शब्दकल्पद्रुमः/शव

पृष्ठ ५/०३६

शव, विकारे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) शवति चित्तं कामः । इति दुर्गादासः ॥ शवं, क्ली, (शवति गच्छतीति । शव + अच् ।) जलम् । इति मेदिनी ॥ शवः, पुं, क्ली, (शवति दर्शनेन चित्तं विकरो- तीति । शव विकारे + अच् ।) मृतशरीरम् । तत्पर्य्यायः । कुणपः २ । इत्यमरः ॥ क्षिति- वर्द्धनः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ मृतकम् ४ । इति वराहपुराणम् ॥ * ॥ तद्दाहविधिर्यथा, -- “नष्टसंज्ञं समुद्दिश्य ज्ञात्वा मृत्युवशं गतम् । महावनस्पतिं गत्वा गन्धांश्च विविधानपि ॥ घृततैलसमायुक्तं कृत्वा वै देहशोधनम् । तेजो व्यपकरं चास्य तत् सर्व्वं परिकल्प्य च ॥ दक्षिणायां शिरः कृत्वा सलिले तं निधाय च । तीर्थाद्यावाहनं कृत्वा स्नापनं तस्य कारयेत् ॥ गयादीनि च तीर्थानि ये च पुण्याः शिलो- च्चयाः । कुरुक्षेत्रञ्च गङ्गा च यमुना च सरिद्वरा ॥ कौशिकी च पयोष्णी च सर्व्वपापप्रणाशिनो । गण्डकी भद्रनामा च सरयूर्बलदा तथा ॥ वनानि नव वाराहं तीर्थं पिण्डारकं तथा । पृथिव्यां यानि तीर्थानि चत्वारः सागरास्तथा ॥ सर्व्वाणि मनसा ध्यात्वा स्नानमेवन्तु कारयेत् । प्राणाद्गतन्तु तं ज्ञात्वा चितां कृत्वा विधानतः ॥ तस्या उपरि तं स्थाप्य दक्षिणाग्रं शिरस्तथा । देवानग्निमुखान् ध्यात्वा गृह्यहस्ते हुताशनम् ॥ प्रज्वाल्य विधिवत्तत्र मन्त्रमेतदुदीरयेत् । कृत्वा सुदुष्करं कर्म्म जानता वाप्यजानता ॥ मृत्युकालवशं प्राप्य नरः पञ्चत्वमागतः । धर्म्माधर्म्मसमायुक्तो लोभमोहसमावृतः ॥ दह एतस्य गात्राणि देवलोकाय गच्छतु । एवमुक्त्वा ततः शीघ्रं कृत्वा चैव प्रदक्षिणम् ॥ ज्वलमानं तदा वह्निं शिरःस्थाने प्रदापयेत् । चातुर्व्वर्णेषु संस्कारमेवं भवति पुत्त्रक । गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य विनिवर्त्तयेत् ॥ मृतनाम ततोद्दिश्य दद्यात् पिण्डं महीतले । तदाप्रभृति चाशौचं दैवकर्म्म न कारयेत् ॥” इति वाराहे श्राद्धोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ अन्यत् दाहशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ तस्य स्पर्शे दोषो यथा, -- वाराह उवाच । “स्पृष्ट्वा तु मृतकं भद्रे नरं पञ्चत्वमागतम् । मम शास्त्रं बहिः कृत्वा यः श्मशानं प्रपद्यते ॥ पितरस्तस्य सुश्रोणि आत्मानञ्च पितामहाः । श्मशाने जम्बुका भूत्वा भक्षयन्तः शवांस्तथा ॥ ततो हरेर्व्वचः श्रुत्वा कर्म्मकामा वसुन्धरा । उवाच मधुरं वाक्यं सर्व्वलोकहिताय वै ॥ धरण्युवाच । तव नाथ प्रपन्नानां क्व पापं विद्यते प्रभो । प्रायश्चित्तञ्च मे ब्रूहि येन मुच्यति किल्वि- षात् ॥

वाराह उवाच । शृणु सुन्दरि ! तत्त्वेन यन्मां त्वं परिपृच्छसि । कथयिष्यामि ते हीदं शोभनं पापनाशनम् ॥ एकाहारं दिनान् सप्त त्रिदिनं चाप्युपोषितः । पञ्चगव्यं ततः पीत्वा शीघ्रं मुच्यति किल्वि- षात् ॥ शवे स्पृष्टेऽपराधस्य एष ते कथितो विधिः । सर्व्वथा वर्जनीयो वै सर्व्वभागवतेन तु ॥ य एतेन विधानेन प्रायश्चित्तं समाचरेत् । विमुक्तः सर्व्वपापेभ्यः अपराधो न विद्यते ॥” अपि च । वराह उवाच । “स्पृष्ट्वा तु मृतकं देवि ! यो मत्क्षेत्रेषु तिष्ठति । शतं वर्षसहस्राणि गर्भेषु परिवर्त्तते ॥ दश वर्षसहस्राणि चण्डालश्चैव जायते । अन्धः सप्तसहस्राणि मण्डूकश्च शतं समाः ॥ मक्षिका त्रीणि वर्षाणि टिट्टिभैकादशं समाः । दश वै सप्त चान्यानि कृकलासो भवेत् समाः ॥ हस्ती वर्षशतञ्चैव खरो द्वात्रिंशको भवेत् । मार्ज्जारो नव वर्षाणि वानरो दश पञ्च च ॥ एवं स चात्मदोषेण मम कर्म्मपरायणः । प्राप्नोति सुमहद्दुःखं देवि ! एवं न संशयः ॥ ततो हरेर्व्वचः श्रुत्वा दुःखेन परिपृच्छति । सर्व्वसंसारमोक्षाय प्रत्युवाच वसुन्धरा ॥ किमिदं भाषसे देव मानुषाणां दुरासदम् । वाक्यं भीषणकञ्चैव मम कर्म्मप्रतोदकम् ॥ आचाराच्च परिभ्रष्टस्तव कर्म्मपरायणः । तरन्ति येन दुर्गाणि प्रायश्चित्तं तथा वद ॥ श्रुत्वा पृथ्व्यास्ततो वाक्यं लोकनाथो जनार्द्दनः । धर्म्मसंरक्षणार्थाय प्रत्युवाच वसुन्धराम् ॥ वराह उवाच । स्पृष्ट्वा तु मृतकं भूमे मम कर्म्मपरायणः । एकाहारं ततस्तिष्ठेत् दिनानि दश पञ्च च ॥ तत एवं विधिं कृत्वा पञ्चगव्यं तु प्राशयेत् । शुद्धभावं विशुद्धात्मा कर्म्मणा च न लिप्यते ॥ एतत्ते कथितं देवि स्पृष्ट्वा मृतकमेव च । दोषञ्चैव विबुध्याथ यत्त्वया पूर्व्वपृच्छतम् ॥ य एतेन विधानेन प्रायश्चित्तं समाचरेत् । अपराधविनिर्मुक्तो मम लोकं स गच्छति ॥” इति वाराहे मृतदर्शनस्पर्शनप्रायश्चित्तनामा- ध्यायः ॥ * ॥ शवानुगमनाशौचं यथा । कूर्म्म- पुराणम् । “प्रेतीभूतं द्विजं विप्रो योऽनुगच्छति कामतः । स्नात्वा सचेलं स्पृष्ट्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ एकाहात् क्षत्त्रिये शुद्धिर्वैश्ये च स्यात् द्ब्यहेन तु । शूद्रे दिनत्रयं प्रोक्तं प्राणायामशतं पुनः ॥” एतच्च घृतप्राशनं शुद्धिहेतुत्वान्नियमपरम् । न तु प्रायश्चित्तवद्भोजनाभावपरम् । तत्र तप- स्त्वात्तथा । अनुः सहार्थः । यत्तु याज्ञवल्क- वचनम् । “ब्राह्मणेनानुगन्तव्यो न तु शूद्रः कथञ्चन ।

अनुगम्याम्भसि स्नात्वा स्पृष्ट्वाग्निं घृतभुक् शुचिः ॥” तत्प्रमादादनुगमने कथञ्चनेत्यभिधानात् । अम्भसि न तूद्धृतोदके ॥ * ॥ शूद्रस्य ब्राह्मण- शववहने दोषो यथा, -- “मृतब्राह्मणदेहांश्च दैवात् शूद्रा वहन्ति चेत् । पदप्रमाणवर्षञ्च तेषाञ्च नरके स्थितिः ॥ ततस्तेषाञ्च साहाय्यं करोति हरिरूपिणी । ददाति मुक्तिं तेभ्योऽपि क्रमेण च कृपामयी ॥ जन्म पुण्यवतां गेहे कारयित्वा च भारते । स्थानं ददाति वैकुण्ठे निश्चितं जन्मभिस्त्रिभिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४४ अध्यायः शवदषितगृहजलाशयादीनां शुद्धिर्यथा, -- ब्रह्मपुराणम् । “येषामभक्ष्यं मांसञ्च तच्छरीरैर्युतञ्च यत् । वापीकूपतडागेषु जलं सर्व्वञ्च दुष्यति ॥” तच्छरीरैर्मृतशरीरैः । उत्तरवचने कुणपग्रह- णात् । यथा, -- “सकुणपं सकर्द्दमं तेभ्यस्तोयमपास्य तत् । प्रक्षिपेत् पञ्चगव्यञ्च समन्त्रं सर्व्वशुद्धिकृत् ॥ अपास्य कुणपं तेभ्यो बहुतोयेभ्य एव वा । शतं षष्ट्यथवा त्रिंशत् तोयकुम्भान् समुद्धरेत् ॥” वापी ससोपाना । निःसोपानः कूपः । तडागः पद्माकरः । शतादिजलाल्पत्वाद्यपेक्षया अत्य- ल्पस्य सर्व्वोद्धारणाभिधानात् । एवं मरण- समये गृहान्निःसार्य्यते अन्यथा गृहस्य दुष्टता स्यात् ॥ यथा, बृहन्मनुः । “श्वशूद्रपतिताश्चान्त्या मृताश्चेद्द्विजमन्दिरे । शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं यथा ॥ दशरात्राच्छुनि प्रेते मासाच्छूद्रे भवेच्छुचिः । द्वाभ्यान्तु पतिते गेहे अन्त्ये मासचतुष्टयात् । अत्यन्त्ये वर्ज्जयेद्गेहमित्येवं मनुरब्रवीत् ॥” द्बाभ्यां मासाभ्यां माससन्दंशपाठात् । अन्त्यो म्लेच्छः । अत्यन्त्यः श्वपाकः । इति वाचस्पति- मिश्राः ॥ यमः । “द्बिजस्य मरणे वेश्म विशुध्यति दिनत्रयात् । दिनैकेन बहिर्भूमिरग्निप्रोक्षणलेपनैः ॥” * ॥ यथोक्तकालानन्तरकर्त्तव्यमाह सम्बर्त्तः । “गृहशुद्धिं प्रवक्ष्यामि अन्तस्थशवदूषिते ॥ प्रोत्सृज्य मृण्मयं पात्रं सिद्धमन्नं तथैव च । गृहादपास्य तत् सर्व्वं गोमयेनोपलेपयेत् । गोमयेनोपलिप्पाथ छागेनाघ्रापयेद्बुधः ॥ ब्राह्मणैर्मन्त्रपूतैश्च हिरण्यकुशवारिभिः । सर्व्वमभ्युक्षयेद्बेश्म ततः शुध्यत्यसंशयः ॥” अत्र मन्त्रानादेशे गायत्त्री । देवलः । “पञ्चधा वा चतुर्धा वा भूरमेध्या विशुध्यति । दुष्टा द्विधा त्रिधा वापि शुध्यते मलिनैकधा ॥ दहनं खननं भूमेरुपलेपनवापने । पर्य्यण्यवर्षणञ्चापि शौचं पञ्चविधं स्मृतम् ॥ प्रसूते गर्भिणी यत्र म्रियते यत्र मानुषः । चाण्डालैरूषितं यत्र यत्र विन्यस्यते शवः ॥ विण्मूत्रोपहतं यच्च कुणपो यत्र दृश्यते ।

पृष्ठ ५/०३७

एवं कश्मलभूयिष्ठा भूरमेध्याति कथ्यते ॥ कृमिकीटपदक्षेपैर्दूषिता यत्र मेदिनी । एप्सया कर्षणैः क्षिप्ता वान्तैर्व्वा दुष्टतां व्रजेत् ॥ नखदन्ततनूजत्वक्तुषपांशुरजोमलैः । भस्मपङ्कतृणैर्व्वापि प्रच्छन्ना मलिना भवेत् ॥” वापनं मृदन्तरेण पूरणम् । ऊषितं वासः । एप्सा घनीभूतश्लेष्मादि । चतुर्द्धादौ पञ्चानां मध्ये यथासम्भवं ग्रहणम् । अङ्गिराः । “शौचं सहस्ररोमाणां वाय्वग्न्यर्केन्दुरश्मिभिः । रेतस्पृष्टं शवस्पृष्टमाविकं नैव दुष्यति ॥” सहस्ररोमाणां कम्बलानाम् । इति शुद्धि- तत्त्वम् । शवकाम्यः, पुं, (शवः काम्यो यस्य ।) कुक्कुरः । इति शब्दरत्नावली ॥ शवयानं, क्ली, (शवस्य यानम् ।) शववहनार्थ- खट्टा । मडार खाट इति भाषा । तत्पर्य्यायः । काष्ठमल्लः २ । इति हारावली ॥ खोटः ३ खाटी ४ खाटिका ५ शवरथः ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ शवरः, पुं, (शव + बाहुलकादरः । यद्वा, शवं राति गृह्णातीति । रा + कः ।) म्लेच्छजाति- विशेषः । इत्यमरः ॥ मयूरपुच्छपरिधानो म्लेच्छः किरातः । पत्रपरिधानः शवरः । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ पानीयम् । शिवः । इति मेदिनी ॥ शास्त्रविशेषः । हस्तः । इत्युणादि- कोषः ॥ शवरथः, पुं, (शवस्य रथः ।) शवयानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शवरलोध्रः, पुं, श्वेतलोध्रः । इति रत्नमाला ॥ शवरालयः, पुं, (शवरस्यालयः ।) शवरगृहम् । तत्पर्य्यायः । पक्वणः २ । इत्यमरः ॥ पक्कणः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ शवरावासः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ शवरावासः, पुं, (शवरस्यावासः ।) शवरालयः । इति हेमचन्द्रः ॥ श(ब)वलः, पुं, (शप आक्रोशे + “शपेर्ब्बश्च ।” उणा० १ । १०७ । इति कलः बश्चान्तादेशः ।) कर्व्वुरवर्णः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २३ । २४ । “अङ्गञ्च मलपङ्केन संछन्नं शवलस्तनम् ॥”) शवला, स्त्री, (शवल + स्त्रियां टाप् ।) शवलवर्णा गौः । इत्यमरभरतौ ॥ शवली, स्त्री, (शवलयोगादन्यतो ङीष् ।) शवल- वर्णा गौः । इत्यमरभरतौ ॥ शवसानः, पुं, पथिकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वैदिकपदोऽयम् । शवधातोरौणादिकसानच्- प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ शश, प्लवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) शशी शशिशुशीः शशन्निति किरातयमकात् । शशति भेकः प्लवेन गच्छ तीत्यर्थः । तृ फल भज इत्यत्र वर्ज्जनमस्यैव । दन्त्यान्तोऽयमपीत्येके । इति दुर्गादासः ॥

शशः, पुं, (शशति प्लवेन गच्छतीति । शश + अच् ।) मृगविशेषः । इत्यमरः ॥ शशारु इति खरगोश इति च भाषा ॥ (यथा, मनौ । २ । २७० । “शशकूर्म्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥”) अस्य मांसगुणाः । स्वादुत्वम् । कषायत्वम् । मलबद्धकारित्वम् । शीतत्वम् । लघुत्वम् । शोथातीसारपित्तरक्तनाशत्वम् । रूक्षत्वञ्च । इति राजवल्लभः । अपि च । “शशमांसं त्रिदोषघ्नं दीपनं श्वासकासनुत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्यच्च । “शशः शूली लोमकर्णो विलेशयः प्रकीर्त्तितः । शशः शीतो लधुर्ग्राही रूक्षः स्वादुः सदा हितः ॥ वह्निकृत् कफपित्तघ्नो वातसाधारणः स्मृतः । ज्वरातीसारशोषास्रश्वासामयहरश्च सः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ श्राद्धेऽस्य मांसस्य दानफलं यथा, -- “हविष्यान्नेन वै मासं पायसेन च वत्सरम् । मात्स्यहारिणकौरभ्रशाकुनिच्छागपार्षतैः ॥ ऐणरौरववाराहशाशैर्मांसैर्यथाक्रमम् । मासवृद्ध्याभितृप्यन्ति दत्तेनेह पितामहाः ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ विष्णवे एतन्मांसस्य देयत्वं यथा, -- “मार्गं मांसं तथा च्छागं शाशं समनुयुज्यते । एतानि हि प्रियाणि स्युः प्रयोज्यानि वसुन्धरे ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ चन्द्रलाञ्छनः । इति धरणिः ॥ वोलः । लोध्रः । मनुष्यविशेषः । इति मेदिनी ॥ स तु चतुर्व्विध- पुरुषान्तर्गतपुरुषविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “मृदुवचनसुशीलः कोमलाङ्गः सुकेशः सकलगुणनिधानः सत्यवादी शशोऽयम् ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ शशकः, पुं, (शश + स्वार्थे कन् ।) शशः । यथा, “शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्म्मश्च पञ्चमः । भक्ष्याः पञ्चनखेष्वेते न भक्ष्याश्चान्यजातयः ॥” इति स्मृतिः ॥ शशधरः, पुं, (शशस्य धरः ।) चन्द्रः । (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “इदं वक्त्रं साक्षाद्विरहितकलङ्कः शशधरः ॥”) कर्पूरः । इत्यमरः ॥ शशप्लुतकं, क्ली, नखाघातः । इति शब्दमाला ॥ शशबिन्दुः, पुं, विष्णुः । राजविशेषः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । १ । २२५ । “रामं दाशरथिञ्चैव शशबिन्दुं भगीरथम् ॥”) स तु चित्ररथपुत्त्रः । इति पुराणम् ॥ शशभृत्, पुं, (शशं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ७३ । २५९ । “गृहीतो राजशशभृत् वैद्यासाध्येन यक्ष्मणा ॥”) शशभृद्भृत्, पुं, (शशभृतं चन्द्रं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् ।) शिवः । यथा, --

