शब्दकल्पद्रुमः/विगानं

पृष्ठ ४/३७७

विगानं, क्ली, (विरुद्धं गानं परस्य ।) निन्दा । इति हेमचन्द्रः ॥ विगाहमानः, त्रि, (वि + गाह + शानच् ।) विलोडनकर्त्ता । अवगाहनकर्त्ता । विपूर्ब्ब- गाहधातोः शानप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, रघुः । १३ । १ । “अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं विमानेन निगाहमानः । रत्नाकरं वीक्ष्य मिथः स जायां रामाभिधानो हरिरित्युवाच ॥”) विगुणः, त्रि, (विपरीतो गुणो यस्य ।) गुण- वैपरीत्यविशिष्टः । यथा, -- “यथा मनो ममाचष्ट नेयं माता तथा मम । विगुणेष्वपि पुत्त्रेषु न माता विगुणा भवेत् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे वैवस्वतमन्वन्तराध्यायः ॥ (सूक्ष्मः । यथा, भागवते । ७ । ९ । ४८ । “सर्व्वं त्वमेव सगुणो विगुणश्च भूमन् नान्यत् त्वदस्त्यपि मनो वचसा निरुक्तम् ॥” गुणहीनः । यथा, शिशुपालवधे । ९ । १२ । “अवसन्नतापमतमिस्रमभा- दपदोषतैव विगुणस्य गुणः ॥”) विगूढः, त्रि, (विशेषेण गूढः ।) गर्हितः । गुप्तः । इति मेदिनी । ढे, ९ -- १० ॥ विग्रः, त्रि, (विगता नासिकास्य । “वेर्ग्रो वक्तव्यः ।” ८ । ४ । २८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या नासिकायाः ग्रः ।) गतनासिकः । इत्यमरः ॥ * ॥ (त्रि, “विविधं गृह्णात्यर्थानिति विपूर्व्वात् गृह्णातेः ‘अन्येष्वपि दृश्यते ।’ इति डः ।” इति देव- राजयज्वा । मेधावी । इति निघण्टुः । ३ । १५ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । ४ । ४ । “परेहि विग्रमस्तृतमिन्द्रं पृच्छाविपश्चितम् ॥”) विग्रहः, पुं, (विविधं सुखदुःखादिकं गृह्णातीति । वि + ग्रह + अच् । यद्वा, विविधैर्दुःखादिभि- र्गृह्यते इति । वि + ग्रह + “ग्रहवृदृनिश्चि- गमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) शरीरम् । (यथा, रघुः । ११ । १३ । “विग्रहेण मदनस्य चारुणा सोऽभवत् प्रतिनिधिर्न कर्म्मणा ॥”) युद्धम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ७ । १६० । “सन्धिञ्च विग्रहञ्चैव यानमासनमेव च । द्वैधीभावं संश्रयञ्च षड्गुणांश्चिन्तयेत् सदा ॥” विरोधमात्रम् । यथा, रघुः । ९ । ४७ । “त्यजत मानमलं वत विग्रहै- र्न पुनरेति गतं चतुरं वयः । परभृताभिरितीव निवेदिते स्मरमते रमते स्म बधूजनः ॥”) विभागः । इति मेदिनी । हे, २३ ॥ (यथा, भागवते । ३ । ३१ । ३ । “मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्घ्र्याद्यङ्ग- विग्रहः । नखलोमास्थिमर्म्माणि लिङ्गच्छिद्रोद्भव- स्त्रिभिः ॥”) वाक्यभेदः । स तु समासवाक्यम् । तत्पर्य्यायः । विस्तरः २ । इत्यमरः ॥ (वीनां पक्षिणां ग्रहो

ग्रहणमिति वाक्ये विहङ्गग्रहणम् । यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशिकायाम् । ४ । “नो सन्ध्या हितमत्सरा तव तनौ वत्स्याम्यहं सन्धिना न प्रीतासि वरोरु चेत्कथय तत् प्रस्तौमि किं विग्रहम् । कार्य्यं तेन न किञ्चिदस्ति शठ मे वीनां ग्रहे- णेति वो दिश्याद्वः प्रतिबद्धकेलिशिवयोः श्रेयांसि वक्रोक्तयः ॥”) देवविग्रहकरणादिप्रमाणं श्रीमूर्त्तिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ विग्रहः, पुं, क्ली, (विगृह्यन्ते शत्रवो यस्मिन् । वि + ग्रह + अप् ।) युद्धम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ७ । १७० । “यदा प्रहृष्टा मन्येत सर्व्वास्ताः प्रकृतीर्भृशम् । अत्युच्छ्रितं तथात्मानं तदा कुर्व्वीत विग्रहम् ॥”) विग्रहावरं, क्ली, (विग्रहमावृणोतीति । आ + वृ + अच् ।) पृष्ठम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विघटिका, स्त्री, (विभक्ता घटिका यया ।) पलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विघट्टितं, त्रि, विशेषेण चालितम् । विपूर्ब्बघट्ट- घातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ३५ । १ । “सूर्य्यस्य विविधवर्णाः पवनेन विघट्टिताः कराः साभ्रे । वियति धनुःसंस्थाना ये दृश्यन्ते तदिन्द्रधनुः ॥” विद्धम् । यथा, माघे । ८ । २४ । “त्रस्यन्ती चलशफरीविघट्टितोरू- र्वामोरूरतिशयमाप विभ्रमस्य ॥”) विघसं, क्ली, (विशेषेण अद्यते इति । वि + अद् + “उपसर्गेऽदः ।” ३ । ३ । ५९ । इति अप् । “घञपोश्च ।” २ । ४ । ३८ । इति घसॢ- आदेशः ।) सिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विघसः, पुं, (वि + अद् + अप् ।) भोजनशेषः । इत्यमरः ॥ देवपित्रतिथिगुर्व्वादिभुक्तस्य शेषः । इति भरतः ॥ (यथा, मनुः । ३ । २८५ । “विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वामृतभोजनः । विघसो भुक्तशेषन्तु यज्ञशेषं तथामृतम् ॥”) आहारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, -- “अयि वनप्रिय ! विस्मृत एव किं वलिभुजो विघसो भवताधुना । यदनयैव कुहूरिति विद्यया न पततश्चरणौ धरणौ तव ॥” इत्युद्भटः ॥) विघातः, पुं, (विशेषेण हननमिति । वि + हन + घञ् ।) व्याघातः । यथा, अमरे । “वृष्टिर्वर्षं तद्बिघातेऽवग्राहावग्रहौ समौ ॥” आघातः । (यथा, महाभारते । “चक्रे शरविघातञ्च क्रीडन्निव पितामहः ॥” विनाशः । यथा महाभारते । १ । २९ । १३ । “क्षुत्पिपासाविघातार्थं भक्ष्यमाख्यातु मे भवान् ॥”)

विघाती, [न्] त्रि, निवारकः । घातकः । विघात- शब्दादिन्प्रत्ययेन विपूर्ब्बहनधातोर्ग्रहादित्वा- ण्णिन्प्रत्ययेन वा निष्पन्नः ॥ (यथा, हरि- वंशे । ८७ । ४५ । “एवमूर्ज्जितवीर्य्यस्य ममामरविघातिनः ॥”) विघ्नः, पुं, (विहन्यते अनेनेति । वि + हन + “घञर्थे कविधानम् ।” ३ । ३ । ५८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या कः ।) व्याघातः । तत्पर्य्यायः । अन्तरायः २ प्रत्यूहः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, मुद्राराक्षसे । २ । “प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्ननिहता विरमन्ति मध्याः । विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमाना प्रारब्धमुत्तमगुणास्त्वमिवोद्बहन्ति ॥” कृष्णपाकफला । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शेषार्थे अमरे अविग्न इति पाठः ॥ विघ्नकारी, [न्] त्रि, (विघ्नं कर्त्तुं शीलमस्येति । कृ + णिनिः ।) घोरदर्शनः । विघाती । इति मेदिनी । ने, २५५ ॥ विघ्ननायकः, पुं, (विघ्नानां नायकः विघ्नाधीश्वर- त्वात् ।) गणेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ विघ्ननाशकः, पुं, (विघ्नानां नाशकः ।) गणेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ विघ्ननाशनः, पुं, (नाशयतीति नाशनः विघ्नानां नाशनः ।) गणेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ विघ्नराजः, पुं, (विघ्नानां राजा । “राजाहः सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) गणेशः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २० । १०१ । “आर्य्यपुत्त्र पुरा गत्वा विघ्नराजमपूजयत् ॥”) विघ्नषिनायकः, पुं, (विघ्नानां विनायकः ।) गणेशः । इति काशीखण्डः ॥ विघ्नहारी, [न्] पुं, (विघ्नं हर्त्तुं शीलमस्य इति । हृ + णिनिः ।) गणेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विघ्ननाशके, त्रि ॥ विघ्नितः, त्रि, जातविघ्नः । विघ्नोऽस्य जात इत्यर्थे विघ्नशब्दादितच्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विघ्नेशः, पुं, (विघ्नानां ईशः ।) गणेशः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा कथासरित्सागरे । २० । ८३ । “विघ्नोऽत्र तव जातोऽयं विना विघ्नेशपूज- नम् ॥”) विघ्नेशवाहनः, पुं, (विघ्नेशस्य वाहनः ।) महा- मूषकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विघ्नेशानकान्ता, स्त्री, (विघ्नेशानस्य गणेशस्य कान्ता प्रिया । तत् पूजायां एतस्याः प्राश- स्त्यात् । श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विङ्खः पुं, अश्वखुरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विच, इर् लि ध औ ञ पृथक्त्वे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (अदा०-ह्वा०-रुधा०-च-उभ०- अक०-सकञ्च-अनिट् ।) इर्, अविचत् । अवैक्षीत् । लि, ञ, वेवेक्ति वेविक्ते मूर्खात् पण्डितः पृथक् स्यादित्यर्थः । विज इति जान्तो यः स एव चान्तोऽपि पठ्यते कस्यचिदनुरोधात्

पृष्ठ ४/३७८

तेन निजां खेरेणुरित्यस्य वृत्तौ विजग्रहणे- नैवास्य ग्रहणात् खेर्गुणः । ध ञ, विनक्ति विङ्क्ते । विविनच्मि दिवः सुरान् इति पृथक् करोमीत्यर्थः । औ, वेक्ता । इति दुर्गा- दासः ॥ विचकिलः, पुं, मल्लीप्रभेदः । मदनकवृक्षः । इति मेदिनी । ले, १६४ ॥ (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ७० । “कुन्दः कन्दलितव्यथं विचकिलः कम्पाकुलं केतकः सातङ्कं मदनः सदैन्यमलसं मुक्तोऽतिमुक्तद्रुमः ॥”) विचक्षणः, पुं, (विशेषेण चष्टे धर्म्मादिमुपदि- शतीति । वि + चक्ष + “अनुदात्तेतश्च हलादेः ।” ३ । २ । १४९ । इति कर्त्तरि युच् ।) पण्डितः । इत्यमरः ॥ (यथा रघुवंशे । ५ । १९ । “ततो यथावद् विहिताध्वराय तस्मै स्मयावेशविवर्ज्जिताय । वर्णाश्रमाणां गुरवे सवर्णी विचक्षणः प्रस्तुतमाचचक्षे ॥”) निपुणे, त्रि । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा भाग- वते । १ । ५ । १६ । “विचक्षणोऽस्यर्हति वेदितुं विभो अनन्तषारस्य निवृत्तितः सुखम् ॥” नानार्थदर्शी । यथा ऋग्वेदे । ४ । ५३ । २ “विचक्षलः प्रथयन्नापृणन्नुर्व्वजीजनत् सविता सुम्नमुक्थ्यम् ।” “विचक्षणः विविधं द्रष्टा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विचक्षणा, स्त्री, नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ विचक्षुः, [स्] त्रि, (विगतं प्रत्यक्षितेऽपि वस्तुनि व्यपगतं चक्षुर्यस्य ।) विमनाः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (विगते नष्टे चक्षुषी यस्य ।) विगतचक्षुषि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ६५ । ३४ । “अन्तरा विलयं यान्ति यथा पथि विच- क्षुषः ॥ *” ॥ विशिष्टे चक्षुषी यस्य सः । वृष्णिवंशीयः कश्चिद् थोद्धा । यथा, हरिवंशे । १४१ । ९ । “कृतवर्म्मा सुदंष्ट्रश्च विचक्षुररिमर्द्दनः ॥”) विचयनं, क्ली, (विशेषेण चयनम् ।) मार्गणम् । इत्यमरः ॥ विचर्च्चिका, स्त्री, (विशेषेण चर्च्च्यते पाणिपादस्य त्वक् विदार्य्यते अनया इति । चर्च्च तर्जने + “रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम् ।” ३ । ३ । १०८ । इति ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) रोगविशेषः । विकच इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कच्छूः २ पाम ३ पामा ४ । इत्यमरः ॥ अपि च । “कच्छुः कच्छूः पाम पामा पादरोगे विच- र्च्चिका ।” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तदौषधम् यथा, -- “करवीरं भृङ्गराजं लवणं कुष्ठकर्कटम् । चतुर्गुणेन मूत्रेण पचेत्तैलं हरेत्ततः । पामां विचर्च्चिकां कुष्ठमभ्यङ्गाद्धि व्रणानि वै ॥” इति गारुडे २८७ अध्यायः ॥ * ॥

अन्यच्च । “मरीचं त्रिवृतं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । देवदारु हरिद्रे द्वे कुष्ठं मांसी च चन्दनम् ॥ विशाला करवीरञ्च अर्कक्षीरं सकृत् पलम् । एषाञ्च कार्षिको भागो विषस्यार्द्धपलं भवेत् ॥ प्रस्थं कटुकतैलस्य गोमूत्रेऽष्टगुणे पचेत् । मृत्पात्रे लौहपात्रे वा शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ पामा विचर्चिका चैव दद्रुविष्फोटकानि च । अभ्यङ्गेन प्रणश्यन्ति कोमलत्वञ्च जायते ॥ प्रसूतान्यपि श्वित्राणि तैलेनानेन म्रक्षयेत् । चिरोत्थितमपि श्वित्रं विवर्णं तत्क्षणाद्भवेत् ॥” इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ * ॥ स्वल्पकुष्ठविशेषः । यथा । “एकं कुष्ठं स्मृतं पूर्व्वं गजचर्म्म ततः स्मृतम् । ततश्चर्म्मदलं प्रोक्तं ततश्चापि विचर्च्चिका ॥ विपादिकाभिधा सैव पामा कच्छूस्ततः परा । ततो दद्रुश्च विष्फोटः किटिमञ्च ततः परम् ॥ ततश्चालमकं प्रोक्तं शतारुश्च ततः परम् । क्षुद्रकुष्ठानि चैतानि कथितानि भिषग्वरैः ॥ सकण्डुः पिडका श्यावा बहुस्रावा विच- र्च्चिका ॥” पिडका क्षुद्रपिडका । “दाल्यते त्वक् खरा रूक्षा जान्वोर्ज्ञेया विच- र्च्चिका । पादे विपादिका ज्ञेया स्थानभेदाद्विचर्च्चिका ॥” दाल्यते विदार्य्यते । केचिद्विचर्च्चिकातो विपा- दिकां विभिन्नमाहुः । इति भावप्रकाशः ॥ (सा च महापातकशेषभोगचिह्नं वैदिककर्म्म- प्रतिबन्धिका च । यथा, शुद्धितत्त्वधृतभविष्य- पुराणीयमध्यतन्त्रे षष्ठाध्याये । “शृणु कुष्ठगणं विप्र उत्तरोत्तरतो गुरुम् । विचर्च्चिका तु दुश्चर्म्मा चर्च्चरीयस्तृतीयकः ॥ विकर्च्चूर्व्रणताम्रौ च कृष्णश्वेते तथाष्टकम् । एषां मध्ये तु यः कुष्ठी गर्हितः सर्व्वकर्म्मसु ॥ व्रणवत् सर्व्वगात्रेषु गण्डे भाले तथानसि । मृते च प्रोपयेत् तीर्थे अथवा तरुमूलके ॥” कदाचित् अग्निजन्यभूमिकम्पेऽपि विचर्च्चिका उतपद्यते । यथा बृहत्संहितायाम् । ३२ । १४ । “आग्नेयेऽम्बुदनाशः सलिलाशयसङ्क्षयो नृपतिवैरम् । दद्रुविचर्च्चिकाज्वर- विसर्पिकाः पाण्डुरोगश्च ॥”) विचलः, त्रि, अस्थिरः । विपूर्ब्बचलधातोरल्- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विचलितः, त्रि, पतितः । स्खलितः । विपूर्व्वचल- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, मनुः । ७ । २८ । “दण्डो हि सुमहत् तेजो दुर्द्धरश्चाकृतात्मभिः । धर्म्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम् ॥”) विचारः, पुं, (विशेषेण चरणं पदार्थादिनिर्णये ज्ञानमिति । वि + चर + घञ् ।) तत्त्वनिर्णयः । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ सन्दिग्धे वस्तुनि प्रमा-

णेन तत्त्वपरीक्षा । इति गोयीचन्द्रः । प्रमाणै- रथपरीक्षणं विमर्शमात्रमिति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । तर्कः २ निर्णयः ३ गुञ्जा ४ चर्च्चा ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संख्या ६ विचारणा ७ । इत्यमरः ॥ चर्च्चनम् ८ संख्यानम् ९ । इति तट्टीका ॥ विचारणम् १० वितर्कः ११ व्युहः १२ व्यूहः १३ ऊहः १४ वितर्कणम् १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रणि- धानम् १६ समाधानम् १७ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३६ । ८८ । “न चैवं क्षमते नारी विचारं मारमोहिता । यदियं क्रमते राज्ञी तव काम्यं विपद्गतम् ॥” नाट्योक्तलक्षणविशेषः । तल्लक्षणं यथा, साहित्य- दर्पणे । ६ । ४४७ । “विचारो युक्तवाक्यैर्य्यदप्रत्यक्षार्थसाधनम् ॥”) विचारणं, क्ली, (वि + चर + णिच् + ल्युट् ।) विचारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १२ । १३ । १८ । “तत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्कर्म्ममा विष्कृतम् । तच्छृण्वन् सुपठन् विचारणपरो भक्त्या विमुच्ये- न्नरः ॥” “एकस्मिन् धर्म्मिणि विरुद्धनानार्थविमर्षो विचारणम् । स च संशयस्त्रिधा स्यात् एको विशेषादर्शने समानधर्म्मदर्शनात् । अहिर्न्नु- रज्जुर्न्नु । द्वितीयो विशेषादर्शनमात्रे । अत्र शब्दो नित्योऽनित्यो वा । तृतीयोऽसाधारण- धर्म्मजः यथा भूर्नित्या अनित्या वा । अत्र गन्धो- ऽसाधारणधर्म्मः विशेषमपश्यन् संशेते गन्धाधि- करणं नित्यं अनित्यं वेति दिक् ।” इति । “विचारणे पूर्व्वस्य ।” इति श्रीपतिदत्तकृतका- तन्त्रपरिशिष्टे गोपीनाथतर्काचार्य्यः ॥) विचारणा, स्त्री, (वि + चर + णिच् + युच् । टाप् ।) विचारः । इत्यमरः ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १८ । ४२ । “जीवो ब्रह्म सदैवाहं नात्र कार्य्या विचा- रणा । भेदबुद्धिस्तु संसांरे वर्त्तमाना प्रवर्त्तते ॥”) मीमांसाशास्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विचारणीयं, त्रि, विचार्य्यम् । विपूर्ब्बज्ञ्यन्त(णिजन्त) चरधातोरनीयप्रत्ययेन निष्पन्नम् । क्ली, शास्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विचारितः, त्रि, (विचारः संजातोऽस्य इति विचार + “तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) कृतविचारः । तत्पर्य्यायः । विन्नः २ वित्तः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ११ । २८ । “आपत्कल्पेन यो धर्म्मं कुरुतेऽनापदि द्बिजः । स नाप्नोति फलं तस्य परत्रेति विचारितम् ॥”) विचार्य्यं, त्रि, विचारितव्यम् । विचारणीयम् । विपूर्ब्बचरधातोर्ञ्यान्तात् यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ६९ । १८ ।

पृष्ठ ४/३७९

“द्वाःस्थैनां दुष्टहृदयामादाय विजने वने । परित्यजाशु नैतत्ते विचार्य्यं वचनं मम ॥”) विचालं, त्रि, अभ्यन्तरम् । अन्तरालम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुं, संख्यान्तरापादनम् । यथा, पाणिनौ । ५ । ३ । ४३ । “अधिकरणे विचाले च ॥”) विचिः, पुं स्त्री, (वेवेक्ति जलानि पृथगिव करोति । विच + “इगुपधात् कित् ।” उणा० ४ । ११९ । इन् । स च कित् ।) वीची । तरङ्गः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ विचिकित्सा, स्त्री, (विचिकित्सनमिति । वि + कित + सन् + अः । टाप् ।) सन्देहः । इत्य- मरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । ९ । ३६ । “तुभ्यं मद्विचिकित्सायामात्मा मे दर्शितोऽवहिः । नालेन सलिले मूलं पुष्करस्य विचिन्वतः ॥”) विचित्रं, क्ली, (विशेषेण चित्रम् ।) कर्व्वुरवर्णः । इति शब्दरत्नावली ॥ तद्वति, त्रि । (यथा, महाभारते । ३ । ५४ । १० । “विचित्रमाल्याभरणैर्ब्बलैर्दृश्यैः स्वलङ्कृतैः ॥”) आश्चर्य्यम् । यथा, -- “विचित्रमिदमाख्यातं भगवन् भवता मम । देव्याश्चरितमाहात्म्यं रक्तबीजवधाश्रितम् ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (यथा च, उपदेशशतके । ३३ । “दुहिता विदेहभर्त्तुर्द्दाशरथेर्भामिनी सीता । वधमाप राक्षसीनां विधेर्व्विचित्रा गति- र्ब्बोध्या ॥” पुं, रौच्यमनुपुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । ९४ । ३१ । “चित्रसेनो विचित्रश्च नयतिर्निर्भयो दृढः । सुनेत्रः क्षत्त्रबुद्धिश्च सुव्रतश्चैव तत्सुताः ॥” अर्थालङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७२२ । “विचित्रं तद्विरुद्धस्य कृतिरिष्टफलाय चेत् । यथा, -- प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवनहेतोर्व्विमुञ्चति प्राणान् । दुःखीयति सुखहेतोः को मूडः सेवकादन्यः ॥”) विचित्रकः, पुं, (विविधानि चित्राणि यस्मिन् । बहुव्रीहौ कन् ।) भूर्ज्जवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ विचित्रदेहः, पुं, (विचित्रा देहा यस्य सः ।) मेघः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आश्चर्य्यशरीरे नानावर्णदेहे च, त्रि ॥ विचित्रवीर्य्यः, पुं, (विचित्राणि वीर्य्याणि यस्य सः ।) चन्द्रवंशीयराजविशेषः । स च शान्तनो- र्दासकन्यायां जातः । तस्य क्षेत्रे सत्यवत्या- ज्ञया व्यासो धृतराष्ट्रं पाण्डुञ्च जनयामास । इति श्रीभागवतमतम् ॥ विचित्रवीर्य्यसूः, स्त्री, (विचित्रवीर्य्यस्य सूः प्रसू- र्जननी ।) सत्यवती । इति शब्दरत्नावली ॥ विचित्रा, स्त्री, (विचित्रं नानाविधवर्णमस्त्यस्या इति । अर्श आदित्वादच् । स्त्रियां टाप् ।) मृगेर्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥

