीप्ता हलिनी गर्भघातिनी । अग्निजिह्वेन्द्रपुष्पाग्निमुखी वह्निशिखा च सा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

पृष्ठ ४/३१७

वह्निसंज्ञकः, पुं, (वह्नेः संज्ञा संज्ञा यस्य । ततः कन् ।) चित्रकः । इत्यमरः ॥ वह्निसखः, पुं, (वह्नेर्जठराग्नेः सखा । टच् समासे ।) जीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वह्नेः सखा ।) वायुः । इति वह्निमित्रशब्ददर्शनात् ॥ वह्यं, क्ली, (वहतीति । वह + “अघ्न्यादयश्च ।” उणा० ४ । १११ । इति यक् प्रत्ययेन साधुः ।) वाहनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (वहन्त्यनेनेति । वह + “वह्यं करणम् ।” ३ । १ । १०२ । इति यत् ।) शकटम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । ४ । २० । ३ । “सा भूमिमा रुरोहिथ वह्यं श्रान्ता बधू- रिव ॥”) वह्या, स्त्री, मुनिपत्नी । इत्युणादिकोषः ॥ वा, क सुखाप्तिगतिसेवासु । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सुखाप्तौ अक०-अन्यत्र सक०- सेट् ।) क, वापयति । इति दुर्गादासः ॥ वा, ल गमनहिंसयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०-सक०-सेट् ।) ओष्ठ्यादिरप्यय- मित्येके । गमनमिह वायुकर्त्तृकमेव । ल, वाति वायुः । हिंसनं सूचनमिति चतुर्भुजः । इति दुर्गादासः ॥ वा, व्य, (वा + क्विप् ।) विकल्पः । (यथा, मनुः । २ । ११२ । “धर्म्मार्थौयत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्बिधा । तत्र विद्या न वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥”) उपमा । (इवार्थे । यथा, रघुः । १९ । ५१ । “व्योम पश्चिमकलास्थितेन्दु वा पङ्कशेषमिव घर्म्मपल्वलम् ॥”) वितर्कः । (यथा, महाभारते । १ । १५४ । २३ । “किं ते हिडिम्ब एतैर्वा सुखसुप्तैः प्रबोधितैः । मामासादय दुर्ब्बुद्धे तरसा त्वं नराशन ! ॥”) पादपूरणम् । (यथा, रामायणे । १ । २५ । ३ । “देवासुरगणान् वापि सगन्धर्व्वोरगान् भुवि । यैरमित्रान् प्रसह्याजौ वशीकृत्य जयिष्यसि ॥”) समुच्चयः । इति मेदिनी । वे, ७४ ॥ एवार्थः । इति विश्वः ॥ (यथा, किराते । ३ । १३ । “सुता न यूयं किमु तस्य राज्ञः सुयोधनं वा न गुणैरतीताः ॥”) वांशः, त्रि, वंशसम्बन्धी । वंशस्यायमित्यर्थेष्ण(अण्) प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ वांशिकः, पुं, (वंशीवादनं शिल्पमस्येति । वंश + ठक् ।) वंशीवादकः । इति जटाधरः ॥ (भार- भूतान् वंशान् हरति वहति आवहति वा । “तद्धरति वहत्यावहति भाराद्बंशादिभ्यः ।” ५ । १ । ५० । इति ठक् । भारभूतवंशहारके तद्वाहके च त्रि ॥) वांशी, स्त्री, (वंशे भवा + वंश + अण् । ङीष् ।) वंशरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, -- “तुगाक्षीरी शुभा वांशी वंशजा वंशलोचना ॥” इति वैद्यकरत्नमाला ॥