“आत्मानं योगनिद्राञ्च चिन्तयित्वा मन- स्विनी । दक्षिणे स्वशरीरस्य भागार्द्धं शशभृद्भृतः ॥” इति कालिकापुराणे ४४ अध्यायः ॥ शशलोम, [न्] क्ली, (शशस्य लोम ।) शशकस्य रोम । तत्पर्य्यायः । शशोर्णम् २ । इत्यमरः ॥ (पुं, तन्नामकराजः । यथा, महाभारते । १५ । २० । १४ । “शशलोमा स राजासीत् राजन् परम- धार्म्मिकः ॥”) शशशिम्बिका, स्त्री, जीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ शशस्थली, स्त्री, अन्तर्व्वेदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सा च गङ्गायमुनयोर्मध्यदेशः । अधुना दोयाव इति नाम्ना ख्यातः ॥ शशाङ्कः, पुं, (शशोऽङ्क श्चिह्नं अङ्के क्रोडे वा यस्य ।) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १८ । ३९५ ॥ “स जनैर्द्ददृशे तत्र शिखरे ज्वलितौषधौ । शशाङ्कैव पूर्व्वाद्रेरुदयस्थो विदूषकः ॥”) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शशाण्डुलिः, स्त्री, कर्कटीभेदः । तत्पर्य्यायः । बहु- फला २ तण्डुली ३ क्षेत्रसम्भवा ४ क्षुद्राम्ला ५ लोमशफला ६ धूम्रा ७ वृत्तफला ८ । अस्या गुणाः । “शशाण्डुलि स्तिक्तकटुश्च कोमला कट्वम्लयुक्ता मधुरा कफापहा । पाके तु साम्ला मधुरा विदाहकृत् कफे तु शुष्का रुचिकृच्च दीपनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ शशादः, पुं, (शशमत्तीति । अद + अच् ।) श्येन- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इक्षाकुपुत्त्रः । यथा, महाभारते । ३ । २२१ । १ । “इक्षाकौ संस्थिते राजन् शशादः पृथिवी- मिमाम् । प्राप्तः परमधर्म्मात्मा सोऽयोध्यायां नृपोऽभवत् ॥” अस्य विकुक्षिरिति नाम आसीत् । अयं हि पित्रनुज्ञातः श्राद्दार्थं मांसमानेतुं वनं गतः मृगान् व्यापादयामास । ततोऽतिश्रान्तः क्षुत्- परीत एकं शशमभक्षत् अतोऽस्य शशाद इति नाम अजायत । एतद्बिवरणं भागवते । ९ । ६ अध्याये तथा विष्णुपुराणे ४ । २ अध्याये च द्रष्टव्यम् ॥) शशादनः, पुं, (शशमत्तीति । अद + ल्युः ।) श्येनपक्षी । इत्यमरः ॥ शशिकला, स्त्री, पञ्चदशाक्षरपादच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “गुरुनिधनमनु लघुरिह शशिकला । मलयजतिलकसमुदितशशिकला व्रजयुवतिलसदलिकगगनगता । सरसिजनयनहृदयसलिलनिधिं व्यतनुत विततरभसपरितरलम् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥

पृष्ठ ५/०३८

(शशिनः कला । चन्द्रकला । यथा, -- “कमलिनी मलिनी दिवसात्यये शशिकला विकला क्षणदाक्षये । इति विधिर्व्विदधे प्रमदामुखम् भवति विज्ञतमः क्रमशो जनः ॥” इत्युद्भटः ॥) शशिकान्तं, क्ली, (शशी कान्तो यस्य ।) कुमुदम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शशिकान्तः, पुं, (शशी कान्तो यस्य ।) चन्द्रकान्त- मणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यथा, बृहत्- सहितायाम् । ८० । ४ । “वैदूर्य्यविपुलकविमलक- राजमणिस्फटिकशशिकान्ताः ॥”) शशिध्वजः, पुं, (शशी ध्वजे यस्य ।) भल्लाटपुर- राजः । यथा, -- “ततः शशिध्वजो राजा युद्धादाहूय पुत्त्रकान् । सुशान्ताया मतिं बुद्ध्वा रमां प्रादात् स कल्कये ॥ विशाखयूपभूपाश्च रुचिराश्वश्च संयुगम् । शय्याकर्णनृपेणापि भल्लाटं पुरमाययुः ॥” इति कल्किपुराणे २५ अध्यायः ॥ शशिप्रभं, क्ली, (शशिनः प्रभेव प्रभा यस्य ।) कुमुदम् । इति शब्दमाला ॥ मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ चन्द्रप्रभायुक्ते, त्रि ॥ (चन्द्रप्रभा- सदृशे च, त्रि । यथा महामारते । १ । ९६ । ४ । “तस्या वासः समुद्धूतं मारुतेन शशिप्रभम् ॥”) शशिप्रभा, स्त्री, (शशिनः प्रभा ।) ज्योत्स्ना । इति जटाधरः ॥ शशिभूषणः, पुं, (शशी भूषणं यस्य ।) शिवः । इति शशिशेखरशब्ददर्शनात् ॥ शशिलेखा, स्त्री, चन्द्रकला । गुडूची । बृत्तभेदः । इति मेदिनी ॥ तद्वृत्तस्य लक्षणादि यथा, -- “म्रौ मो यौ चेत् भवेतां सप्ताष्टकैश्चन्द्रलेखा । विच्छेदे ते मुरारे पाण्डुप्रकाशा कृशाङ्गी म्लानच्छायं दुकूलं न भ्राजते बिभ्रती सा । राधाम्भोदस्य मध्ये लीला यथा चन्द्रलेखा किञ्चार्त्ता त्वां स्मरन्ती धत्ते ध्रुवं जीवयोगम् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ शशिवाटिका, स्त्री, पुनर्नवा । इति राज- निर्घण्टः ॥ शशिशेखरः, पुं, (शशी शेखरे यस्य ।) शिवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १ । २२ । “तस्याः स्तुतिवचो हृष्टस्तामङ्कमधिरोप्य सः । किन्ते प्रियं कारोमीति बभाषे शशिशेखरः ॥”) बुद्धभेदः । तत्पर्य्यायः । हेरम्बः २ हेरुकः ३ चक्रसम्बरः ४ देवः ५ वज्रकपाली ६ निशुम्भी ७ वज्रटीकः ८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शशी, [न्] पुं, (शशोऽस्यास्तीति । शश + इनिः ।) चन्द्रः । यथा, -- ‘हिमांशुश्चन्द्रमाश्चन्द्रः शशी चन्द्रो हिमद्युतिः ॥’ भरतधृतशब्दार्णवः ॥ (यथा च हितोपदेशे ।

“शशिनस्तुल्यवंशोऽपि निर्द्धनः परिभूयते ॥”) अर्हद्ध्वजाविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शशोर्णं, क्ली, (शशस्य उर्णा । अभिधानात् क्ली- वत्वम् ।) शशस्य लोम । इत्यमरः ॥ शश्वत्, व्य, (शश + बाहुलकाद्बत् ।) पुनःपुनः । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतायाम् । ६ । ३१ । “क्षिप्रं भवति धर्म्मात्मा शश्वच्छान्तिं निय- छति ॥”) शष, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) शषति । इति दुर्गादासः ॥ शष्कुलः, पुं, छित्तिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ डर- करम्चा इति भाषा ॥ शष्कुली, स्त्री, (शष्कुल + गौरादित्वात् ङीष् ।) तिलतण्डुलमाषमिश्रितयवागुः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ कर्णरन्ध्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ मत्स्यभेदः । सौरी । इति हिन्दी भाषा । अस्या गुणाः । “शष्कुली ग्राहिणी हृद्या मधुरा तुवरा स्मृता ।” इति भावप्रकाशः ॥ (पिष्टकविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । २२८ । ६२ । “पायसं कृसरं मांसमपूपानथ शष्कुलीः ॥”) शष्पं, क्ली, (शष हिंसायाम् + “खष्पशिल्पशष्प- वाष्परूपपर्पतल्पाः ।” उणा० ३ । २९ । इति षत्वं निपात्यते ।) बालतृणम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुवंशे । २ । २६ । “गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश ॥”) शस, उ वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, शसित्वा शस्त्वा । इति दुर्गादासः ॥ शस, इ ङ आशिषि । आङ्पूर्व्वकोऽयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, आशंस्यते । ङ, आशंसते । आशीरिष्टार्थ- शंसनम् । इच्छायामित्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ शसनं, क्ली, (शस + ल्युट् ।) यज्ञार्थपशुहननम् । इति शसनशब्दटीकायां रामाश्रमः ॥ (शस्यते हन्यतेऽत्र इत्यधिकरणे ल्युटि हत्यास्थानम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८९ । १४ । “मित्रक्रुवो यच्छसनेन गावः ।” “शसने विशसनस्थाने ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शस्कुली, स्त्री, पिष्टकविशेषः । पुली पिटा इति भाषा । (यथा, महाभारते । ७ । ६२ । ७ । “मोदकान् पूरिकापूपान् धानाधमक- शस्कुलीः ॥”) अस्या गुणाः । “पर्पटा लघवो रूक्षाः शस्कुल्यः कफपित्तलाः ॥” काञ्जिकयुक्ततिलशस्कुली त्याज्या यथा, -- “मांसैरिक्षुविकारांश्च काञ्जिकैस्तिलशस्कुलीम् । मूलकं माषसूपेन मधुना च न भक्षयेत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥

वृथा तद्भक्षणप्रायश्चित्तं यथा । वृथा पायसपूपशस्कुलीकृशरसंयावशिग्रुलोहितवृक्ष- निर्य्यासामेध्यप्रभवाणां भक्षणे कामतस्त्र्यहोप- वासः । अकामतस्तदर्द्धम् । क्षत्त्रियादीनां पाद- पादहानिः । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ शस्त, इ र लु स्वप्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक-सेट् ।) इ, शंस्त्यते । नमध्य- पाठेऽपि नस्य उपधात्वाभावात् लोपाभावे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । लु, शंस्ति । र, वैदिकः । इति दुर्गादासः ॥ शस्तं, क्ली, (शस् + क्तः ।) कल्याणम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १० । ४२ । “लक्षयित्वा पुरोधास्तु बहुशस्तं नराधिपम् ॥”) शरीरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शस्तः, त्रि, कल्याणयुक्तः । स्तुतः । इत्यमरः ॥ प्रशस्तः । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ३ । २९ । १५ । “क्रियायोगेन शस्तेन नातिहिंस्रेण नित्यशः ॥” निहतः । यथा, महाभारते । ३ । ४० । ३ । “शक्राभिषेके सुमहद्धनुर्ज्जलदनिस्वनम् । प्रगृह्य दानवाः शस्तास्त्वया कृष्णेन च प्रभो ॥”) शस्तकं, क्ली, अङ्गुलित्राणम् । यथा, -- “अङ्गुलित्रं शस्तकञ्च तथा चाङ्गुष्ठरक्षकम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शस्तकेशकः, त्रि, (शस्ताः केशा यस्य कन् । प्रशस्तकेशयुक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ शस्त्रं, क्ली, (शस्यते हिंस्यते अनेन । “अमिचि- मिदिशसिभ्यः क्त्रः ।” उणा० ४ । १६३ । इति क्त्रः । यद्बा, “दाम्नीशसुयुयुजेति ।” ३ । २ । १८२ । इति ष्ट्रन् ।) लोहम् । अस्त्रम् । इत्यमरः ॥ शस्त्रास्त्रैर्बहुधा मुक्तैरित्यादिदर्शनात् शस्त्रा- स्त्रयोः कश्चिद्भेदमाह । येन करधृतेन हन्यते तत् शस्त्रं खड्गादि । येन क्षिप्तेन हन्यते तदस्त्रं काण्डादि । इति तट्टीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । “अस्त्रे शस्त्रं प्रहरणमुद्घातो हेतिरायुधः ।” इति शब्दरत्नावली ॥ “एकैकमस्त्रं शस्त्रञ्च देवैर्मुक्तं सहस्रधा । चिच्छेद लीलयैवेशो जगतां मधुसूदनः ॥” इति विष्णुपुराणे ५ अंशे ३० अध्यायः ॥ अस्त्रं मन्त्राभिमन्त्रितम् । शस्त्रं तदितरत् । इति तट्टीका ॥ * ॥ राज्ञां अस्त्राचार्य्यो यथा, -- “यन्त्रयुक्ते पाणियुक्ते अयुक्ते युक्तधारिते । अस्त्राचार्य्यो निरुद्बेगः कुशलश्च विशिष्यते ॥” तदगारनियुक्तस्य लक्षणं यथा, -- “स्थापनाजातितत्त्वज्ञः सततं प्रतिजागृता । राज्ञः स्यादायुधागारे दक्षः कर्म्मसु चोद्यतः ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ अस्त्रचिकित्सा यथा । अथातोऽग्रोपहरणीय- मध्यायं व्याख्यास्यामः । त्रिविधं कर्म्म । पूर्ब्ब- कर्म्म प्रधानकर्म्म पश्चात्कर्म्मेति । तद्व्याधि प्रत्युपदेक्ष्यामः । अस्मिन् शास्त्रे शस्त्र कर्म्म

पृष्ठ ५/०३९

प्राधान्यात् शस्त्रकर्म्मैव तावत् पूर्ब्बमुपदेक्ष्याम- स्तत्सम्भारांश्च । तच्च शस्त्रकर्म्माष्टविधम् । तद्यथा । छेद्यं भेद्यं लेख्यं वेध्यमेष्यमाहार्य्यं विश्राव्यं सीव्यमिति ॥ * ॥ अतोऽन्यतमं कर्म्म चिकीर्षता वैद्येन पूर्व्वमेवोपकल्पयितव्यानि । तद्यथा । यन्त्रशस्त्रक्षाराग्निशलाकाशृङ्गतुम्ब- जलौकालावूजाम्बवोष्ठपिचुप्लोत-सूत्रपत्रपट्टमधु- घृतवसापयस्तैलतर्पणकाषायालेपनकल्कव्यजन- शीतोष्णोदककटाहादीनि परिकर्म्मिणश्च स्निग्धाः स्थिरा वलवन्तः । ततः प्रशस्तेषु तिथि- करणमुहूर्त्तनक्षत्रेषु दध्यक्षतान्नपानरत्नैरग्निं विप्रान् भिषजश्चार्च्चयित्वा कृतवलिमङ्गलस्वस्ति- वाचनं लघु भुक्तवन्तं प्राङ्मुखमातुरमुपवेश्य यन्त्रयित्वा प्रत्यङ्मुखो वैद्यो मर्म्मशिरास्नायु- सन्ध्यस्थिधमनीः परिहरन्ननुलोमं शस्त्रं निद- ध्यादापूयदर्शनात् सकृदेवापहरेच्छस्त्रमाशु च । महत्स्वपि च पाकेषु द्ब्यङ्गुलं त्र्यङ्गुलं बा शस्त्र- पदमुक्तम् । तत्रायतो विशालः समः सुविभक्त इति ब्रणगुणाः । भवतश्चात्र । “आयतश्च विशालश्च सुविभक्तो निराश्रयः । प्राप्तकालकृतश्चापि व्रणः कर्म्मणि शस्यते ॥ शौर्य्यमाशु क्रिया शस्त्रतैक्ष्ण्यकस्वेदवेपथू । असंमोहश्च वैद्यस्य शस्त्रकर्म्मणि शस्यते ॥” एकेन वा व्रणेनाशुष्यमाणेनान्तराबुद्ध्यावेक्ष्य अपरान् व्रणान् कुर्य्यात् । भवन्ति चात्र । “यतो यतो गतिं विद्यादुत्सङ्गो यत्र यत्र च । तत्र तत्र व्रणं कुर्य्याद्यथा दोषो न तिष्ठति ॥” तत्र भ्रूगण्डशङ्खललाटाक्षिपुटोष्ठदन्तवेष्टकक्षा- कुक्षिवङ्क्षणेषु तिर्य्यक्छेद उक्तः ॥ “चन्द्रमण्डलवच्छेदान् पाणिपादेषु कारयेत् । अर्द्धचन्द्राकृतींश्चापि गुदे मेढ्रे च बुद्धिमान् ॥” अन्यथा तु शिरास्नायुच्छेदनादतिमात्रं वेदना चिराद्व्रणसंरोहो मांसकन्दी प्रादुर्भावश्चेति । मूढगर्भोदरार्शोऽश्मरीभगन्दरमुखरोगेष्वभुक्त- वतः कर्म्म कूर्व्वीत । ततः शस्त्रमवतार्य्य शीता- भिरद्भिरातुरमाश्वास्य समन्तात् परिपीड्या- ङ्गुल्या व्रणमभिमृज्य प्रक्षाल्य कषायेण प्लोते- नोदकमादाय तिलकल्कमधुसर्पिःप्रगाढामौषध- युक्तां वर्त्तिं प्रणिदध्यात् । ततः कल्केनाच्छाद्य नातिस्निग्धां नातिरूक्षां नातिघनां कवलिकां दत्त्वा वस्त्रपट्टेन बध्नीयाद्वेदनारक्षोघ्नैर्धूपैर्धूपये- द्रक्षाघ्नैश्च मन्त्रै रक्षां कुर्व्वीत । ततो गुग्गुल्व- गुरुसर्ज्जरसवचागौरसर्षपचूर्णैर्लवणनिम्बपत्रव्या मिश्रैराज्ययुक्तैधूपैर्धूपयेत् । आज्यशेषेण चास्य प्राणान् समालभेत । उदकुम्भाच्चापो गृहीत्वा प्रोक्षयन् रक्षाकर्म्म कुर्य्यात्तद्वक्ष्यामः ॥ * ॥ “कृत्यानां प्रतिघातार्थं तथा रक्षोभयस्य च । रक्षाकर्म्म करिष्यामि ब्रह्मा तदनुमन्यताम् ॥ नागाः पिशाचा गन्धर्व्वाः पितरो यक्षराक्षसाः । अभिद्रवन्ति ये ये त्वां ब्रह्माद्या घ्नन्तु तान् सदा ॥ पृथिव्यामन्तरीक्षे च ये चरन्ति निशाचराः । दिक्षु वास्तुनिवासाश्च पान्तु त्वां ते नमस्कृताः ।