विचित्राङ्गः, त्रि, (विचित्राणि अङ्गानि यस्य ।) मयूरः । इति शब्दरत्नावली ॥ व्याघ्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आश्चर्य्यशरीरे, त्रि ॥ विचित्रितः, त्रि, (विचित्रमस्य जातमिति । विचित्र + इतच् ।) नानावर्णयुक्तः । यथा, -- “आसनं सर्व्वशोभाढ्यं सद्रत्नमणिनिर्म्मितम् । विचित्रितञ्च चित्रेण गृह्यतां शोभनं हरे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८ अध्यायः ॥ विची, स्त्री, (विचि + कृदिकारादिति ङीष् ।) तरङ्गः । इति द्विरूपकोषः ॥ विचेताः, [स्] त्रि, (विगतं विरुद्धं वा चेतो यस्य ।) विगतचित्तः । (यथा, भागवते । ६ । ११ । ६ । “एवं सुरगणान् क्रुद्धो भीषयन् वपुषा रिपून् । व्यनदत् सुमहाप्राणो येन लोका विचेतसः ॥”) विरुद्धचित्तः । दुष्टचित्तः ॥ तत्पर्य्यायः । दुर्म्मनाः २ अन्तर्म्मनाः ३ विमनाः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ४९ । १७ । “ये चास्य सचिवा मन्दाः कर्णसौवलका- दयः । ते तस्य भूयसो दोषान् वर्द्धयन्ति वितेचतः ॥” * ॥ विशिष्टं चेतो यस्मादिति । विशिष्टज्ञानहेतु- भूतः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ८३ । १ । “तमित् पृणक्षि वसुना भवीयसा सिन्धुमापो यथाभितो विचेतसः ॥” “विचेतसः विशिष्टज्ञानहेतुभूता आपो यथा अभितः सर्व्वासु दिक्षु सिन्धुं समुद्रं पूरयन्ति तद्वत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ विशिष्टं चेतो यस्येति । विशिष्टज्ञानः । यथा, ऋग्- वेदे । १ । ४५ । २ । “श्रुष्टीवानो हि दाशुषे देवा अग्ने विचेतसः ॥” “हे अग्ने विचेतसो विशिष्टप्रज्ञाना देवाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विचेष्टितः, त्रि, (विशेषेण चेष्टितं गतिर्यस्य ।) विगतः । (विशेषेण चेष्टितः ।) ईहितः । इति मेदिन्यां चेष्टितशब्दार्थदर्शनात् ॥ (विगतं चेष्टितमस्येति वाक्ये चेष्टाशून्यश्च ॥ * ॥ क्ली, वि + चेष्ट + भावे क्तः । विशेषेण चेष्टा । यथा, भागवते । १ । ५ । १३ । “उरुक्रमस्याखिलबन्धमुक्तये समाधिनानुस्मर तद्विचेष्टितम् ॥”) विच्छ, क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, विच्छयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ विच्छ, श गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) विच्छायति विच्छायते आयन्तत्वादुभयमिति वोपदेवः । पक्षे विच्छति । श, विच्छती विच्छन्ती । इति दुर्गादासः ॥ विच्छन्दकः, पुं, ईश्वरसद्मप्रभेदः । इत्यमरः ॥ विशिष्टश्छन्दोऽभिप्रायोऽत्र विच्छन्दकः । किंवा विशिष्टेच्छानिर्म्मितो विच्छन्दकः ढघे कादिति कः । एवं लक्षणमुपन्यस्तं साञ्झेन । यथा, --

“उपर्य्युपरि यद्गेहं तद्विच्छन्दकसंज्ञकम् ॥” इति भरतः ॥ विच्छर्द्दकः, पुं, विच्छन्दकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ विच्छायं, क्ली, पक्षिणां छाया । इत्यमरः ॥ समासे षष्ठ्यन्तात् परा च्छाया क्लीवे स्यात् । सा चेत् बहूनां सम्बन्धिनी स्यात् । स्वयमुदा- हरति । वीनां पक्षिणां चाया विच्छायम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यत्तु भागवते । १० । १२ । ८ । “विच्छायाभिः प्रधावन्तो गच्छन्तः साधु हंसकैः ॥” इति दृश्यते तत्तु वेः पक्षिणश्चाया विच्छाया तत एकशेषद्बन्द्वे कृते विच्छायास्ताभिर्विच्छाया- भिरिति सिद्धं स्यादिति सुधीभिर्विभाव्यम् ॥ * ॥ विगता च्छाया यस्य ।) छायारहिते, त्रि ॥ (विगता च्छाया कान्तिर्य्यस्य । कान्तिरहिते च त्रि । यथा, भागवते । १ । १४ । २४ । “विलोक्योद्विग्नहृदयो विच्छायमनुजं नृपः । पृच्छति स्म सुहृन्मध्ये संस्मरन्नारदेरितम् ॥”) विच्छायः, पुं, (विशिष्टा छाया कान्तिर्यस्य ।) मणिः । इति यान्तवर्गे छायाशब्दटीकायां भरतः ॥ विच्छित्तिः, स्त्री, (वि + छिद् + क्तिन् ।) अङ्ग- रागः । विच्छेदः ॥ (यथा, कामन्दकीयनीति- सारे । १४ । ४४ । “लोभो धर्ग्मक्रियालोपः कर्म्मणामप्रवर्त्तनम् । सत्समागमविच्छित्तिरसद्भिः सह वर्त्तनम् ॥”) हारभेदः । इति मेदिनी । ते, १८५ ॥ छेदः । विनाशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । १२ । ६ । “दिनकररथमार्गविच्छित्तयेऽभ्युद्यतं यच्चल- शृङ्गम् ॥”) अङ्गहारः । गेहावधि । इति हेमचन्द्रः ॥ (वैचित्र्यम् । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७११ । “अनुमानन्तु विच्छित्या ज्ञानं साध्यस्य साध- नात् ॥” स्त्रीणां स्वाभाविकालङ्कारविशेषः ।) यथा, -- “आकल्पकल्पनाल्पापि विच्छित्तिः कान्तिपोष- कृत् ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ (यथा च साहित्यदर्पणे । ३ । १३८ । “स्तोकाप्याकल्परचणा विच्छित्तिः कान्ति- पोषकृत् ॥”) विच्छिन्नः, त्रि, (वि + छिद् + क्तः ।) समालब्धः । विभक्तः । इति मेदिनी । ने, १३४ ॥ (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “यदालोके सूक्ष्मं व्रजति सहसा तद्विपुलतां यदन्तर्व्विच्छिन्नं भवति कृतसन्धानमिव तत् । प्रकृत्या यद्वक्रं तदपि समरेखं नयनयो- र्न मे पार्श्वे किञ्चित् क्षणमपि न दूरे रथ- जवात् ॥”) कुटिलः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ४/३८०

विच्छेदः, पुं, (वि + छिद् + घञ् ।) वियोगः । विरहः । भेदः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । “कान्तायाः कान्तविच्छेदो मरणादति- रिच्यते ॥” (लोपः । यथा, रघुवंशे । १ । ६६ । “नूनं मत्तः परं वंश्याः पिण्डविच्छेददर्शिनः । न प्रकामभुजः श्राद्धे स्वधासंग्रहतत्पराः ॥”) विच्युतः, त्रि, विगतः । विपूर्व्वच्युधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । विक्षरितः । विपूर्ब्बच्युतधातोः कप्र- त्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । ८ । १२ । २१ । विच्युतिः, स्त्री, (वि + च्यु + क्तिन् ।) वियोगः । यथा, -- “सोऽपि वैश्यस्ततो ज्ञानं वव्रे निर्व्विन्नमानसः । ममेत्यहमिति प्राज्ञः सङ्गविच्युतिकारकम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ विज, इर् लि ञ औ वेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-ह्वा०-उभ०-अक०-अनिट् ।) वेक इति विचिर्लि धौ ञ पृथक्त्वे इत्यस्य घञि रूपम् । इर्, अविजत् अवैक्षीत् । लि ञ, वेवेक्ति वेविक्ते मूर्खात् पण्डितः कृथक् स्यादि- त्यर्थः । औ, वेक्ता । इति दुर्गादासः ॥ विज, ई ओ ध भीकम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-पर०-अक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) ई ओ, विग्नः । ध, विनक्ति । इति दुर्गादासः ॥ विज, ङ श ई ओ भीकम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-आत्म०-अक०-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) ङ श, विजते । ई ओ, विग्नः । द्बावर्थौ । इति दुर्गादासः ॥ विजनः, त्रि, (विगतो जनो यस्मात् ।) निर्ज्जनः । तत्पर्य्यायः । विविक्तः २ छन्नः ३ निःशलाकः ४ रहः ५ उपांशु ६ । इत्यमरः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १५२ । १५ । “ततो भीमो वनं घोरं प्रविश्य विजनं महत् । न्यग्रोधं विपुलच्छायं रमणीयं ददर्श ह ॥”) विजननं, क्ली, (वि + जन + ल्युट् ।) प्रसवः । इति हेमचन्द्रः ॥ विजपिलं, क्ली, पङ्कः । यथा, -- “पिच्छलं स्यात् विजपिलं पङ्कः शादो निष- द्वरः ॥” इति हलायुधः ॥ विजन्मा, [न्] त्रि, (विरुद्धं जन्म यस्य ।) जारजः । विरुद्धजन्मविशिष्टः । इति लोकप्रसिद्धः ॥ (पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । यथा, मनुः । १० । २३ । “वैश्यात् तु जायते व्रात्यात् मुधन्वाचार्य्य एव च । कारूपश्च विजन्मा च मैत्रः सात्वत एव च ॥”) विजयः, पुं, (वि + जि + भावे अच् ।) जयः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । १० । ११९ । “स्वधर्म्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात् पराङ्मुखः । शस्त्रेण वैश्यान् रक्षित्वा धर्म्मसंहारयेद्वलिम् ॥”) अर्ज्जुनः । इति मेदिनी । ये, १०४ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४२ । १४ ।

“अभिप्रयामि संग्रामे यदहं युद्धदुर्म्मदान् । नाजित्वा विनिवर्त्तामि तेन मां विजयं विदुः ॥” यथा च विख्यातविजयनाटके । २ । “इतो भीमः क्रूरो नृपतिसहजन्मानमवधीत् इतः क्रुद्धो वत्सं व्यथयति शरौघेण विजयः । न मे चेतःस्थैर्य्यं द्रढयति सखे कुत्र गमनं विधेयं तद्ब्रूहि त्वमसि सदसद्बाक्यविषयः ॥”) वृत्तार्हत्पिता । जिनबलदेवः । विमानः । इति हेमचन्द्रः ॥ यमः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कल्किपुत्त्रः । यथा, -- “ततः कल्किश्च पद्मायां जयो विजय एव च । द्वौ पुत्त्रौ जनयामास लोकख्यातौ महाबलौ ॥” इति श्रीकल्किपुराणे १३ अध्यायः ॥ भैरववंशीयकल्पराजपुत्त्रः । स काशीराजः खाण्डववनकर्त्ता च । यथा, -- “सुमतेरभवत् कल्पः सुतः सत्यस्य डिण्डिमः । विरूपस्याभवद्गाधिर्गाधेर्म्मित्रोऽभवत् सुतः ॥ तेषां कल्पोऽभवद्राजा कल्पात्तु विजयोऽभवत् ॥ यो विजित्य क्षितिं सर्व्वां पार्थिवान् भूरितेजसा । शक्रस्यानुमते चक्रे खाण्डवं शतयोजनम् ॥ यत् सव्यसाची ह्यदहत् पाण्डुपुत्त्रः प्रताप- वान् । आवहन् परमां प्रीतिं ज्वलनस्य महात्मनः ॥” इति कालिकापुराणे भैरववंशानुकीर्त्तनम् ९० अध्यायः ॥ विष्ण्वनुचरविशेषः । यथा । विष्ण्वनु- चराश्चण्डप्रचण्डजयविजयादयः । इति पुंलिङ्ग- संग्रहे भरतः ॥ विजयकुञ्जरः, पुं, (विजयाय यः कुञ्जरः ।) राज- वाह्यहस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विजयच्छन्दः, पुं, (विजयस्य छन्दो यस्मात् ।) पञ्चशतमौक्तिकहारः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ८१ । ३१ । “सुरभूषणं लतानां सहस्रमष्टोत्तरं चतुर्हस्तम् । इन्द्रच्छन्दो नाम्ना विजयच्छन्दस्तदर्धेन ॥”) विजयनन्दनः, पुं, इक्ष्वाकुवंशजराजविशेषः । तत्- पर्य्यायः । जयः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ विजयमर्द्दलः, पुं, (विजयाय मर्द्दलः ।) ढक्का । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जयढाक इति भाषा ॥ विजया, स्त्री, तिथिविशेषः । सा विजयादशमीति ख्याता । तत्कृत्यं दुर्गाशब्दे द्रष्टव्यम् । उमा- सखी । इति मेदिनी । ये, ४० ॥ सा तु गोतम- कन्या । नथा, -- “तमागतां सती दृष्ट्वा जयामेकामुवाच ह । किमर्थं विजया नागाज्जयन्ती चापराजिता ॥ सा देव्या वचनं श्रुत्वा उवाच परमेश्वरीम् ॥ गता निमन्त्रिताः सर्व्वा मखे मातामहस्य ताः । समं पित्रा गौतमेन मात्रा चाप्यनुराधया ॥” इति वामनपुराणे ४ अध्यायः ॥ कालिकापुराणे १७ अध्यायेऽप्येवम् ॥ * ॥ विश्वा- मित्रोपासितविद्याविशेषः । यथा, -- “विद्यामथैनं विजयां जयाञ्च रक्षोगणं क्षिप्नुमविक्षतात्मा ।

अध्यापिपत् गाधिसुतो यथाव- न्निघातयिष्यन् युधि यातुधानान् ॥” इति भट्टिः । २ । २१ ॥ * ॥ दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ तथा च । “विजित्य पद्मनामानं दैत्यराजं महाबलम् । विजया तेन सा देवी लोके चैवापराजिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ यमभार्य्या । हरीतकी । इति जटाधरः ॥ वचा । इति रत्नमाला ॥ जयन्ती । शेफा- लिका । मञ्जिष्ठा । शमीभेदः । अग्निमन्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मादकद्रव्यविशेषः । भाङ् इति सिद्धि इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । त्रैलोक्यविजया २ भङ्गा ३ इन्द्रासनम् ४ जया ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वीरपत्रा ६ गञ्जा ७ चपला ८ अजया ९ आनन्दा १० हर्षिणी ११ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । कषायत्वम् । उष्ण- त्वम् । तिक्तत्वम् । वातकफापहत्वम् । संग्रा- हित्वम् । वाक्प्रदत्वम् । बल्यत्वम् । मेधा- कारित्वम् । श्रेष्ठदीपनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “भङ्गा गञ्जा मातुलानी मादिनी विजया जया । भङ्गा कफहरी तिक्ता ग्राहिणी पाचनी लघुः । तीक्ष्णोष्णा पित्तला मोहमदवाग्वह्निवर्द्धिनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “शक्राशनं तु तीक्ष्णोष्णं मोहकृत् कुष्ठनाश- नम् । बलमेधाग्निकृत् श्लेष्मदोषहारि रसायनम् ॥ जाता मन्दरमन्थनाज्जलनिधौ पीयूषरूपा पुरा त्रैलोक्ये विजयप्रदेति विजया श्रीदेवराजप्रिया । लोकानां हितकाम्यया क्षितितले प्राप्ता नरैः कामदा सर्व्वातङ्कविनाशहर्षजननी यैः सेविता सर्व्वदा ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अष्टमहाद्वादश्यन्तर्गतद्वादशीविशेषः । यथा, अथ विजयाव्रतम् । ब्रह्मपुराणे । “यदा तु शुक्लद्वादश्यां नक्षत्रं श्रवणं भवेत् । तदा सा तु महापुण्या द्बादशी विजया स्मृता ॥ तस्यां स्नातः सर्व्वर्तीर्थे स्नातो भवति मानवः । संपूज्य वर्षपूजायाः सकलं फलमश्नुते ॥ एकजप्यात् सहस्रस्य जप्तस्याप्नोति सत् फलम् । दानं सहस्रगुणितं तथा वै विप्रभोजनम् ॥ होमस्तत्रोपवासश्च सहस्रगुणितो भवेत् ॥” * ॥ अथ व्रतविधिः । “आदौ गुरुं नमस्कृत्य ततः सङ्कल्पमाचरेत् । शरशार्ङ्गधरं देवं सौवर्णं रचयेत्त्वराम् ॥” सङ्कल्पमन्त्रः । “द्वादश्याहं निराहारः स्थित्वाहमपरेऽहनि । भोक्ष्ये त्रिविक्रमानन्त शरणं मे भवाच्युत ॥ सोपवीतन्तु कलसं पूर्ब्बवत् स्थापयेद्व्रती ।

पृष्ठ ४/३८१

पात्रं तदुपरि न्यस्येत्ताम्रं वैणवमेव वा ॥ तत्रोपवेश्य स स्नाप्य देवं विशदचन्दनैः । आलिप्य शुभ्रं वसनं दद्याच्छत्रञ्च पादुके ॥ वासुदेवायेति शिरः श्रीधरायेति वै मुखम् । कृष्णायेति च कण्ठं वै वक्षः श्रीपतये इति ॥ शस्त्रास्त्रधारिणे बाहू कक्षे च व्यापकाय वै । कवीशायोदरं मेढ्रं त्रैलोक्यजननाय च ॥ जघनं चार्च्चयेद्विद्वान् सर्व्वाधिपतये इति । सर्व्वात्मने इति पदावेवमङ्गानि पूजयेत् ॥ शङ्खचक्रगदापद्मशार्ङ्गशरविभूषितम् । गृहाणार्ध्यं मया दत्तं शार्ङ्गपाणे ! नमोऽस्तु ते ॥ इत्यर्घ्यं पूर्ब्बवत् कृत्वा धूपदीपौ समर्प्य च । घृतपक्वप्रधानानि नैवेद्यानि निवेदयेत् ॥ ताम्बूलादीनि दत्त्वाथ कृत्वा जागरणं निशि । प्रातःस्नात्वार्च्चयित्वेशं पुष्पाञ्जलिमथार्च्चयेत् ॥ नमस्ते अस्तु गोविन्द बुध श्रवणसंज्ञक । अघोरं चाक्षयं कृत्वा सर्व्वसौख्यप्रदो भव ॥ इति प्रार्थ्य ततः सर्व्वं दत्त्वा चार्घ्यं प्रतोष्य हि । शक्त्या विप्रान् भोजयित्वा सुखं पारणमाचरेत् ॥ भाद्रे मासि बुधस्याह्नि यदि स्याद्विजयाव्रतम् । तदा सर्व्वव्रतेभ्योऽस्य माहात्म्यमतिरिच्यते ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १३ विलासः ॥ (सहदेवपत्नी । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ८० । “सहदेवोऽपि माद्रीमेव स्वयंवरे विजयां नामो- पयेमे मद्रराजस्य द्युतिमतो दुहितरं तस्यां पुत्त्रमजनयत् सुहोत्रं नाम ॥” * ॥ पुरुवंशीयभूमन्योः पत्नी । यथा, तत्रैव । १ । ९५ । ३३ । “भूमन्युः खलु दाशार्हीमुपयेमे विजयां नाम तस्यामस्य जज्ञे सुहोत्रः ॥”) विजयासप्तमी, (विजयाख्या सप्तमी ।) रविवारे शुक्लपक्षीया सप्तमी । यथा, -- “शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां सूर्य्यवारो यदा भवेत् । सप्तमी विजया नाम तत्र दत्तं महाफलम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अथ विजयोत्सवविधिः । “रथमारोप्य देवेशं सर्व्वालङ्कारशोभितम् । सासितूणधनुर्ब्बाणपाणिं नक्तञ्चरान्तकम् ॥ स्वलीलया जगत्त्रातुमाविर्भूतं रघूद्वहम् । राजोपचारैः श्रीरामं शमीवृक्षतलं नयेत् ॥ सीताकान्तं शमीयुक्तं भक्तानामभयङ्करम् । अर्च्चयित्वा शमीवृक्षमर्च्चयेद्विजयाप्तये ॥” तत्र मन्त्रः । “शमी शमयते पापं शमी लोहितकण्टका । धरित्र्यर्ज्जुनबाणानां रामस्य प्रियवादिनी ॥ करिष्यमाणा या यात्रा यथाकालं सुखं मया । तत्र निर्व्विघ्नकर्त्ती त्वं भव श्रीरामपूजिता ॥ गृहीत्वा साक्षतामार्द्रां शमीमूलगतां मृदम् । गीतवादित्रनिर्घोषैस्ततो देवं गृहं नयेत् ॥ कैश्चिदृक्षैस्तत्र भाव्यं कैश्चिद्भाव्यञ्च वानरैः । कैश्चिद्रक्तमुखैर्भाव्यं कोशलेन्द्रस्य तुष्टये ॥

निर्जता राक्षसा दैत्या वैरिणो जगतीतले । रामराज्यं रामराज्यं रामराज्यमिति ब्रुवन् ॥ आनीय स्थापयेद्देवं निजसिंहासने सुखम् । ततो नीराज्य देवेशं प्रणमेद्दण्डवद्भुवि ॥ महाप्रसादवस्त्रादि धारयेद्वैष्णवैः सह । इति श्रीविष्णुधर्म्मोक्तानुसारेण व्यलेख्ययम् ॥ विधिः श्रीरामविजयोत्सवस्योत्सवकृत् सताम् । सीता दृष्टेति हनुमद्वाक्यं श्रुत्वाकरोत्प्रभुः ॥ विजयं वानरैः सार्द्धं वासरेऽस्मिन् शमी- तलात् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ विजयिनं, त्रि, विजिलम् । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ विजयी, [न्] त्रि, (विशेषेण जेतुं शीलमस्य । वि + जि + “जिदृक्षिविश्रीति ।” ३ । २ । १५७ । इति इनिः ।) जययुक्तः । यथा, -- “वज्रपञ्जरनामेदं यो रामकवचं पठेत् । स चिरायुः सुखी पुत्त्री विनयी विजयी भवेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (पुं, अर्ज्जुनः । यथा, -- “अर्ज्जुनः फाल्गुनी जिष्णुः किरीटी श्वेतवा- हनः । वीभत्सुर्व्विजयी कृष्णः सव्यसाची धनञ्जयः ॥ एतान्यर्ज्जुननामानि प्रातरुत्थाय यः पठेत् । उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु हन्ता तस्य न विद्यते ॥” इति सर्व्वजनप्रसिद्धम् ॥) विजयोत्सवः, पुं, (विजयायामुत्सवः ।) आश्विन- शुक्लदशमीविहितभगवदुत्सवविशेषः । यथा, “आश्विनस्य सिते पक्षे दशम्यां विजयोत्सवः । कर्त्तव्यो वैष्णवैः सार्द्धं सर्व्वत्र विजयार्थिना ॥” अथ विजयोत्सवविधिः । “रथमारोप्य देवेशं सर्व्वालङ्कारशोभितम् । सासितूणधनुर्व्वाणपाणिं नक्तञ्चरान्तकम् ॥ स्वलीलया जगत्त्रातुमाविर्भूतं रघूद्वहम् । राजोपचारैः श्रीरामं शमीवृक्षतलं नयेत् ॥ सीताकान्तं शमीयुक्तं भक्तानामभयङ्करम् । अर्च्चयित्वा शमीवृक्षमर्च्चयेद्बिजयाप्तये ॥” तत्र मन्त्रः । “शमी शमयते पापं शमी लोहितकण्टका । धरित्र्यर्ज्जुनबाणानां रामस्य प्रियवादिनी ॥ करिष्यमाणा या यात्रा यथाकालं सुखं मया । तत्र निर्व्विघ्नकर्त्री त्वं भव श्रीरामपूजिता ॥” इति ॥ “गृहीत्वा साक्षतामार्द्रां शमीमूलगतां मृदम् । गीतवादित्रनिर्घोषैस्ततो देवं गृहं नयेत् ॥ कैश्चिदृक्षैस्तत्र भाव्यं कैश्चित् भाव्यञ्च वानरैः । कैश्चिद्रक्तमुखैर्भाव्यं कोशलेन्द्रस्य तुष्टये ॥ निर्ज्जिता राक्षसा दैत्या वैरिणो जगतीतले । रामराज्यं रामराज्यं रामराज्यमिति ब्रुवन् ॥ आनीय स्थापयेद्देवं निजसिंहासने सुखम् । ततो नीराज्य देवेशं प्रणमेद्दण्डवत् भुवि ।