“स्याद्वंशरोचना वांशी तुगाक्षीरी तुगा शुभा । त्वक्क्षीरी वंशजा शुभ्रा वंशक्षीरी च वैणवी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वाः [र्], क्ली, (वार्य्यते तृषानेनेति । वृ + णिच् + क्विप् । यद्बा, “वृञ वरणे । स्वार्थिकोऽण् छान्दसः । तदन्तात् क्विप् । अणि लोपः । हल्- ङ्यादिलोपः । रेफस्य विसर्जनीयः ।” इति निघण्टौ देवराजयज्वा । १ । १२ । ८ ।) जलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १३ । १६ । “सृजतो मे क्षितिर्वाभिः प्लाव्यमाना रसा- ङ्गता ॥”) वाःकिटिः, पुं, वारो जलस्य किटिः शूकरः । शिशुमारः । इति केचित् ॥ वाःसदनं, क्ली, (वारो जलस्य सदनम् ।) जला- धारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वाक् [च्], स्त्री, (उच्यतेऽसौ अनया वेति । वच् + “क्विप् वचिप्रच्छीति ।” उणा० २ । ५७ । इति क्विप् दीर्घोऽसम्प्रसारणञ्च ।) वाक्यम् । (यथा, मनुः । २ । १५९ । “अहिंसयैव भूतानां कार्य्यं श्रेयोऽनुशासनम् । वाक् चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्म्म- मिच्छता ॥”) सरस्वती । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १ । ३ । “प्रणम्य वाचं निःशेषपदार्थोद्द्योतदीपिकाम् । बृहत्कथायाः सारस्य संग्रहं रचयाम्यहम् ॥”) वाकं, त्रि, (वकस्येदमिति । वक + “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) वकसम्बन्धि । वक- स्येदं इत्यर्थे ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (क्ली, वकस्य समूहः । “तस्य समूहः ।” ४ । २ । ३७ । इत्यण् । वकसमूहः ॥ उच्यतेऽसौ अनेनेति वा । वच् + घञ् । वाक्यम् । यथा, उत्तरराम- चरिते । १ । १ । “इदं कविभ्यः पूर्ब्बेभ्यो नमो वाकं प्रशास्महे ॥” वेदभागविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । ४७ । २५ । “यं वाकेष्वनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च । गृणन्ति सत्यकर्म्माणं सत्यं स्रत्येषु सामसु ॥” पुं, वकस्यावयवो विकारो वा । प्राणित्वादञ् । वकावयवविशेषः ॥) वाकुची, स्त्री, (वातीति वा वायुस्तं कुचति सङ्को- चयति पूतिगन्धित्वात् । कुच् + कः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) वृक्षविशेषः । हाकुच इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सोमराजी २ सोमवल्ली ३ सुवल्लिका ४ सिता ५ सितावरी ६ चन्द्रलेखा ७ चन्द्री ८ सुप्रभा ९ कुष्ठहन्त्री १० काम्बोजी ११ पूतिगन्धा १२ वल्गुला १३ चन्द्रराजी १४ कालमेषी १५ त्वग्जदोषापहा १६ कान्तिदा १७ अवल्गुजा १८ चन्द्रप्रभा १९ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कृमिकुष्ठकफत्वग्दोषविषकण्डुस्वर्ज्जूनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पर्य्यायगुणाः ।

“अवल्गुजो वाकुची स्यात् सोमराजी सुप- र्णिका । शशिलेखा कृष्णफला सोमा पूतिफलीति च ॥ सोमवल्ली कालमेषी कुष्ठघ्नी च प्रकीर्त्तिता । वाकुची मधुरा तिक्ता कटुपाका रसायनी ॥ विष्टम्भहृद्धिमा रुच्या सरा श्लेष्मास्रपित्तनुत् । रूक्षा हृद्या श्वासकुष्ठमेहज्वरकृमिप्रणुत् ॥ तत्फलं पित्तलं कुष्ठकफानिलहरं कटु । केश्यं त्वच्यं कृमिश्वासकासशोथामपाण्डुहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वाकुलं, क्ली, (वकुलस्येदमिति । वकुल + “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) वकुलफलम् । अस्य गुणाः । “वाकुलं मधुरं ग्राहि दन्तस्थैर्य्यकरं परम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ वाक्कीरः, पुं, (वाचि कौतुकवाक्ये कीरः शुक इव प्रियत्वात् ।) श्यालकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वाक्छलं, क्ली, (वाचा छलम् ।) वाक्यव्याजः । यथा । वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलम् । तत्त्रिविधम् । वाक्छलम् । सामान्यच्छलम् । उपचारच्छलञ्च । अविशेषाभिहितेऽर्थे वक्वभि- प्रायादर्थान्तरकल्पना वाक्छलम् ॥ १ ॥ सम्भ- वतोऽर्थस्यातिसामान्ययोगात् असम्भूतार्थ- कल्पना सामान्यच्छलम् ॥ २ ॥ धर्म्मविकल्प- निद्दशे अर्थसद्भावनिषेध उपचारच्छलम् ॥ ३ ॥ इति गोतमसूत्रम् ॥ शक्यैकार्थशाब्दबोधतात्प- र्य्यकशब्दस्य शक्त्या अर्थान्तरतात्पर्य्यकत्वकल्प- नया दूषणाभिधानं वाक्छललक्षणम् । यथा । नेपालादागतोऽयं नवकम्बलवत्त्वात् । इत्युक्ते कुतोऽस्य नवसंख्यकाः कम्बलाः ॥ १ ॥ सामान्य- विशिष्टसम्भवदर्थाभिप्रायेण उक्तस्य सामान्य- योगादसम्भवदर्थकल्पनया दूषणाभिधानं सामान्यच्छलम् । यथा । ब्राह्मणोऽयं विद्या- चरणसम्पन्न इत्युक्ते ब्राह्मणत्वेन विद्याचरण- सम्पदं साधयति इति कल्पयित्वा परो वदति कुतो ब्राह्मणत्वेन विद्याचरणसम्पत् व्रात्ये व्यभि- चारात् ॥ २ ॥ शक्तिलक्षणयोरेकतरवृत्त्या यः प्रतिषेधः स उपचारच्छलम् । यथा । मञ्चाः क्रोशन्ति इत्यत्र मञ्चस्था एव क्रोशन्ति न तु मञ्चाः । एवं अहं नित्य इति शक्त्या प्रयुक्ते अमुकादुत्पन्नस्त्वं कथं नित्य इति प्रतिषेधोऽप्युप- चारच्छलम् ॥ ३ ॥ इति तट्टीका ॥ अपि च । “सर्व्वेष्वर्थविवादेषु वाक्छले नावसीदति । पशुस्त्रीभूम्यृणादाने शास्योऽप्यर्थान्न हीयते ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ वाक्पतिः, पुं, (वाचां पतिः ।) बृहस्पतिः ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । १५ । “उदगारोग्यसुभिक्षक्षेमकरो वाक्पतिश्चरन् भानाम् ॥”) वाक्पतिः, त्रि, (वाचां पतिरिव पटुत्वात् ।) उद्दामवचनः । इति रायमुकुटः ॥ अनवद्यो-

पृष्ठ ४/३१८

द्यमादिपटुवचनः । इति भरतः ॥ स्वबुद्ध्या वाक्यरचकः । इति सारसुन्दरी ॥ पटुवचनः । इति पदार्थकौमुदी ॥ व्यक्तवाग्जनः । इति नीलकण्ठः ॥ तत्पर्य्यायः । वागीशः २ । इत्य- मरः ॥ अनवद्योद्यमवचाः ३ । इति जटाधरः ॥ “वाग्मी वाग्मिर्वावदूको वाचो युक्तिपटुस्तथा । वागीशो वाक्पतिश्चेति षडेते सुष्ठुवक्तरि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । २१५ । ३४ । “सम्भवं सर्व्वलोकस्य विदधाति स वाक्पतिः ॥”) वाक्पारुष्यं, क्ली, (वाचा कृतं पारुष्यम् ।) अप्रियवाक्योच्चारणम् । तत्तु सप्तधाव्यसनान्त- र्गतव्यसनविशेषः । यथा, -- “मृगयाक्षाः स्त्रियः पानं वाक्पारुष्यार्थदूषणे । दण्डपारुष्यमित्येतज्ज्ञेयं व्यसनसप्तकम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तल्लक्षणं नारदेनोक्तम् । “देशजातिकुलादीनामाक्रोशन्यङ्गसंयुतम् । यद्वचः प्रतिकूलार्थं वाक्पारुष्यं तदुच्यते ॥” देशादीना आक्रोशन्यङ्गसंयुतम् । उच्चैर्भाषण- माक्रोशः न्यङ्गमवद्यं तदुभययुक्तं यत्प्रतिकूलार्थं उद्वेगजननार्थं वाक्यं तद्वाक्पारुष्यं कथ्यते ॥ तस्य च दण्डतारतम्यार्थं निष्ठुरादिभेदेन त्रैविध्य- मभिधाय तल्लक्षणं तेनैवोक्तम् । “निष्ठुराश्लीलतीव्रत्वात्तदपि त्रिविधं स्मृतम् । गौरवानुक्तमात्रस्य दण्डोऽपि स्यात् क्रमाद्- गुरुः ॥ साक्षेपं निष्ठुरं ज्ञेयमश्लीलं न्यङ्गसंयुतम् । पतनीयैरुपाक्रोशैस्तीव्रमाहुर्म्मनीषिणः ॥” इति ॥ तत्र निष्ठुराक्रोशे स्ववर्णविषये दण्डमाह । “सत्यासत्यान्यथास्तोत्रैर्न्यूनाङ्गेन्द्रियरोगिणाम् । क्षेपङ्करोति चेद्दण्ड्यः पणानर्द्धत्रयोदश ॥ काणञ्चाप्यथवा खञ्चमन्यं वापि तथाविधम् । तथ्येनापि ब्रुवन् दाप्यो दण्डं कार्षापणावरम् ॥” इति यन्मनुवचनं तदतिदुर्वृत्तवर्णविषयम् । यदा पुनः पुत्त्रादयो मात्रादीन् शपन्ति तदा शतं दण्डनीया इति तेनैवोक्तम् । “मातरं पितरं जायां भ्रातरं सुहृदं गुरुम् । आक्षारयन् शतं दाप्यः पन्थानञ्चाददद्गुरोः ॥” इति च ॥ एतच्च सापराधेषु मात्रादिषु गुरुषु निरप- राधायाञ्च जायायां द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अश्लीला- क्षेपे दण्डमाह । “अभिगन्तास्मि भगिनीं मातरं वा तवेति ह । शपन् तन्दापयेद्राजा पञ्चविंशतिकं दमम् ॥ दण्डप्रणयनं कार्य्यं वर्णजात्युत्तराधरैः । प्रातिलोम्यापवादेषु द्विगुणत्रिगुणा दमाः ॥ वणानामानुलोम्येन तस्मादर्द्धार्द्धहानितः ॥” * ॥ मनुः । “शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्त्रियो दण्डमर्हति । वैश्योऽध्यर्द्धशतं द्वे वा शूद्रस्तु वधमर्हति ॥ पञ्चशद्ब्राह्मणो दण्ड्यः क्षत्त्रियस्याभिशंसने ।

वैश्ये स्यादर्द्धपञ्चाशच्छूद्रे द्बादशको दमः ॥ बाहुग्रीवानेत्रसक्थिविनाशे वाचिके दमः । शत्यस्तदर्द्धिकः पादो नासाकर्णकरादिषु ॥ अशक्तस्तु वदन्नेव दण्डनीयः पणान् दश । तथा शक्तः प्रतिभुवं दाप्यः क्षेमाय तस्य तु ॥ पतनीयकृते क्षेपे दण्डो मध्यमसाहसः । उपपातकयुक्ते तु दाप्यः प्रथमसाहसः । त्रैविद्यनृपदेवानां क्षेप उत्तमसाहसः । मध्यमो जातिपूगानां प्रथमो ग्रामदेशयोः ॥” इति मिताक्षरा ॥ * ॥ वाक्पारुष्ये अभियोगमनिस्तीर्य्य प्रत्यभियोजने प्रतिप्रसवो यथा, -- “कुर्य्यात् प्रत्यभियोगञ्च कलहे साहसेषु च ।” वाक्पारुष्ये शस्त्रादिप्रहारेषु च यथा पूर्व्व- महमप्यनेनाक्रुष्टः शस्त्रेण हतः इत्यपराधा- भावाय प्रत्यभियोगं कुर्य्यात् । इति व्यवहार- तत्त्वम् ॥ वाक्यं, क्ली, (उच्यते इति । वच् + ण्यत् । “चजोः कु घिण्यतोः ।” ७ । ३ । ५२ । इति कुत्वम् । शब्दसंज्ञात्वात् “वचोऽशब्दसंज्ञायाम् ।” ७ । ३ । ६७ । इति निषेधो न ।) पदसमुदायः । इति व्याकरणम् ॥ तिङ्न्तचयः । सुबन्तचयः । कारकान्विता क्रिया । इत्यमरः । इह श्रुति- लोकयोस्त्रिविधं निरुक्तं वाक्यमुक्तम् । तिङ्- सुबन्तयोश्चयः समुदायः कारकान्विता क्रिया च वाक्यम् । तिङ्शब्देन तिबादीनि साशीति- शतसंख्यकानि वचनानि उच्यन्ते । एवं सुप्- शब्देन स्यादीन्येकविशतिरुच्यन्ते द्वन्द्वात् परं यः श्रूयते लभतेऽसौ प्रत्येकं अभिसम्बन्धमित्यन्त- शब्द उभयोरपि सम्बध्यते । अत्र तिङन्तसमूहो यथा । पचति भवति पाको भवति इत्यर्थः । एतच्छान्दसमेव । सुबन्तसमूहो यथा । प्रकृति- सिद्धमिदं हि महात्मनाम् । धात्वर्थः क्रिया कारकैः कर्त्त्रादिभिरन्विता सम्बन्धार्था कारका- न्विता अन्वितत्वञ्च क्रियाकारकाणां आकाङ्क्षा- योग्यतासन्निधिवशात् ज्ञेयम् । तिङ्सुबन्तचया- त्मकेऽपि सम्बद्धार्थता बोध्या असम्बद्धार्थस्याप्रयो- गात् अतएव परस्पराभिसम्बन्धः पदसमूहो वाक्यमिति वृद्धाः । कारकान्विता क्रिया यथा । देवदत्तो ग्रामं गच्छति । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ वाक्यस्वरूपमाह । “वाक्यं स्यात् योग्यताकाङ्क्षासत्तियुक्तः पदो- च्चयः । वाक्योच्चयो महावाक्यमित्थं वाक्यं द्बिधा मतम् ॥” उक्तञ्च । “स्वार्थबोधसमाप्तानामङ्गाङ्गित्वव्यपेक्षया । वाक्यानामेकवाक्यत्वं पुनः संभूय जायते ॥” इति ॥ अत्र वाक्यं यथा । शून्यं वासगृहमित्यादि । महावाक्यं यथा । रामायणमहाभारतरघु- वंशादिः । इति साहित्यदर्पणे २ परिच्छेदः ॥ * ॥

अप्रियवाक्यभाषणनिषेधो यथा, -- “न हिंस्यात् सर्व्वभूतानि नानृतञ्च वदेत् क्वचित् । नाहितं नाप्रियं वाक्यं न स्तेनः स्यात् कदा- चन ॥ * ॥ पाषण्डादिभिर्भाषणनिषेधो यथा, -- “पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वामाचारांस्तथैव च । पञ्चरात्रान् पाशुपतान् वाङ्मात्रेणापि नार्च्च- येत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १६ अध्यायः ॥ * ॥ शुभाशुभवाक्यानि यथा, -- “नैव राज्येन महता न वै वार्थस्य राशिभिः । प्राप्यते ज्ञानकथनं परलोकसुभाषितम् ॥ स्वर्गापवर्गसिद्ध्यर्थभाषितं यत् सुशोभनम् । वाक्यं मुनिवरैः शान्तैस्तद्विज्ञेयं सुभाषितम् ॥ रागद्वेषानृतक्रोधकामतृष्णानुसारि यत् । वाक्त्यं निरयहेतुत्वात् तदभाषितमुच्यते ॥ संस्कतेनापि किं तेन मृदुना ललितेन वा । अविद्या रागवाक्येन संसारक्लेशहेतुना ॥ यत् श्रुत्वा जायते पुण्यं रागादीनाञ्च संक्षयः । निरुद्धमपि तद्वाक्यं विज्ञेयमतिशोभनम् ॥” इति वह्निपुराणे वैष्णवधर्म्मे शुद्धिव्रतनामा- ध्यायः ॥ (अत्र वाक्यदोषो यथा, -- “वाक्यदोषो नाम यथा खल्वस्मिन्नर्थे न्यूनमधि- कमनथकमपार्थकं विरुद्धञ्चेति । तत्र हेतूदा- हरणोपनयनिगमनानामन्यतमेनापि न्यूनं न्यूनं भवति यद्वा बह्वपदिष्टहेतुकमेकेन साध्यत हेतुना तच्च न्यूनं एतानि ह्यन्तरेण प्रकृतोऽप्यर्थः ॥ प्रण- श्येत ।” इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) वाक्ष, इ काङ्क्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, वाङ्क्षति । नमध्यपाठे- नैवेष्टसिद्धौ इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ वागरः, पुं, (वाचा इयर्त्ति गच्छतीति । ऋ + अच् ।) वारकः । शाणः । निर्णयः । वाडवः । वृकः । मुमुक्षुः । पण्डितः । परित्यक्तभयः । इति हेमचन्द्रः ॥ वागारुः, त्रि, (वाचि आशावाक्ये आरुः कर्कट इव मर्म्मच्छेदकत्वात् ।) आशाहन्ता । यथा, “आशां बलवतीं दत्त्वा यो हन्ति पिशुनो जनः । स जीवासोऽपि वागारुद्रुणो दानुस्तु दातरि ॥” इति शब्दमाला ॥ वागाशनिः, पुं, बुद्धः । इति शब्दरत्नावली ॥