पान्तु त्वां मुनयो ब्राह्म्या दिव्या राजर्षयस्तथा । पर्व्वताश्चैव नद्यश्च सर्व्वाः सर्व्वेऽपि सागराः ॥ अग्नी रक्षतु ते जिह्वां प्राणान् वायुस्तथैव च ॥ सोमो व्यानमपानं ते पर्य्यण्यः परिरक्षतु ॥ उदानं विद्युतः पान्तु समान स्तनयित्नवः । बलमिन्द्रो बलपतिर्मनुर्मन्ये मतिं तथा ॥ कामांस्ते पान्तु गन्धर्व्वाः सत्त्वमिन्द्रोऽभिरक्षतु । प्रज्ञां ते वरुणो राजा समुद्रो नाभिमण्डलम् ॥ चक्षुः सूर्य्यो दिशः श्रोत्रे चन्द्रमाः पातु ते मनः । नक्षत्राणि सदा रूपं छायां पान्तु निशास्तव ॥ रेतस्त्वाप्याययन्त्वापो रोमाण्योषधयस्तथा । आकाशं स्वानि ते पातु देहं तव वसुन्धरा ॥ वैश्वानरः शिरः पातु विष्णुस्तव पराक्रमम् । पौरुषं पुरुषश्रेष्ठो ब्रह्मात्मानं ध्रुवो भ्रुवौ ॥ एता देहे विशेषेण तव नित्या हि देवताः । एतास्त्वां सततं पान्तु दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥ स्वस्ति ते भगवान् ब्रह्मा स्वस्ति देवाश्च कुर्व्व- ताम् । स्वस्ति ते चन्द्रसूर्य्यौ च स्वस्ति नारदपर्व्वतौ ॥ स्वस्त्यग्निश्चैव वायुश्च स्वस्ति देवाः सहेन्द्रगाः । पितामहकृता रक्षा स्वस्त्यायुर्व्वर्द्धतां तव । ईतयस्ते प्रशाम्यन्तु सदा भव गतव्यथः ॥” इति स्वाहा ॥ “एतैर्व्वेदात्मकैर्मन्त्रैः कृत्या व्याधिविनाशनैः । मयैवं कृतरक्षस्त्वं दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥” * ॥ ततः कृतरक्षमातुरमागारं प्रवेश्याचारिक- मादिशेत् । ततस्तृतीयेऽहनि विमुच्यैवं बध्नी- याद्बस्त्रपट्टेन । न चैनं त्वरमाणोऽपरेद्युर्मोक्ष- येत् । द्बितीयदिवसे परिमोक्षणाद्विग्रथितो व्रणश्चिरादुपसंरोहति तीव्ररुजश्च भवति । अत ऊर्द्ध्वं दोषकालबलादीनवेक्ष्य कषायालेपनबन्धा- हाराचारान् विदध्यात् । न चैनं त्वरमाणः सान्तर्दोषं रोपयेत् स ह्यल्पेनाप्यपचारेणाभ्य- न्तरमुत्सङ्गं कृत्वा भूयोऽपि विकरोति । भवन्ति चात्र । “तस्मादन्तर्व्वहिश्चैव सुशुद्धं रोपयेद्व्रणम् । रूढेऽप्यजीर्णव्यायामव्यवायादीन् विवर्जयेत् ॥ हर्षं क्रोधं भयञ्चापि यावदास्थैर्य्यसम्भवात् । मासान् षट् सप्त वा नॄणां विधिरेषः प्रशस्यते ॥ हेमन्ते शिशिरे चैव वसन्ते चापि मोक्षयेत् । त्र्यहात् द्ब्यहाच्छरद्ग्रीष्मवर्षास्वपि च बुद्धि- मान् ॥ अतिपातेषु रोगेषु नेच्छेद्विधिमिमं भिषक् । प्रदीप्तागारवच्छिघ्रं तत्र कुर्य्यात् प्रतिक्रियाम् ॥ या वेदना शस्त्रनिपातजाता तीव्रा शरीरं प्रदुनोति जन्तोः । घृतेन सा शान्तिमुपैति सिक्ता कोष्णेन यष्टीमधुकान्वितेन ॥” इति सुश्रुते ५ अध्यायः ॥ शस्त्रः, पुं, (शसत्यनेनेति । शस वधे + “असिचि- मिदिशसिभ्यः क्त्रः ।” उणा० ४ । १६३ । इति क्त्रः । यद्वा, दाम्नीशसयुयुजेति ।” ३ । २ । १८२ ।

इति ष्ट्रन् ।) खड्गः । यथा, -- “रिष्टिः खड्गस्तरवारिः शस्त्रो भद्रात्मजश्च सः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शस्त्रकं, क्ली, (शस्त्रमेव । स्वार्थे कन् ।) लोहम् । इत्यमरः ॥ शस्त्रकोशतरुः, पुं, (शस्त्रस्य खड्गस्य कोश इव तरुः ।) महापिण्डीतरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शस्त्रजीवी, [न्] (शस्त्रेण जीवतीति । जीव + णिनिः ।) शस्त्राजीवः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १७ । २४ । “रविजेन सिते विजिते गणमुख्याः शस्त्रजीविनः क्षत्त्रम् ॥”) शस्त्रधारणजीवकः, त्रि, (शस्त्रधारणेन जीव- तीति । जीव + ण्वुल् ।) शस्त्राजीवः । इति शब्दरत्नावली ॥ शस्त्रपाणिः, त्रि, (शस्त्रं पाणौ यस्य ।) शस्त्र- हस्तः । यथा, -- “उल्काहस्तोऽग्निदो ज्ञेयः शस्त्रपाणिश्च घातकः । केशाकेशिगृहीतश्च युगपत् पारदारिकः ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ अपि च । “अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारापहारी च षडेते आततायिनः ॥” इति प्रापश्चित्तविवेकः ॥ शस्त्रभृत्, त्रि, शस्त्रधारी । शस्त्रं बिभर्त्तीति । भृधातोः क्विप्प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ (यथा, रघुः । २ । ४० । “शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति ॥”) शस्त्रमार्जः, पुं, (शस्त्राणि मार्ष्टीति । मृज + अण् ।) शस्त्रमार्जनकर्त्ता । सिकल्गर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । असिधावकः २ । इत्यमरः ॥ अस्त्र- मार्जः ३ असिधावः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ शाणाजीवः ५ भ्रमासक्तः ६ । इति हेम- चन्द्रः ॥ शस्त्रहतः, त्रि, (शस्त्रेण हतः ।) शस्त्राघातेन मृतः । तस्याशौचादि यथा । व्याघ्रः । “क्षतेन म्रियते यस्तु तस्याशौचं भवेद्द्विधा । आसप्ताहात् त्रिरात्रं स्यात् दशरात्रमतःपरम् ॥ शस्त्राघाते त्र्यहादूर्द्ध्वं यदि कश्चित् प्रमीयते । अशौचं प्राकृतं तत्र सर्व्ववर्णेषु नित्यशः ॥” अत्र शस्त्रघातपदं क्षतेतरशस्त्रघातपरं पारि- भाषिकशस्त्रघातपरमपि । यथा, देवीपुराणे । “पक्षिमत्स्यमृगैर्ये तु दंष्ट्रिशृङ्गिनखैर्हताः । पतनानशनप्रायैर्व्वज्राग्निविषवन्धनैः । मृता जलप्रवेशेन ते वै शस्त्रहताः स्मृताः ॥” अन्यथा क्षतं विना पतनादिभिर्विलम्बमृतानां दिनग्रहणे अनध्यवसायः स्यात् । न च शास्त्रीय- व्यवहारेऽन्तरङ्गत्वेन पारिभाषिकस्यैव युक्तत्व- मिति वाच्यं श्राद्धे पारिभाषिकापारिभाषिक-

पृष्ठ ५/०४०

शस्त्रघातग्रहणवदत्रापि तथायुक्तत्वात् पारि- भाषिकत्वादेव न प्रकरणनियमः ॥ * ॥ “क्रोधात् प्रायं विषं वह्निं शस्त्रमुद्बन्धनं जलम् । गिरिवृक्षप्रपातञ्च ये कुर्व्वन्ति नराधमाः ॥ महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्त्तिताः । पतितानां न दाहः स्यान्नान्त्येष्टिर्नास्थिसञ्चयः ॥ न चाश्रुपातः पिण्डो वा कार्य्यं श्राद्धादिकं क्वचित् । एतानि पतितानाञ्च यः करोति विमोहितः । तप्तकृच्छ्रद्वयेनैव तस्य शुद्धिर्न चान्यथा ॥” * ॥ तदितरत्र मरीचिः । “विषशस्त्रश्वापदाहितिर्य्यग्ब्राह्मणघातिनाम् । चतुर्द्दश्यां क्रिया कार्य्या अन्येषान्तु विगर्हिता ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ शस्त्रहतचतुर्द्दशी, स्त्री, (शस्त्रहतानां चतुर्द्दशी । युद्धादिहतानां श्राद्धादिकर्म्मणि प्रशस्ततया- स्यास्तथात्वम् ।) गौणाश्विनकृष्णचतुर्द्दशी । गौणकार्त्तिककृष्णचतुर्द्दशी च । यथा, लिङ्ग- पुराणम् । “दीपमालां तथा कृष्णचतुर्द्दश्यां शिवाग्रतः । चतुष्पथे च नद्याञ्च चत्वरेषु गृहेषु च । एकविंशकुलोपेतो वसेच्छिवपुरे नरः ॥” अत्र शस्त्रहतानामुल्कादानं अन्येषान्तु दर्शे । इति संवत्सरकौमुदी ॥ * ॥ अन्यच्च । अथ शस्त्रहतचतुर्द्दशी तत्र विष्णुः । युद्धहतानां श्राद्धकर्म्मणि चतुर्द्दशी प्रशस्ता । युद्धहताना- मेवेति न नियमार्थमिदम् । ब्रह्मपुराणे । “प्रायोऽनशनशस्त्राग्निविषाद्युद्बन्धिनान्तथा । चतुर्द्दश्यान्तु कर्त्तव्यं तृप्त्यर्थमिति निश्चयः ॥” प्रायो महापथगमनम् । वायुपुराणे । “युवानस्तु गृहे यस्य मृषास्तेषान्तु दापयेत् । शस्त्रेण तु हता ये वै तेषां दद्याच्चतुर्द्दशीम् ॥” युवान एव पित्रादयो मृता इत्यर्थः । मरीचिः । “विषशस्त्रश्वापदाहितिर्य्यग्ब्राह्मणघातिनाम् । चतुर्द्दश्यां क्रिया कार्य्या अन्येषान्तु विगर्हिता ॥” ब्राह्मणकृतघातोऽस्यास्तीति ब्राह्मणघाती ये च वै ब्राह्मणैर्हता इति ब्रह्मपुराणवचनात् । न तु कृतब्राह्मणघातः तस्य पतितत्वात् अन्येषाम- शस्त्रादिहतानाम् । एतच्च शस्त्रहतश्राद्धं विष्ण्वादिभिः सामान्यप्रकरणलिखनात् सकल- कृष्णपक्षसाधारणं पित्रादीनामेव पार्व्वणविधि- प्रकरणात् पार्व्वणविधिना कार्य्यम् । “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं यत्र यत्र प्रदीयते । तत्र तत्र त्रयं कुर्य्याद्बर्ज्जयित्वा मृताहनि ॥” इति शङ्खवचनाच्च ॥ * ॥ ननु अन्येषान्तु विगहिता इति श्रवणात् । कथं त्रैपुरुषिकपार्व्वणविधिः । न यस्य पुरुषास्त्रय एव शस्त्रहतास्तस्य त्रैपुरुषिकविधिरुपपद्यते । एवं यस्य द्वौ शस्त्रहतावेको वा तेनापि द्वैपुरु- षिकैकपुरुषिकं पार्व्वणं कर्त्तव्यम् । यथा, मनुः । “पिता यस्य तु वृत्तः स्यात् जीवेच्चापि पिता- महः । पितुः सनामसङ्कीर्त्त्य कीर्त्तयेत् प्रपितामहम् ॥”

तथा हारीतः । “पितामहेऽपि जीवे वै पितर्य्येव समापयेत् ॥” नन्वेकोद्दिष्टमेव श्रूयते । यथा शङ्खः । “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वमृते कृष्णचतुर्द्दशीम् । प्रतिसंवत्सरादन्यदेकोद्दिष्टं न कारयेत् ॥” यमः । “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं यत् पितृभ्यः प्रदीयते । एकोद्दिष्टविधानेन तत् कार्य्यं शस्त्रघातिने ॥” भविष्यपुराणे । “समत्वमागतस्यापि पितुः शस्त्रहतस्य च । चतुर्दश्यान्तु कर्त्तव्यमेकोद्दिष्टं न पार्व्वणम् ॥ चतुर्द्दश्यान्तु यच्छ्राद्धं सपिण्डीकरणे कृते । एकोद्दिष्टविधानेन तत्कार्य्यं शस्त्रघातिने ॥” * ॥ उच्यते । एषां वचनानाममूलकत्वात् समूलत्वे- ऽपि पार्व्वणाशक्तविषयाण्येतानि विष्ण्वादिवच- नेषु पार्व्वणावगतेः । भ्रात्रादीनान्तु शस्त्रहता- नामेकोद्दिष्टविधिना कार्य्यम् । “अपुत्त्रा ये मृताः केचित् स्त्रियो वा पुरुषाश्च ये । तेषामपि च देयं स्यादेकोद्दिष्टं न पार्व्वणम् ॥” इत्यापस्तम्बवचनेन पार्व्वणनिषेधात् । तच्च न सकलकृष्णपक्षसाधारणं विष्ण्वादिवचनेषु श्राद्ध- शब्दस्य पार्व्वणपरत्वोक्तेः । किन्त्वाश्विनमासीय- कृष्णपक्षविषयम् । ब्रह्मपुराणे प्रायोऽनशने- त्यादिना सकलकृष्णपक्षसाधारणं श्राद्धमभि- धाय आश्विने । तर्पणीयाश्चतुर्द्दश्यां लुप्तपिण्डो- दकक्रिया । इति यत् पुनरभिधानं तच्छस्त्र- हतभ्रात्रादिविषयं अतएव तत्रैवामावास्यायां पितरः पूज्या नान्दीमुखा अपीति वृद्धप्रपिता- महादीनामपि श्राद्धं दर्शितम् । इत्यञ्च चतु- र्द्दश्यामशस्त्रहतश्राद्धनिन्दा आश्विनमासीय- पक्षश्राद्धादिकल्पव्यतिरिक्तसामान्यकृष्णपक्षवि- हितश्राद्धकाम्यश्राद्धविषया प्रकरणभेदेन श्राद्ध- कर्म्मभेदात् सामान्यविशेषन्यायात् इतरथा चतु- र्द्दश्यां संक्रान्तिश्राद्धेऽशस्त्रहतनिन्दा स्यात् । अतएव कृष्णपक्षे दशम्यादौ वर्ज्जयित्वा चतु र्द्दशीमिति मनुवचनेऽपि चतुर्द्दशीवर्ज्जनं पक्ष- श्राद्धादिव्यतिरिक्तश्राद्धविषयम् ॥ * ॥ ननु शस्त्रादिहतानां श्राद्धनिषेधः श्रुयते । तथा छागलेयः । “शस्त्रविप्रहतानाञ्च शृङ्गिदंष्ट्रिसरीसृपैः । आत्मनस्त्यागिनाञ्चैव श्राद्धमेषां न कारयेत् ॥” सत्यं बुद्धिपूर्व्वहतानामेव । प्रमादमृतानान्तु श्राद्धादिकमाहाङ्गिराः । “अथ कश्चित् प्रमादेन म्रियतेऽग्न्युदकादिभिः । अशौचं तस्य कर्त्तव्यं कर्त्तव्या चोदकक्रिया ॥” अबुद्धिपूर्व्वमपि शृङ्ग्यादिभिः क्रीडां कुर्व्वतां मृतानां न कर्त्तव्यम् । यथा, ब्रह्मपुराणम् । “शृङ्गिदंष्ट्रिनखिव्यालविषवह्निस्त्रिया जलैः । आदरात् परिहर्त्तव्यः कुर्व्वन् क्रीडां मृतस्तु यः ॥” परिहर्त्तव्यः श्राद्धादौ शास्त्रानुमत्या बुद्धिपूर्व्व- मृतानामपि कर्त्तव्यम् । यथाह वृद्धगार्ग्यः ।