महाप्रसादवस्त्रादि धारयेत् वैष्णवैः सह ॥ * ॥ इति श्रीविष्णुधर्म्मोक्तानुसारेण व्यलेख्ययम् ॥ विधिः श्रीरामविजयोत्सवस्योत्सवकृत् सताम् ॥ सीता दृष्टेति हनुमद्वाक्यं श्रुत्वाकरोत् प्रभुः । विजयं वानरैः सार्द्धं वासरेऽस्मिन् शमीतलात् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ विजरः, त्रि, जरारहितः । विगता जरा यस्येति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ४१ । ११ । “यः सर्व्वौषधियुक्तिज्ञश्चक्रे सिद्धरसायनः । आत्मानं तञ्च राजानं विजरं चिरजीवितम् ॥”) विजलं, त्रि, विजिलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (विगतं जलं यस्मात् ।) निर्जलञ्च ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । १९ । २० । “नष्टर्कचन्द्रकिरणातिरजोऽवनद्धा तोयाशयाश्च विजलाः सरितोऽपि तन्व्यः ॥”) विजल्पः, पुं, (विशेषेण जल्पनमिति । वि + जल्प + घञ् ।) वाक्यविशेषः । यथा, -- “व्यक्तयासूयया गूढमानमुद्रान्तरालया । अघद्विषि कटाक्षोक्तिर्विजल्पो विदुषां मतः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ विजातः, त्रि, (विरुद्धं जातंजन्म यस्य ।) विजन्मा । इति लोकप्रसिद्धः ॥ विजाता, स्त्री, (विशेषेण जातः पुत्त्रो यस्याः ।) जातापत्या । यथा, -- “विजाता च प्रजाता च जातापत्या प्रसू- तिका ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ विजातीयः, त्रि, (विभिन्नां जातिमर्हतीति । विजाति + छः ।) विभिन्नधर्म्माक्रान्तः । यथा, “प्रायश्चित्ताद्बिजातीयात् तादृक्पापविना- शनम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (यथा च साहित्यदर्पणे ७ परिच्छेदे । “एवं पददोषसजातीया वाक्ये दोषा उक्ताः सम्प्रति तद्बिजातीया उच्यन्ते ॥”) विशेष- जातिविशिष्टः । यथा, -- “प्रवाहो नादिमानेव न विजात्येकशक्तिमान् । तत्त्वे यत्नवता भाव्यमन्वयव्यतिरेकयोः ॥” एष कार्य्यकारणप्रवाहो नादिमान् अनादिः । विजातीयेषु तृणादिषु एकशक्तिमान् न प्रवाहः । अन्वयव्यतिरेकयोस्तत्त्वे नियतत्वे नियतात्व- निर्व्वाह्ये यत्नवता भाव्यं यत्नः करणीयः वैजात्य- मिति भावः । वह्निसामान्यं प्रति विजाती- योष्णस्पर्शवत्तेज एव कारणम् । इति हरि- दासीककुसुमाञ्जलिटीका ॥ विजिगीषः, त्रि, (विजिगीषा अस्त्यस्येति । अश- आदित्वादच् ।) जयेच्छुः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ विजिगीषा, स्त्री, (विजेतुमिच्छा । वि + जि + सन् + अः । स्त्रियां टाप् ।) स्वोदरपूरणाशक्ति- निमित्तकनिन्दात्यागेच्छा । इत्यमरटीकायां

पृष्ठ ४/३८२

रमानाथः ॥ व्यवहारः । कश्चित् प्रकर्षः । इति तत्रैव भरतः ॥ विजयेच्छा च ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३६ । ७१ । “द्वारे विधिमिवान्यं तत्तद्रक्षा विजिगीषया । आगतं पुरुषं कञ्चिद्ददर्शाश्चर्य्यदायकम् ॥”) विजिगीषाविवर्ज्जितः, त्रि, (विजिगीषया विव- र्ज्जितः ।) केवलमुदराधीनः । तत्पर्य्यायः । आद्यूनः २ औदरिकः ३ । इत्यमरः ॥ विजि- गीषा व्यवहारः कश्चित् प्रकर्षो वा तेन विव- र्ज्जितो विहीनो यः केवलमुदराधीनः तत्र द्वाविमौ तर्त्तेते इत्यर्थः । जिगीषा जेतुमि- च्छायां व्यवहारप्रकर्षयोः । इति मेदिनी ॥ तत्र स्वोदरपूरणाशक्तिनिमित्तकनिन्दात्यागेच्छा विजिगीषा तया रहिते द्वयमिति रमानाथः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ विजिगीषुः, त्रि, (विजेतुमिच्छुः । वि + जि + सन् + “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) जयेच्छाशीलः । यथा, -- “जेतुमेषणशीलश्च विजिगीषुरिति स्मृतः ॥” इति शब्दमाला ॥ (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ८ । ३ । “रोचते सर्व्वभूतेभ्यः शरीराखण्डमण्डलः । सम्पूर्णमण्डलस्तस्माद्बिजिगीषुः सदा भवेत् ॥”) विजितः, त्रि, (विशेषेण जितः ।) पराजितः । यथा, -- “पथ्याशिनां शीलवतां नराणां सद्वृत्तिभाजां विजितेन्द्रियाणाम् । एवं विधानामिदमायुरत्र चिन्त्यं सदा वृद्धमुनिप्रवादः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ विजिता, [ऋ] त्रि, (विज + तृच् ।) पृथक् । भीतः । कम्पितः । रति विजधात्वर्थदर्शनात् ॥ विजितिः, स्त्री, (वि + जि + क्तिन् ।) विजयः । यथा, -- “क्षितिविजितिस्थितिविहितिव्रतरतयः पर- गतयः । उरुरुरुधुर्गुरु दुधुवुर्युधि कुरवः स्वमरिकुलम् ॥” इति दण्डी ॥ विजिनं, त्रि, विजिलम् । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ विजिलं, त्रि, ईषत् सरसव्यञ्जनादि । तत्पर्य्यायः । पिच्छिलम् २ । इत्यमरः ॥ विजयिनम् ३ विजिनम् ४ विज्जलम् ५ उज्जलम् ६ लाल- मीकम् ७ । इति वाचस्पतिः ॥ विजिविलम् ८ विजलम् ९ । इति हेमचन्द्रः ॥ “पाकरूपरसासक्ते व्यञ्जने तु भवेत् त्रयम् । तैलपाकसुसंस्कारे प्रायस्तमुपसंस्कृतम् । पिच्छिलं लालसीकञ्च विजिनं विज्जिलञ्च तत् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ विजिविलं, त्रि, विजिलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विजिह्मः, त्रि, (विशेषेण जिह्मः ।) वक्रः । कुटिलः । इति केचित् । (यथा, रधुः । १९ । ३५ ।

“शिल्पकार्य्य उभयेन वेजिता- स्तं विजिह्मनयना व्यलोभयन् ॥”) विजुलः, पुं, शाल्मलीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विजृम्भणं, क्ली, (वि + जृम्भ + ल्युट् ।) जृम्भणम् । (यथा, सुश्रुते । ५ । २ । “निद्रागुरुत्वञ्च विजृम्भणञ्च विश्लेषहर्षावथवाङ्गमर्द्दः ॥”) विकसनम् । इति केचित् ॥ (यथा, रघुः । १६ । ४७ । “वनेषु सायन्तनमल्लिकानां विजृम्भणोद्गन्धिषु कुट्मलेषु ॥” कम्पनम् । सङ्कोचः । यथा, भागवते । ७ । ५ । ४९ । “जितं त्वयैकेन जगत्त्रयं भ्रुवो- र्विजृम्भणत्रस्तसमस्तधिष्ण्यपम् ॥”) विजृम्भितं, क्ली, (वि + जृम्भ + क्तः ।) चेष्टा । इति मेदिनी । ते, २१७ ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ४ । १३ । “अथागत्य समाख्यातं तत्सख्या मन्त्रिबन्धनम् । उद्गाढमुपकेशाया नवानङ्गविजृम्भितम् ॥”) विजृम्भितः, त्रि, (वि + जृम्भ + क्तः ।) विक- स्वरः । इति मेदिनी । ते, २१७ ॥ यथा, भागवते । ४ । २१ । ८ । “तदादिराजस्य यशो विजृम्भितं गुणैरशेषैर्गुणवत्सभाजितम् ॥” व्याप्तः । यथा, रघुः । ७ । ४२ । “आवृण्वतो लोचनमार्गमाजौ रजोऽन्धकारस्य विजृम्भितस्य ॥” * ॥ विजृम्भा सञ्जाता अस्येति । तारकादित्वादि- तच् ।) जृम्भायुक्तश्च ॥ (यथा, हरिवंशे । १८१ । ६ । “सशरं सधनुष्कञ्च दृष्ट्वात्मानं विजृम्भितम् । ततो ननाद भूतात्मा स्निग्धगम्भीरनिःस्वनः ॥”) विज्जनं, त्रि, विजिलम् । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ विज्जलं, क्ली, बाणम् । यथा, -- “पत्रवाहो विकर्षोऽथ तीरं विज्जलशायके । लोहनालस्तु नाराचः प्रसरः काण्डगोचरः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रि, विजिलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५५ । २९ । “श्लेष्मातकस्य बीजानि निष्कुलीकृत्य भावयेत् प्राज्ञः । अङ्कोल्लविज्जलाद्भि- श्छायायां सप्तकृत्वेवम् ॥”) विज्जिलं, त्रि, विजिलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विज्जुलं, क्ली, त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विज्जुलिका, स्त्री, जतुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ विज्ञः, त्रि, (विशेषेण जानातीति । वि + ज्ञा + “आतश्चोपसर्गे ।” इति कः ।) प्रवीणः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ६ । १६ । ६१ । “एवं विपर्य्ययं बुद्धा नृणां विज्ञाभिमानिनाम् । आत्मनश्च गतिं सूक्ष्मां स्थानत्रयविलक्षणाम् ॥”)

अस्य पर्य्यायो निपुणशब्दे द्रष्टव्यः ॥ पण्डितः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, नैषधे । ३ । ९६ । “विज्ञेन विज्ञाप्यमिदं नरेन्द्रे तस्मात्त्वयास्मिन् समयं प्रतीक्ष्य । आत्यन्तिकासिद्धिविलम्बसिद्ध्योः कार्य्यस्य कार्य्यस्य शुभा विभाति ॥”) विज्ञबुद्धिः, स्त्री, जटामांसी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विज्ञातः, त्रि, (वि + ज्ञा + क्तः ।) ख्यातः । इत्य- मरः ॥ (विदितः । यथा, हरिवंशे । १६५ । १७ । “विज्ञातोऽसि मया चिह्नैर्विना चक्रं जना- र्द्दनः ॥”) विज्ञानं, क्ली, (वि + ज्ञा + ल्युट् ।) ज्ञानम् । कर्म्म । इति मेदिनी । ने, ११३ ॥ कार्म्मणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ “मोक्षे धीर्ज्ञानमन्यत्र विज्ञानं शिल्प- शास्त्रयोः ॥” इत्यमरः ॥ “विशेषेण सामान्येन चावबोधो मोक्षो मुक्तिः शिल्पं चित्रादिशास्त्रं व्याकरणादि । मोक्षे शिल्पे शास्त्रे च या धीः सा ज्ञानं विज्ञानञ्चो- च्यते एषा विशेषप्रवृत्तिः । अन्यत्र घटपटादौ या धीः सापि ज्ञानं विज्ञानञ्चोच्यते । एषा सामान्यप्रवृत्तिः । मोक्षे धीर्ज्ञानं विज्ञानञ्च यथा । ज्ञानान्मुक्तिरिति । सा याचिता च विज्ञानं तुष्टा ऋद्धिं प्रयच्छति इति । अन्यत्र यथा । ज्ञानमस्ति समस्तस्य जन्तोर्विषयगोचरे इति । घटत्वप्रकारकज्ञानमिति । ये केचित् प्राणिनो लोके सर्व्वे विज्ञानिनो मता इति । ब्रह्मणो नित्यविज्ञानानन्दरूपत्वात् इति । एवं चित्रज्ञानं व्याकरणज्ञानं घटपटविज्ञानमित्या- दिकं प्रयुज्यत एव । तद्विगमे गरुत्मदादिशब्द- वत् गरुत्मच्छब्दो हि गरुडे पक्षिमात्रे च वर्त्तते । मोक्ष इति निमित्तसप्तमी मोक्षनिमित्तं शिल्पशास्त्रयोर्धोर्ज्ञानमुच्यते । तन्निमित्ततो- ऽन्यनिमित्तं या तयोर्धीः सा विज्ञानमिति केचित् । मोक्षविषया मोक्षफला धीर्ज्ञानं अन्यधीर्व्विज्ञानम् । क्वान्यत्र इत्याह शिल्प- शास्त्रयोरिति केचित् । अवबोध इत्यध्याहृत्य मोक्षविषयेऽवबोधो धीर्ज्ञानं अन्यत्र घटपटादि- विज्ञानं शिल्पशास्त्रविषये विज्ञानमिति केचित् । जानातेरनट् ज्ञानं विविधं विरूपं वा ज्ञानं विज्ञानम् ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ तत्तु ब्राह्मणस्य लक्षणविशेषः । यथा, -- “क्षमा दया च विज्ञानं सत्यञ्चैव दमः शमः । अध्यात्मनित्यता ज्ञानमेतद्ब्राह्मणलक्षणम् ॥” ज्ञानविज्ञानयोर्लक्षणं यथा, -- “चतुर्द्दशानां विद्यानां धारणं हि यथार्थतः । विज्ञानमितरं विद्याद्येन धर्म्मो विवर्द्धते ॥ अधीत्य विधिवद्विद्यामर्थञ्चैवोपलभ्य तु । धर्म्मकार्य्यान्निवृत्तश्चेन्न तद्विज्ञानमिष्यते ॥ यया स देवो भगवान् विद्यते यत्र विद्यते ।

पृष्ठ ४/३८३

साक्षादेव महादेवस्तज्ज्ञानमिति कीर्त्तितम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १४ अध्यायः ॥ विज्ञानपादः, पुं, (विज्ञानमेव पादं लक्ष्यं यस्य ।) वेदव्यासः । इति केचित् ॥ विज्ञानमयकोषः, पुं, (विज्ञानमयस्तदात्मकः कोष इवाच्छादकत्वात् ।) ज्ञानेन्द्रियैः सहिता बुद्धिः । इति वेदान्तसारः ॥ विज्ञानमातृकः, पुं, (विज्ञानं मातेव यस्य । बहु- व्रीहौ कन् ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ विज्ञानिकः, त्रि, (विज्ञानमस्त्यस्येति । विज्ञान + ठन् ।) ज्ञानविशिष्टः । विज्ञः । इति वैज्ञानिक- शब्दटीकायां भरतः ॥ विज्ञापनं, क्ली, (वि + ज्ञा + णिच् + ल्युट् ।) बोध- नम् । जानान इति भाषा । विपूर्ब्बञ्यन्त- ज्ञाधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३१ । ५८ । “तया विज्ञापनायाहं प्रेषितः स्वीकुरुष्व ताम् । युवयोरस्तु योगोऽयं कौमुदीचन्द्रयोरिव ॥” * ॥ स्त्री, वि + ज्ञा + णिच् + युच् । टाप् । विज्ञा- पना । यथा, रघुः । १७ । ४० । “ततः परमभिव्यक्तसौमनस्यनिवेदितैः । युयोज पाकाभिमुखैर्भृत्यान् विज्ञापनाफलैः ॥”) विज्ञाप्तिः, स्त्री, (वि + ज्ञा + णिच् + क्तिन् ।) विज्ञापनम् । विपूर्ब्बञ्यन्तज्ञाधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ (विकल्पेन ह्रस्वे विज्ञप्तिरपि ॥) विज्ञेयं, त्रि, (विज्ञातुं योग्यम् । वि + ज्ञा + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । “ईद्यति ।” ६ । ४ । ६५ । इति आत ईत् ।) विज्ञातव्यम् । विज्ञानीयम् । विपूर्ब्बज्ञाधातो- र्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मनुः । २ । १० । “श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्म्मशास्त्रन्तु वै स्मृतिः ॥”) विञ्जामरं, क्ली, चक्षुःशुक्लक्षेत्रम् । इति केचित् ॥ विञ्जोली, स्त्री, पङ्क्तिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विट, आक्रोशे । स्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-स्वने अक०-सेट् ।) वेटति । आक्रोशः । कैश्चिन्न पठ्यते । स्वनः शब्दः । इति दुर्गादासः ॥ विटः, पुं, (वेटतीति । विट + कः ।) षिड्गः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । १० । १३ । २ । “सतामयं सारभृतां निसर्गो यदर्थवाणीश्रुतिचेतसामपि । प्रतिक्षणं नव्यवदच्युतस्य यत् स्त्रिया विटानामिव साधु वार्त्ता ॥”) कामुकानुचरः । धूर्त्तः । इति भरतः ॥ काम- तन्द्रकलाकोविदः । इति रसमञ्जरी ॥ पर्व्वत- विशेषः । लवणभेदः । खदिरविशेषः । मूषिकः । इति मेदिनी । टे, २८ ॥ नारङ्गवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ विटङ्कः, पुं क्ली, (विशेषेणटङ्क्यते सौधादिषु इति । वि + टङ्क बन्धने + घञ् ।) कपोतपालिका । पायवार खोप इति भाषा । इत्यमरः ॥ द्वे

सौधादिषु प्रान्ते काष्ठादिरचिते गृहपक्षि- स्थाने । कपोतान् पालयतीति कपोतपाली ढात् षण् इति षण् स्वार्थे कः कपोत इत्युपल- क्षणं पक्षिमात्रपालिकेति बोध्यम् । वीन् पक्षिणष्टङ्कयति बध्नाति विटङ्कं टकि क बन्धे षण् विशेषेण टङ्कयत्यत्रेति वा अल् घञ् वा । इति भरतः ॥ (यथा, माघे । ३ । ५५ । “रतान्तरे यत्र गृहान्तरेषु वितर्द्दिनिर्यूहविटङ्कनीडः । रुतानि शृण्वन् वयसां गणोऽन्ते- वासित्वमाप स्फुटमङ्गनानाम् ॥” * ॥ सुन्दरे, त्रि । यथा, भागवते । ३ । १५ । २७ । “देवावचक्षत गृहीतगदौ परार्द्द्य- केयूरकुण्डलकिरीटविटङ्कवेशौ ॥”) विटङ्ककः, पुं क्ली, (विटङ्क एव । स्वार्थे कन् ।) विटङ्कः । इति शब्दरत्नावली ॥ विटपः, पुं क्ली, (वेटति शब्दायते इति । विट + “विटपपिष्टपविशिपोलपाः ।” उणा० ३ । १४५ । इति कप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) शाखा- पल्लवसमुदायः । तत्पर्य्यायः । विस्तारः २ । इत्यमरः ॥ स्तम्बः ३ । इति मेदिनी । पे, २२ ॥ शाखा । (यथा, रघुः । १० । ११ । “बाहुभिर्विटपाकारैर्दिव्याभरणभूषितैः । आविर्भूतमपां मध्ये पारिजातमिवापरम् ॥”) पल्लवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋतु- संहारे । १ । २४ । “तरुविटपलताग्रालिङ्गनव्याकुलेन दिशि दिशि परिदग्धा भूमयः पावकेन ॥”) क्ली, मुष्कवङ्क्षणान्तरम् । यथा, -- “विटपन्तु महाबीज्यमन्तरामुष्कवङ्क्षणम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुश्रुते । ३ । ६ । “वङ्क्षणवृषणयोरन्तरे विटपं नाम तत्र षाण्ट्य- मल्पशुक्रता वा भवति ॥”) विटपः, पुं, (विटान् पातीति । पा + कः ।) विटा- धिपः । पारदारिकश्रेष्ठः । इति मेदिनी । पे, २२ ॥ आदित्यपत्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विटपी, [न्] पुं, (विटपः शाखादिरस्त्यस्येति । विटप + इनिः ।) वृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४८६ । “यूथपते तव कश्चिन्नहि मानस्यानुरूप इह विटपी । प्रेरय दिनं निदाघद्राघीयः क्व खलु ते च्छाया ॥”) वटः । इति राजनिर्घण्ठः ॥ (विटपयुक्ते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ४३ । १० । “अङ्कुरं कृतवांस्तत्र ततः पर्णद्वयान्वितम् । पलाशिनं शाखिनञ्च तथा विटपिनं पुनः ॥”) विटप्रियः, पुं, (विटानां प्रियः ।) मुद्गरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विटमाक्षिकः, पुं, (विटप्रियो माक्षिकः ।) धातु- विशेषः । तत्पर्य्यायः । ताप्यः २ नदीजः ३ कामारिः ४ तारारिः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥

विटलवणं, क्ली, (विटसंज्ञकं लवणम् ।) विड- लवणम् । इति केचित् ॥ विटिः, स्त्री, (विटतीति । विट् + इन् । स च कित् ।) पीतचन्दनम् । इति शब्दमाला ॥ विट्, [श्] पुं, (विश् + क्विप् ।) वैश्यः । (यथा, मनुः । २ । ३६ । “गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्व्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् । गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भाच्च द्बादशे विशः ॥”) मनुजः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १ । ९३ । “अथ प्रदोषे दोषज्ञः संवेशाय विशांपतिम् । सूनुः सूनृतवाक् स्रष्टुः विससर्जोदितश्रियम् ॥”) प्रवेशः । इति विश्वः ॥ विट्, [ष्] स्त्री, (विष व्याप्तौ + क्विप् ।) विष्ठा । इत्यमरः ॥ कन्या । इति विट्पतिशब्ददर्श- नात् ॥ (व्याप्ते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ८ । १९ । ११ । “हव्या वा वेविषद्विषः ।” “विषः व्याप्तान् देवान् वेविषत् प्रापयेत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विट्कारिका, स्त्री, पक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । कुणपी २ गोराटी ३ गोकिराटिका ४ । इति भूरिप्रयोगः ॥ विट्मारिका ५ । इति हारा- वली ॥ विट्खदिरः, पुं, (विड्वत् दुर्गन्धः खदिरः ।) विष्ठावद्दर्गन्धखदिरः । गुयेवावला इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । अरिमेदः २ । इत्यमरः ॥ हरि- मेदः ३ असिमेदः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ दरिमेदः ५ कालस्कन्धः ६ अरिमेदकः ७ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । मुख- दन्तगदास्रकण्डूविषश्लेष्मकृमिकुष्ठव्रणग्रहनाशि- त्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ राजनिर्घण्टोक्त- गुणपर्य्यायौ अरिमेदशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ विट्चरः, पुं, (विषि विष्ठायां चरतीति । चर + टः ।) ग्राम्यशूकरः । इत्यमरः ॥ विट्पतिः, पुं, (विषः कन्यायाः पतिः ।) जामाता । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ३ । १४८ । “मातामहं मातुलञ्च स्वस्रीयं श्वशुरं गुरुम् । दौहित्रं विट्पतिं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोज- येत् ॥” * ॥ वैश्यानां पतिः । यथा, भागवते । ४ । २३ । ३२ । “वैश्यः पठन् विट्पतिः स्यात् शूद्रः सत्तमता- मियात् ॥” “विशां पश्वादीनां वैश्यादीनां वा पतिः स्यात् ।” इति तट्टीका ॥) विट्सारिका, स्त्री, (विट्प्रिया सारिका ।) पक्षि- विशेषः । इति जटाधरः ॥ गुये सालिक् इति भाषा ॥ विठरः, पुं, वाग्मी । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ विड, आक्रोशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) वेडति शत्रुं बली । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ४/३८४