“वृद्धः शौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः । आत्मानं घातयेद्यस्तु भृग्वग्न्यनशनादिभिः ॥ अस्य त्रिरात्रमशौचं द्बितीये त्वस्थिसञ्चयः । तृतोये तूदकं कृत्वा चतुर्थ श्राद्धमिष्यते ॥” एवं क्रीडाव्यतिरेकेणाबुद्धिपूर्व्वं मृताः शास्त्रानु- मत्या बुद्धिपूर्व्वकमृता अपि श्राद्धार्हाः कथं लुप्तपिण्डोदकत्वमिति चेत् गौणमिति ब्रूमः । बुद्धिपूर्व्वे पिण्डोदकक्रियालोपादिति । इति श्राद्धविवेकः ॥ शस्त्रहस्तः, पुं, शस्त्रं हस्ते यस्य सः । इति शस्त्र- पाणिशब्ददर्शनात् ॥ शस्त्राजीवः, त्रि, (शस्त्रेण आजीवतीति । आ + जीव + अच् ।) असिजीवी । तत्पर्य्यायः । काण्डपृष्ठः २ आयुधीयः ३ आयुधिकः ४ । इत्यमरः ॥ काण्डस्पृष्टः ५ । इति तट्टीका ॥ काण्डपृष्टः ६ शस्त्रधारणजीवकः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ शस्त्राभ्यासः, पुं, (शस्त्राणां अभ्यासः ।) अस्त्र- शिक्षा । तत्पर्य्यायः । खुरली २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शस्त्रायसं, क्ली, (शस्त्रार्थं यदायसम् ।) लोहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शस्त्री, स्त्री, (शस् + ष्ट्रन् । स्त्रियां ङीप् ।) छुरिका । इति मेदिनी ॥ (यथा, माघे । ४ । ४४ । “शस्त्रीश्यामैरंशुभिराशुद्रुतमम्भ- श्छायामृच्छति नीली सलिलस्य ॥”) शस्त्री, [न्] त्रि, शस्त्रविशिष्टः । अस्त्रधारी । शस्त्रशब्दादिन्प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ७ । ३७ । “आप्तशस्त्र्यनुगतः प्रविशेच्च सङ्कटेषु गहनेषु न तिष्ठेत् ॥”) शस्पं, क्ली, बालतृणम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रतिभाहानिः । इति जटाधरः ॥ शस्यं, क्ली, (शस + “तकिशसिचतियतीति ।” ३ । १ । ९७ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या यत् ।) वृक्षादि- निष्पन्नम् । तत्पर्य्यायः । फलम् २ । इत्यमरः ॥ वृक्षाणां लतादीनाञ्च फलं निष्पन्नत्वमागतं आम्रादिकं शस्यं सस्यपदवाच्यं इत्यन्वयः । फलति निष्पद्यते फलं फलनिष्पत्तौ पचादित्वा- दन् । सस्ति स्वपिति सस्यं सस लु र स्वप्ने कृद्धो- रिति यः सस्यं द्बिदन्त्यम् । ग्राम्यकविकथानुबन्ध इव नीरसस्यमनोहरो देश इति नलदमयन्ती- श्लेषात् । “श्रंसनं सीसकं सस्यं ग्रस्तं सास्ना च साध्व- सम् ॥” इत्युष्मविवेकाच्च ॥ तालव्यादिदन्त्यान्तश्च तथा हि शन्सु हिंसास्तुत्योरित्यस्मात् कृ वृष मृजेति क्यपि यत् शस्यं तत् क्रियावाच्येऽपि फलेऽपि दृश्यते । तालव्या अपि दन्त्याश्च शस्यशूकर- पांशव इत्युष्मभेदः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ क्षेत्रस्थधान्यादि । यथा, -- “शस्यं क्षेत्रगतं प्राहुः सतुषं धान्यमुच्यते ।

पृष्ठ ५/०४१

आमं वितुषमित्युक्तं स्विन्नमन्नमुदाहृतम् ॥” इति स्मृतिः ॥ ग्राम्यशस्यानि यथा, -- “व्रीहयश्च यवाश्चैव गोधूमाश्चाणवस्तिलाः । प्रियङ्गवो ह्युदाराश्च कोरदूषाः सचीनकाः ॥” उदाराः दीर्घशालयः । “माषा मुद्गा मसूराश्च निष्पावाः सकुलत्यकाः । आढक्यश्चणकाश्चैव शाणाः सप्तदश स्मृताः ॥ इत्येता ओषधीनान्तु ग्राम्याणां जातयो मुने ॥” ग्राम्यारण्यशस्यानि यथा, -- “ओषध्यो यज्ञियाश्चैव ग्राम्यारण्याश्चतुर्द्दश । व्रीहयश्च यवा माषा गोधूमाश्चाणवस्तिलाः ॥ प्रियङ्गुसप्तमा ह्येते अष्टमास्तु कुलत्थकाः । श्यामाकास्त्वथ नीवारा जर्त्तिलाः सगवेधुकाः ॥ तथा वेणुयवाः प्रोक्तास्तथा मर्कटका मुने । ग्राम्यारण्याः स्मृता ह्येता ओषध्यस्तु चतुर्द्दश ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे ६ अध्यायः ॥ * ॥ नवशस्यसम्भोगनक्षत्राणि यथा, -- “अनुराधा मृगशिरो रेवती चोत्तरात्रयम् । हस्ता चित्रा मघा पुष्या श्रवणा च पुनर्व्वसुः ॥ रोहिणी नवशस्यादिनवद्रव्याशनादिषु । प्रशस्तं नवपीठादिसम्भोगं ग्रहविद्बदेत् ॥” * ॥ नवशस्यश्राद्धादिकालो यथा, -- “शरद्वसन्तयोः केचिन्नवयज्ञं प्रचक्षते । धान्यपाकवशादन्ये श्यामाको वनिनः स्मृतः ॥” इत्यनेन शरद्बसन्तविहितनवशस्येष्टेः । “श्यामाकैर्व्रीहिभिश्चैव यवैरन्योन्यकालतः । प्राग्यज्ञं युज्यतेऽवश्यं न त्वत्राग्रयणात्ययः ॥” इति कालान्तरदर्शनात् श्राद्धेऽपि तथा । आग्रयणं नवशस्येष्टिः । “वृश्चिके शुक्लपक्षे तु नवान्नं शस्यते बुधैः । अपरे क्रियमाणं हि धनुष्येव कृतं भवेत् ॥ धनुषि यत् कृतं श्राद्धं मृगनेत्रासु रात्रिषु । पितरस्तन्न गृह्णन्ति नवान्नामिषकाङ्क्षिणः ॥” अपरे कृष्णपक्षे । “पौषे चैत्रे कृष्णपक्षे नवान्नं नाचरेद्बुधः । भवेत् जन्मान्तरे रोगी पितॄणां नोपतिष्ठते ॥ यद्यपि व्रीहिपाके च यवपाके च पार्थिव । न तावाद्यौ महाराज विना श्राद्धं कथञ्चन ॥” इति विष्णुधर्म्मोत्तरवचने श्राद्धं प्रति व्रीहियव- पाकयोर्निमित्तत्वं प्रतीयते । तथापि नवोदके नवान्ने च इति शातातपवचने पूर्व्वोक्तबहुषु वचनेषु च नवान्नस्य श्रुतेर्नवान्नत्वेनैवोभयसाधा- रणं निमित्तं लाघवात् । अभिलापवाक्ये नवा- न्नागमनिमित्तमिति नियोज्यम् । न तु यवान्ना- गमादि । वृश्चिके शुक्लपक्षे च इति तु धनुरादि- पर्य्युदस्तेतरगौणकालमध्ये वृश्चिकस्य प्राशस्त्य- मात्रार्थं न तु श्राद्धान्तरार्थमिति । इति मल- मासतत्त्वम् ॥ अन्यत् नवान्नशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शस्यध्वंसी, [न्] पुं, (शस्यानि ध्वंसयतीति । ध्वंस + णिनिः ।) तुन्नवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शस्यनाशके, त्रि ॥

शस्यमञ्जरी, स्त्री, (शस्यस्य मञ्जरी ।) अभिनव- निर्गतधान्यादिशीर्षकम् । शीष इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कणिशम् २ । इत्यमरः ॥ कणिशः ३ कणिषः ४ । इति तट्टीका ॥ शस्यशूकं, क्ली, (शस्यस्य शूकम् ।) शस्यस्य तीक्ष्णाग्रम् । शुङा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । किंशारुः २ । इत्यमरः ॥ शस्यसम्बरः, पुं, सालवृक्षः । इत्यमरः ॥ शस्यात्, त्रि, शस्यभक्षकः । शस्यं अत्ति इत्यर्थे अदघातोः कर्त्तरि क्विप्प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ शस्यारुः, पुं, क्षुद्रशमीवृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शांशपः, पुं, शिंशपाया विकारश्चमसः । शिंशपा- शब्दादण्प्रत्यये इकारस्य आङादेशेन निष्पन्न- मेतत् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शांशपायनः, पुं, मुनिविशेषः । इति पुराणम् ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । ३ । ६ । १९ । “काश्यपः संहिताकर्त्ता सावर्णिः शांश- पायनः ॥”) शाकं, क्ली, पुं, (शक्यते भोक्तुमिति । शक + घञ् ।) पत्रपुष्पादि । साग इति हिन्दीभाषा । तत्- पर्य्यायः । हरितकम् २ शिग्रुः ३ । इत्यमरः ॥ सिग्रुः ४ । इति तट्टीका ॥ हारितकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ अथ शाकवर्गः । तत्र शाक- निरूपणम् । “पत्रं पुष्पं फलं नालं कन्दं संस्वेदजं तथा । शाकं षड्विधमुद्दिष्टं गुरु विद्यात् यथोत्तरम् ॥” अथ शाकानां गुणाः । “प्रायः शाकानि सर्व्वाणि विष्टम्भीनि गुरूणि च । रूक्षाणि बहुवर्च्चांसि सृष्टविण्मारुतानि च ॥ शाकं भिनत्ति वपुरस्थि निहन्ति नेत्रं वर्णं विनाशयति रक्तमथापि शुक्रम् । प्रज्ञाक्षयञ्च कुरुते पलितञ्च नूनं हन्ति स्मृतिं गतिमिति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥ शाकेषु सर्व्वे निवसन्ति रोगाः सहेतवो देहविनाशनाय । तस्माद्बुधः शाकविवर्जनञ्च कुर्य्यात्तथाम्लेषु स एव दोषः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अपि च । “सर्व्वशाकमचाक्षुष्यमलङ्घेयममैथुनम् । ऋते पटोलवास्तूककाकमाचीपुनर्नवाः ॥” इति राजवल्लभः ॥ शाकः, पुं, वृक्षविशेषः । सेगोन् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शाकवृक्षः २ शाकाख्यः ३ खर- पत्रः ४ अर्जुनोपमः ५ । इति रत्नमाला ॥ क्रकचपत्रः ६ शरपत्रः ७ अतिपत्रः ८ अही- रुहः ९ श्रेष्ठकाष्ठः १० स्थिरसारः ११ गृह- द्रुमः १२ । अस्य गुणाः । सारकत्वम् । पित्त- दाहश्रमापहत्वञ्च । अस्य वल्कलगुणाः । कफ- नाशित्वम् । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । कषाय-

त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ शक्तिः । इति मेदिनी ॥ शिरीषवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ नृपभेदः । इति विश्वः ॥ द्बीपविशेषः । तस्य विवरणं यथा, -- सूत उवाच । “शाकद्बीपस्य वक्ष्यामि यथावदिह निश्चयम् । कथ्यमानं निबोधध्वं शाकद्बीपं द्विजोत्तमाः ॥ जम्बुद्वीपस्य विस्तराद्द्विगुणस्तस्य विस्तरः । विस्ताराद्द्विगुणश्चापि परिणाहः समन्ततः ॥ तेनावृतः समुद्रोऽयं द्वीपेन लवणोदधिः । तत्र पुण्या जनपदाश्चिराच्च म्रियते जनः ॥ कुत एव च दुर्भिक्षं क्षमातेजोयुतेष्विह । तत्रापि पर्व्वताः शुभ्राः सप्तैव मणिभूषिताः ॥ शाकद्वीपादिद्वीपेषु सप्त सप्त नगास्त्रिषु । ऋज्वायताः प्रतिदिशं निविष्टा वर्षपर्व्वताः ॥ रत्नाकराद्रिनामानः शोभावन्तो महाचिताः । समाचिताः प्रतिदिशं द्वीपविस्तरमानतः ॥ उभयत्रावगाढाश्च लवणक्षीरसागरौ । शाकद्वीपे तु वक्ष्यामि सप्त दिव्यान् महाचलान् ॥ देवर्षिगन्धर्व्वयुतः प्रथमो मेरुरुच्यते । प्रागायतः स सौवर्ण उदयो नाम पर्व्वतः ॥ तत्र मेघास्तु वृष्ट्यर्थं प्रभवन्ति च यान्ति च । तस्यापरेण सुमहान् जलधारो महागिरिः ॥ सैव चन्द्रः समाख्यातः सर्व्वौषधिसमन्वितः । तस्मान्नित्यमुपादत्ते वासवः परमं जलम् ॥ नारदो नाम सैवोक्तो दुर्गशैलो महाचितः । तत्राचले समुत्पन्नौ पूर्ब्बं नारदपर्व्वतौ ॥ तस्यापरेण सुमहान् श्यामो नाम महागिरिः यत्र श्यामत्वमापन्नाः प्रजाः पूर्व्वमिमाः किल ॥ स एव दुन्दुभिर्नाम श्यामः पर्व्वतसत्तमः । शब्दमृत्युः पुरा तस्मिन् दुन्दुभिस्ताडितः सुरैः ॥ वज्रज्वालान्तरमयः शाल्मलश्चान्तरालकृत् । तस्यापरेण रजतो महानम्भो गिरिः स्मृतः ॥ सैव सोमक इत्युक्तो देवैर्यत्रामृतं पुरा । सम्भृतञ्च हृतञ्चैव मातुरर्थे गरुत्मता ॥ तस्यापरे चाम्बिकेयः सुमनाश्चैव स स्मृतः । हिरण्याक्षो वराहेण तस्मिन् शैले निसूदितः ॥ आम्बिकेयात् परो रम्यः सर्व्वौषधिसमन्वितः । विभ्राजस्तु समाख्यातः स्फाटिकः स महा- गिरिः ॥ यस्माद्विभाजते नित्यं विभ्राजस्तन स स्मृतः । सैवेह केशवेत्युक्तो यतो वायुः प्रवायति ॥ तेषां वर्षाणि वक्ष्यामि पर्व्वतानां द्बिजोत्तमाः । शृणुध्वं नामतस्तानि यथावदनुपूर्ब्बशः ॥ द्विनामान्येव वर्षाणि यथैव गिरयस्तथा । उदयस्योदयं वर्षं जलघारेति विश्रुतम् ॥ नाम्ना सान्तभयन्नाम वर्षं तत् प्रथमं स्मृतम् ॥ द्बितीये जलधारस्य सुकुमारमिति स्मृतम् । तदेव शैशिरं नाम वर्षं संपरिकीर्त्तितम् ॥ रैवतस्य तु कौमारं तथैव च सुखोदयम् । श्यामपर्व्वतवर्षन्तु मणीचकमिति स्मृतम् ॥ आनन्दकमिति प्रोक्तं तदेव मुनिभिः शुभम् ।

पृष्ठ ५/०४२

सोमकस्य शुभं वर्षं विज्ञेयं कुसुमोत्तरम् ॥ तदेव शिवमित्युक्तं वर्षं सोमकसंज्ञितम् । आम्बिकेयस्य मेदाकिं क्षेमकञ्चैव तत् स्मृतम् ॥ सेतुपर्व्वतकस्यापि महाद्रुममिति स्मृतम् । तदेव ध्रुवमित्युक्तं वर्षं बिभ्राजसंज्ञितम् ॥ द्वीपस्य परिणाहञ्च ह्रस्वदीर्घत्वमेव च । जम्वुद्वीपेन संख्यातस्तस्य मध्ये वनस्पतिः ॥ शाको नाम महावृक्षस्तस्य प्रजा महानुगाः । एतेषु देवगन्धर्व्वाः सिद्धाश्च सह चारणैः ॥ विहरन्ति रमन्ते च दृश्यमानाश्च तैः सह । तत्र पुण्या जनपदाश्चातुर्व्वर्ण्यसमन्विताः ॥ तेषु नद्यस्तु वै सप्त प्रतिवर्षे समुद्रगाः । द्बिनाम्नश्चैव ताः सर्व्वा गङ्गाः सप्तविधाः स्मृताः ॥ प्रथमा सुकुमारीति गङ्गा शिवजला शुभा । अनुतप्ता च नाम्नैषा नदी संपरिकीर्त्तिता ॥ सुकुमारी तपःसिद्धा द्वितीया नामतः सती । नन्दा च पावनी चैव तृतीया परिकीर्त्तिता ॥ शिवलोका चतुर्थी स्यात् त्रिविधा च पुनः स्मृता । इक्षुश्च पञ्चमी ज्ञेया तथैव च पुनः कसू ॥ धेनुका च मृता चैव षष्ठी संपरिकीर्त्तिता । सुकृता च गभस्ती च सप्तमी परिकीर्त्तिता ॥ एताः सप्त महाभागा प्रतिवर्षं शिवोदकाः । पावयन्ति जनं सर्व्वं शाकद्वीपनिवासिनम् ॥ अभिगच्छन्ति ताश्चान्या नदीर्नद्यः सरांसि च । बहूदकपरिस्रावा यतो वर्षति वासवः ॥ आसान्तु नामधेयानि परिमाणं तथैव च । न शक्यं परिसंख्यातुं पुण्यास्ताः सरिदुत्तमाः ॥ ताः पिबन्ति महाहृष्टा नदीर्जनपदास्तु ते । ये ते शान्ततया प्रोक्ताः प्रमोदाश्चेति वै शिवाः ॥ आनन्दाश्रुमुखाश्चैव क्षेमकैश्च ध्रुवैः सह । बर्णाश्रमाचारयुक्ता देशास्ते सप्त विश्रुताः ॥ अरोगा बलिनश्चैव सर्व्वे मरणवर्ज्जिताः । अवसर्पिणी न तेष्वस्ति तथैवोत्सर्पिणी पुनः ॥ न तत्रास्ति युगावस्था चतुर्युगकृता क्वचित् । त्रेतायुगसमः कालस्तथा तत्र प्रवर्त्तते ॥ शाकद्बीपादिषु ज्ञेयं पञ्चस्वेतेषु सर्व्वशः । देशस्य तु विचारेण कालः खाभाविकः स्मृतः ॥ न तेषु शङ्करः कश्चिद्बर्णाश्रमकृतः क्वचित् । धर्म्मस्याव्यभिचारेण एकान्तसुखिताः प्रजाः ॥ न तेषु माया लोभो वा ईर्ष्यासूया भयं तथा । विपर्य्ययो न तेष्वस्ति तद्वै स्वाभाविकं स्मृतम् ॥ कालो न चव तेष्वस्ति न दण्डो न च दाण्डिकः । स्वधर्म्मेण च धर्म्मज्ञास्ते रक्षन्ति परस्परम् ॥” इति मात्स्ये १०२ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । एवं परस्तात् क्षीरोदात् परित उपवेशितः शाकद्वोपो द्वात्रिंशल्लक्षयोजनायामः समानेन दधिमण्डोदेन परीतः । यस्मिन् हि शाको नाम महीरुहः स्वक्षेत्रव्यपदेशकः । यस्य हि महासुरभिगन्धस्तद्बीपमनुवायति । तस्यापि प्रैयव्रत एवाधिपतिनाम्ना मेधातिथिः ।

सोऽपि विभज्य सप्त वर्षाणि पुत्त्रनामानि तेषु स्वात्मजान् पुरोजवमनोजववेपमानधूम्रानीक- चित्ररेफबहुरूपविश्वाधारसंज्ञान् निधाप्याधि- पतीन् स्वयं भगवत्यनन्त आवेशितमतिस्तपोवनं प्रविवेश । एतेषां वर्षमर्य्यादागिरयो नद्यश्च सप्त सप्तैव । ईशान उरुशृङ्गो बलभद्रः शत- केशरः सहस्रस्रोता देवपालो महानस इति । अनघा आयूर्दा उभयस्पृष्टिरपराजिता पञ्चपदी सहस्रश्रुतिर्निजधृतिरिति । तद्वर्षपुरुषा ऋत- व्रतसत्यव्रतदानव्रतानुव्रतनामानो भगवन्तं वाय्वा- त्मकं प्राणायामविधूतरजस्तमसः परमसमा- धिना यजन्ते । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे २० अध्यायः ॥ * ॥ युधिष्ठिरविक्रमादित्यशालि- वाहनादिशकनरपतीनामतीताब्दः । तस्य प्रमाणं दिनपञ्जिकायां द्रष्टव्यम् ॥ (शक्तिः । कर्म्म । यथा, ऋग्वेदे । ६ । २४ । ४ । “शचीवतस्ते पुरुशाक शाका गवामिव श्रुतयः सञ्चरणीः ॥” “हे पुरुशाक बहुकर्म्मन्निन्द्र शचीवतः प्रज्ञा- वतस्ते त्वदीयाः शाकाः शक्तयः कर्म्माणि वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ समर्थे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ३० । १० । “सन्ता इन्द्रो असृजदस्य शाकै- र्यदीं सोमासः सुषुता अमन्दन् ॥” “शाकैः शक्तैर्म्मरुद्भिः सह ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शाकचुक्रिका, स्त्री, चिञ्चा । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकटं, त्रि, (शकट + अण् ।) शकटस्येदम् । शकटवोढा । इति मेदिनी ॥ शाकटः, पुं, श्लेष्मान्तकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शकटं वहतीति । शकट + “शकटादण् ।” ४ । ४ । ८० । इत्यण् ।) युगादिवोढा । तत्- पर्य्यायः । युग्यः २ प्रासङ्ग्यः ३ । इत्यमरः ॥ शाकटाख्यः, पुं, (शाकट इति आख्या यस्य ।) धववृक्षः । इति रत्नमाला ॥ शाकटायनः, पुं, (शकटस्यापत्यं पुमान् । शकट + “नडादिभ्यः फक् ।” ४ । १ । ९९ । इति फक् ।) अष्ट- शाब्दिकान्तर्गतशाब्दिकविशेषः । यथा, -- “इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्ना पिशली शाकटा- यनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥” इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अयन्तु नाममात्रं धातुनिष्पन्नमाह । यथा, कातन्त्रे कृत्सु उणादयो भूतेऽपि इत्यत्र त्रिलोचनः । “नाम च धातुजमाह निरुक्ते व्याकरणे शकटस्य च तोकः । यन्न पदार्थविशेषसमुत्थं प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तदूह्यम् ॥”) शाकटिकः, त्रि, शकटगामी । शकटेन गच्छती- त्यर्थे ठक्प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १० । ४ ।

“रोहिण्यां कोशलमद्र- काशिपाञ्चालशाकटिकाः ॥”) शाकटीनः, पुं, विंशतितुलापरिमाणम् । तत्- पर्य्यायः । भारः २ आचितः ३ शकटः ४ शलाटः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ शाकतरुः, पुं, (शाकाख्यस्तरुः ।) शाकवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ सागौन इति हिन्दी भाषा ॥ शाकपत्रः, पुं, शिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकवालेयः, पुं, ब्रह्मयष्टिः । इति शब्दरत्नावली ॥ शाकम्भरी, स्त्री, (शाकेन बिभर्त्ति । भृ + खश् । ङीष् ।) दुर्गा । यथा, -- “ततोऽहमखिलं लोकमात्मदेहसमुद्भवेः । भरिष्यामि सुराः शाकैरावृष्टैः प्राणधारकैः ॥ शाकम्भरीति विख्यातिं तदा यास्याम्यहं भुवि । तत्रैव च वधिष्यामि दुर्गमाख्यं महासुरम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे नारायणीस्तुतिः ॥ अपि च । “भूयः सुरास्तिष्ययुगे निराशना- न्निरीक्ष्य मारीचगृहे समाश्रिता । लोकान् भरिष्यामि तनूजशाकै- स्तदा भविष्यामि शाकम्भरीति ॥” इति वामने ५३ अध्यायः ॥ नगरविशेषः । शाम्भरीति ख्यातः । इति केचित् ॥ शाकम्भरीयं, क्ली, आजमेराख्यदेशान्तर्गतशाम्भर- नगरीयजलाशयविशेषोद्भवलवणम् । शाम्भरि इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायगुणा यथा, -- “शाकम्भरीयं कथितं गडाख्यं रोमकं तथा । गडाख्यं लघु वातघ्नमत्युष्णं भेदि पित्तलम् । तीक्ष्णं व्यवायि सूक्ष्मञ्चाभिष्यन्दि कटुपाकि च ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शाकयोग्यः, पुं, (शाकस्य योग्यः ।) धान्यकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकराजः, पुं, (शाकानां राजा निर्दोषत्वात् । “राजाहःसखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) वास्तूकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकलः, पुं, शकलेन प्रोक्तमधीयते शाक- लास्तेषां सङ्घोऽङ्को घोषो वा । “शाकलाद्वा ।” ४ । ३ । १२८ । इति अण् । परम्परासम्बन्धोऽङ्कः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (द्बीपविशेषः । यथा, महाभारते । २ । २६ । ६ । “शाकलद्वीपवासाश्च सप्तद्वीपेषु ये नृपाः । अर्ज्जुनस्य च सैन्यैस्तैर्विग्रहस्तुमुलोऽभवत् ॥”) शाकलकः, पुं, शकलेन प्रोक्तमधीयते शाक- लास्तेषां सङ्घोऽङ्को घोषो वा । “शाकलाद्वा ।” ४ । ३ । १२८ । इति अण् । परम्परासम्बन्धोऽङ्कः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (द्बीपविशेषः । यथा, महाभारते । २ । २६ । ६ । “शाकलद्वीपवासाश्च सप्तद्वीपेषु ये नृपाः । अर्ज्जुनस्य च सैन्यैस्तैर्विग्रहस्तुमुलोऽभवत् ॥”) शाकलिकः, त्रि, शकलसम्बन्धी । “शकलकर्द्द- माभ्यामुपसंख्यानम् ।” ४ । २ । २ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या शाकलिकः कार्द्दमिकः । आभ्या- मणपीति वृत्तिकारः । शाकलः । कार्द्दमः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शाकविल्वः, पुं, (शाके विल्व इव ।) वार्त्ताकुः । इति जटाधरः ॥ शाकविल्वकः, पुं, (शाकविल्व + स्वार्थे कन् ।) वार्त्ताकुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ ५/०४३

शाकवीरः, पुं, (शाकेषु वीरः ।) वास्तूकशाकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जीवशाकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शाकवृक्षः, पुं, (शाकाख्यो वृक्षः ।) तरुविशेषः । इति रत्नमाला ॥ सेगोन इति भाषा । अस्य पर्य्यायगुणौ शाकशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ शाकशाकटं, क्ली, (शाकानां भवनं क्षेत्रम् । शाक + “भवने क्षेत्रे शाकटशाकिनौ ।” इति शाकटः ।) शाकक्षेत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शाकशाकिनं, क्ली, (शाकानां भवनं क्षेत्रम् । शाक + शाकिनः ।) शाकक्षेत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शाकश्रेष्ठः, पुं, (शाकेषु श्रेष्ठः ।) वास्तूकशाकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शाकश्रेष्ठा, स्त्री, (शाकेषु श्रेष्ठा ।) जीवन्ती । डोडीक्षुपः । वार्त्ताकुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाका, स्त्री, हरीतकी । इति केचित् ॥ शाकाख्यं, क्ली, (शाक इति आख्या यस्य ।) पत्रपुष्पादि । इत्यमरः ॥ “व्यञ्जनयोग्यं पत्रपुष्पादि शाकपदवाच्यम् । आदिना फलमूलादिग्रहः । यदुक्तम् । ‘मूलपत्रकरीराग्रफलकाण्डाधिरूढकम् । त्वक् पुष्पं करकञ्चैव शाकं दशविधं स्मृतम् ॥’ तत्र मूलं मूलकादेः । पत्रं पटोलादेः । करीरं वंशाङ्कुरादि । अग्रं वेत्रादेः । फलं कुष्माण्डादेः । काण्डं उत्पलादिनाडी । अधिरूढं तालास्थि- मज्जा । अधिरूढोऽङ्कुर इति केचित् । त्वक् मातुलुङ्गादेः । पुष्पं कोविदारादेः । करकं छत्रिका । शक्यते भोक्तुमनेनेति शाकम् । श्यति सामर्थ्यं तनूकरोति शो तनूकरणे बाहुल्यात् कः शाकमित्यन्ये ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ शाकाख्यः, पुं, (शाक इति आख्या यस्य ।) शाक- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ अस्य पर्य्यायगुणौ शाकशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ शाकाङ्गं, क्ली, (शाकस्य अङ्गमिव ।) मरिचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकाम्लं, क्ली, (शाके अम्लो यस्य ।) वृक्षाम्लम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकाम्लभेदनं, क्ली, (शाकाम्लं भेदनञ्च ।) चुक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाकालावुः, स्त्री, राजालावुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शाकाष्टका, स्त्री, (शाका अष्टौ प्रदेया यत्र ।) शाकोपकरणकश्राद्धार्हाष्टमी । सा च गौण- फाल्गुनकृष्णाष्टमी । तद्बिवरणं मांसाष्टकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शाकिनी, स्त्री, (शाकोऽस्त्यत्रेति । शाक + इनिः ।) शाकयुक्ता भूमिः । यथा, -- “शकटः शाकिनी गावो जालमस्पन्दनं वनम् । अनूपं पर्व्वतो राजा दुर्भिक्षे नव वृत्तयः ॥” शकटा धान्यादिवहनद्बारेणोपजीव्यः । “पत्रं पुष्पं फलं कन्दं नालं संस्वेदजं तथा । शाकं षड्विधमुद्दिष्टं गुरु विद्यात् यथोत्तरम् ॥”

इति वैद्योक्तशाकयोगात् शाकिनीगृहवाटिका- शाकाद्याहरणेन । गावो दुग्धादिना । जालं मत्स्याद्याहरणेन । अस्पन्दनं स्वस्थानादत्यागः ऋणादिलाभेन । व्ययाधिक्यनिवृत्त्या च । वनं फलपुष्पाद्याहरणेन । अनूपं बहूदकदेशः समृणालशालूकाद्याहरणेन । पर्व्वतो गैरिक- मृदाद्याहरणेन । राजा भैक्षादिना । इत्या- ह्रिकतत्त्वम् ॥ * ॥ दुर्गाया अनुचरीविशेषः । यथा, -- “डाकिनी योगिनी चैवखेचरी शाकिनी तथा । दिक्षु पूज्या इमा देव्यः सुसिद्धाः फलदायिकाः ॥” इति कात्यायनीकल्पः ॥ “ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः । ततः परशिवो देवि षट्शिवाः परिकीर्त्तिताः ॥ मूलाधारे तु ब्रह्माणं डाकिनीसहितं न्यसेत् ॥ सर्व्वत्रं त्र्यक्षरीमुक्त्वा वादिसान्तं सबिन्दुकम् ॥ स्वाधिष्ठानाख्यचक्रे तु सविष्णुं राकिणीं तथा । वादिलान्तं प्रविन्यस्य नाभौ तु मणिपूरके ॥ डादिफान्तार्णसहितं रुद्रञ्च लाकिनीं तथा । अनाहते कादिठान्तं ईश्वरं काकिनीं तथा ॥ विशुद्धाख्ये महाचक्रे षोडशस्वरसंयुतम् । सदाशिवं शाकिनीन्तु विन्यसेत् पूर्व्ववत्ततः ॥ आज्ञाचक्रे तु देवेशि ह-क्ष-वर्णसमन्वितम् । परं शिवं ब्रह्मरूपं हाकिनीसहितं न्यसेत् ॥” इति तारान्यासभेदः । इति तन्त्रसारः ॥ शाकुणः, त्रि, परोत्तापी । इति शब्दमाला ॥ शाकुनः, पुं, (शकुनमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । शकुन + अण् ।) पशुपक्ष्यादिरूपशकुनद्वारा मनुष्य- शुभाशुभनिश्चायकग्रन्थः । तस्येमौ श्लोकौ । “शुभाशुभज्ञानविनिर्णयाय हेतुर्नृणां यः शकुनः स उक्तः । गतिः स्वरालोकनभावचेष्टां संकीर्त्तयामो द्बिपदादिकानाम् ॥ लोकोऽमुना शाकुनसंज्ञकेन ज्ञानेन विज्ञातसमस्तकार्य्यः । नापायकूपे पतति प्रसर्पन् शास्त्रं हि दिव्या दृगतीन्द्रियेषु ॥” इति वसन्तराजशाकुने १ सर्गः ॥ (शकुनस्यायमिति । शकुन + “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इति अण् । पक्षिसम्बन्धी । यथा, मनुः । ३ । २६८ । “द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु । औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै ॥”) शाकुनिकह्, पुं, (शाकुनान् हन्तीति । शकुन + “पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक् ।) पक्षिहन्ता । पाखिमारा इति चिडिमार इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । जीवान्तकः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ८ । २६० । “व्याधान् शाकुनिकान् गोपान् कैवर्त्तान् मूलखानकान् ॥”)