विडं, क्ली, (विड आक्रोशे + इगुपधेति कः ।) लवणविशेषः । विट्लुण इति भाषा ॥ यथा, -- “पाक्यं विडञ्च कृतके द्वयम् ।” इत्यमरः ॥ द्बे समुद्रतीरासन्नभवां लवणमृत्तिकां पाचयित्वा निष्पादिते लवणे । विट्लवणे । इति केचित् । कृतके कृत्रिमे । पाक्यविड्लवणयोर्भेदेऽपि कृत- कत्वात् ऐक्यमिति स्वामी ॥ पच्यते इति पाक्यम् । डु पच ञषौ पाके हसृय्वासोरितिघ्यण् चजोर्घि- तीति कः पाकेन निष्पादितमिति ष्ण्यो वा । वेडति भिनत्ति विडं विडाक्रुशि इजुङत्वात् कः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । विड्गन्धम् २ काललवणम् ३ विड्लवणम् ४ । इति रत्न- माला ॥ द्राविडकम् ५ खण्डम् ६ कृतकम् ७ क्षारम् ८ आसुरम् ९ सुपाक्यम् १० खण्ड- लवणम् ११ धूर्त्तम् १२ कृत्रिमकम् १३ । अस्य गुणाः । उष्णत्वम् । दीपनत्वम् । रुच्यत्वम् । वाताजीर्णशूलगुल्ममेहनाशित्वश्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “विडं सक्षारमूर्द्ध्वाधः कफं वातानुलोमनम् ॥ ऊर्द्ध्वं कफमधो वातं सञ्चारयेदित्यर्थः । दीपनं लधु तीक्ष्णोष्णं रूक्षं रुच्यं व्यवायि च । विबन्धानाहविष्टम्भकृदगौरवशूलनुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “विडं लवणमुत्क्लेदि वह्नेर्बलविवर्द्धनम् । मलवातामविष्टम्भशूलाटोपविबन्धनुत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ विडङ्गं, क्ली पुं, (विड आक्रोशे + “विडादिभ्यः कित् ।” उणा० १ । १२० । इति अङ्गच् । सच कित् ।) स्वनामख्यातौषधम् । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५५ । ७ । “घृतोशीरतिलक्षौद्रविडङ्गक्षीरगोमयैः । आमूलस्कन्धलिप्तानां सङ्क्रामणविरोपणम् ॥”) तत्पर्य्यायः । वेल्लम् ३ अमोघा ३ चित्रतण्डुला ४ तण्डुलः ५ क्रिमिघ्नः ६ । इत्यमरः ॥ रसायनः ७ पावकः ८ भस्मकम् ९ । इति जटाधरः । वैलुः १० मोघा ११ तण्डुलुः १२ । इति शब्द- रत्नावली ॥ जन्तुघ्नम् १३ चित्रतण्डुलम् १४ क्रिमिघ्नम् १५ क्रिमिशत्रुः १६ गर्द्दभम् १७ कैवलम् १८ । इति रत्नमाला ॥ विडङ्गा १९ कृमिहा २० चित्रा २१ तण्डुला २२ तण्डुली- यका २३ वातारितण्डुला २४ जन्तुघ्नी २५ मृगगामिनी २६ कैराली २७ गह्वरा २८ कापाली २९ वरासुः ३० चित्रबीजा ३१ जन्तु- हन्त्री ३२ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । लघुत्वम् । वातकफार्त्त्यग्निमान्द्यारुचिभ्रान्ति- कृमिदोषविनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ ईषत्तिक्तत्वम् । क्रिमिविषनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ “विडङ्गं कटु तीक्ष्णोष्टं रूक्षं वह्निकरं लघु । शूलाध्मानोदरश्लेष्मक्रिमिवातविबन्धनुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥

विडङ्गः, त्रि, (विड + अङ्गच् ।) अभिज्ञः । इति मेदिनी । गे, ४९ ॥ विडम्बनं, क्ली, (वि + डम्ब + ल्युट् ।) अनुकरणम् । यथा, -- “न वेद कश्चिद्भगवंश्चिकीर्षितं तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम् । न यस्य कश्चिद्दयितोऽस्ति कर्हिचि- द्द्वेष्यश्च यस्मिन् विषमा मतिर्नृणाम् ॥” इति श्रीभागवते । १ । ८ । २९ ॥ प्रतारणम् । यथा, तत्रैव । “जन्म कर्म्म च विश्वात्मन्नजस्याकर्त्तुरात्मनः । तिर्य्यङ्नॄषिषु यादःसु तदत्यन्तविडम्बनम् ॥” ३० ॥ विडम्बना, स्त्री, (वि + डम्ब + णिच् + युच् । टाप् ।) अनुकरणम् । (यथा, कुमारे । ४ । १२ । “असति त्वयि वारुणीमदः प्रमदानामधुना विडम्बना ॥”) प्रतारणम् । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ४ । ४६ । “नो चेदेतेषां सकाशात् विडम्बनां प्राप्य मरि- ष्यसि ॥” * ॥ परिहासः । यथा, कुमारे । ५ । ७० । “इयञ्च तेऽन्या पुरतो विडम्बना यदूढया वारणराजहार्य्यया । विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति ॥”) विडम्बितः, त्रि, (वि + डम्ब + क्तः ।) कृतविड- म्बनः । तत्पर्य्यायः । व्यस्तः २ आकुलः ३ दुर्गतः ४ । इति शब्दमाला ॥ (अनुकृतः । यथा, रघुः । ३ । ५२ । “अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपुःप्रकर्षेण विडम्बितेश्वरः ॥”) विडारकः, पुं, (विडाल एव । स्वार्थे कन् । लस्य रः ।) विडालः । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)डालः, पुं, (विड आक्रोशे + “तमिविशि- विडीति ।” उणा० १ । ११७ । इति कालन् ।) नेत्रपिण्डः । इति मेदिनी । ले, १३३ ॥ नेत्रौषध- विशेषः । इति भावप्रकाशः ॥ स्वनामख्यात- पशुः । विल्ली इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । ओतुः २ मार्ज्जारः ३ वृषदंशकः ४ आखुमुक् ५ । इत्यमरः ॥ विरालः ६ विलालः ७ । इति तट्टीका ॥ दीप्ताक्षः ८ नक्तञ्चरी ९ जाहकः १० विडारकः ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रिशङ्कुः १२ जिह्वापः १३ मेनादः १४ सूचकः १५ । इति जटाधरः ॥ भूषिकारातिः १६ शालावृकः १७ मायावी १८ दीप्तलोचनः १९ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः । ११ । १६० । “विडालकाकाखूच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च । केशकीटावपन्नञ्च पिबेद्ब्रह्मसुवर्च्चलाम् ॥”) वि(बि)डालकं, क्ली, हरितालम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वि(बि)डालकः, पुं, (विडाल एव । स्वार्थे कन् ।) विडालः । नेत्ररोगस्य औषधविशेषः । यथा । अथ विडालकविधिः । “विडालको बहिर्लेपो नेत्रे पक्ष्मविवर्ज्जिते । तस्य मात्रा परिज्ञेयो मुखालेपविधानवत् ॥”

मुखालेपो यथा, -- “अङ्गुलस्य चतुर्थांशो मुखालेपः कनिष्ठिकः । मध्यमस्तु त्रिभागः स्यादुत्तमोऽर्द्धाङ्गुलो भवेत् ॥ स्थितिकालोऽपि तस्योक्तो यावत् कल्को न शुष्यति । तेनापि गुणहीनः स्यात्तथा दूषयति त्वचम् ॥” स यथा । “यष्टिगैरिकसिन्धूत्थदार्व्वीतार्क्ष्यैः समांशकैः ।” जलपिष्टैर्बहिर्लेपः सर्व्वनेत्रामयापहः ॥” तार्क्ष्यं रसाञ्जनम् । “रसाञ्जनेन वालेयः पथ्याविल्वदलैरपि । वचाहरिद्राविश्वैर्व्वा तथा नागरगैरिकैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वि(बि)डालपदः, पुं, तोलकद्वयपरिमाणम् । यथा, “तोलौ द्वौ पिचुरक्षश्च सुवर्णकडवग्रहः । विडालपदकर्षौ च पाणीतलमुडुम्बरम् ॥” इति शब्दमाला ॥ मार्ज्जारचरणे, क्ली ॥ वि(बि)डालपदकं, क्ली, कर्षपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ वि(बि)डाली, स्त्री, विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मार्ज्जारी ॥) विडीनं, क्ली, (वि + डी + क्तः ।) खगगति- विशेषः । यथा, -- “डीनं प्रडीनमुड्डीनं संडीनं परिडीनकम् । विडीनमवडीनञ्च निडीनं डीनडीनकम् ॥ गतागतप्रगतितसम्पताद्याश्च पक्षिणाम् । गतिभेदाः पक्षिगृहं कुलायो नीडमस्त्रियाम् ॥” इति जटाधरः ॥ विडुलः, पुं, वेतसवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ विडोजाः, [स्] पुं, (विष् व्याप्तौ + क्विप् । विट् व्यापकं ओजो यस्य ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ विडौजाः, [स्] पुं, (विडं आक्रोशि शत्रुद्बेषम- सहिष्णु ओजो यस्य ।) इन्द्रः । इति भरतीय- द्बिरूपकोषः ॥ (यथा, रघौ । ३ । ५९ । “रघुः शशाङ्कार्द्धमुखेन पत्रिणा शरासनज्यामलुनाद्विडौजसः ॥”) विड्, [श्] पुं, (विशतीति । विश + क्विप् ।) वैश्यः । यथा विट् विड् विशौ विशः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (मनुजः । विशांपति- शब्ददर्शनात् ॥) विड्, [ष्] स्त्री, विष्ठा । इति विड्गन्धादिशब्द- दर्शनात् ॥ विड्गन्धं, क्ली, (विड्वत् गन्धो यस्य ।) विड्लव- णम् । इति रत्नमाला ॥ विड्जः, त्रि, विष्ठाजातः । विष्शब्दपूर्ब्बकजन- धातोर्डप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विड्लवणं, क्ली, (विड्वत् दुर्गन्धं लवणम् ।) विडम् । इति रत्नमाला ॥ विट्लुण् इति भाषा ॥ विड्वराहः, पुं, (विट्प्रियो वराहः ।) ग्राम्य- शूकरः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ५ । १९ ।

पृष्ठ ४/३८५

“छत्राकं विड्राहञ्च लशुनं ग्रामकुक्कुटम् । पलाण्डुं गृञ्जनञ्चैव मत्या जग्ध्वा पतेद्द्विजः ॥”) वितंसः, पुं, (वि + तंस + घञ् ।) वीतंसः । मृग- पक्षिणां बन्धनोपकरणम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ वितण्डा, स्त्री, (वितण्ड्यते विहन्यते परपक्षो- ऽनयेति । वि + तण्ड + गुरोश्चेत्यः । टाप् ।) स्वपक्षास्थापना परपक्षव्युदासः । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ३६ । ३ । “एवमेतन्न चाप्येवमेवं चैतन्न चान्यथा । प्रत्यूचुर्बहवस्तत्र वितण्डां वै परस्परम् ॥”) कच्वीशाकः । शिलाह्वयः । करवीरी । इति मेदिनी । डे, ३६ ॥ दर्व्वी । इति हारावली ॥ विततं, त्रि, (वि + तन् + क्तः ।) विस्तृतम् । (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । ३ । ५ । “उद्गायन्ति यशांसि यस्य विततैर्नादैः प्रचण्डानिल- प्रक्षुभ्यत्करिकुम्भकूटकुहरव्यक्तै रणक्षौ णयः ॥”) वीणादिवाद्यम् । इत्यमरे ततशब्दार्थदर्शनात् ॥ विततिः, स्त्री, विस्तारः । विपूर्ब्बतनधातोः क्तिप्रत्य- येन निष्पन्ना ॥ (यथा, भागवते । ९ । १० । १५ । “वध्नीहि सेतुमिह ते यशसो वितत्यै गायन्ति दिग्विजयिनो यमुपेत्य भूपाः ॥”) वितथं, त्रि, मिथ्या । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ८ । ९४ । “अवाक्शिरास्तमस्यन्धे किल्विषी नरकं व्रजेत् । यः प्रश्नं वितथं ब्रूयात् पृष्टः सन् धर्म्मनिश्चये ॥” निष्फलः । व्यर्थः । यथा, भागवते । ९ । २० । ३५ । “तस्यैवं वितथे वंशे तदर्थं यजतः सुतम् । मरुत्सोमेन मरुतो भरद्बाजमुपाददुः ॥” पुं, भरद्बाजपुत्त्रः । स च दौष्मन्तेर्भरतस्य पौत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३२ । १८ -- १९ । “ततोऽथ वितथो नाम भरद्बाजात् सुतोऽभवत् । पौत्त्रेऽथ वितथे जाते भरतस्तु दिवं ययौ ॥ वितथञ्चाभिषिच्याथ भरद्वाजो वनं ययौ ॥”) वितथ्यं, त्रि, असत्यम् । वितथशब्दात् स्वार्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ वितद्रुः, स्त्री, (वितनोतीति । वि + तन + “जत्त्वा- दयश्च ।” उणा० ४ । १०२ । इति रुप्रत्ययेन साधुः ।) नदीविशेषः । सा च पञ्जावाख्यदेशे वर्त्तते । इत्युणादिकोषः ॥ वितरणं, क्ली, (वि + तॄ + भावे ल्युट् ।) दानम् । इत्यमरः ॥ (यथाह कश्चित् । “वित्तेन किं वितरणं यदि नास्ति तस्य ॥”) वितर्कः, पुं, (वि + तर्क + घञ् ।) ऊहः । (यथा, भागवते । १० । ८९ । १ । “सरस्वत्यास्तटे राजन् ऋषयः सत्रमासत । वितर्कः समभूत्तेषां त्रिष्वधीशेषु को महान् ॥”) संशयः । इति मेदिनी । के, १५७ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १९० । २३ ।

“यौ तौ कुमाराविव कार्त्तिकेयौ द्वावश्विनेयाविति मे वितर्कः ॥”) ज्ञानसूचकः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ आहो उताहो किमुत किं किमु उत एते षट् विकल्पवितर्कार्थे । यथा स्थाणुराहो पुरुषः । इति अहो ह्रस्वादि च । विकल्पे विस्मयेऽप्यहो इति रुद्रः । किमु ह्रस्वान्तं उत ह्रस्वादि । चकारात् उताहोस्वित् आहोस्वि- दिति च यथा भारते । “उताहोस्विद्भवेद्राजा नलः परपुरञ्जयः ।” इति आहोस्विन्मुखमिति भारवौ । इति भरतः ॥ वितर्कणं, क्ली, (वि + तर्क + ल्युट् ।) वितर्कः । इति शब्दरत्नावली ॥ वित(र्द्धि)र्द्दिः, स्त्री, (वि + तर्द्द हिंसायाम् + “सर्व्व- धातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) वेदिका । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । ३ । ५५ । “रतान्तरे यत्र गृहान्तरेषु वितर्द्दिनिर्य्यूहविटङ्कनीडः ॥”) वित(र्द्धि)र्द्दिका, स्त्री, (वितर्द्दिरेव । स्वार्थे कन् ।) वेदिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ८ । २६८५ । “क्षेमराजाभिधानेन डामरेशेन सोऽन्वितः । शिलां वितर्द्दिकातुल्यामध्यास्त स्वप्रमध्यगाम् ॥”) वितर्द्दी, स्त्री, (वितर्द्दि + कृदिकारादिति ङीष् ।) वेदिका । इति शब्दरत्नावली ॥ वितर्द्धी, स्त्री, वेदिका । इत्यमरटीकायां भरतः । वितलं, क्ली, (विशेषेण तलम् ।) पातालभेदः ॥ यथा, -- “अतलं नितलञ्चैव वितलञ्च गभस्तिमत् । तलं सुतलपाताले पाताला हि तु सप्त वै ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्य विवरणं यथा, देवीभागवते । ८ । १९ । ८ -- १२ । “द्बितीयविवरस्यात्र वितलस्य निबोधत । भूतलाधस्तले चैव वितले भगवान् भवः ॥ हाटकेश्वरनामायं स्वपार्षदगणैर्वृतः । प्रजापतिकृतस्यापि सर्गस्य वृंहणाय च ॥ भवान्या मिथुनीभूय आस्ते देवाधिपूजितः । भवयोर्वीर्य्यसंभूता हाटकी सरिदुत्तमा ॥ समिद्धो मरुता वह्निरोजसा पिबतीव हि । तन्निष्ठ्यूतं हाटकाख्यं सुवर्णं दैत्यवल्लभम् ॥ दैत्याङ्गनाभूषणार्हं सदा सन्धारयन्ति हि ॥”) वितस्तिः, पुं, स्त्री, (वि + तसु उपक्षेपे + “वौ तसेः ।” उणा० ४ । १८१ । इति तिः ।) विस्तृतसकनिष्ठाङ्गुष्ठः । विगत् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । द्वादशाङ्गुलः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४९ । ३९ । “द्वे वितस्ती तथा हस्तो ब्राह्मतीर्थादिवेष्ट- नम् ॥”) वितानं, क्ली, (वितन्यते यत् । वि + तन + घञ् ।) वृत्तिविशेषः । इति मेदिनी । ने, १३१ ॥ अव- सरः । इति विश्वः ॥

वितानः, पुं, क्ली, (वि + तन् + घञ् ।) क्रतुः । (यथा, माघे । १४ । १० । “सोमपायिनि भविष्यते मया वाञ्छितोत्तमवितानयाजिना ॥”) विस्तारः । (यथा, भागवते । ३ । ७ । ३१ । “यज्ञस्य च वितानानि योगस्य च पर्थ प्रभो । नैष्कर्म्मस्य च साङ्ख्यस्य तन्त्रं वा भगवत्- स्मृतम् ॥”) उल्लाचः । इत्यमरः ॥ चाँदोया इति भाषा । अस्य पर्य्यायश्चन्द्रातपशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, रघुः । १७ । २८ । “वितानसहितं तत्र भेजे पैतृकमासनम् । चूडामणिभिरुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम् ॥” समूहः । यथा, माघे । ११ । ४३ । “नवकनकपिशङ्गं वासराणां विधातुः ककुभि कुलिशपाणेर्भाति भासां वितानम् ॥” व्रणबन्धनविशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । १८ । “तत्र कोशदामस्वस्तिकानुवेल्लितप्रतोलीमण्डल- स्थगिकायमकखट्वाचीनविवन्धवितानगोफणाः पञ्चाङ्गी चेति चतुर्द्दशबन्धविशेषाः ॥”) वितानः, त्रि, (वि + तन + घञ् ।) तुच्छः । (यथा, रघुः । ९ । ५० । “गगनमश्वखुरोद्धतरेणुभि- र्नृ सविता च वितानमिवाकरोत् ॥”) मन्दः । इत्यमरः ॥ शून्यः । इति धरणिः ॥ (यथा, माघे । ३ । ५० । “बृहत्तुलैरप्यतुलैर्वितान- मालापिनद्धैरपि चावितानैः ॥”) वितानकः, पुं, क्ली, (वितान एव । स्वार्थे कन् ।) चन्द्रातपः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ४८ । ९९ । “तदा तैर्मुक्तमन्योन्यं बाणजालं बभौ दिवि । रणलक्ष्म्या तपत्यर्के वितानकमिवाततम् ॥” समूहः । यथा, माघे । ६ । २७ । “अनुययौ विविधोपलकुण्डल- द्युतिवितानकसंवलितांशुकम् ॥”) वितानकः, पुं, (वितान इव प्रतिकृतिः । वितान + कन् ।) माडवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वितानमूलकं, क्ली, (वितानतुल्यं मूलं यस्य । बहु- व्रीहौ कन् ।) उशीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वितुन्नं, क्ली, (वि + तुद् + क्तः ।) सुनिषण्णकम् । इत्यमरः ॥ शैवालकम् । इति मेदिनी । ने, १३१ ॥ वितुन्नकं, क्ली, (वितुन्नमिव । इवार्थे कन् ।) धान्यकम् । तुत्थम् । इत्यमरः ॥ वितुन्नकः, पुं, आमलकी । इत्यमरः ॥ वितुन्ना, स्त्री, भूम्यामलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वितुन्निका, स्त्री, (वितुन्ना + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) भूम्यामलकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ वित्त, त् क त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) वित्तयति । वित्ता- पयति । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ४/३८६

वित्तं, क्ली, (विद + क्तः । “वित्तो भोगप्रत्यययोः ।” ८ । २ । ५८ । इति साधुः ।) धनम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३६ । “अनृतन्तु वदन् दण्ड्यः स्ववित्तस्यांशमष्टमम् । तस्यैव वा निधानस्य संख्यायाल्पीयसीं कलाम् ॥”) वित्तः, त्रि, (विद् + क्तः । “नुदविदेति ।” ८ । २ । ५६ । इति पक्षे नत्वाभावः ।) विचारितः । विज्ञातः । इत्यमरः ॥ लब्धः । इति तट्टीकायां रामाश्रमः ॥ (विख्यातः । अत्र वित्तो भोग- प्रत्यययोः इति साधुः । यथा च पाणिनिः । “तेन वित्तश्चुञ्चुप्चणपौ ।” ५ । २ । २६ ॥) वित्तदः, त्रि, धनदाता । वित्तं ददाति य इत्यर्थे डप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ वित्तिः, स्त्री, (विद् + क्तिन् ।) विचारः । लाभः । (यथा, वाजसनेयसं हितायाम् । १८ । १४ । “मे वित्तञ्च मे वित्तिश्च मे भूतञ्च मे भूतिश्च मे यज्ञेन कल्पन्ताम् ॥”) सम्भावना । इति मेदिनी । ते, ५९ ॥ ज्ञानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वित्तेशः, पुं, (वित्तानामीशः ।) कुबेरः । यथा, -- “त्वं ब्रह्मा हरिहरसंज्ञितस्त्वमिन्द्रो वित्तेशः पितृपतिरम्बुपः समीरः । सोमोऽग्निर्गगनमहीधरोऽब्धिरूपः किंस्तव्यं सकलतरस्वरूपधाम्नः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे । १०४ । ३७ ॥ वित्रस्तः, त्रि, त्रासयुक्तः । विपूर्ब्बत्रसधातोः क्त- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ वित्रासः, पुं, भयम् । विपूर्ब्बत्रसधातोर्भावे घञ्- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । १० । ५० । १६ । “ततोऽभूत् परसैन्यानां हृदि वित्रासवेपथुः ॥”) वित्सनः पुं, वृषभः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विथ, ऋ ङ याचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-द्विक०-सेट् ।) वेथते । इति दुर्गादासः ॥ विथुरः, पुं, (व्यथते इति । व्यथ भयचलनयोः । “व्यथेः संप्रसारणं किच्च ।” उणा० १ । ४० । इति उरच् । सच कित् सम्प्रसारणञ्च धातोः ।) चौरः । राक्षसः । इत्युणादिकोषः ॥ (स्त्री, भर्त्तृवियुक्ता नारी । यथा, ऋग्वेदे । १ । ८७ । ३ । “प्रैषामज्मेषु विथुरेव रेजते भूमिः ॥ “विथुरेव यथा भर्त्रा वियुक्ता जाया राजोपद्र- वादिषु सत्सु निरालम्बा सती कम्पते तद्वत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विथ्या, स्त्री, गोजिह्वा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विद, ऌ प श ञौ लाभे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) ऌ, अविदत् । प श ञ, विन्दति विन्दते । औ, वेत्ता । इति दुर्गादासः ॥ विद, क ङ ञ चेतनाख्यानवासवादे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-उभ०-च-सक०- वासे स्थैर्य्ये च अक०-सेट् ।) चेतना ज्ञानम् । वादः स्थैर्य्यम् । क ङ, वेदयते शास्त्रं धीरः