शाकुनेयः, पुं, (शकुनेरपत्यम् । शकुनि + “शुभ्रादि- भ्यश्च ।” ४ । १ । १२३ । इति ढक् ।) डुण्डुल- पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शकुनिपुत्त्रो वृकासुरः । यथा, भागवते । १० । ८८ । २९ । “शाकुनेय भवान् व्यक्तं श्रान्तः किं दूरमागतः । क्षणं विश्राम्यतां पुंस आत्मायं सर्व्वकामधुक् ॥”) शकुनसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शाकुन्तलेयः, पुं, (शकुन्तलाया अपत्यमिति । शकुन्तला + “स्त्रीभ्यो ढक् ।” ४ । १ । १२० । इति ढक् ।) भरतराजः । इति जटाधरः ॥ शकुन्तलासम्बन्धिनि, त्रि ॥ शाकुलिकः, त्रि, शकुलान् हन्ति यः । शकुल- शब्दात् “पक्षिमांसमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक्प्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शाक्करः, पुं, (शक्कर एव । स्वार्थे अण् ।) अन- ड्वान् । इति हेमचन्द्रः ॥ शाक्तः, त्रि, शक्तिर्देवता अस्य । (शक्ति + “सास्य देवता ।” ४ । २ । २४ । इत्यण् ।) शक्त्युपासकः । अस्य प्रशंसा यथा, -- “स्वर्गे मर्त्ये च पाताले नास्ति शाक्तात् परः प्रियः । सौराणां गाणपत्यानां वैष्णवानां तथैव च ॥ तदन्ते चैव शाक्ताः स्युः क्रमशः क्रमशः प्रिये । शृणु देवि वरारोहे नास्ति शाक्तात् परो जनः ॥ शाक्तोऽपि शङ्करः साक्षात् परं ब्रह्मस्वरूप- भाक् । आराधिता येन काली तारा त्रिभुवनेश्वरी ॥ षोडशी चैव मातङ्गी छिन्ना च गलवामुखी । आराधिता महेशानि स शिवो नात्र संशयः ॥ अतिगोप्यं महेशानि शाक्तानां परमं पदम् । यो जानाति महीमध्ये स शिवो नात्र संशयः ॥ ब्रह्माद्यर्च्चितपादाब्जं यो भजेत् सततं मुदा । स यात्यचिरकालेन मुक्तिमन्दिरमेव हि । पार्व्वतीचरणद्वन्द्वभजनाकिङ्करो भवेत् । स्वर्गभोगश्च मोक्षश्च शाक्तानां न भवेत् किमु ॥ शाक्तानाञ्चैव निन्दां ये कुर्व्वन्ति हि नराधमाः । तेषां लोहितपानं वै कुर्व्वन्ति भैरवीगणाः ॥ भैरवाश्चैव भैरव्यः सदा हिंसन्ति पामरान् । शाक्तान् हिंसन्ति गर्जन्ति निन्दन्ति बहु- जल्पकाः ॥ छिनत्ति तेषां देवेशि शिरांसि हरवल्लभा । शाक्तेभ्य उत्तमो नास्ति स्वर्गे मर्त्ये रसातले ॥ शाक्तस्तु शङ्करो ज्ञेयस्त्रिनेत्रश्चन्द्रशेखरः । स्वयं गङ्गाधरो भूत्वा विहरेत् क्षितिमण्डले ॥” देवीं प्रति शिववाक्यम् । “मदंशाश्चैव ये भूतास्ते शैवा नात्र संशयः । त्वदंशाश्चैव शाक्ताश्च सत्यं वै गिरिनन्दिनि । बहुवर्षसहस्रान्ते शैवाः शक्तिपरायणाः । शाक्ता वै शङ्करा देवि यस्य कस्य कुलोद्भवाः ॥ चाण्डाला ब्राह्मणाः शूद्राः क्षत्त्रिया वैश्य- सम्भवाः ।

पृष्ठ ५/०४४

एते शाक्ता जगद्धात्रि न मनुष्याः कदाचन ॥ पश्यन्ति मानुषान् लोके केवलं कर्म्मचक्षुषा । ब्राह्मणैः क्षत्त्रियैर्व्वैश्यैः शूद्रैरेव च जातिभिः ॥ वाममार्गप्रभावेण कर्त्तव्यं जपपूजनम् । ये शाक्ता ब्राह्मणा देवि क्षत्त्रिया ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ वैश्याश्च ब्राह्मणा देवि सर्व्वे शूद्राश्च ब्राह्मणाः । ब्राह्मणाः शङ्कराश्चण्डि त्रिनेत्राश्चन्द्रशेखराः ॥” इति मुण्डमालातन्त्रे २ । ३ । ४ । ७ पटलाः ॥ * ॥ “शाक्ता एव द्बिजाः सर्व्वे न शैवा न च वैष्णवाः । उपासन्ते यतो देवीं गायत्त्रीं परमाक्षरीम् ॥” इति निर्व्वाणतन्त्रे ३ पटलः ॥ शक्त्युपासनानन्तरमन्योपासननिषेधो यथा, -- “अस्याश्चाराधनं कृत्वा नान्यस्याराधनं चरेत् । अन्यस्य स्मरणाद्देवि योगिनीशापमालभेत् ॥” इति गन्धर्व्वतन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ तस्य आभ्यन्तरस्नानं यथा, -- “शाक्तमाभ्यन्तरस्नानमुक्तं श्रीपञ्चमीमते । स्नानप्रकारो द्विविधो बाह्याभ्यन्तरभेदतः ॥ आन्तरं आनमत्यन्तं रहस्यमपि सादरात् । कथयामि भयध्वस्त्यै चतुर्व्वर्गफलाप्तये ॥ सम्बित्त्रयमनुसृत्य चरणत्रयमध्यतः । स्रवस्कं सच्चिदानन्दप्रभावं भावगोचरम् ॥ विमुक्तिसाधनं पुंसां स्मरणादेव योगिनाम् । तेन प्लावितमात्मानं भावयेत् भयशान्तये ॥” इति विश्वसारतन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ तस्य कुशविशेषो यथा, -- “तर्ज्जन्या रजतं धार्य्यं स्वर्णं धार्य्यमनामया । एष एव कुशः शाक्ते न दर्भो वनसम्भवः ॥” इति श्यामारहस्यम् ॥ (शक्तिमान् । यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०३ । ५ । “वाचं शाक्तस्येव वदति शिक्षमाणः ॥” “शिक्षमाणः शिक्ष्यमाणः शिष्यः शाक्तस्येव शक्तिमतः शिक्षकस्य वाचं यथा अनुवदति तद्वत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शाक्तीकः, पुं, (शक्तिः प्रहरणमस्य । शक्ति + “शक्तियष्ट्योरीकक् ।” ४ । ४ । ५९ । इति ईकक् ।) शक्तिधारकः । तत्पर्य्यायः । शक्तिहेतिकः २ । इत्यमरः ॥ शाक्त्यः, त्रि, शक्त्युपासकः । इति शक्तिशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ शाक्यः, पुं, (शकोऽभिधानमस्येति । शक + “शण्डिकादिभ्यो ञ्यः ।” ४ । ३ । ९२ । इति ञ्यः ।) बुद्धः । इति हलायुधः ॥ शाक्यमुनिः, पुं, शाक्यवंशावतीर्णबुद्धमुनिविशेषः । इत्यमरः ॥ अस्य सप्त पर्य्याया गोतमशब्दे द्रष्टव्याः । पर्य्यायान्तरं यथा । खजित् २ श्वेत- केतुः ३ धर्म्मकेतुः ४ महामुनिः ५ पञ्च- ज्ञानः ६ सर्व्वदर्शी ७ महाबोधिः ८ महाबलः ९ बहुक्षमः १० त्रिमूर्त्तिः ११ सिद्धार्थः १२ शकः १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ शाक्यवंश-

त्वात् शाक्यः शाक्यश्चासौ मुनिश्चेति शाक्य- मुनिः । तथा हि शाको वृक्षविशेषः तत्र भवा विद्यमानाः शाक्याः । पितुः शापेन केचिदिक्ष्वा- कुवंश्या गौतमवंशजकपिलमुनेराश्रमे शाक- वृक्षे कृतवासाश्च शाक्या उच्यन्ते । तदुक्तम् । “शाकवृक्षप्रतिच्छन्नं वासं यस्मात् प्रचक्रिरे । तस्मादिक्ष्वाकुवंश्यास्ते भुवि शाक्या इतिश्रुताः ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शाक्यसिंहः, पुं, (शाक्यः सिंह इव ।) शाक्य- मुनिः । इत्यमरः ॥ शाक्री, स्त्री, दुर्गा । यथा, -- “इन्द्राणी इन्द्रजननी शाक्री शक्रपराक्रमा । वज्राङ्कुशकरा देवी वज्रा तेनोपगीयते ॥” इति देवीपुराणे देवीनिरुक्ताध्यायः ॥ शक्रपत्नी च ॥ शाख, ऋ व्याप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अशशाखत् । इति दुर्गादासः ॥ शाखः, पुं, कृत्तिकापुत्त्रः । यथा, -- “अवाप चानिलात् पुत्त्रमग्नितुल्यगुणं पुनः । अग्निपुत्त्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत ॥ तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजः । अपत्यं कृत्तिकानाञ्च कार्त्तिकेयस्ततः स्मृतः ॥” इति मात्स्ये ५ अध्यायः ॥ छित्तिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शाखा, स्त्री, (शाखति गगनं व्याप्नोतीति । शाख + अच् । टाप् ।) वृक्षाङ्गविशेषः । डाल इति भाषा । (यथा, दुर्गापूजापद्धतौ । “शाखाच्छेदोद्भवं दुःखं न च कार्य्यं त्वया प्रभो ! ॥”) तत्पर्य्यायः । लता २ । इत्यमरः ॥ लङ्का ३ । इति जटाधरः । शिखा ४ । इति भरतधृत- मेदिनी ॥ पक्षान्तरम् । बाहुः । वेदभागः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनौ । ३ । १४५ । “यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे बह्वृचं वेदपारगम् । शाखान्तगमथाध्वर्य्युं छन्दोगन्तु समाप्तिकम् ॥”) ग्रन्थभेदः । इति धरणिः ॥ अन्तिकः । इति विश्वः ॥ (प्रकारः । यथा, गीतायाम् । २ । ४१ । “बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवशायिनाम् ॥”) शाखाकण्टः, पुं, (शाखायां कण्टो यस्य ।) स्नुही- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाखानगरं, क्ली, (शाखेव नगरम् ।) मूलनग- रादन्यत् पुरम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । ८७ । ८ । “शाखानगरमर्हस्तु सहस्रपतिरुत्तमः ॥”) मूलनगरेऽसम्मितस्य जनौघस्य स्थानाय मूल- नगरस्य समीपेऽङ्के वा यदन्यत् पुरं नगरान्तरं क्रियते तत् शाखानगरं मूलनगरस्य तरुस्थानी- यस्य शाखेव । अभिष्यन्दि रमणमप्यत्र । स्यादभिष्यन्दि रमणं शाखानगरमित्यपि । इति त्रिकाण्डशेषः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ अपि च । यथा, शब्दरत्नावल्याम् ।

“आरभ्य मूलनगरादपरं नगरं हि यत् । तदभिष्यन्दि रमणं शाखानगरमित्यपि ॥” शाखापित्तः, पुं, पाणिपादांशमूलदाहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाखापुरं, क्ली, (पुरस्य शाखा अभिधानात् पूर्व्व- निपातः । शाखेव पुरमिति वा ।) शाखानग- रम् । तत्पर्य्यायः । उपपुरम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ शाखाम्ला, स्त्री, (शाखायामम्लो यस्याः ।) वृक्षाम्ला । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाखामृगः, पुं, (शाखाया मृगः ।) वानरः । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “मुक्ताफलाय करिणं हरिणं पंलाय सिंहं निहन्ति भुजविक्रमसूचनाय । का नीतिरीतिरियती रघुवंशवीर ! शाखामृगे जरति यस्तव वाणमोक्षः ॥” इत्युद्भटः ॥ शाखारण्डः, पुं, स्वशाखां परित्यज्य शाखान्तरा- ध्ययनकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । अन्यशाखकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ शाखारथ्या, स्त्री, षोडशहस्तप्रस्थपथः । यथा, -- “धनूंषि चैव चत्वारि शाखारथ्यास्तु निर्म्मिताः । त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकराप्युपरक्षकाः ॥” इति देवीपुराणे गोपुरद्बारलक्षणनामाध्यायः ॥ शाखालः, पुं, (शाखां लाति आश्रयतीति । ला + कः ।) वानीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाखाशिफा, स्त्री, (शाखायाः शिफा ।) वटा- दीनां शाखासम्बन्धिशिफा । नाम्ना इति ख्याता । तरोर्मूलादारभ्य अग्रं यावत् गता लतागुडूच्यादिः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अवरोहः २ । इत्यमरः ॥ शाखी, [न्] पुं, (शाखास्त्यस्येति । शाखा + इनिः ।) वृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “सीताया हृदि यच्छिरीषकुसुमप्राये पफालो- च्चकैः पौलस्त्यस्य नितान्तकुण्ठकुलिशे वज्राधिके वक्षसि । आपुङ्खं निममज्ज मन्मथशरस्तन्नैव जानीमहे कः शाखी सखि ! यस्य पुष्पमभवत् पुष्पायुध- स्यायुधम् ॥” इत्युद्भटः ॥) वेदः । तुरुष्काख्यजनः । इति मेदिनी ॥ राज- भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ शाखोटः, पुं, वृक्षविशेषः । श्याओडा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पिशाचद्रुः २ पीत- फलः ३ कर्कशच्छदः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भूतवृक्षः ५ सकटः ६ अक्षधरः ७ । ति भूरिप्रयोगः ॥ गवाक्षी ८ घूकावासः ९ रूक्ष- पत्रः १० पीतः ११ कैशिक्योजः १२ क्षीर- नाशनः १३ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । पित्तकारित्वम् । वातहारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “शाखोटः पीतफलको भूतावासः खरच्छदः ।

पृष्ठ ५/०४५

शाखोटो रक्तपित्तार्शोवातश्लेष्मातिसारजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शाख्यः, त्रि, शाखासम्बन्धी । शाखाशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ शाङ्करं, क्ली, (शङ्कर + अण् ।) छन्दोभेदः । इति मेदिनी ॥ अस्य रूपान्तरं शाक्करं शार्करञ्च ॥ (शङ्करो देवतास्य इत्यर्थे अणि आर्द्रानक्षत्रम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ७१ । ७ । “मृगे तु मूषकाद्भयं व्यसुत्वमेव शाङ्करे ॥”) शाङ्करः, पुं, (शङ्करस्यायं वाहनत्वात् । शङ्कर + अण् ।) वलीवर्द्दः । इति मेदिनी ॥ (शङ्कर- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । ४६ । २०१ । “तत्रैषां तद्गुहाद्वारप्राप्तानां शाङ्करा गणाः ॥”) शाङ्करिः, पुं, (शङ्करस्यापत्यं पुमान् । शङ्कर + इञ् ।) कार्त्तिकेयः । गणेशः । इति मेदिनी ॥ शाङ्कुची, स्त्री, शङ्कोचनमत्स्यः । इति शब्द- रत्नावली ॥ शाङ्खः, त्रि, शङ्खसम्बन्धि । शङ्खशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ शाङ्खिकः, पुं, (शङ्खकरणं शिल्पमस्य इति । शङ्ख + ठक् ।) जातिविशेषः । शाँखारि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । काम्बविकः २ । इत्यमरः ॥ शङ्खकारः ३ काम्बजकः ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शङ्खवादकः । तत्पर्य्यायः । शङ्खध्माः २ । इति जटाधरः ॥ शाङ्गुष्ठा, स्त्री, गुञ्जा । इति रत्नमाला ॥ शाटः, पुं, वस्त्रभेदः । इत्यमरभरतौ ॥ यथा, -- “दूरतः शोभते मूर्खो लम्बशाटपटावृतः । तावच्च शोभते मूर्खो यावत् किञ्चिन्न भाषते ॥” इति चाणक्यशतकम् ॥ शाटकः, पुं क्ली, (शाट + स्वार्थे कन् ।) पटः । (यथा, कथासरित्सागरे । ५३ । ३८ । “स राजवन्दिनामा तद्दत्त्वा शाटकमग्रहीत् ॥”) नाटकभेदः । इत्यमरभरतौ ॥ शाटिका, स्त्री, शाटी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शाटी, पुं स्त्री, वस्त्रभेदः । शाडी इति भाषा । इत्यमरः ॥ अस्या निर्माल्यत्वं निर्माल्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शाट्यायनं, क्ली, प्रकृतकर्म्मवैगुण्यप्रशमनाथहोमः । यथा । यत्तु प्रकृतकर्म्मवैगुण्यप्रशमनाय शाट्या- यनहोमाभिधानं भवदेवभट्टसम्मतं तन्न प्रामा- णिकं तस्मादपि महाप्रामाणिकैर्भट्टनारायण- चरणैर्गोभिलभाष्ये तदप्रमाणीकृतत्वात् । छन्दोगपरिशिष्टेऽपि प्रायश्चित्तार्थं प्रकारत्रय- मात्रमुक्तम् । यथा, -- “यत्र व्याहृतिभिर्होमः प्रायश्चित्तात्मको भवेत् । चतस्रस्तत्र विज्ञेया स्त्रीपाणिग्रहणे यथा ॥ अपि वाज्ञातमित्येषा प्राजापत्यापि बाहुतिः । होतव्या त्रिर्व्विकल्पोऽयं प्रायश्चित्तविधिः स्मृतः ॥”

त्रिर्व्विकल्प इत्यनेन कल्पान्तरनिषेधात् गोभि- लीयकर्म्मणि शाट्यायनहोमो न युक्तः । किन्तु व्यस्तसमस्तमहाव्याहृतिभिश्चतसृभिः प्राय- श्चित्तहोमो युक्तः । विशारदप्रभृतयोऽप्येवम् । शाट्यायनहोमस्य समूलत्वेऽपि शाख्यन्तरीय- त्वम् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शाट्यायनः, पुं, मुनिविशेषः । इति पुराणम् ॥ शाठ्यं, क्ली, (शठस्य भावः । शठ + ष्यञ् ।) शठता । (यथा । “शठे शाठ्यं समाचरेत् ॥”) तत्पर्य्यायः । कपटः २ व्याजः ३ दम्भः ४ उपधिः ५ छद्म ६ कैतवम् ७ कुसृतिः ८ निकृतिः ९ । इत्यमरः ॥ नव अयथार्थ- व्यवहारे । शठ वधे क्लेशकैतवे तालव्यादिः अल् तस्य कर्म्म शाठ्यं ष्ण्यः । कपटादि- षट्कं छद्मनि कुसृत्यादित्रयं चित्तकौटिल्ये इत्येके । कपटादिषट्कं वञ्चनमात्रफलम् । कुसृत्यादित्रिकन्तु हिंसाफलमिति भेदः । इति सर्व्वानन्दो मधुश्च । नवैवैकार्था इति वहवः । इति भरतः ॥ अपि च । “अस्त्रियां कपटो व्याज उपधिर्दम्भ एव च । कूटं कल्कं छलं छद्म मिषकैरवकैतवम् ॥ अथ शाठ्यञ्च शठता कुसृतिर्निकृतिश्च सा । हिंसाफले चतुष्कं स्यात् शाठ्यपर्य्याय ईरितः ॥ पूर्व्वः कपटपर्य्यायः फले वञ्चनमात्रके । उभयोरेकपर्य्याय इति केचित् प्रचक्षते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शाड, ऋ ङ श्लाघे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अशशाडत् । ङ, शाडते गुणिनं गुणी । अन्तःस्थतृतीय- युक्तादिरयमिति कस्यचिद्भ्रमः । इति दुर्गा- दासः ॥ शाड्वलः, पुं, शाद्वलः । इति केचित् ॥ शाणं, क्ली, (शणेन निर्म्मितमिति । शण + अण् ।) शणनिर्म्मितवस्त्रम् । यथा । क्षौमं शाणं वा ब्राह्मणस्य कार्पासं क्षत्त्रियस्य आविकं वैश्यस्य । क्षुमा अतसी तस्या इदं क्षौमं तसरादि । शाणं शणतन्तुभवं तदुभयं ब्राह्मणस्य । इति संस्कारतत्त्वम् ॥ शाणः, पुं, (शण्यते ज्ञायते गुणादिरत्रेति । शण + घञ् ।) कषपट्टिका । कष्टिपातर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निकषः ३ कषः ३ । इत्य- मरः ॥ शानः ४ निकसः ५ कसः ६ । इति भरतः ॥ आकषः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ माषचतुष्टयम् । चारि माषा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निष्कः २ टङ्कः ३ । इति वैद्यक- परिभाषा ॥ यथा, -- “माषैश्चतुर्भिः शाणः स्यात् वरणः स निगद्यते । टङ्कः स एव कथितस्तद्द्बयं कोल उच्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ लौहादीनां निकषः । शानपातर इति भाषा । इति मेदिनी ॥ करपत्रम् । करात् इति भाषा । इति विश्वः ॥

शाणाजीवः, पुं, (शाणेन आजीवतीति । आ + जीव + अच् ।) अस्त्रमार्जकः । पथा, -- “शाणाजीवः शस्त्रमार्जो भ्रमासक्तोऽसिधा- वकः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ शाणिः, पुं, पट्टवृक्षः । यथा, -- “पट्टेराजशणः शाणिश्चिमिः कक्खटपत्रकः ॥” इति शब्दमाला ॥ शाणितः, त्रि, तीक्ष्णीकृतः । निशितः । कृतशाणः । शाणशब्दादितप्रत्ययेन निष्पन्नमेतत् ॥ शाणी, स्त्री, (शणस्य विकारः । शण + अण् । टिड्ढेति ङीप् ।) शणसूत्रमयी पट्टिका । यथा, -- “शाणीप्रायाणि वस्त्राणि शमीप्राया मही- रुहाः । शूद्रप्रायास्तथा वर्णा भविष्यन्ति कलौ युगे ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे १ अध्यायः ॥ शाणी शणसूत्रमयी पट्टिका तत्तुल्यानि वस्त्राणि । इति तट्टीका ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १९४ । १९ । “वस्त्राणां प्रवरा शाणी धान्यानां कोर- दूषकः ॥”) प्रावरणान्तरम् । ताम्बु इति भाषा । इति मेदिनी ॥ छिद्रवस्त्रम् । यथा । शाणी गोणी छिद्रवस्त्रे । इति हेमचन्द्रः ॥ हस्तकटाक्षादि- सूचणा । इशारा इति पारस्यभाषा । इति शब्दरत्नावली ॥ शाणीरं, क्ली, शोणनदमध्यस्थतटः । दर्दरीनदी- तटः । इति विश्वः ॥ शाण्डिल्यः, पुं, विल्ववृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, महागणपतिस्तोत्रे । ९ । “हेरम्बं प्रणमामि यस्य पुरतः शाण्डिल्यमूले श्रिया बिभ्रत्याम्बुरुहे समं भधुरिपुस्ते शङ्खचक्रे वहन् ॥”) वह्निभेदः । (शण्डिलस्य मुनेर्गोत्रापत्यमिति । शण्डिल + “गर्गादिभ्यो यञ् ।” ४ । १ । १०५ । इति यञ् ।) मुनिविशेषः । इति मेदिनी ॥ स तु गोत्रकारः भक्तिसूत्रकारश्च । तत्सूत्र- भाष्याद्यश्लोको यथा, -- “प्रपद्य परमं देवं श्रीस्वप्नेश्वरसूरिणा । शाण्डिल्यशतसूत्रीयं भाष्यमाभाष्यतेऽधुना ॥” शातं, क्ली, (शो + क्तः । “शाच्छोरन्यतरस्याम् ।” ७ । ४ । ४१ । इति पक्षे इत्वाभावः ।) सुखम् । तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ (विनाशः । यथा, मुश्रुते । ४ । १ । “पाणिप्राप्तं पाणिदाहं नखशातं करोति च ॥”) शातः, त्रि, (शो + क्तः ।) दुर्ब्बलः । निशितः । इति मेदिनी ॥ धुस्तूरः । इत्यमरः ॥ शातकुम्भं, क्ली, (शतकुम्भे पर्व्वते भवम् । शत- कुम्भ + अण् ।) काञ्चनम् । (यथा, माघे । ९ । ९ ।

पृष्ठ ५/०४६

“द्रुतशातकुम्भनिभमंशुमतो वपुरर्द्धमग्नवपुषः पयसि ॥”) धुस्तूरः । इत्यमरः ॥ शातकुम्भः, पुं, करवीरवृक्षः । इति मेदिनी ॥ शातकौम्भं, क्ली, स्वर्णम् । इति भतरद्विरूपकोषः ॥ (सुवर्णनिर्म्मिते, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ३ । ११ । “शतञ्च शातकौम्भानांकुम्भानामग्निवर्च्चसाम् ॥”) शातनं, क्ली, कार्श्यम् । विनाशनम् । यथा, -- “वसन्ते सर्व्वशस्यानां जायते पत्रशातनम् । मोदमानाश्च तिष्ठन्ति यवाः कणिशशालिनः ॥” इति सारमञ्जरी ॥ (छेदके, त्रि । यथा, रघुः । ३ । ४२ । “स पूर्व्वतः पर्व्वतपक्षशातनं दशर्श देवं नरदेवसम्भवः ॥”) शातपत्रकः, पुं, (शातपत्रं पद्ममिव । कन् ।) चन्द्रप्रकाशः । यथा, -- “चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना प्रकाशो द्योत आतपः । अकल्का चन्द्रिकायाञ्च प्रकाशे शातपत्रकः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ शातभीरुः, पुं, मदनमाली । मल्लिकाभेदः । यथा, -- “शातभीरुर्भद्रवल्ली भूमिमण्डोऽष्टपादिका ॥” इति रत्नमाला ॥ शातमानं, त्रि, (शतमान + “शतमानविंशति- केति ।” ५ । १ । २७ । इति अण् ।) शत- मानेन क्रीतम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शातला, स्त्री, (शातं छेदं लातीति । ला + कः ।) सातला । चर्म्मकषा इति ख्याता । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ शात्रवं, क्ली, (शात्रोर्भावः समूहो वा । शत्रु + अण् ।) शत्रुभावः । शत्रुसंहतिः । इति मेदिनी ॥ (शत्रुसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, रघुः । ४ । ४२ । “ताम्बूलीनां दलैस्तत्र रचितापानभूमयः । नारिकेलासवं योधाः शात्रवञ्च पपुर्यशः ॥”) शात्रवः, पुं, (शत्रुरेव । स्वार्थे अण् ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १४ । ४४ । “तत्र नाभवदसौ महाहवे शात्रवादिव पराङ्मुखोऽर्थिनः ॥”) शादः, पुं, (शो तनूकरणे + “शाशपिभ्यां ददनौ ।” उणा० ४ । ९७ । इति दः ।) कर्दमः । शष्पम् । इत्यमरः ॥ शादहरितः, त्रि, (शादैः शष्पैः हरितः ।) शाद्बलः । इत्यमरः ॥ शाद्वलः, त्रि, (शाद + “नडशादात् ड्वलच् ।” ४ । २ । ८८ । इति ड्वलच् ।) नवतृणबहुलदेशः । इत्यमरः ॥ शादो नवतृणं विद्यतेऽत्र शाद्बलः । शष्पवाचिन एव शादशब्दाद्वलः स्यात् न तु पङ्कयाचिनोऽनभिधानात् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३० । १४ ।

“शाद्वलेषु यदा शिष्ये वनान्ते वनगोचरा । कुथास्तरणयुक्तेषु किं स्यात् सुखतरं ततः ॥”) शान, ञ तेजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-सेट् ।) शानस्तिक्ष्णीकरणम् । ञ, शीशांसति शीशांसते खड्गं कर्म्मकारः । इति दुर्गादासः ॥ शानः, पुं, शाणः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शा(ण)नपादः, पुं, पारिपात्रपर्व्वतः । (अस्य विवरणं हरिवंशे १३१ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) चन्दनघर्षणपाषाणः । इति महाभारते हरि- वंशः ॥ चन्दनपिढि इति भाषा ॥ शानी, स्त्री, इन्द्रवारुणी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शान्तः, त्रि, (शम + क्तः । “वा दान्तशान्तेति ।” ७ । २ । २७ । इति निपातितः ।) उपशमं प्रापितः । प्राप्तोपशमः । इति भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । शमितः २ । इत्यमरः ॥ श्रान्तः ३ जितेन्द्रियः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ शमान्वितः ५ । इति मेदिनी ॥ शान्तः, पुं, अभियुक्तः । रसभेदः । इति मेदिनी ॥ शान्तरसस्य लक्षणादि यथा, -- “शान्तः शमः स्थायिभाव उत्तमप्रकृतिर्मतः । कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः श्रीनारायणदैवतः ॥ अनित्यत्वादिनाशेषवस्तुनिःसारता तु या । परमाथस्वरूपं वा तस्यालम्बनमिष्यते ॥ पुण्याश्रमहरिक्षेत्रतीर्थरम्यवनादयः । महापुरुषसङ्गाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः ॥ रोमाञ्चाद्याश्चानुभावास्तथा स्युर्व्यभिचारिणः । निर्व्वेदहर्षस्मरणमतिभूतदयादयः ॥” यथा, -- “रथ्यान्तश्चरतस्तथा धृतजरत्कन्था नवस्या- ध्वगैः सत्रासञ्च सकौतुकञ्च सदयं दृष्टस्य तैर्नागरैः । निर्व्वीजीकृतचित्सुधारसमुदा निद्रायमाणस्य मे निःशङ्कं करटः कदा करपुटी भिक्षां विलुण्ठि- ष्यति ॥” पुष्ठिस्तु महाभारतादौ द्रष्टव्या । “निरहङ्काररूपत्वात् दयावीरादिरेष नो ।” दयावीरादौ हि जीमूतवाहनादौ अन्तरा मलयवत्याद्यनुरागादेरन्ते च विद्याधरचक्रवर्त्ति- त्वाद्याप्तेर्दर्शनादहङ्कारोपशमो न दृश्यते । शान्तस्तु सर्व्वप्रकारेणाहङ्कारप्रशमैकरूपत्वान्न तत्रान्तर्भावमर्हति । अतश्च नागानन्दे शान्त- रसप्रधानत्वमपास्तम् । ननु । “न यत्र दुःखं न सुखं न चिन्ता न द्वेषरागौ न च काचिदिच्छा । रसः स शान्तः कथितो मुनीन्द्रैः सर्व्वेषु भावेषु समप्रभाणः ॥” इत्येवंरूपस्य शान्तस्य मोक्षावस्थायामेवात्म- स्वरूपापत्तिलक्षणायां प्रादुर्भावात् । तत्र सञ्चार्य्यादीनामभावात् कथं रसत्वमित्युच्यते युक्तवियुक्तदशायामवस्थितो यः शमः स एव

यतः रसतामेति तदस्मिन् सञ्चार्य्यादेः स्थितिश्च न विरुद्धा । यश्चास्मिन् सुखाभावोऽप्युक्तस्तस्य वैषयिकसुखपरत्वान्न विरोधः । उक्तं हि । “यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महासुखम् । तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम् ॥ सर्व्वाकारमहङ्काररहितत्वं व्रजन्ति चेत् । अत्रान्तर्भावमर्हन्ति दयावीरादयस्तदा ॥” आदिशब्दात् धर्म्मवीरदानवीरदेवताविषय- रतिप्रभृतयः । तत्र देवताविषया रतिर्यथा, -- “कदा वाराणस्यामिह सुरधुनीरोधसि वसन् वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् । अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन प्रसीदेति क्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ शान्तं, [म्] व्य, वारणम् । इति मेदिनी ॥ शान्तनवः, पुं, (शान्तनोरपत्यं पुमान् । शान्तनु + अण् ।) शान्तनुराजपुत्त्रः । भीष्मः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३६ । ९० । “तथा भीष्मः शान्तनवो गङ्गायाममितद्युतिः । वसुवीर्य्यात् समभवत् महावीर्य्यो महायशाः ॥”) शान्तनुः, पुं, द्बापरयुगस्य चन्द्रवंशीयैकविंश- राजः । स तु गङ्गायां भीष्मं जनयामास । तस्य पिता प्रतीपः । यथा, -- “जयसेनस्तत्तनयो राधिकोऽतोऽयुताय्वभूत् । ततश्चाक्रोधनस्तस्मात् देवातिथिरमुष्य च ॥ ऋक्षस्तस्य दिलीपोऽभूत् प्रतीपस्तस्य चात्मजः । देवापिः शान्तनुस्तस्य वाह्लीक इति चात्मजाः ॥ यं यं कराभ्यं स्पृशति जीर्णं यौवनमेष्यति । शान्तिमाप्नोति चैवाग्र्यां कर्म्मणा तेन शान्तनुः ॥ वाह्लीकात् सोमदत्तोऽभूत् भूरिर्भूरिश्रवास्ततः । शलश्च शान्तनोरासीत् गङ्गायां भीष्म आत्म- वान् ॥” इति श्रीभागवते ९ स्कन्धे २२ अध्यायः ॥ तत्पर्य्यायः । महाभीष्मः २ । इति जटाधरः ॥ प्रातीपः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतीपः ४ प्रतिपः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (शन्तनु- रिति पाठस्तु बहुभिरादृतः ॥) कर्कटी । इति रत्नमाला ॥ शान्ता, स्त्री, दशरथराजकन्या । दशरथेन कन्यार्थं लोमपादाय राज्ञे प्रदत्ता । सा च ऋष्यशृङ्ग- भार्य्या । इति रामायणम् ॥ (यथा, उत्तर- चरिते १ अङ्के । “कन्यां दशरथो राजा शान्तां नाम व्यजी- जनत् । अपत्यकृतिकां राज्ञे लोमपादाय यां ददौ ॥”) शमीभेदः । तत्पर्य्यायः । शुभा २ भद्रा ३ अप- राजिता ४ जया ५ विजया ६ । अस्या गुणाः शमीवत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शान्तिः, स्त्री, (शम + क्तिन् ।) कामक्रोधादि- प्रशमः । चित्तोपशमः । इति भरतः ॥ विषयेभ्य