जानातीत्यर्थः । वेदयते स्वार्थं लोकः आख्या- तीत्यर्थः । वेदयते तीर्थे साधुर्वसतीत्यर्थः । वेदयते वृक्षः स्थिरः स्यादित्यर्थः । ञ, वेदयति वेदयते । केचित्तु वादं न पठन्ति । चेतनास्थाने वेदनेति पठित्वा वेदयते वृद्धः व्यथते इत्यर्थः । इत्युदाहरन्ति । अस्माच्च परस्मैपदममन्यमाना जितां सपत्नेन निवेदयिष्यत इति निवेदनं करो- तीत्यर्थे ञौ समादधते । इति दुर्गादासः ॥ विद, ङ धौ मीमांसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) मीमांसो विचारणम् । ङ ध, विन्ते शास्त्रं धीरः । औ, वेत्ता । इति दुर्गादासः ॥ विद, य ङ औ भावे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-अक०-अनिट् ।) भावः सत्ता स चेह विद्यमानतैव । य ङ, विद्यते विष्णुः । औ, वेत्ता । इति दुर्गादासः ॥ विद, ल मतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-सक०-सेट् ।) ल, वेत्ति । इति दुर्गा- दासः ॥ विदंशः, पुं, (वि + दंश + घञ् ।) अवदंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विदः, पुं, पण्डितः । विदधातोः कर्त्तरि कप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विदग्धः, त्रि, (वि + दह + क्तः ।) नागरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा देवीभागवते । ९ । “विदग्धाया विदग्धेन सङ्गमो गुणवान् भवेत् ॥”) निपुणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा आर्य्या- सप्तशत्याम् । ५०६ । “लिप्तं न मुखं नाङ्गं न पक्षती चरणाः परा- गेण । अस्पृशतेव नलिन्या विदग्धमधुपेन मधु पीतम् ॥”) पण्डितः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विशेषेण दग्धः । यथा, सुश्रुते । ४ । १ । “शोफयोरुपनाहन्तु कुर्य्यादामविदग्धयोः । अविदग्धः शमं याति विदग्धः पाकमेति च ॥”) विदग्धता, स्त्री, विदग्धत्वम् । विदग्धस्य भाव इत्यर्थे ताप्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ विदग्धा, स्त्री, (विदग्ध + टाप् ।) परकीयान्तर्गत- नायिकाभेदः । यथा । गुप्ताविदग्धालक्षिता- कुलटानुशयानामुदिताप्रभृतीनां परकीयाया- मेवान्तर्भावः । अस्या लक्षणम् । वाक्कौशल- युक्तत्वम् । सा च द्विविधा । वाग्विदग्धा क्रिया- विदग्धा च । प्रथमा यथा, -- “निविडतमतमालमल्लिवल्ली- विचकिलराजिविराजितोपकण्ठे । पथिकसमुचितस्तवाद्य तीव्रे सवितरि तत्र सरित्तटे निवासः ॥” द्वितीया यथा, -- “दासाय भवननाथे वदरीमपनेतुमादिशति । हेमन्ते हरिणाक्षी पयसि कुठारं विनिक्षि- पति ॥” इति रसमञ्जरी ॥

विदथः, पुं, (वेत्तीति । विद + “रुविदिभ्यां ङित् ।” उणा० ३ । ११६ । इति अथः । सच ङित् ।) योगी । कृती । इति मेदिनी । थे, २४ ॥ (यज्ञः । इति निघण्टुः । ३ । १७ । “विद ज्ञाने विद विचारणे विदॢलाभे विद सत्तायाम् । ‘रुदि- विदिभ्यां ङित् ।’ इति अथप्रत्ययः । ज्ञायते हि यज्ञः । लभते हि दक्षिणादिरत्र । विचार्य्यते हि विद्वद्भिः । भावयत्यनेन फलम् ॥” इति तत्र देवराजयज्वा ॥ * ॥ वेदितव्ये, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ३ । २७ । ७ । “होता देवो अमर्त्यः पुरस्तादेति मायया । विदथानि प्रचोदयन् ॥”) विदन्, [त्] त्रि, पण्डितः । विदघातोः शतृप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विदरं, क्ली, (विदीर्य्यतीति । वि + दॄ + अच् ।) विश्वसारकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फणीमनसा इति भाषा ॥ (विदीर्णे, त्रि । यथा, कामन्दकीये नीतिसारे । १९ । १० । ‘अल्पवृक्षोपला च्छिद्रा लतिका विदरा स्थिरा । निःशर्करा च निःपङ्का सापसारा च वारिभूः ॥’) विदरः, पुं, (वि + दॄ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) विदरणम् । फाटन इति चेरण इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । स्फुटनम् २ भिदा ३ । इत्यमरः ॥ दारणम् ४ विदारणम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ विदर्भः, पुं, स्त्री, (विशिष्टा दर्भाः कुशा यत्र ।) कुण्डिननगरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ स तु वङ्ग- देशस्य दक्षिणपश्चिमे वर्त्तते अधुना वडनाग- पुर इति ख्यातः ॥ * ॥ यथा, पूर्ब्बनैवधे २ सर्गः । “स जयत्यरिसार्थसार्थकीकृतनामा किल भीम- भूपतिः । यमवाप्य विदर्भभूः प्रभुं हसति द्यामपि शक्र- भर्त्तृकाम् ॥” (यथा च रघुः । ५ । ६० । “एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् ॥” * ॥ पुं, नृपविशेषः । स च ज्यामघात् शैव्यायां जातः । अस्य कुशक्रथलोमपादाः पुत्त्राः । यथा, भागवते । ९ । २४ । १ । “तस्यां विदर्भोऽजनयत् पुत्त्रौ नाम्ना कुशक्रथौ । तृतीयं रोमपादञ्च विदर्भकुलनन्दनम् ॥” अस्य नाम्नैव विदर्भनगरी समुत्पन्ना ॥ मुनि- विशेषः । यथा, हरिवंशे । १६६ । ८४ । “द्वैपायनो विदर्भश्च जैमिनिर्माठरः कठः ॥”) विदर्भजा, स्त्री, (विदर्भे जायते इति । जन + डः ।) अगस्त्यपत्नी । तत्पर्य्यायः । कौशीतकी २ लोपा- मुद्रा ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दमयन्ती । यथा, पूर्ब्बनैषधे २ सर्गः । “धृतलाञ्छनगोमयाञ्चलं विधुमालेपनपाण्डरं विघिः ।

पृष्ठ ४/३८७

म्रमयत्युचितं विदर्भजा- नननीराजनवर्द्धमानकम् ॥” रुक्मिणी च ॥ विदर्भराजः, पुं, (विदर्भानां राजा । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् ।” इति टच् ।) विदर्भदेशाधि- पतिः । तस्य नामान्तरं भीमराजः । यथा, -- “स्मरोपतप्तोऽपि भृशं न स प्रभु- र्विदर्भराजं तनयामयाचत । त्यजन्त्यसून् शर्म्म च मानिनो वरं त्यजन्ति न त्वेकमयाचितव्रतम् ॥ इति पूर्ब्बनैषधे । १ । ५० ॥ विदर्भसुभ्रूः, स्त्री, (विदभस्य सुभ्रू रमणी ।) दम- यन्ती । यथा, -- “विदर्भसुभ्रूस्तनतुङ्गताप्तये घटानिवापश्यदलं तपस्यतः । फलानि धूमस्य घयानधोमुखान् स दाडिमे दोहदधूपिनि द्रुमे ॥” इति पूर्ब्बनैषधे १ सर्गः ॥ विदर्भाधिपतिः, पुं, (विदर्भाणामधिपतिः ।) कुण्डिनपतिः । स च भीष्मकराजः रुक्मिणी- पिता च । यथा, -- “तं ये विदर्भाधिपतिः समभ्येत्याभिवाद्य च । निवेशयामास मुदा कलितान्यनिवेशने ॥” इति श्रीभागवतीयदशमस्कन्धे ५३ अध्यायः ॥ विदलं, क्ली, (विघट्टितं दलं यस्य ।) द्बिधाकृत- कलायादि । दालि इति भाषा । स्वर्णादेरव- यवः । दाडिमकल्कः । वंशादिकृतपात्रविशेषः । इति क्लीवलिङ्गसंग्रहे अमरभरतौ ॥ विदलः, पुं, (विघट्टितानि दलानि यस्य ।) रक्त- काञ्चनः । इति शब्दरत्नावली ॥ पिष्टकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विदला, स्त्री, (विघट्टितानि दलानि यस्याः ।) त्रिवृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रशून्या । यथा, “विशीर्णा विदला ह्रस्वा वक्रा स्थूला द्बिधा- कृता । कृमिदष्टा च दीर्घा च समिधो नैव कारयेत् ॥” इति तन्त्रम् ॥ विदा, स्त्री, (विद् ज्ञाने + “षिद्भिदादिभ्योऽङ् ।” ३ । ३ । १०४ । इत्यङ् । टाप् ।) ज्ञानम् । बुद्धिः । इति मेदिनी । दे, १४ ॥ विदायः, पुं, (विगतो दायः साक्षात्करणादिरूप- ऋणं येन ।) गमनानुमतिः । यथा, -- “क्षणं वा चम्पकवनं गच्छ वा तिष्ठ सुन्दरि ! । क्षणं गृहञ्च यास्यामि विशिष्टं कार्य्यमस्ति मे । विदायं देहि संप्रीत्या क्षणं मे प्राणवल्लभे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते जन्मखण्डे श्रीराधां प्रति श्रीकृष्ण- वाक्यम् ॥ विदारः, पुं, (वि + दॄ + घञ् ।) जलोच्छ्वासः । विदारणम् । इति मेदिनी । रे, ११६ ॥ युद्धम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विदारकं, क्ली, (विदृणातीति । वि + दॄ + ण्वुल् ।) वज्रक्षारम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

विदारकः, पुं, (विदृणाति जलयानादीनिति । वि + दॄ + ण्वुल् ।) जलमध्यस्थिततरुशिलादिः । तत्पर्य्यायः । कूपकः २ । इत्यमरः ॥ जलबन्धकः । इति शब्दरत्नावली ॥ शुष्कनद्यादौ जलाव- स्थानार्थं गर्त्तः । इति सर्व्वधरः ॥ अतएव कूपा इव कूपकाः । कुत्सिताश्च कूपा इति वा । विदारयन्तीति विदारकाः । जलान्तर्गतास्तरु- शिलादयोऽज्ञानाल्लोकादिविदारकाः कूपकाः । इति साञ्झः । बहुत्वमतन्त्रम् । इति भरतः ॥ विदारणं, क्ली, (वि + दॄ + णिच् + भावे ल्युट् ।) विडम्बः । भेदः । इति मेदिनी । णे, १०७ ॥ (यथा, हरिवंशे । ९५ । ७९ । “आयुधावाप्तिरत्रैव वपुषो वैष्णवस्य च । लक्ष्म्याश्च तेजसश्चैव व्यूहानाञ्च विदारणम् ॥”) मारणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विदारणः, पुं, स्त्री, (विदार्य्यन्ते शत्रवोऽस्मिन्निति । वि + दॄ + णिच् + ल्युट् ।) युद्धम् । इति मेदिनी । णे, १०७ ॥ (विदारयतीति । वि + दॄ + णिच् + ल्युः । विदारके, त्रि । यथा, मार्क- ण्डेये । २० । २ । “तस्यात्मजो महावीर्य्यो बभूवारिविदारणः ॥”) विदारणः, पुं, (विदार्य्यतेऽसौ इति । वि + दॄ + णिच् + कर्म्मणि ल्युट् ।) कर्णिकारवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विदारिका, स्त्री, (वि + दृ + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) शालपर्णी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७६ । ५ । “विदारिकाया स्वरसेन चूर्णं मुहुर्मुहुर्भावितशोषितञ्च । शृतेन दुग्धेन सशर्करेण पिबेत् स यस्य प्रमदाः प्रभूताः ॥”) विदारिणी, स्त्री, (विदृणातीति । वि + दॄ + णिनिः । ङीप् ।) काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विदारणकर्त्त्री । यथा, कथासरित्सागरे । ५३ । १७१ । “एकानंशे शिवे दुर्गे नारायणि सरस्वति । भद्रकाली महालक्ष्मि सिद्धे रुरुविदारिणि ॥”) विदारी, स्त्री, (विदारयतीति । वि + दॄ + णिच् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) शालपर्णी । इति मेदिनी ॥ भूमिकुष्माण्डः । तत्पर्य्यायः । क्षीर- शुक्ला २ इक्षुगन्धा ३ क्रोष्ट्री ४ । इत्यमरः ॥ विदारिका ५ स्वादुकन्दा ६ सिता ७ शुक्ला ८ शृगालिका ९ वृष्यकन्दा १० विडाली ११ वृष्यवल्लिका १२ भूकुष्माण्डी १३ स्वादुलता १४ गजेष्टा १५ वारिवल्लभा १६ गन्धफला १७ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । गुरु- त्वम् । स्निग्धत्वम् । अस्रपित्तनाशित्वम् । कफ- कारित्वम् । पुष्टिबलवीर्य्यविवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ विदारी वातपित्तघ्नी वृष्या बल्या रसायनी इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अष्टादश-प्रकारकण्ठरोगान्तर्गत-रोगविशेषः । यथा, अथ विदारीमाह ।

“सदाहतोदं श्वयथुं सुताम्र- मन्तर्गले पूतिविशीर्णमांसम् । पित्तेन विद्याद्वदने विदारीं पार्श्वं विशेषात् स तु येन शेते ॥” स पुरुषो येन पार्श्वेन विशेषाद्बाहुल्येन शेते तस्मिन् पार्श्वे सा विदारी भवति इत्यर्थः । इति भावप्रकाशः ॥ अस्याश्चिकित्सादि रोहिणी- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ विदारी, [न्] त्रि, विदारणकर्त्ता । विपूर्ब्बदॄधातोः कर्त्तरि णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विदारीगन्धा, स्त्री, (विदार्य्या भूमिकुष्माण्डस्येन गन्धो यस्याः ।) शालपर्णी । इत्यमरः ॥ विदारुः, पुं, क्रकचपादः । कृकलासः । इति हारावली । २१८ ॥ विदाहि, [न्] क्ली, (विदहतीति । वि + दह + णिनिः ।) दाहजनकद्रव्यम् । अस्य गुणौ । पित्तमृत्युकारित्वे । इति राजवल्लभः ॥ (दाह- जनकमात्रे, त्रि । यथा, गीतायाम् । १७ । ९ । “कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्ण रूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥”) विदिक्, [श्] स्त्री, (दिग्भ्यां विगता ।) दिशो- र्मध्यम् । अग्निनिरृतिवाय्वीशानकोणचतुष्टयम् । तत्पर्य्यायः । अपदिशम् २ । इत्यमरः ॥ प्रदिक् ३ । इति जटाधरः ॥ विदिशम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ कोणः ५ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १७ । १६ । “सा दिशो विदिशो देवी रोदसी चान्तरं तयोः । धावन्ती तत्र तत्रैनं ददर्शानुद्यतायुधम् ॥”) विदिक्चङ्गः, पुं, हरिद्राङ्गपक्षी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ विदितं, त्रि, (विद् + क्तः ।) अवगतम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २८ । २२ । “सबाणः सधनुश्चाहं ससुरासुरमानुषान् । शक्तो लोकानिमान् जेतुं तच्चापि विदितं तव ॥”) अर्थितम् । इति मेदिनी । ते, १०९ ॥ उपगमः । इति शब्दरत्नावली ॥ विदितः, पुं, (विदितं ज्ञानमस्यास्तीति । अर्श- आदित्वात् अच् ।) कविः । इति जटाधरः ॥ (ज्ञानाश्रये, त्रि । यथा, किराते । १ । १ । “श्रियः कुरूणामधिपस्य पालनीं प्रजासु वृत्तिं यमयुङ्क्त वेदितुम् । सवर्णिलिङ्गी विदितः समाययौ यधिष्ठिरं द्बैतवने वनेचरः ॥” विदिथः, पुं, पण्डितः । योगी । इति शब्दरत्ना- वली हस्ताक्षरमेदिनी च ॥ मुद्राङ्कितमेदिन्यां हेमचन्द्रे च विदथ इति पाठः ॥ विदीर्णः, त्रि, (वि + दॄ + क्तः ।) कृतविदारणः । चेरा इति भाषा । यथा, -- पितर ऊचुः । “श्राद्धानि नोऽधिबुभुजे प्रसभं तनूजै- र्दत्तानि तीर्थसमयेऽप्यपिवत्तिलाम्बु ।

पृष्ठ ४/३८८

तस्योदरान्नखविदीर्णवपाद्य आर्च्छ- त्तस्मै नमो नृहरयेऽखिलधर्म्मगोप्त्रे ॥” इति श्रीमद्भागवते ७ स्कन्धे ८ अध्यायः ॥ अपि च । “अद्बीपे क्षिपती समस्तजगती सस्तोकशोका- म्बुधौ राधा सम्भृतकाकुराकुलमसौ चक्रे तथा क्रन्दनम् । येन स्यन्दननेमिनिर्म्मितमहासीमन्तदम्भादिदं हा सर्व्वं सहयापि निर्भरमभूद्दूराद्बिदीर्णं भुवा ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ विदुः, पुं, (वेत्ति संज्ञामनेनेति । विद् + बाहु- लकात् कुः ।) गजकुम्भद्वयमध्यभागः । इत्य- मरः ॥ (अश्वकर्णाधोभागः । यथा, अश्व- वैद्यके । २ । १४ । “विदुर्मर्मविदुश्चैव कर्णस्याधः षडङ्गुले ॥”) जानन्ति । इति क्रियापदम् ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १२० । २८ । “अपत्यं नाम लोकेषु प्रतिष्ठा धर्म्मसंहिता । इति कुन्ति ! विदुर्धीराः शाश्वतं धर्म्म- वादिनः ॥”) विदुरः, पुं, (वेत्ति तच्छीलः । विद् + “विदिभिदि- च्छिदेः कुरच् ।” ३ । २ । १६२ । इति कुरच् ।) नागरः । घीरः । कौरवाणां मन्त्री । इति मेदिनी । रे, ११५ ॥ विदुरोत्पत्तिर्यथा, -- “क्षेत्रेऽप्रजस्य वै भ्रातुर्मात्रोक्तो वादरायणः । धृतराष्ट्रञ्च पाण्डुञ्च विदुरञ्चाप्यजीजनत् ॥” इति श्रीभागवते । ९ । २२ ॥ ज्ञातरि, त्रि । इत्यमरः ॥ * ॥ विदुलः, पुं, (विशेषेण दोलयतीति । घि + दुल + कः ।) वेतसः । अम्बुवेतसः । इत्यमरः ॥ गन्ध- रसः । इति रत्नमाला ॥ विदुषी, स्त्री, (वेत्तीति । विदेः शतर्वसुः । उगित- श्चेति ङीप् ।) पण्डिता स्त्री । इति मुग्धबोध- व्याकरणग् ॥ (यथा, नैषधे । २ । “चिकुरप्रकरा जयन्ति ते विदुषी मूर्द्धनि सा विभर्त्ति यान् ॥”) विदुष्मती, त्रि, (विद्वानस्ति अस्यामिति । विद्वस् मतुप् । स्त्रियां ङीप् ।) पण्डितवती । यथा, -- “द्यौर्व्वाचस्पतिनेव पन्नगपुरी शेषाहिनेवा- भवद्- येनैकेन विदुष्मती वसुमती मुख्येन संख्याव- ताम् ॥” इति वोपदेवप्रशंसा ॥ विदूः, पुं, विदुः । गजकुम्भयोर्मध्यम् । इत्यमर- टीका ॥ विदूरः, त्रि, (विशिष्टं दूरं यस्य ।) अतिदूरस्थ- देशादि । यथा, -- “मासानष्टौ तव जलधरोत्कण्ठया शुष्ककण्ठः सारङ्गोऽसौ युगशतमिव व्यानिनायातिकृ- च्छ्रात् ।

आस्तां तावन्नवजलकणाभाजनत्वं विदूरे वर्षारम्भप्रथमसमये दारुणो वज्रपातः ॥” इति चातकाष्टकम् ॥ (पर्व्वतविशेषे, पुं । यथा, कुमारे । १ । २४ । “तया दुहित्रा सुतरां सवित्री- स्कुरत्प्रभामण्डलया चकाशे । विदूरभूमिर्नवमेघशब्दा- दुद्भिन्नया रत्नशलाकयेव ॥”) विदूरगः, त्रि, अतिदूरगन्ता । विदूरे गच्छती- त्यर्थे डप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विदूरजं, क्ली, (विदूरे पर्व्वते जायते इति । जन + डः ।) विदूरपर्व्वतजरत्नम् । वैदूर्य्यमणिः । अतिदूरजाते, त्रि । इति केचित् ॥ विदूरथः, पुं, राजविशेषः । यथा, -- “मनोस्तु दक्षपुत्त्रस्य द्वादशस्यात्मजान् शृणु । देववानुपदेवश्च देवश्रेष्ठो विदूरथः ॥ मित्रवान् मित्रदेवश्च मित्रविन्दश्च वीर्य्यवान् । मित्रवाहः सवर्च्चाश्च दक्षपुत्त्रमनोः सुताः ॥” इति गारुडे ८७ अध्यायः ॥ (कुरुपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ३९ -- ४० । “कुरुः खलु दाशार्हीमुपयेमे सुभाङ्गीं नाम तस्यामस्य जज्ञे विदूरथः । विदूरथस्तु माधवी- मुपयेमे संप्रियां नाम तस्यामस्य जज्ञे अनश्वा नाम ॥” * ॥ वृष्णिवंशीयानामन्यतमः । यथा, भागवते । ९ । २४ । १८ । “पृथुर्विदूरथाद्याश्च बहवो वृष्णिनन्दनाः ॥” अस्य पूत्त्रः शूरः । यथा, तत्रैव । ९ । २४ । २६ । “शूरो विदूरथादासीत् भजमानस्तु तत्सुतः । शिनिस्तस्मात् स्वयं भोजो हृदिकस्तत्सुतो मतः ॥”) विदूरभूमिः, स्त्री, (विदूरस्य भूमिः ।) विदूर- देशः । यत्र वैदूर्य्यमणिरुत्पद्यते । यथा, -- “तया दुहित्रा सुतरां सवित्री स्फुरत्प्रभामण्डलया चकाशे । विदूरभूमिर्नवमेघशब्दा- दुभिन्नया रत्नशलाकयेव ॥” इति कुमारसम्भवम् ॥ विदूराद्रिः, पुं, (विदूरनामकोऽद्रिः ।) विदूर- पर्व्वतः । इति जटाधरः ॥ विदूषकः, त्रि, (विदूषयति आत्मानमिति । वि + दूष + णिच् + ण्वुल् ।) कामुकः । तत्पर्य्यायः । षिड्गः २ व्यलीकः ३ षट्प्रज्ञः ४ काभकेलिः ५ पीठकेलिः ६ पीठमर्द्दः ७ भविलः ८ छिदुरः ९ विटः १० । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चाटुवटुः ११ वासन्तिकः १२ केलिकिलः १३ वैहासिकः १४ प्रहासी १५ प्रीतिदः १६ । इति हेम- चन्द्रः ॥ परनिन्दाकरः । इति मेदिनी । के, २१४ ॥ तत्पर्य्यायः । खलः २ रञ्जकः ३ अभीकः ४ क्रूरः ५ सूचकः ६ कण्टकः ७ नागः ८ मलिनास्यः ९ परद्वेषी १० । इति शब्दमाला ॥ चतुर्धा- नायकान्तर्गतनायकविशेषः । तस्य लक्षणं

यथा । अङ्गादिवैकृत्यैर्हास्यकारी विदूषकः । अस्योदाहरणं यथा, -- “आनीय नीरजमुखीं शयनोपकण्ठ- मुत्कण्ठतोऽस्मि कुचकञ्चुकमोचनाय । अत्रान्तरे मुहुरकारि विदूषकेण प्रातस्तनस्तरुणकुक्कुटकण्ठनादः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ (अयन्तु शृङ्गारसहायः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ७७ । “शृङ्गारस्य सहाया विटचेटविदूषकाद्याः स्युः । भक्ता नर्म्मसु निपुणाः कुपितबघूमानभञ्जनाः शुद्धाः ॥” दूषणकारके, त्रि । यथा, भागवते । ५ । ६ । १० । “येनह वाव कलौ मनुजापसदा देवमाया- विमोहिताः **** ब्रह्मब्राह्मणयज्ञपुरुष- लोकविदूषकाः प्रायेण भविष्यन्ति ॥”) विदूषणं, क्ली, विशेषेण दूषणम् । विपूर्ब्बञ्यन्त्र- दुषधातोरनट्(ल्युट्)प्रत्ययेन निष्यन्नम् ॥ विदेशः, पुं, (विप्रकृष्टो देशः ।) परदेशः । देशा- न्तरम् । यथा । अशौचकालाभ्यरे विदेशस्था- शौचश्रवणे शेषाहैः शुद्धिः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अन्यच्च । “कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायि- नाम् । को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम् ॥” इति चाणक्ये ॥ अन्यत् देशान्तरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ विदेहः, पुं, जनकान्वयभूमिपः । (यथा, देवी- भागवते । १ । १६ । ५२ । “द्रष्ट्रुमिच्छाम्यहं भूपं विदेहं नृपसत्तमम् । कथं तिष्ठदि संसारे पद्मपत्रमिवाम्भसि ॥” विगतो देहो यस्या ।) कायशून्ये, त्रि । इति मेदिनी । ले, १४ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०७ । २६ ॥ “छिन्नशीर्षा विदेहाश्च भिन्नत्वगस्थिसन्धयः । प्राणिनः समदृश्यन्त शतशोऽथ सहस्रशः ॥”) निमिराजस्य विदेहत्वकारणम् । यथा, -- “असमाप्ते ततो यज्ञे वशिष्ठश्चागमद्दिवः । तं दृष्ट्वा कुपितः प्राह प्रत्याख्यातोऽस्मि पार्थिव । यस्मात्तस्मात् शपेयं त्वां विदेहस्त्वं भविष्यसि ॥” इति वह्रिपुराणे सूर्य्यवंशसमाप्ताध्यायः ॥ विदेहा, स्त्री, मिथिला । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । १२ । २६ । “वभौ तमनुगच्छन्ती विदेहाधिपतेः सुता । प्रतिषिद्धापि कैकेय्या लक्ष्मीरिव गुणोन्मखी ॥”) विद्धः, त्रि, (विध्यते स्मति । व्यध + क्तः ।) छिद्रितः । इत्यमरः ॥ क्षिप्तः । सदृशः । वाधितः । इति मेदिनी । धे, १६ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५० । ७० । “तरुगुल्मादिभिर्द्वारं न विद्धं यस्य वेश्मनः । मर्म्मभेदोऽथवा पुंसस्तत् श्रेयो भवनं न ते ॥”)

पृष्ठ ४/३८९

ताडितः । इत्यजयपालः ॥ (यथा, विष्णुसंहि- तायाम् । २० । ४४ । “नाकाले म्रियते कश्चित् विद्धः शरशतरपि । कुशाग्रेणापि संस्पृष्टः प्राप्तकालो न जीवति ॥”) विद्धकर्णः, पुं, (विद्धः कर्ण इव पत्रमस्य ।) विद्ध- कर्णी । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ (विद्धौ कर्णौ यस्येति । कृतकर्णवेधे, त्रि ॥) विद्धकर्णा, स्त्री, विद्धकर्णी । इति भरतद्विरूप- कोषः ॥ विद्धकर्णिका, स्त्री, (विद्धकर्णा । स्वार्थे कन् ।) विद्धकर्णी । इति शब्दरत्नावली ॥ विद्धकर्णी, स्त्री, (विद्धः कर्ण इव पत्रमस्याः ।) वृक्षविशेषः । अकनादि इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । पाठा २ अम्बष्ठा ३ स्थापनी ४ श्रेयसी ५ रसा ६ एकाष्ठीला ७ पापचेली ८ प्राचीना ९ वनतिक्तिका १० । इत्यमरः ॥ अविद्धकर्णी ११ अविद्धकर्णा १२ । इति तट्टीका ॥ आविद्धकर्णिका १३ विद्ध- कर्णिका १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्यत् पाठाशब्देद्रष्टव्यम् ॥ विद्यमानः, त्रि, (विद + शानच् ।) वर्त्तमानः । इति सच्छब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, वैद्यके । “वासायां विद्यमानायामाशायां जीवितस्य च ॥”) विद्या, स्त्री, (विद्यतेऽसौ इति । विद् + “संज्ञायां समजनिषदनिपतेति ।” ३ । ३ । ९९ । इति क्यप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ गणि- कारिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ज्ञानम् । तत्तु मोक्षे धीः । इति जटाधरः ॥ परमोत्तमपुरु- षार्थसाधनीभूता विद्या ब्रह्मज्ञानरूपा । इति नागोजीभट्टः ॥ मन्त्रः । यथा । शारदायाम् । “भान्तं वियत्सनयनं श्वेतो मर्द्दिनि ठद्बयम् । अष्टाक्षरी समाख्याता विद्या महिषमर्द्दिनी ॥” विश्वसारे । “प्रणवाद्यां जपेद्विद्यां मायाद्यां वा जपेत् सुधीः ।” महिषमर्द्दिनीमन्त्रः ॥ “दशाक्षरी समाख्याता विद्या त्रिभुवनेश्वरी । प्रणवञ्च तथा माया भवेद्बिद्या पुनर्द्दश । कामं प्रणवमित्युक्तं भवेद्बिद्या पुनर्द्दश ॥” दुर्गामन्त्रः । “वागबीजाद्या यदा विद्या वागीशत्वप्रदायिनी । कामाद्या च यदा विद्या सर्व्वकामप्रदायिनी ॥ तारमायादिका विद्या भोगमोक्षैकदायिनी । यद्वीजाद्या भवेद्बिद्या तद्बीजेनाङ्गकल्पना ॥” अन्नपूर्णामन्त्रः । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ महा- विद्या । कलौ तस्या नानामूर्त्त्यास्तामसी पूजा सर्व्वत्र भविता । अधुना सा वारोएयारीपूजा इति ख्याता । यथा, -- “अस्मिन् काले सुरेशानि प्रकाशो जायते भुवि । तमोधर्म्मेण सर्व्वत्र देवताप्रतिमां सदा ॥ अष्टम्याञ्च चतुर्द्दश्यां नवम्यां शनिभौमयोः ।

संक्रान्त्यां पञ्चदश्याञ्च पक्षयोरुभयोरपि ॥ कृत्वा तु पूजयिष्यन्ति महाविद्यां सभैरवाम् । विद्याञ्च विविधां देवि तथान्यप्रतिमां शुभाम् ॥ एवं हि तामसीं पूजामनित्याञ्च भवेत् कलौ ।” इति मायातन्त्रे १७ पटलः ॥ शास्त्रम् । तत्तु अष्टादशविधम् । यथा । शिक्षा १ कल्पः २ व्याकरणम् ३ निरुक्तम् ४ ज्योति- षम् ५ छन्दः ६ ऋग्वेदः ७ यजुर्व्वेदः ८ साम- वेदः ९ अथर्व्ववेदः १० मीमांसा ११ न्यायः १२ धर्म्मशास्त्रम् १३ पुराणम् १४ आयुर्व्वेदः १५ धनुर्व्वेदः १६ गान्धर्व्ववेदः १७ अर्थशास्त्रम् १८ ॥ यथा, विष्णुपुराणम् । “अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः धर्म्मशास्त्रं पुराणञ्च विद्या ह्येताश्चतुर्द्दश ॥ आयुर्व्वेदो धनुर्व्वेदो गान्धर्व्वश्चेति ते त्रयः । अर्थशास्त्रं चतुर्थञ्च विद्या ह्यष्टादशैव ताः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ नीचादप्युत्तमा विद्या ग्राह्या यथा, -- “श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि । अन्त्यादपि परं धर्म्मं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि ॥” इति मानवे २ अध्यायः ॥ * ॥ विद्याप्रशंसा यथा, -- “ये बालभावान्न पठन्ति विद्यां ये यौवनस्था अधना अदाराः । ते शोचनीया इह जीवलोके मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ॥ भोजने भोजनं चित्तं न कुर्य्याच्छास्त्रसेवकः । सुदूरमपि विद्यार्थे व्रजेत् गरुडवेगवान् ॥ ये बालभावान्न पठन्ति विद्यां कामातुरा यौवननष्टचित्ताः । ते वृद्धकाले परिभूयमानाः सन्दह्यमानाः शिशिरे यथाब्जम् ॥ माता शत्रुः पिता वैरी वालो येन न पाठितः । न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये वको यथा ॥ विद्या नाम कुरूपरूपमधिकं प्रच्छन्नमन्तर्द्धनं विद्या साधुजनप्रिया शुचिकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनार्त्तिनाशनकरी विद्या परं देवता विद्या भोग्ययशःकुलोन्नतिकरी विद्याविहीनः पशुः ॥ गृहे चाभ्यन्तरे द्रव्यं लग्नं चैव तु दृश्यते । अशेषं हरणीयञ्च विद्या न ह्रियते परैः ॥” इति गारुडे ११० । ११५ अध्यायौ ॥ अथ विद्यादानफलम् । “यस्तु देव्या गृहे नित्यं विद्यादानं प्रवर्त्तयेत् । स भवेत् सर्व्वलोकानां पूज्यः पूजापदं व्रजेत् ॥ विद्यादानं प्रवक्ष्यामि येन तुष्यन्ति मातरः । लिप्यते दीयते येन विघिना तं शृणुष्व नः ॥ सिद्धान्तमोक्षशास्त्राणि वेदान् स्वर्गादिसाध- कान् । तदङ्गानीतिहासानि देया धर्म्मविवृद्धये ॥ गारुडं बालतन्त्रञ्च भूततन्त्राणि भैरवम् ।

शास्त्राणि पठनाद्दानात् मातरः फलदा नृणाम् ॥ ज्योतिषं वैद्यशास्त्राणि कला काव्यं स्वभाग्यतः । दानादारोग्यमाप्नोति गन्धर्व्वं लभते पदम् ॥ विद्याभ्यो वर्त्तते लोको धर्म्माधर्म्मञ्च वृद्धये । तस्माद्विद्या सदा देया दृष्टादृष्टफलार्थिभिः ॥ महीदानञ्च गोदानं हैमवस्त्रतिला जलम् । धान्यदीपान्नदानञ्च महादानानि दानसु ॥ इहात्र क्षीयते दानं दीपदानं नराधिप । विद्या वृद्धिमवाप्नोति दीयमानापि नित्यशः ॥ एकोच्चारेण भूदानं दत्तं भवति भूमिप । नहि तद्विद्यते भूप देहपातादनन्तरम् ॥ विद्यादानं न तद्बत्स एकधा दशधा भवेत् । शतधा कोटिधा गच्छेदिहामूत्र च पारगः ॥ राज्ञा तस्करदायाद्यैर्जलवह्रिसरीसृपैः । सर्व्वदानानि ह्रीयन्ते विद्या केनापि ह्रीयते ॥ विद्यादानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति । विद्यादानेन दानानि नहि तुल्यानि बुद्धिमन् ॥ विद्या एव परं मन्ये यत्तत् पदमनामयम् । शृण्वन्नुत्पद्यते भक्तिर्भक्त्या गुरुमुपासते ॥ स च विद्यागमान् वक्ति विद्या पुस्ताश्रिता नृप । विद्याविवेकबोधेन शुभाशुभविचारिणाम् ॥ विद्यते सर्व्वकामाप्तिस्तस्माद्बिद्या परा मता ॥ विद्यादानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति । येन दत्तेन चाप्नोति शिवं परमकारणम् ॥ विद्याविचारतत्त्वज्ञा राज्ञः सन्मार्गगामिनः । भुञ्जतेऽपि हि भोगानि गच्छन्ति परमां गतिम् ॥ अन्त्यजा अपि यां प्राप्य क्रीडन्ते ग्रहराक्षसैः । सा विद्या केन मीयेत यस्याः कोऽन्यः समो- ऽपि न ॥ ज्वरेण कुञ्जरं हन्ति सर्षपेण तुरङ्गमम् । मक्षिकापदमात्रस्य विषस्य विषमा गतिः ॥ एवंविधं विधिं वत्स विद्यामन्त्रप्रभावतः । जीर्य्यते भक्षितं पुंभिस्तस्माद्विद्या परात्परा ॥ नहि विद्या कुलं जातिरूपं पौरुषपात्रताम् । वशते सर्व्वलोकानां पठिता उपकारिका ॥ भूतैर्गृ हीता विध्वस्ता दष्टा वा महपन्नगैः । विद्या उत्थापयेत् वत्स अन्त्यजस्यापि हृत्- स्थिता । सर्व्वेषामेव वृद्धानां विद्यावृद्धे हि मान्यता ॥ वयोवृद्धो हि शूद्राणां बिशानां धनवान् यतः । क्षत्त्रियाणान्तु वीर्य्येण विप्राणां शास्त्रपारगः ॥ वित्तं बन्धुर्वयश्चैव तपो विद्या यथोत्तरम् । पूजनीयानि सर्व्वेषां विद्या तेषां गरीयसी ॥ गुरुशुश्रूषया विद्या पुष्कलेन धनेन वा । विद्यया लभ्यते विद्या चतुर्थी नोपलभ्यते ॥ यः कृत्स्नान्तु महीं दद्यात् मेरुतुल्यञ्च काञ्च- नम् । स यदन्यायतः पृच्छेन्न तस्योपदिशेत् क्वचित् ॥ एवंविधं महाभाग विद्यारूपं हि वर्णितम् ।

पृष्ठ ४/३९०

संक्षेपान्न च विस्तारात्तस्या दानफलं शृणु ॥ श्रीताडीपत्रजे सञ्चे समे पत्रसुसञ्चिते । विचित्रकं विपार्श्वे च चर्म्मणां सवटीकृते ॥ रक्तेन अथ कृष्णेन मूर्द्धानावर्द्धितेन च । दृढसूत्रसुबन्धेन एवंविधकृतेन च ॥ यस्तु द्वादशसाहस्रीं संहितामुपलेखयेत् । ददाति चाभियुक्ताय स याति परमां गतिम् ॥ पूर्ब्बोत्तरप्लवे देशे सर्व्ववाधाविवर्ज्जिते । गोमयेन शुभेनैव कुर्य्यान्मण्डलकं बुधः ॥ चतुर्हस्तप्रमाणेन शुभञ्च चतुरस्रकम् । तस्य मध्ये लिखेत् पद्मं सितरक्तरजादिभिः ॥ सर्व्वर्त्तुकमयैः पुष्पैर्भूषयेत् सर्व्वतो दिशम् । वितानं दापयेन्मूर्द्ध्नि शुभचित्रविचित्रितम् । पार्श्वतः सितवस्त्रैस्तु सम्यक् शोभां प्रकल्पयेत् । कन्दुकैरद्धचन्द्रैश्च दर्पणैश्चामरैस्तथा ॥ घण्टाकिङ्किणिशब्दैश्च सर्व्वत्र उपकल्पयेत् । तस्य मध्ये न्यसेद्यन्त्रं नागदन्तमयं शुभम् ॥ अधः कश्चिन्निबद्धन्तु पार्श्वतो हरिदन्तिभिः । शोभितं दृढबन्धेन बद्धं सूत्रेण बुद्धिमान् ॥ तस्योर्द्ध्वे विन्यसेद्देव्याः पुस्तकं लिखितं शुभम् । आलेख्यमपि तत्रैव पूजयेद्बिधिना ततः ॥ निरुदकैस्तथा पुष्पैः कृमिकीटविवर्जितैः । चन्दनेन सदा तत्र भस्मना चारु धूनयेत् ॥ धूपञ्च गुग्गुलुं देयं तुरुष्कागुरुमिश्रितम् । दीपमालां तथा चाग्रे नैवेद्यं विविधं पुनः ॥ खाद्यं पेयान्वितं लेह्यं चोष्यञ्चापि निवेदयेत् । पूजयेद्दिशिपालांस्तु लोकपालान् यथाक्रमम् ॥ कन्याः स्त्रियस्तु संपूज्या मातरः कल्पयेच्च ताः । पुस्तकं देवदेवीश्च विप्राणां दक्षिणां तथा ॥ स्वशक्त्या चैव दातव्या नृपं पौरांश्च पूजयेत् । तथा संपूजयेद्वत्स लेखकं धर्म्मभागकम् ॥ छन्दोलक्षणतत्त्वज्ञं सत्कविं मधुरस्वरम् । प्रणष्टं स्मरते ग्रन्थं श्रेष्ठं पुस्तकलेखकम् ॥ नातिसन्ततविच्छिन्नैर्न श्लक्ष्णैर्न च कर्कशैः । नन्दिनागरकैर्व्वर्णैर्लेखयेच्छिवपुस्तकम् ॥ प्रारम्भे पञ्चश्लोकानि पुनः शान्तिन्तु कारयेत् । रात्रौ जागरणं कुर्य्यात् सर्व्वापेक्षं प्रकल्पयेत् ॥ नटचारणनग्नैश्च देव्याः कथनसम्भवैः । प्रत्यूषे पूजयेल्लोकांस्ततः सर्व्वं विसर्ज्जयेत् ॥ एकान्ते सुमनस्केन विश्रब्धेन दिने दिने । निष्पाद्यं विधिनानेन स्वर्क्षे च शुभवासरे ॥ ततः पूर्ब्बोक्तविधिना पुनः पूजां प्रकल्पयेत् । तथा विद्याविमानन्तु सप्तपञ्चत्रिभूमिकम् ॥ विचित्रवस्त्रशोभाढ्यं शुभलक्षणलक्षितम् । कारयेत् सर्व्वतोभद्रं किङ्किणीवरकान्वितम् ॥ दपेणैरर्द्धचन्द्रैश्च घण्टाचामरमण्डितम् । तस्मिन्धूपं समुत्क्षिप्य सुगन्धं चन्दनागुरुम् ॥ तरुस्कं गुग्गुलुं वत्स शर्करामधुमिश्रितम् । पूर्ब्बवत् पूजयेत् सर्व्वान् कन्यास्त्रीद्विजपौरवान् ॥ तथा तं पुस्तकं वस्त्रे विन्यसेद्विधिपूजितम् । एवं कत्वा तथा चिन्त्या मातरः प्रीयतां मम ॥ यस्यैव शुल्कं तच्छास्त्रं पुस्ते पुरि विकल्पयेत् ।

तथा तपस्विनः पूज्याः सर्व्वशास्त्रार्थपारगाः ॥ शिवव्रतधरा मुख्या विष्णुधर्म्मपरायणाः । महता जनसंघेन रथस्थं वाद्यवाहनैः ॥ प्रधानैर्व्वापि तन्नेयं यस्य देवस्य अंशजम् । सामान्यं शिवतीर्थेषु मातरो भवनेषु च ॥ तस्मिन् पूजां तथा कृत्वा देवदेवेन शूलिना । समर्पयेत् प्रणम्येशं मातरः प्रीयतां मम ॥ सदाध्ययनयुक्ताय विद्यादानरताय च । विद्यासंग्रहयुक्ताय सर्व्वशास्त्रकृताश्रमे ॥ तेनैव वर्त्तते यस्तु तस्य तं विनिवेदयेत् । जगद्धिताय वै शान्तिं सन्ध्यायां वाचयेत्तथा ॥ तेन तोयेन दातारं मूर्द्ध्नि समभिसिञ्चयेत् । वरन्नेतु ततः शब्दमुच्चार्य्यं जगतस्तथा ॥ एवं कृते महाकान्तिर्देशस्य नगरस्य च ॥ अनेन विधिना यस्तु सर्व्ववाधाः शमन्ति च ॥ अनेन विधिना यस्तु विद्यादानं प्रयच्छति । स भवेत् सर्व्वलोकानां दर्शनादघनाशनः । मृतोऽपि गच्छते स्थानं ब्रह्मविष्णुनमस्कृतम् ॥ सप्त पूर्ब्बापरान् वंशानात्मनः सर्व्व एव च । उद्धृत्य पापकलिलाद्विष्णुलोके महीयते ॥ यावत् तत्पत्रसंख्यानमक्षराणि विधीयते । तावत् स विष्णुलोकेषु क्रीडते विविधैः सुखैः ॥ तदा क्षितिं समायातो देव्या भक्तिरता भवेत् । समस्तभोगसम्पन्ने विद्वान् संजायते कुले ॥ विद्यादानप्रभावेन योगशास्त्रं ददेद्यदि । आत्मवित्तानुरूपेण यः प्रयच्छति मानवः । अशाठ्यात् फलमाप्नोति सत्यं सत्यं न संशयः ॥ स्त्रिया वानेन विधिना विद्यादानफलं लभेत् भर्त्तुर्व्वानुज्ञया दत्तं विधवा वा तमुद्दिशन् ॥ * ॥ विद्यार्थिने सदा देयं वस्त्रमभ्यङ्गभोजनम् । छत्रिका उदकं दीपं यस्मात्तेन विना नहि ॥ लेखनीघटनं तीक्ष्णमसिपत्रन्तु लेखनीम् । दत्त्वा तु लभते वत्स विद्यादानमनुत्तमम् ॥ पुस्तकास्तरणं दत्त्वा तत्प्रमाणं सुशोभनम् । विद्यादानमवाप्नोति सूत्रबन्धन्तु बुद्धिमान् ॥ पत्रकामासनञ्चैव दण्डासनमथापि वा । विद्याधारणशीलाय दत्तं भवति राज्यदम् ॥ अञ्जनं नेत्रपादानां दत्तं विद्यापरायणे । भूमिं गृहन्तु क्षेत्रन्तु स्वर्गराज्यफलप्रदाम् ॥ यस्य भूम्यां स्थितो नित्यं विद्यादानं प्रवर्त्तते । तस्यापि भवते स्वर्गं तत्प्रभावान्नराधिप ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन विद्या देया सदा नरैः । इह कीर्त्तिमवाप्नोति मृतो याति परां गतिम् ॥” इति देवीपुराणे विद्यादानमहाभाग्यफला- ध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “दशवापीसम कन्या भूमिदानञ्च तत्समम् । भूमिदानाद्दशगुणं विद्यादानं विशिष्यते ॥ यथा सुराणां सर्व्वेषां रामश्च परमेश्वरः । तथैव सर्व्वदानानां विद्यादानन्तु देहिनाम् ॥ राजसूयसहस्रस्य सम्यगिष्टस्य यत् फलम् । तत् फलं लभते विप्रो विद्यादानेन पुण्यवान् ॥ सर्व्वशस्यसमापूर्णां सर्व्वरत्नोपशोभिताम् ।

विप्राय वेदविदुषे महीं दत्त्वा शशिग्रहे । यत्फलं लभते विप्रो विद्यादानेन तत् फलम् ॥ कपिलानां सहसेण सम्यग्दत्तेन यत् फलम् । तत् फलं समवाप्नोति पुस्तकस्य प्रदानतः ॥ यावच्च पातकं तेन कृतं जन्मशतैरपि । तत् सर्व्वं नाशयत्याशु विद्यादानेनं भो द्बिज ॥ धर्म्मोपदेशं यः कुर्य्यात् शास्त्रं ज्ञात्वा तु वैष्णवे । कृत्स्नां धरित्रीं यो दद्यात् उभयोस्तत्समं फलम् ॥ विद्यादानात् परं दानं न भूतं न भविष्यति । येन दत्तेन चाप्नोति शिवं परमकारणम् ॥ विद्या च श्रूयते लोके सर्व्वधर्म्मप्रदायिका । तस्माद्बिद्या सदा देया पण्डितैर्धार्म्मिकैर्द्बिजैः ॥ आत्मविद्याप्रदातारो ये भवन्ति सदा मुने । न पुनस्तेऽपि निरयं प्रविशन्ति सुनिश्चयम् ॥ विप्राय पुस्तकं दत्त्वा धर्म्मशास्त्रस्य च द्विज । पुराणस्य च यो दद्यात् स देवत्वमवाप्नुयात् ॥ शास्त्रदृष्ट्या जगत् सर्व्वं सुश्रुतञ्च शुभाशुभम् । तस्मात् शास्त्रं प्रयत्नेन दद्याद्विप्राय कार्त्तिके ॥ वेदविद्याञ्च यो दद्यात् स्वर्गे कल्पत्रयं वसेत् । आत्मविद्याञ्च यो दद्यात् तस्य संख्या न विद्यते ॥ त्रीणि तुल्यप्रदानानि त्रीणि तुल्यफलानि च । शास्त्रं कामदुधा धेनुः पृथिवी चैव शाश्वती ॥ यत्किञ्चित् कार्त्तिके दत्तं विष्णुमुद्दिश्य मानवैः । तदक्षयञ्च लभते त्वन्नदानाद्विशेषतः ॥ इह लोके बहून् भोगान् भुक्त्वा याति शिवा- लयम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ११७ अध्यायः ॥ अथ विद्यारम्भदिनानि । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “संप्राप्ते पञ्चमे वर्षे अप्रसुप्ते जनार्द्दने । षष्ठीं प्रतिपदञ्चैव वर्ज्जयित्वा तथाष्टमीम् ॥ रिक्तां पञ्चदशीञ्चैव सौरिभौमदिनं तथा । एवं सुनिश्चिते काले विद्यारम्भन्तु कारयेत् ॥ पूजयित्वा हरिं लक्ष्मीं देवीञ्चापि सरस्वतीम् । स्वविद्यासूत्रकारांश्च स्वाञ्च विद्यां विशेषतः ॥ नमस्ते बहुरूपाय विष्णवे परमात्मने । स्वाहेत्यनेन हरिं त्रिः पूजयेत् । भद्रकाल्यै नमो नित्यं सरस्वत्यै नमो नमः । वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य एव च ॥ स्वाहेति ब्रह्मपुराणीयेन च त्रिः पूजयेत् ॥” * ॥ लिखनविधिमाह नन्दिपुराणम् । “शुभे नक्षत्रदिवसे शुभे वारे दिनग्रहे । लेखयेत् पूज्य देवेशान् रुद्रब्रह्मजनार्द्दनान् ॥ पूर्ब्बदिग्वदनो भूत्वा लिपिज्ञो लेखकोत्तमः । निरोधो हस्तबाह्वोश्च मसीपत्रावधारणे ॥” मत्स्यपुराणञ्च । “शीर्षोपेतान् सुसंपूर्णान् समश्रेणीगतान् समान् । अक्षरान् विलिखेद्यस्तु लेखकः स परः स्मृतः ॥”

पृष्ठ ४/३९१

नाधीयीतेत्यनुवृत्तौ मनुः । “रुधिरे च स्रते गात्रात् शस्त्रेण च परीक्षते ।” रुधिरस्रवं विना शस्त्रेण क्षतमात्रेऽपि । दीपि- कायाम् । “लघुचरशिवमूलाधोमुखत्वष्टृपौष्ण- शशिषु च हरिबोधे शुक्रजीवार्कवारे । उदितवति च जीवे केन्द्रकोणेषु सौम्यै- रपठनदिनवर्ज्जं पाठयेत् पञ्चमेऽब्दे ॥” मदनपारिजाते । “विद्यारम्भे गुरुः श्रेष्टो मध्यमौ भृगुभास्करौ । मरणं शनिभौमाभ्यामविद्या बुधसोमयोः ॥ विद्यारम्भः सुरगुरुसितज्ञेष्वभीष्टार्थदायी कर्त्तुश्चायुश्चिरमपि करोत्यंशुमान् मध्यमोऽत्र । नीहारांशौ भवति जडता पञ्चता भूमिपुत्त्रे छायासूनावपि च मुनयः कीर्त्तयन्त्येवमाद्याः ॥ रवेर्गुरोर्भृगोर्लग्ने तत्स्थेऽर्केऽपीन्दुवृद्धितः । गुर्व्वर्केन्दूडुशुद्धौ च विद्यारम्भः प्रशस्यते ॥” * ॥ बृहस्पतिः । “प्राङ्मुखो गुरुरासीनो वरुणाभिमुखं शिशुम् । अध्यापयेच्च प्रथमं द्विजाशीर्भिः प्रपूजितम् ॥” कूर्म्मपुराणम् । “स्वाध्यायस्य त्रयो भेदा वाचिकोपांशु- मानसाः ॥” शिवधर्म्मे । “संस्कृतैः प्राकृतैर्वाक्यैर्यः शिष्यमनुरूपतः । देशभाषाद्युपायैश्च बोधयेत् स गुरुः स्मृतः ॥” आदिः ग्रन्थकरणादिः । * । नन्दिपुराणम् । “प्रशस्तशब्दसंयोगे कुर्य्यात् यतिविरामणम् ।” विरामणं तद्दिनपाठसमाप्तिम् ॥ * ॥ “समाप्ते वाचकाभीष्टं कुर्य्यादेव विचक्षणः । सुश्रुतं सुव्रतं भूयादस्तु व्याख्या तु नित्यदा ॥ लोकः प्रवर्त्ततां घर्म्मे राजा चास्तु सदा जयी । धर्म्मवान् धनसम्पन्नो गुरुश्चास्तु निरामयः ॥ * ॥ इति प्रोच्य यथायातं गन्तव्यञ्च विभावितैः । शिष्यैः परस्परं शास्त्रं चिन्तनीयं विचक्षणैः ॥ कथावस्तुप्रसङ्गेन नानाव्याख्यानसम्भवैः । युक्तिभिश्च स्मरेद्व्याख्यां चिह्रैश्चापि स्वयंकृतैः । एवं दिने दिने व्याख्यां शृणुयान्नियतो नरः ॥” विष्णुपुराणम् । “पुत्त्रैरध्यापिता ये च ते पतन्ति श्वभोजने ॥” सूत उवाच । “प्रागल्भ्यहीनस्य नरस्य विद्या शस्त्रं यथा कापुरुषस्य हस्ते । न तृप्तिमुत्पादयते शरीरे अन्धस्य दारा इव दर्शनीयाः ॥” * ॥ लिङ्गपुराणम् । “यो गुरुं पूजयेन्नित्यं तस्य विद्या प्रसीदति । तत्प्रसादेन यस्मात् स प्राप्नुते सर्व्वसम्पदः ॥” दुर्व्वासाः । “सन्ध्यायां गर्ज्जिते मेघे शास्त्रचिन्तां करोति यः । चत्वारितस्य नश्यन्ति चायुर्विद्या यशो बलम् ॥”

अधीतस्यार्थिने दानमावश्यकं तथा च श्रुतिः । योऽधीत्यार्थिभ्यो विद्यां न प्रयच्छेत् स कार्य्यहा स्यात् श्रेयसो द्बारमावृणुयात् इति । * । तद्दानञ्च अध्यापनेन व्याख्यया विलिख्यार्पणेन च सम्भवतीत्यतो धीमद्भिर्निबन्धः क्रियते ॥ * ॥ तथा च विष्णुपुराणम् । “प्राणिनामुपकाराय यदेवेह परत्र च । कर्म्मणा मनसा वाचा तदेव मतिमान् भजेत् ॥” बृहस्पतिरपि । “अज्ञानतिमिरोपेतान् सन्देहपटलान्वितान् । निरामयान् यः कुरुते शास्त्राञ्जनशलाकया ॥ इह कीर्त्तिं राजपूजां लभते सद्गतिञ्च सः । षाण्माषिके तु समये म्रान्तिः सञ्जायते यतः ॥ धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारूढान्यतः पुरा । उपदेशानुमन्ता च लोके तुल्यफलौ स्मृतौ ॥” एवञ्च । एकलव्येनानुपदेष्टापि द्रोणाचार्य्यो गुरुः कृतः अतो ग्रन्थकर्त्तः सुतरां गुरुत्वम् । यथा, महाभारते । “अरण्यमनुसंप्राप्य कृत्वा द्रोणं महीमयम् । तस्मिन्नाचार्य्यवृत्तिञ्च परमामास्थितस्तदा । इष्वस्त्रे योगमातस्थे परं निश्चयमागतः ॥” * ॥ शङ्खलिखितौ । “न वेदमनधीतानां विद्यामधीयीतान्यत्र वेदाङ्ग- स्मृतिभ्यः ॥” * ॥ अङ्गानि च । “शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दो ज्योतिषमेव च । निरुक्तञ्चेति चाङ्गानि वेदानां गदितानि षट् ॥” स्मृतिस्तु धर्म्मसंहितेत्यमरः ॥ * ॥ शिष्यस्य गुरुषु ऋणित्वमाह लघुहारीतः । “एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् । पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा सोऽनृणी भवेत् ॥” नन्दिपुराणम् । “यश्च श्रुत्वान्यतः शास्त्रं संस्कारं प्राप्य वै दृढम् । अन्यस्य जनयेत् कीर्त्तिं गुरोः स ब्रह्महा भवेत् ॥ विस्मरेच्च तथा मौढ्याद्योऽपि शास्त्रमनुत्तमम् । स याति नरकं घोरमक्षयं भीमदर्शनम् ॥” * ॥ अतएव गृहस्थादीनामपि पुनरध्ययनमाह आपस्तम्बः । यया विद्यया न विरोधेत पुनरा- चार्य्यमुपेत्य साधयेदिति ॥ * ॥ विष्णुः । यश्च विद्यामासाद्य तव्या जीवेत् न च सा तस्य पर- लोकफलप्रदा भवति यश्च विद्यया परेषां यशो हन्तीति । * । देवलः । “इष्टं दत्तमधीतं यद्विनश्यत्यनुकीर्त्तनात् । श्लाघानुशोचनाभ्याञ्च भग्नतेजो विभिद्यते ॥ तस्मादात्मकृतं पुण्यं वृथा न परिकीर्त्तयेत् ॥” अनुकीर्त्तनं कथनम् । श्लाघा प्रशंसा । अनु- शोचनं धनव्ययेन पश्चात्तापः । भग्नतेजः फल- जनकशक्तिहीनम् । वृथा रक्षादिप्रयोजनं विना ॥ * ॥ वैष्णवामृते भविष्यपुराणम् । “उपाध्यायस्य यो वृत्तिं दत्त्वाध्यापयति द्विजान् । किन्न दत्तं भवेत्तेन धर्म्मकामार्थमिच्छता ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

विद्याचणः, (विद्यया वित्तः । विद्या + “तेन- वित्तश्चुञ्चुप्चणपौ ।” ५ । २ । २६ । इति चणप् चञ्चुप् च ।) बिद्यया ख्यातः । इति व्याकरणम् ॥ विद्याचुञ्चुः, (विद्यया वित्तः । विद्या + “तेन- वित्तश्चुञ्चुप्चणपौ ।” ५ । २ । २६ । इति चणप् चञ्चुप् च ।) बिद्यया ख्यातः । इति व्याकरणम् ॥ विद्यादलः, पुं, भूर्ज्जवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ विद्यादाता, [ऋ] त्रि, (विद्यां ददातीति । दा + तृच् ।) विद्यादानकर्त्ता । यथा, -- “अन्नदाता भयत्राता पत्नीतातस्तथैव च । विद्यादाता जन्मदाता पञ्चैते पितरो नृणाम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १० अध्यायः ॥ अपि च । “न च विद्यासमो बन्धुर्नास्ति कश्चित् गुरोः परः । विद्यादातुः पुत्त्रदारौ तत्समौ नात्र संशयः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ विद्यादानं, क्ली, (विव्याया दानम् ।) अध्यापनम् । पुस्तकदानम् । यथा, -- वशिष्ठ उवाच । “विद्यादानं प्रवक्ष्यामि याथातथ्यात्तवाधुना । तथा देयं फलं यच्च तच्छृणुष्व नृपोत्तम ! ॥ पुण्येऽह्रि शुभनक्षत्रे मण्डपं शुभवेदिकम् । चतुरस्रं वितानं वा कृत्वा तत्रोपलेपयेत् ॥ गोमयेनोपलिप्ते तु पुष्पप्राकरशोभिते । तत्र न्यस्यासनं दिव्यं दिव्यगन्धादिवासितम् ॥ संस्थाप्य पुस्तकं तत्र धर्म्मशास्त्रस्य धीमता । ब्राह्मणान् वेदसंपूर्णान् छन्दोलक्षणपारगान् ॥ लेखयित्वा तु यत्नेन तत्समक्षं शुभाक्षरैः । चन्द्रसूर्य्योपरागे वा संक्रान्त्ययनवासरे ॥ पुण्येऽह्नि तत् सुसंपूज्य वस्त्रालङ्कारभूषणैः । घृतधेन्वा युतं रत्नैर्दद्यात् गुणवते ततः ॥ शास्त्रसद्भावविदुषे वाचकेऽतिप्रियंवदे । तच्छास्त्रं शृणुतां नित्यं जनानां नाशयन्त्यथ । दातुस्तस्माद्भवत्येवं फलं तच्छृणु भूपते ॥ यत् पुण्यं सर्व्वतीर्थानां विधिवद्यजतां तथा । तत् पुण्यं समवाप्नोति विधिवच्छास्त्रदः पुमान् ॥ कपिलानां सहस्रेण सम्यग्दत्तेन यत् फलम् । तद्राजन् सकलं लेभे धर्म्मशास्त्रप्रदायकः ॥ पुराणं भारतं वापि रामायणमथापि वा । दत्त्वा यत् फलमाप्नोति न तत् सर्व्वैर्महामखैः ॥ देवानामालये नित्यं धर्म्मशास्त्राणि यः पुमान् । अध्यापयति धर्म्मात्मा तस्य दानफलं शृणु ॥ धनभूमिहिराण्यानां दानेन यदवाप्यते । फलं तत् सकलं राजन् नित्यं कारापकस्य च ॥ योऽधीते धर्म्मशास्त्राणि देवानां पुरतोऽनिशम् । द्विजो वीप्सुरथार्थानामेवमेवार्हति ध्रुवम् ॥ प्रातरुत्थाय यो वेदं वेदाङ्गं शास्त्रमेव वा । पृथिवीदानतुल्यं स्यात् फलं तस्य नृपोत्तम ॥ दानैर्योऽपि विभर्त्त्येताननीप्सुर्धर्म्मतत्परः । द्बिगुणं पृथिवीदानात् फलं तस्य भवेन्नृप ! ॥ यो भृतं पठमानानां करोत्यनुदिनं नृप ! । स यज्ञफलमादत्ते दानाच्छादनभोजनैः ॥ विवेको जीवितं दीर्घं घर्म्मकामार्थसम्पदः ।

पृष्ठ ४/३९२

सर्व्वं तेन भवेद्दत्तं शास्त्राणां पोषणे कृते ॥ वाजपेयसहस्रस्य सम्यगिष्टस्य यत् फलम् । तत् फलं समवाप्नोति विद्यादानान्न संशयः ॥ तस्माद्देवालये नित्यं धर्म्मशास्त्रस्य वा श्रुतेः । पठनं कारयेद्राजन् यदीच्छेद्धर्म्ममात्मनः ॥ गोभूहिरण्यवासांसि शयनान्यासनानि च । प्रत्यहं तेन दत्तानि भवन्ति नृपसत्तम ! ॥ धर्म्माधर्म्मं न जानाति लोकोऽयं विद्यया विना । तस्मात् सदैव धर्म्मात्मन् विद्यादानरतो भव ॥” इति वह्रिपुराणे विद्यादाननामाध्यायः ॥ विद्यादेवी, स्त्री, (विद्याया देवी ।) जिनषोडश- देव्यन्तर्गतदेवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सर- स्वती च ॥ विद्याधनं, क्ली, विद्यया अर्ज्जितधनम् । यथा । विद्याधनमाह कात्यायनः । “उपन्यस्ते तु यल्लब्धं विद्यया पणपूर्ब्बकम् । विद्याधनन्तु तद्विद्यात् विभागे न नियोजयेत् ॥ शिष्यादार्त्विज्यतः प्रश्नात् सन्दिग्धप्रश्ननिर्णयात् । स्वज्ञानशंसनाद्वादाल्लब्धं प्राध्ययनात्तु यत् ॥ विद्याधनन्तु तत् प्राहुर्विभागे न प्रयोजयेत् । शिल्पेष्वपि हि धर्म्मोऽयं मूल्याद्यच्चाधिकं भवेत् ॥ परं निरस्य यल्लब्धं विद्यया द्यूतपूर्ब्बकम् । विद्याधनन्तु तद्बिद्यात् न विभाज्यं बृहस्पतिः ॥” यदि भवान् भद्रमुपन्यस्यति तदा भवत एव मयैतद्देयमिति पणितं यत्रोपन्यासं निस्तीर्य्य लभते तन्न विभाज्यम् । शिष्यादध्यापितात् आर्त्विज्यतः यजमानाद्दक्षिणया लब्धं धनं न प्रतिग्रहलब्धं वेतनरूपत्वात्तस्य । तथा यत्कि- ञ्चिद्बिद्याप्रश्ने निस्तीर्णेऽपणितं यदि कश्चित् परितोषाद्ददाति । तथा यो ह्यस्मिन् शास्त्रार्थे अस्माकं संशयमपनयति तस्मै धनमिदं ददा- मीत्युपस्थितस्य संशयमपनीय यल्लब्धम् । तथा वादिनोर्व्वादसन्देहे न्यायकरणार्थमागतयोः सम्यङ्निरूपणे यल्लब्धं षष्ठांशादिकम् । तथा शास्त्रादिप्रकृष्टज्ञानं सम्भाव्य यत् प्रतिग्रहा- दिना लब्धम् । तथा शास्त्रज्ञानविवादे अन्य- त्रापि यत्र कुत्रचिदन्योऽन्यज्ञानविवादे निर्ज्जित्य यल्लब्धम् । तथैकस्मिन् देये बहूनामुपप्लवे येन प्रहृष्टात् यल्लब्धम् । तथा शिल्पादिविद्यया चित्रकरसुवर्णकारादिभिर्यल्लब्धम् । तथा द्यूते- नापि परं निर्ज्जित्य यल्लब्धं तत् सर्व्वमविभाज्य- मितरैः । तस्माद्यया कयाचित् विद्यया लब्ध- मर्ज्जकस्यैव तन्न इतरेषामिति । प्रदर्शनार्थन्तु कात्यायनेन विस्तारितमिति दायभागः ॥ नारदः । “कुटुम्बं विभृयाद्भ्रातुर्यो विद्यामधिगच्छतः । भागं विद्याधनात्तस्मात् स लभेताश्रुतोऽपि सन् ॥” चिभृयादित्येकवचननिर्द्देशान्न बहवः । यदि विद्यामभ्यस्यतो भ्रातुः कुटुम्बमपरो भ्राता स्वधनव्ययशरीरायासाभ्यां संवर्द्धयति तदा

तद्विद्यार्ज्जितधने तस्याधिकारः । अश्रुतो मूर्खः । कल्पतरुमिताक्षरादीपकलिकासु कात्यायनः । “परभक्तोपयोगेन विद्या प्राप्तान्यतस्तु या । तया लब्धं धनं यत्तु विद्यालब्धं तदुच्यते ॥” अन्यतः पितृमातृकुलव्यतिरिक्तात् । अत्र विशेषयति स एव । “नाविद्यानान्तु वैद्येन देयं विद्याधनं क्वचित् । समविद्याधिकानान्तु देयं वैद्येन तद्धनम् ॥” तत्रोच्चरितविद्यापदमुभाभ्यां सम्बध्यते । तेन समविद्याधिकविद्यानां भागो न तु न्यूनविद्या- विद्ययोः । वैद्येन विदुषा । पुनर्विशेषयति । “कुले विनीतविद्यानां भ्रातॄणां पितृतोऽपि वा । शौर्य्यप्राप्तन्तु यद्वित्तं विभाज्यं तद्बृहस्पतिः ॥” कुले स्वकुले पितामहपितृव्यादिभ्यः पितृत एव वा शिक्षितविद्यानां भ्रातॄणां यद्बिद्याशौर्य्यप्राप्तं धनं तद्विभजनीयमिति कल्पतरुरत्नाकरौ । इति दायतत्त्वम् ॥ विद्याधरः, पुं, देवयोनिविशेषः । इत्यमरः ॥ विद्यां मन्त्रादिकं धरति पचादित्वादः । पुष्पदन्तादिः कामरूपी खेचरः । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । २ । ६० । “तस्मिन् क्षणे पालयितुः प्रजाना- मुत्पश्यतः सिंहनिपातमुग्रम् । अवाङ्मखस्योपरि पुष्पवृष्टिः पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥”) तस्योत्पत्त्यादिर्यथा, -- “नैकैर्यक्षगणैर्व्याप्तं त्रैलोक्यमप्सरोगणैः । तेषामुत्पादितान्योन्यं महागन्धर्व्वनायकाः ॥ उत्पादिताः पुनस्तैर्ये विक्रान्ता युद्धदुर्म्मदाः । विद्याधरेश्वरास्ते तु खेचराः कामचारिणः ॥ हिरण्यरोमा कपिलः सुलोमा माधवस्तथा । इन्द्रकेतुश्च पिङ्गाङ्गो नादश्चैव महाबलः ॥ गण इत्येवमादिस्तु द्वे चान्ये वै सुलोचने । शिवा च मुमनाश्चैव ताभ्यामपि च विश्रवाः ॥ पुनश्चोत्पादयामास विद्या सौमनसं गणम् । एतैर्व्याप्तो ह्ययं लोको विद्याधरगणैस्त्रिभिः ॥ एभ्योऽनेकानि जातानि ह्यवरान्तरचारिणाम् । लोकेऽस्मिन् गणशस्तानि मन्त्रविद्याविचारि- णाम् । विद्याधरास्तथान्येऽपि विद्याबलसमन्विताः ॥” इति वह्रिपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ * ॥ षोडशरतिबन्धान्तर्गतचरमबन्धः । तस्य लक्षणं यथा, रतिमञ्जर्य्याम् । “नार्य्या ऊरुयुगं धृत्वा कराभ्यां ताडयेत् पुनः । कामयेन्निर्भरं कामी बन्धो विद्याधरो मतः ॥” विद्यावान्, [त्] त्रि, (विद्यास्त्यस्येति । विद्या + मतुप् । मस्य वः ।) विद्याविशिष्टः । विद्या- शब्दात् वतुप्रत्ययेन विष्पन्नः ॥ (यथा, प्रबोध- चन्द्रोदये । २ । ३१ । “विद्यावन्त्यपि कीर्त्तिमन्त्यपि सदाचारावदा- तान्यपि ।

प्रोच्चैः पौरुषभूषणान्यपि कुलान्युद्धर्त्तुमीशः क्षणात् ॥”) विद्युज्जिह्वः, पुं, (विद्युदिव चञ्चला जिह्वा यस्य ।) राक्षसविशेषः । यथा, -- “अग्निकेतुश्च दुर्द्धर्षो रश्मिकेतुश्च वीर्य्यवान् । विद्युज्जिह्वो द्बिजिह्वश्च सूर्य्यशत्रुश्च राक्षसः ॥” इति रामायणे उत्तरकाण्डे ९० सर्गः ॥ (स्त्री, कुमारानुचरमातृगणविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४६ । ८ । “मेघस्वना भोगवती सुभ्रूश्च कनकावती । अलाताक्षी वीर्य्यवती विद्युज्जिह्वा च भारत ! ॥”) विद्युज्ज्वाला,, स्त्री, (विद्युत इव ज्वाला यस्याः ।) कलिकारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विद्युतो ज्वाला ।) तडित्प्रभा च ॥ विद्युत्, स्त्री, (विशेषेण द्योतते इति तच्छीला वा । वि + द्युत + “भ्राजभासेति ।” ३ । २ । १७७ । इति क्विप् ।) सन्ध्या । इति मेदिनी । ते, १५५ ॥ विद्योतते या । तत्पर्य्यायः । शम्पा २ शतह्रदा ३ ह्रादिनी ४ ऐरावती ५ क्षणप्रभा ६ तडित् ७ सौदामिनी ८ चञ्चला ९ चपला १० । इत्य- मरः ॥ वीपा ११ सौदाम्नी १२ चिल- मीलिका १३ सर्ज्जूः १४ अचिरप्रभा १५ सौदामनी १६ अस्थिरा १७ मेघप्रभा १८ अशनिः १९ । इति शब्दरत्नावली ॥ चटुला २० अचिररोचिः २१ राधा २२ नीलाञ्जना २३ । इति जटाधरः ॥ सा चतुर्व्विधा । यथा, -- “अरिष्टनेमिपत्नीनामपत्यानीह षोडश । बहुपुत्त्रस्य विदुषश्चतस्रो विद्युतः स्मृताः ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे १५ अध्यायः ॥ चतस्रो विद्युतस्तु । “वाताय कपिला विद्युदातपाय हि लोहिता । पीता वर्षाय विज्ञेया दुर्भिक्षायासिता भवेत् ॥” इति ज्योतिःशास्त्रे प्रसिद्धाः । इति तट्टीका ॥ विद्युत्, त्रि, (विगता द्युत् कान्तिर्य्यस्य ।) निष्प्रभः । इति मेदिनी । ते, १५५ ॥ (विशिष्टा द्युत् दोप्तिर्यस्येति विग्रहे । विशेषेण दीप्ति- शाली । यथा, ऋग्वेदे । १ । २३ । १२ । “हस्काराद्बिद्युतस्पर्य्यतो जाता अवन्तुनः ॥” “हस्कारात् दीप्तिकारात् विद्युतो विशेषेण दीप्यमानात् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विद्युत्केशः, पुं, (विद्युत इव दीप्तिशालिनः केशा यस्य ।) राक्षसविशेषः । यथा, -- “स कालभगिनीं कान्यां भयां नाम महा- भयाम् । उदावहदमेयात्मा स्वयमेव महामतिः ॥ स तस्यां जनयामास हेती राक्षसपुङ्गवः । पुत्त्रं पुत्त्रवतां श्रेष्ठो विद्युत्केशमिति श्रुतम् ॥” इति रामायणे उत्तरकाण्डे ४ सर्गः ॥ विद्युत्प्रियं, क्ली, (विद्युतः प्रियम् । तदाकर्षक- त्वात् ।) कांस्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विद्युत्त्वान्, [त्] त्रि, (विद्युतः सन्त्यस्मिन्निति । विद्युत् + मतुप् ।) विद्युद्बिशिष्टः । विद्यु-

पृष्ठ ४/३९३

च्छब्दात् वतुप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, मेघ- दूते । ६६ । “विद्युत्त्वन्तं ललितवनिताः सेन्द्रचापं सचित्राः सङ्गीताय प्रहतमुरजाः स्निग्धगम्भीरघोषम् ॥” पुं, पर्व्वतविशेषः । यथा, हरिवंशे । २२८ । ६१ । “विद्युत्त्वान् पर्व्वतः श्रीमानायतः शतयोज- नम् । विद्युतां यत्र सम्पाता निपात्यन्ते नगोत्तमे ॥”) विद्युन्माला, स्त्री, अष्टाक्षरपादच्छन्दोविशेषः । यथा । “मो मो गो गो विद्युन्माला ।” “वासो वल्ली विद्युन्माला वर्हश्रेणी शाक्रश्चापः । यस्मिन्नास्तां तापोच्छित्त्यै गोमध्यस्थः कृष्णा- म्भोदः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ अपि च । “सर्व्वे वर्णा दीर्घा यस्या विश्रामः स्याद्बेदैर्वेदैः । विद्बद्वृन्दैर्वीणावाणि ! व्याख्याता सा विद्यु- न्माला ॥” इति श्रुतबोधः ॥ विद्युन्माली, [न्] पुं, राक्षसविशेषः । यथा । विद्युन्माली नाम कश्चिद्राक्षसो माहेश्वरः तस्मै रुद्रेण सौवर्णं विमानं दत्तं ततोऽर्कस्य पृष्ठतो भ्रमन् विमानदीप्त्या रात्रिं विलोपितवान् ततोऽर्केण निजतेजसा द्रावयित्वा तद्विमानं पातितं तच्छ्रुत्वा कुपिते रुद्रे भयादर्कः पराद्र- वत् ततो रुद्रस्य क्रूरया दृष्ट्या दन्दह्यमानः पतन् वाराणस्यां पतितो लोलार्कनाम्ना विख्यातः । इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ७ अध्याय- टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ अपि च । “धर्म्मस्य पुत्त्रो बलवान् सुषेण इति विश्रुतः । स विद्युन्मालिना सार्द्धं अयुध्यत महाकपिः ॥” इति रामायणे युद्धकाण्डे ४३ सर्गः ॥ विद्रं, क्ली, छिद्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विद्रधिः, पुं, रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । विदरणम् २ हृद्ग्रन्थिः ३ हृद्व्रणः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्र विद्रधेः संप्राप्तिपूर्ब्बकं सामान्यं लक्षण- माह । “त्वग्रक्तमांसमेदांसि प्रदुष्यास्थिसमाश्रिताः । दोषाः शोथं शनैर्षोरं जनयन्त्युश्रिता भृशम् ॥ महामूलं रुजावन्तं वृत्तं वाप्यथवायतम् । स विद्रधिरिति ख्यातो विज्ञेयः षड्विधश्च सः ॥” अस्थिसमाश्रिता दोषा इति वक्ष्यमाणाद्व्रण- शोथाद्विद्रधेर्भेदार्थम् । यतो व्रणशोथे दोषा- णामस्थिसमाश्रयनियमो नास्ति । घोरं व्रण- शोथाद्दारुणम् । आयतं दीर्घम् ॥ * ॥ षड्- विधत्वं विवृणोति । “पृथग्दोषैः समस्तैश्च क्षतेनाप्यसृजा तथा । षण्णामपि हि तेषान्तु लक्षणं संप्रचक्ष्यते ॥” * ॥ तत्र वातिकस्य लक्षणमाह । “कृष्णोऽरुणो वा विषमो भृशमत्यर्थवेदनः । चित्रोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिर्व्वातसम्भवः ॥” विषमो भृशं क्षणमल्पः क्षणं महान् । चित्रो-

त्थानप्रपाकः । चित्रौ नानाविधौ उद्गमप्रपाकौ यस्य सः ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “पक्कोडुम्बरसङ्काशः श्यावो वा ज्वरदाहवान् । क्षिप्रोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिः पित्तसम्भवः ॥” श्लैष्मिकमाह । “शरावसदृशः पाण्डुः शीतस्निग्धोऽल्पवेदनः । चिरोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिः श्लेष्मसम्भवः । तनुपीतसिताश्चैषामास्रावाः क्रमशो मताः ॥” सान्निपातिकमाह । “नानावर्णरुजः स्रावो घाटालो विषमो महान् । विषमं पच्यते वापि विद्रधिः सान्निपातिकः ॥” नाना अनेकविधाः । वर्णाः कृष्णरक्तपाण्डुरूपाः । रुजः तोददाहकण्ड्वादिरूपाः । स्रावाः तनु- पीतसिता यस्य । घाटालः घाटा कृकाटिका- स्यास्ति इति घाटालः । अत्युच्छ्रिताग्र इत्यर्थः । विषमः निम्नोन्नतः । विषमं पच्यते चापि चिराचिरगभीरोत्तानोर्द्ध्वार्द्धभेदेन विषमं यथा स्यात्तथा पच्यते ॥ * ॥ अभिघातजस्यागन्तोः संप्राप्तिपूर्व्वकं लक्षणमाह । “तैस्तैर्भावैरभिहिते क्षते वापथ्यकारिणः । क्षतोष्मा वायुविसृतः सरक्तं पित्तमीरयेत् ॥ ज्वरस्तृष्णा च दाहश्च जायते तस्य देहिनः । आगन्तुविद्रधिर्ह्येष पित्तविद्रधिलक्षणः ॥” तैस्तैर्भावैः काष्ठलोष्टपाषाणादिभिर्हते यथा रक्तस्रावो न भवति तथाभिहते क्षते कृते वा । अथवा खड्गशूलादिभिः क्षते यथा रक्तस्रावो भवति तथा क्षते कृते क्षतोष्मा अत्र क्षतशब्देन हतमात्रमुच्यते । तेनाभिहतक्षतयोरप्युष्मवायु- विसृतः । अभिहतः अभिघातात् क्षते रक्त- क्षयात् कुपितेन वायुना प्रसृतः ईरयेत् कोप- येत् ॥ * ॥ रक्तजमाह । “कृष्णस्फोटावृतः श्यावस्तीव्रदाहरुजाज्वरः । पित्तविद्रधिलिङ्गस्तु रक्तविद्रधिरुच्यते ॥” * ॥ अधिष्ठानविशेषेण लिङ्गविशेषं बोधयितुमाभ्य- न्तरान् विद्रधीनाह । “आभ्यन्तरानतस्तूर्द्ध्वं विद्रधीन् परिचक्ष्यते । गुर्व्वसात्मविरुद्धान्नशुष्कशाकान्नभोजनात् ॥ अतिसञ्चीयव्यायामवेगाधातविदाहिभिः । पृथक् सम्भूय वा दोषाः कुपिता गुल्मरूपि- णम् ॥ वल्मीकवत् समुन्नद्धमन्तः कुर्व्वन्ति विद्रधिम् । गुदे वस्तिमुखे नाभ्यां कुक्षौ वंक्षणयोस्तथा ॥ वुक्कयोः प्लीह्रि यकृति हृदि वा क्लोम्नि वाप्यथ । येषां चिह्रानि जानीयात् बाह्यविद्रधिलक्षणैः । सम्भूय वा मिलित्वा वा समुन्नर्द्धं तदुन्नतम् ॥” * ॥ स्थानविशेषेण रूपविशेषमाह । “गुदे वातनिरोधस्तु वस्तौ कृच्छ्राल्पमूत्रता । नाभ्यां हिक्का तथाटोपः कुक्षौ मारुतकोपनम् ॥ कटीपृष्ठग्रहस्तीव्रो वक्षणोत्थे च विद्रधौ । वुक्कयोः पार्श्वसंकोचः प्लीह्रः श्वासनिरोधनम् ॥ सर्व्वाङ्गप्रग्रहस्तीव्रो हृदि कासश्च जायते । श्वासो यकृति हिक्का च क्लोम्नि पेपीयते पयः ॥”

स्रावमार्गमाह । “नाभेरुपरिजाः पक्वा यान्त्यूर्द्ध्वमितरे त्वधः । अधः स्रुतेषु जीवेच्च स्रुतेषूर्द्ध्वं न जीवति ॥” नाभेरुपरिजा वुक्कादिजाताः । यान्ति स्रवन्ति ऊर्द्ध्वमुखात् । इतरे वस्त्यादिजाः । अधः गुदात् । नाभिजस्तूभाभ्यां मार्गाभ्याम् । तथा च हारीतः । “ऊर्द्ध्वप्रभिन्नेषु मुखान्नराणां प्रवर्त्ततेऽसृक्सहितो हि पूयः । अधःप्रभिन्नेषु तु पायुमार्गाद्- द्बाभ्यां प्रवृत्तिस्त्विह नाभिजेषु ॥” * ॥ साध्यत्वादिकमाह । “अधःस्रुतेषु जीवेत्तु स्रुतेषूर्द्ध्वं न जीवति । हृन्नाभिवस्तिपर्य्याये तेषु भिन्नेषु बाह्यतः । जीवेत् कदाचित् पुरुषो नेतरेषु कदाचन ॥” हृन्नाभिवस्तिपर्य्याये प्लीहक्लोमादिजातेषु । बाह्यतः शस्त्रवैद्यव्यापारेण भिन्नेषु पुरुषः कदाचित् जीवेत् । इतरेषु हृन्नाभिवस्तिजेषु तथा भिन्नेषु न जीवेत् । हृदादीनां मर्म्मत्वात् । अतएव भोजः । “असाध्यो मर्म्मजो ज्ञेयः पक्वोऽपक्वश्च विद्रधिः । सन्निपातोत्थितोऽप्येवं पक्व एव हि वस्तिजः ॥ हृज्जा नाभेरधोजश्च साध्या मर्म्मसमीपतः । अपक्वश्चैव पक्वश्च साध्यो नोपरि नाभितः ॥ आध्मानं बद्धनिष्पन्दं छर्दिहिक्कातृषान्वितम् । रुजाश्वाससमायुक्तं विद्रधिर्नाशयेन्नरम् ॥” * ॥ बाह्यविद्रधीनां साध्यासाध्यत्वमाह । “साध्या विद्रधयः पञ्च विवर्ज्ज्यः सान्निपातिकः । आमं पक्वं विदग्धत्वं तेषां शोथवदादिशेत् ॥” शोथवत् वक्ष्यमाणव्रणशोथवत् ॥ * ॥ अथ विद्रधेश्चिकित्सा । “जलौकापातनं शस्तं सर्व्वस्मिन्नपि विद्रधा । मृदुर्व्विरेको लघ्वन्नं स्वेदः पित्तोत्तरं विना ॥ अपक्वविद्रधौ युञ्ज्याद्व्रणशोथवदौषधम् । वातघ्नमूलकल्कैर्व्वा वसातैलघृतान्वितैः ॥ सुखोष्णो वहृलो लेपः प्रयोज्यो वातविद्रधौ । यवगोधूममुद्गैश्च पिष्टैराज्येन लेपयेत् ॥ विलीयते क्षणेनैव ह्यविपक्वस्तु विद्रधिः । पैत्तिकं विद्रधिं वैद्यः प्रदिह्यात् सर्पिषा युतैः । पयस्योशीरमधुकचन्दनैर्दुग्धपेषितैः ॥ पयस्यानेकार्थत्वात् अत्र क्षीरकाकोली गुणा- धिक्यात् । तस्या अलाभे अश्वगन्धा ग्राह्या । “पञ्चवल्कलकल्केन घृतमिश्रेण लेपयेत् । पिबेद्वा त्रिफलाक्वाथं त्रिवृत्कल्काक्षसंयुतम् ॥ इष्टिकासिकतालोहकीट्टै र्गोशकृता सह । मूत्रैः सुखोष्णैर्लेपन स्वेदयेत् श्लेष्मविद्रधिम् ॥ दशमूलीकषायेण सस्नेहेन घृतेन च । शोथं व्रणं वा कोष्णेन सशूलं परिषेचयेत् ॥ पित्तविद्रधिवत् सर्व्वाः क्रिया निरवशेषतः । विद्रधौ कुशलः कुर्य्यात् रक्ताङ्गस्तु निमित्तयोः ॥ रक्तचन्दनमञ्जिष्ठाविशामधुकगैरिकैः । क्षीरेण विद्रधौ लेपो रक्ताङ्गन्तु निमित्तके ॥

पृष्ठ ४/३९४

कृष्णाजाजी विशाला च धामार्गवफलं तथा । पीतं ह्येते निहन्त्याशु विद्रधीन् कोष्ठसम्भवान् ॥” धामार्गवफलं कोषातकीफलम् । “श्वेतवर्षाभुवो मूलं मूलं वरुणकस्य च । जलेन क्वथितं पीतमन्तर्विद्रधिहृत् परम् ॥ गायत्त्रीत्रिफलानिम्बकटुका मधुकं समम् । त्रिवृत्पटोलमूलाभ्यां चत्वारोऽंशाः पृथक् पृथक् ॥ मसूरान्निस्तुषान् दद्यात् एष क्वाथो घृताज्जयेत् । विद्रधिगुल्मवीसर्पदाहमोहज्वरापहः । तृण्मूर्च्छाच्छर्दिहृद्रोगपित्तासृक्कुष्ठकामलाः ॥” वाग्भटात् । “शिग्रुमूलं जले धौतं पिष्टं वस्त्रेण गालयेत् । तद्रसं मधुना पीत्वा हन्त्यन्तर्विद्रधिं नरः ॥ शोभाञ्जनकनिर्पू हो हिङ्गुसैन्धवसंयुतः । हन्त्यन्तर्विद्रधिं जन्तोः प्रातः प्रातर्निषेवितः ॥” निर्यूहः क्वाथः । इति विद्रध्याधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ विद्रधिनाशनः, पुं, (विद्रधिं रोगविशेषं नाशय- तीति । नश + णिच् + ल्युः ।) शोभाञ्जन- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विद्रवः, पुं, (विद्रवणमिति । वि + द्रु + “ऋदो- रप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) पलायनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १०६ । ३८ । “तैः शरैस्तव सैन्यस्य विद्रवः सुमहानभूत् ॥”) बुद्धिः । इति मेदिनी । वे, ५१ ॥ निन्दा । इति शब्दरत्नावली ॥ क्षरणम् । इति केचित् ॥ (विबाशः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ३४ । १३ । “भौमे कुमारबलपति- सैन्यानां विद्रवोऽग्निशस्त्रभयम् ॥”) विद्रावः, पुं, विद्रवः । विपूर्ब्बद्रुधातोर्घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विद्रावितं, त्रि, (वि + द्रु + णिच् + क्तः ।) पला- यितम् । यथा, -- “विद्राविते भूतगणे ज्वरस्तु त्रिशिराभ्ययात् ॥” इति श्रीभागवते बाणयुद्धम् ॥ विद्रुतः, त्रि, (वि + द्रु + क्तः ।) प्राप्तद्रवीभाव- घृतादिः । तत्पर्य्यायः । विलीनः २ द्रुतः ३ । इत्यमरः ॥ पलायितश्च ॥ (यथा, रघुः । ११ । ४४ । “विद्रुतक्रतुमृगानुसारिणं येन बाणमसृजत वृषध्वजः ॥” पीडितः । यथा, मनुः । ७ । ३ । “अराजके हि लोकेऽस्मिन्सर्व्वतो विद्रुते भयात् । रक्षार्थमस्य सर्व्वस्य राजानमसृजत् प्रभुः ॥”) वद्रुमः, पुं, (विशिष्टो द्रुमः । यद्बा, विशिष्टो द्रुर्वृक्षोऽस्त्यस्येति । “द्युद्रुभ्यां मः ।” ५ । २ । १०८ । इति मः ।) प्रबालः । (यथा, ऋतु- संहारे । ६ । १७ । “आमूलतो विद्रुमरागताम्राः सपल्लवं पुष्पचयं दधानाः । कुर्व्वन्त्यशोका हृदयं सशोकं निरीक्ष्यमाणा नवयौवनानाम् ॥”)

रत्नवृक्षः । इति मेदिनी । मे, ५३ ॥ (यथा, रघुः । १३ । १३ । “तवाधरस्पर्द्धिषु विद्रुमेषु पर्य्यस्तमेतत् सहसोर्म्मिवेगात् । ऊर्द्ध्वाङ्कुरप्रोतमुखं कथञ्चित् क्लेशादपक्रामति शङ्खयूथम् ॥”) विद्रुमलता, स्त्री, (विद्रुम इव लता ।) नलीनाम- गन्धद्रव्यम् । इत्यमरः ॥ विद्रुमलतिका, स्त्री, (विद्रुमलता । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) नलिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ विद्वत्कल्पः, त्रि, (विद्वस् + कल्पः ।) ईषदूनो विद्बान् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ विद्वत्तमः, त्रि, (विद्वस् + तमः ।) अयमेषामति- शयेन विद्वान् । इति व्याकरणम् ॥ विद्वत्तरः, त्रि, (विद्वस् + तर ।) अयमनयोरति- शयेन विद्बान् । इति व्याकरणम् ॥ विद्वद्देशीयः, त्रि, (ईषदूनो विद्बान् । विद्बस् + देशीयर् ।) विद्वत्कल्पः । इति व्याकरणम् ॥ विद्वद्देश्यः, त्रि, (ईषदूनो विद्वान् । विद्वस् + देश्यः ।) विद्वत्कल्पः । इति मुग्धबोधव्याकर- णम् ॥ विद्वान्, [स्] त्रि, (वेत्तीति । विद् + शतृ । “विदेः शतुर्वसुः ।” ७ । १ । ३६ । इति शतुर्वसुरादेशः ।) आत्मवित् । प्राज्ञः । पण्डितः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । १ । ९७ । “ब्राह्मणेषु तु विद्वांसो विद्वतसु कृतबुद्धयः । कृतबुद्धिषु कर्त्तारः कर्त्तृषु ब्रह्मवेदिनः ॥”) विद्विषः, पुं, (विशेषेण द्वेष्टीति । वि + द्बिष् + इगुपधेति कः ।) शत्रुः । विद्वेषके, त्रि । विपूर्ब्बकद्विषधातोः कप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विद्वेषः, पुं, (वि + द्विष् + घञ् ।) शत्रुता । तत्- पर्य्यायः । वैरम् २ विरोधः ३ । इत्यमरः ॥ अनुशयः ४ द्वेषः ५ समुच्छ्रयः ६ वैरत्वम् ७ । इति जटाधरः ॥ द्वेषणम् ८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६०२ । “सुभग स्वभवनभित्तौ भवता संमर्द्य पीडिता सुतनुः । सा पीडयैव जीवति दधती वैद्येषु विद्बेषम् ॥”) विद्वेषकः, त्रि, विद्वेष्टा । द्वेषकर्त्ता । विरोधकः । वैरी । विद्वेष्टीति विपूर्ब्बद्विषधातोर्णक(ण्वुल्) प्रत्यथेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ७३ । १४ । “न मित्रध्रुङ्नैकृतिकः कृतघ्नः शठोऽनृजुर्धर्म्मविद्वेषकश्च ॥”) विद्वेषणं, क्ली, विद्वेषः । विपूर्ब्बद्बिंषधातोरनट् (ल्युट्)प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १९५ । ३ । “विद्वेषणं परमं जीवलोके कुर्य्यान्नः पार्थिव याच्यमानः । तत्त्वां पृच्छामि कथयन्तु राजन् दद्याद्भवान् दयितञ्च मेऽद्य ॥”)

अभिचारकर्म्मविशेषः । तस्य विहितदिनादि यथा, -- “सूर्य्योदयं समारभ्य घटिकादशकं क्रमात् । ऋतवः स्युर्व्वसन्ताद्या अहोरात्रं दिने दिने ॥ वसन्तग्रीष्मवर्षाश्च शरद्धेमन्तशैशिराः । हेमन्तः शान्तिके प्रोक्तो वसन्तो वश्यकर्म्मणि ॥ शिशिरः स्तम्भने ज्ञेयो विद्वेषे ग्रीष्म ईरितः । पौर्णमासी मन्दभानुयुक्ता विद्वेषकर्म्मणि ॥ वश्यं पूर्ब्बेऽह्नि मध्याह्ने विद्वेषोच्चाटनं तथा । शान्तिपुष्ठी दिनस्यान्ते सन्ध्याकाले च मारणम् ॥ कुर्य्याच्च स्तम्भनं कार्य्यं हर्य्यक्षवृश्चिकोदये । द्बेषोच्चाटादिकं कर्म्म कुलीरे वा तुलोदये ॥” भूतोदयनियममाह । “जलं शान्तिविधौ शस्तं वश्ये वह्निरुदीरितः । स्तम्भने पृथिवी शस्ता विद्बेषे व्योम कीर्त्ति- तम् ॥” दिङ्नियममाह । “याम्ये रक्षसि विद्वेषं शान्तिं वारुणवायवे ॥” नक्षत्रनियममाह । “विद्वेषोच्चाटनं वह्रिवायुयोगे च कारयेत् ॥ * ॥ अथ विद्वेषणं वक्ष्ये मिथो विद्वेषणं रिपोः । करणीयं महेशानि ! यदुक्तं मालिनीमते ॥ अन्योन्ययुद्धसंरम्भरुषितौ समरे युतौ । तदीयनखरोड्डीनधूलिमादाय साधकः ॥ धूलिना तेन विद्वेषस्ताडनादभिजायते ॥ * ॥ परस्परं रिपोर्व्वैरं मित्रेण सह निश्चितम् । महिषाश्वपुरीषाभ्यां गोमूत्रेण समालिखेत् ॥ यस्य नाम तयोः शीघ्र विद्वेषश्च परस्परम् । रक्तेन महिषाश्वेन श्मशानवस्त्रके लिखेत् ॥ यस्य नाम भवेत्तस्य काकपक्षेण लेखितम् । वेष्टयेत् द्बिजचाण्डालकेशैरेकतरैस्ततः ॥ गर्त्ते आमशरावन्तु पितृकाननमध्यतः । षट्कोणचक्रमध्ये तु रिपोर्नामसमन्वितम् ॥ मन्त्रराजं प्रवक्ष्यामि महाभैरवसंज्ञकम् । ॐ नमो महाभैरवाय रुद्ररूपाय श्मशान- वासिने अमुकामुकयोर्व्विद्वेषं कुरु कुरु सुरु सुरु हुँ हुँ फट् । एतन्मन्त्रं लिखेत्तत्र विद्वेषो जायते ध्रुवम् ॥” इति षट्कर्म्मदीपिका ॥ (विशेषेण द्वेष्टीति । वि + द्विष + ल्युः । विद्वे- षके, त्रि । यथा, हरिवंशे । २८ । ३० । “नास्ति-वादार्थशास्त्रं हि धर्म्मविद्वेषणं परम् ॥” तथा च महाभारते । १३ । १२६ । २ । “ब्राह्मणानां परीवादो मम विद्वेषणं महत् । ब्राह्मणैः पूजितैर्नित्यं पूजितोऽहं न संशयः ॥”) विद्वेष(षि)णी, स्त्री, स्त्रीविशेषः । यथा, -- “विद्वेषणी तु या कन्या भृकुटीकुटिलानना । तस्या द्वौ तनयावास्तामयकारप्रकाशकौ ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे दुःसहवंशोत्पत्तिः ॥ विद्वेषी, [न्] त्रि, (विशेषेण द्वेष्टीति । वि + द्बिष् + णिनिः ।) यद्वा, विद्वेषशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्य- येन निष्पन्नः । विद्वेषविशिष्टः । वैरी । (यथा, महाभारते । १३ । १४५ । ५८ । “अपरे स्वल्पविज्ञाना धर्म्मविद्वेषिणो नराः । ब्राह्मणान् वेदविदुषो नेच्छन्ति परिसर्पितुम् ॥”)