पृष्ठ ५/०४७

इन्द्रियोपरमः । इति चण्डीटीकायां नागोजी- भट्टः ॥ तत्पर्य्यायः । शमथः २ शमः ३ । इत्य- मरः ॥ प्रशमः ४ उपशमः ५ प्रशान्तिः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ तृष्णाक्षयः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “यत्किञ्चिद्वस्तु संप्राप्य स्वल्पं वा यदि वा बहु । या तुष्टिर्जायते चित्ते शान्तिः सा गद्यते बुधैः ॥” इति पद्मपुराणे क्रियायोगसारे १५ अध्यायः ॥ भद्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ गोपीविशेषः । यथा, राधिकोवाच । “शान्त्या गोप्या युतस्त्वञ्च दृष्टोऽहं रासमण्डले । वसन्तपुष्पशय्यायां माल्यवान् चन्दनोक्षितः ॥ रत्नप्रदीपैर्युक्तश्च रत्ननिर्म्माणमन्दिरे । रत्नभूषितभूषाढ्यो रत्नभूषितया सह ॥ तया दत्तञ्च ताम्बूलं भुक्तवांश्च पुरा विभो । सद्यो मच्छब्दमात्रेण तिरोधानं कृतं तया ॥ शान्तिर्देहं परित्यज्य भयाद्दीना त्वयि प्रभो । ततस्तस्याः शरीरञ्च गुणश्रेष्ठं बभूव ह ॥ संविभज्य त्वया दत्तं प्रेम्णा प्ररुदता पुरा । विश्वे विषयिणे किञ्चित् सत्त्वरूपाय विष्णवे ॥ शुद्धसत्त्वस्वरूपायै महालक्ष्म्यै पुरा विभो । त्वन्मन्त्रोपासकेभ्यश्च वैष्णवेभ्यश्च किञ्चन । तपस्विभ्यश्च धर्म्माय धर्म्मिष्ठेभ्यश्च किञ्चन ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ९ अध्यायः ॥ * ॥ दुर्गा । यथा, -- “उत्पत्तिस्थितिनाशेषु रजादित्रिगुणा मता । सर्व्वज्ञा सर्व्ववेत्तृत्वाच्छान्तित्वाच्छान्तिरुच्यते ॥” इति देवीपुराणे देवीनिरुक्ताध्यायः ॥ * ॥ धर्म्मद्बारा ग्रहदौःस्थ्यदुःस्वप्नादिसूचितैहिका- निष्टहेतुदुरितनिवृत्तिः । यथा, -- “यथा शस्त्रप्रहाराणां कवचं विनिवारकम् । तथा दैवोपघातानां शान्तिर्भवति वारणम् ॥” वालग्रहभूतग्रहनराधिपप्रबलतरशत्रुदुःसह- रोगाभिभवाद्भुतदुःस्वप्नग्रहदौःस्थ्यादिनिमित्तकं शान्तिकर्म्मापि मलमासे कर्त्तव्यम् । शुद्धकाल- प्रतीक्षायामसहत्वेनानन्यगतिकत्वात् । अत- एवात्मानं सततं गोपायीत इति श्रुतौ सतत- मत्युक्तम् । इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ उप- सर्गशान्तिगाथा यथा, -- “एषामिन्द्रो महावीर्य्यस्त्रैलोक्यस्येश्वरोऽभवत् । शतं क्रतूनामाहृत्य सुशान्तिर्नाम नामतः ॥ तस्योपसर्गनाशाय नामाक्षरविभूषिता । अद्यापि मानवैर्गाथा गीयतेऽत्र महीतले ॥ सशान्तिर्देवराट् शान्तः सुशान्तिं न प्रयच्छति । सहितः शिवसत्याद्यैस्तथैव वशवर्त्तिभिः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे उत्तममन्वन्तरसमाप्ता- ध्यायः ॥ * ॥ अथाद्भुतशान्तिः । तत्राद्भुतनिरूपणम् । अद्- भुतसागरे आथर्व्वणाद्भुतवचनम् । प्रकृति- विरुद्धमद्भुतमापदः प्राक्प्रबोधाय देवाः सृज- न्तीति । तेनापज्ज्ञानाय भूम्यादीनां पूर्व्वं स्वभावप्रच्यवो देवकर्त्तृकोऽद्भुत इति । एवञ्च

बुधोदयपर्व्वणि ग्रहादीनां गणितागणितत्वेन प्रकृतानामपि यदुत्पातत्वं तद्भाक्तम् । तत्कार- णञ्च गर्गसंहिताबार्हस्पत्ययोः । “अतिलोभादसत्याद्वा नास्तिक्याद्वाप्यधर्म्मतः । नरापचारान्नियतमुपसर्गः प्रवर्त्तते ॥ ततोऽपचारान्नियतमपवर्ज्जन्ति देवताः । ताः सृजन्त्यद्भुतांस्तांस्तु दिव्यनाभसभूमिजान् ॥ त एव त्रिविधा लोके उत्पाता देवनिर्म्मिताः । विचरन्ति विनाशाय रूपैः सम्बोधयन्ति च ॥” तांश्च परं न दर्शयेदित्याह विष्णुः । नोत्पातं दर्शयेदिति । तत्र वेलानक्षत्रमण्डलनिरूपणम् । यथा, दीपिकायाम् । “प्राग्द्वित्रिचतुर्भागैर्द्यूनिशोरद्भुतेषु सर्व्वेषु । अनिलाग्निशक्रवरुणा मण्डलपतयः शुभा- शुभैश्च ॥” वेलामण्डलः । “अर्य्यम्णादिचतुष्कचन्द्रतुरगादित्येषु वायु- र्भवेत् देवेज्याजविशाखयाम्ययुगले पित्र्यद्बये चानलः । विश्वादित्रयधातृमैत्रयुगलेष्विन्द्रो भवेन्मण्डलः सर्पोपान्त्यशतान्त्यमूलयुगलेशानेष्वपामीश्वरः ॥ पवनदहनौ नेष्टौ योगस्तयोरतिदोषदः । सुरपतिवरुणौ शस्तौ योगस्तयोरतिशोभनः ॥ सवरुणमरुन्मिश्रः शक्रस्तथाग्निसमायुतः । फलविरहितः सेन्द्रो वायुस्तथाग्नियुतोऽम्बुपः ॥ यन्मण्डलेऽद्भुतं जातं शान्तिस्तद्देवताश्रया । तथा शान्तिद्वयं कार्य्यं मण्डलद्वयजाद्भुते ॥” * ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “ग्रहर्क्षवैकृतं दिव्यं आन्तरीक्षं निबोध मे । उल्कापातो दिशां दाहः परिवेशस्तथैव च ॥ गन्धर्व्वनगरञ्चैव वृष्टिश्च विकृता तथा । एवमादीनि लोकेऽस्मिन् नाभसानि विनिर्द्दि- शेत् ॥ चरस्थिरभवं भौमं भूकम्पमपि भूमिजम् । जलाशयानां वैकृत्यं भौमं तदपि कीर्त्तितम् ॥ भौमं चाल्पफलं ज्ञेयं चिरेण परिपच्यते । नाभसं मध्यफलदं मध्यकालफलप्रदम् । दिव्यं तीव्रफलं ज्ञेयं शीघ्रकारी तथैव च ॥ * ॥ शीतोष्णताविपर्य्यासः ऋतूतां रिपुजं भयम् । पुष्पे फले च विकृते राज्ञो मृत्युं तथा दिशेत् ॥ अकालप्रभवा नार्य्यः कालातीताः प्रजास्तथा । विकृताः प्रसवाश्चैव युग्मप्रसवनं तथा ॥ हीनाङ्गाः अधिकाङ्गाश्च जायन्ते यदि वा त्रयः । पशवः पक्षिणश्चैव तथैव च सरीसृपाः ॥ विनाशं तस्य देहस्य कुलस्य च विनिर्द्दिशेत् ॥ प्रदोषे कुक्कुटारावो हेमन्ते चापि कोकिलाः । अर्कोदयेऽर्काभिमुखः श्वारावो नृभयं दिशेत् ॥ उलूको वसते यत्र निपतेद्वा तथा गृहे । ज्ञेयो गृहपतेर्मृत्युर्धननाशस्तथैव च ॥ गृध्रः कङ्कः कपोतश्च उलूकः श्येन एव च । चिल्लश्च चर्म्मचिल्लश्च भासः पाण्डर एव च ॥

गृहे यस्य पतन्त्येते गेहं तस्य विपद्यते । पक्षान्मासात्तथा वर्षान्मृत्युः स्याद्गृहमेधिनः । पत्न्याः पुत्त्रस्य वा मृत्युर्द्रव्यञ्चापि विनश्यति ॥ ब्राह्मणाय गृहं दत्त्वा दत्त्वा तन्मूल्यमेव वा । गृह्णीयाद्यदि रोचेत शान्तिञ्चेमां प्रयोजयेत् ॥” इमां वक्ष्यमाणाम् ॥ * ॥ “मांसास्थीनि समादाय श्मशानाद्गृध्रवायसाः । श्वा शृगालोऽथवा मध्ये पुरस्य प्रविशन्ति चेत् ॥ विकिरन्ति गृहादौ च श्मशानं सा मही भवेत् । चौरेण हन्यते लोकः परचक्रसमागमः ॥ संग्रामश्च महाघोरो दुर्भिक्षं मरकं तथा । अद्भुतानि प्रसूयन्ते तत्र देशस्य विद्रवः ॥ अकाले फलपुष्पाणि देशविद्रवकारणम् ॥” मत्स्यपुराणे । “अतिवृष्टिरनावृष्टिर्दुर्भिक्षादिभयं मतम् । अनृतौ तु दिनादूर्द्ध्वं वृष्टिर्ज्ञेया भयाय च ॥ निरभ्रे वाथ रात्रौ वा श्वेतं यस्योत्तरेण तु । इन्द्रायुधं ततो दृष्ट्वा उल्कापातं तथैव च ॥ दिग्दाहपरिवेशौ च गन्धर्व्वनगरं तथा । परचक्रभयं विद्याद्देशोपद्रवमेव च ॥” भासो वनकुक्कुटः ॥ * ॥ कंसनिधनसूचने हरि- वंशः । “वक्रमङ्गारकश्चक्रे चित्रायां घोरदर्शनः । चलत्यपर्व्वणि मही गिरीणां शिखराणि च ॥” वाणोत्पाते स एव । “दक्षिणां दिशमास्थाय धूमकेतुः स्थितोऽभवत् । वक्रमङ्गारकश्चक्रे कृत्तिकासु भयङ्करः ॥” * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “त्यक्ताशौचविवेकतत्त्ववसुधा लोकाः क्षुधा- पीडिताः विप्रा वेदहतास्तथा प्रचलिता बह्वाशिनो दुःखिताः । क्षौणीमन्दफला नृपाश्च विकलाः संग्रामघोरा मही प्रेताघातदुरन्तपीडिततरा देवेज्यराह्वोर्युतौ ॥ रक्ते शस्त्रोद्योगो मांसास्थिवशादिभिर्मरकः । धान्यहिरण्यत्वक्फलकुसुमाद्ये वर्षिते भयं विद्यात् । अङ्गारपांशुवर्षे विनाशमुपयाति तन्नगरम् ॥ उपलं विना जलधरैर्विकृता वा यदा प्राणिनो वृष्ट्या । छिद्रं वाप्यतिवृष्टिं शस्यानामीतिसंजननम् ॥” बुधकौशिकसंवादे । “वल्ल्याः प्रपाते च फलं शरटस्य प्ररोहणे । शीर्षे राजश्रियोऽवाप्तिर्भाले चैश्वर्य्यमेव च ॥ कर्णयोर्भूषणावाप्तिर्नेत्रयोर्व्वन्धुदर्शनम् । नासिकायाञ्च सौगन्ध्यं वक्त्रे मिष्टान्नभोजनम् ॥ कण्ठे चैव श्रियोऽवाप्तिर्भुजयोर्विभवो भवेत् । धनलाभो बाहुमूले करयोर्धनवृद्धिदः ॥ स्तनमूले च सौभाग्यं हृदि सौख्यविवर्द्धनम् । पृष्ठे नित्यं महीलाभः पार्श्वयोर्बन्धुदर्शनम् ॥ कटिद्वये वस्त्रलाभो गुह्ये मृत्युसमागमः ।

पृष्ठ ५/०४८

जङ्घे चार्थक्षयो नित्यं गुदे रोगभयं भवेत् ॥ उर्व्वोस्तु वाहनावाप्तिर्ज्जानुजङ्घेऽर्थसंक्षयः । वामदक्षिणयोः पादे भ्रमणं नियतं भवेत् ॥ वल्ल्याः प्ररोहणे चैव पतने शरटस्य च । व्यत्यासाच्च फलञ्चैव तद्वदेव प्रजायते ॥ वल्ल्याः प्ररोहणं रात्रौ शरटस्य प्रपातनम् । निधनार्थाय भवति व्याधिपीडा विपर्य्यये ॥ पतनानन्तरं चैवारोहणं यदि जायते । पतने फलमुत्कृष्टं रोहणेऽन्यत् फलं भवेत् ॥ आरोहणञ्चोर्द्ध्ववक्त्रे अधोवक्त्रे च पातनम् ॥ भवेदिष्टफलं तस्य तत्काले जायते ध्रुवम् ॥ * ॥ स्पृष्टमात्रे तयोः सद्यः सचेलं जलमाविशेत् । पञ्चगव्यप्राशनञ्च कुर्य्यादर्कावलोकनम् ॥ वल्लीरूपं सुवर्णस्य रक्तवस्त्रेण वेष्टयेत् । पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैस्तदग्रे पूर्णकुम्भके ॥ पञ्चगव्यं पञ्चरत्नं पञ्चामृतं सपल्लवम् । पञ्चवृक्षकषायञ्च निक्षिप्यावाहयेत्ततः ॥ पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्लोकपालांस्तथा ग्रहान् । मृत्युञ्जयेन मन्त्रेण समिद्भिः खदिरैः शुभैः । तिलैर्व्याहृतिभिर्होममष्टोत्तरसहस्रकम् ॥” वल्ली गृहगोधिका । मृत्युञ्जयमन्त्रस्त्य्रम्बकमन्त्रः इति विद्याकरः ॥ * ॥ गर्गसंहिताबार्हस्पत्ययोः । “ये तेषु शान्तिं कुर्व्वन्ति न ते यान्ति परा- भवम् । ये तु न प्रतिकुर्व्वन्ति क्रियया श्रद्धयान्विताः । दाम्भिक्याद्बा विमोहाद्वा विनश्यन्त्येव तेऽचि- रात् ॥” * ॥ अत्र निमित्तनिश्चयवतोऽधिकारोऽन्यथा दोष इत्याह मत्स्यपुराणम् । “भिन्नमण्डलवेलायां ये भवन्त्यद्भुताः क्वचित् । तत्र शान्तिद्बयं कार्य्यं निमित्त सति नान्यथा । निर्निमित्तकृता शान्तिर्निमित्तमुपपादयेत् ॥” एतच्च तत्तद्विशेषविहितशान्तिविषयम् । अन्यथा वेलामण्डलसन्देहे शान्तिर्न स्यात् ॥ * ॥ अतएवोक्तं योगियाज्ञवल्क्येन । “यत्र यत्र च संकीर्णमात्मानं मन्यते द्विजः । तत्र तत्र तिलैर्होमो गायत्त्र्या समुदाहृतः ॥ गायत्त्र्या प्रयतः शुद्धः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । शान्तिकामश्च जुहुयात् गायत्त्रीमक्षतैः शुचिः ॥ हन्तुकामश्च नृपतेर्घृतेन जुहुयात् शुचिः । सावित्र्या शान्तिहोमांश्च कुर्य्यात् पर्व्वसु नित्यशः ॥ प्रणवव्याहृतिभ्याञ्च स्वाहान्तो होमकर्म्मणि । प्रतिलोमा प्रयोक्तव्या फट्कारान्ताभिचारिके ॥ मार्कण्डेयपुराणम् । “दिग्देशजनसामान्यं नृपसामान्यमात्मनि । नक्षत्रग्रहसामान्यं नरो भुङ्क्ते शुभाशुभम् । परस्पराभिरक्षा च ग्रहदोषेषु जायते ॥” तथा । “तस्माच्छान्तिपरः प्राज्ञो लोकवादरतस्तथा । लोकवादांश्च शान्तीश्च ग्रहपोडासु कारयेत् ॥

भूदोहानुपवासांश्च शस्तं चैत्यादिवन्दनम् । कुर्य्यात् होमं तथा दानं श्राद्धं क्रोधविवर्ज्ज- नम् ॥ अद्रोहं सर्व्वभूतेषु मैत्रीं कुर्व्वन्ति पण्डिताः । वर्ज्जयेदुषतीं वाचमतिवादांस्तथैव च ॥ ग्रहपूजाञ्च कुर्व्वीत सर्व्वपीडासु मानवः । एवं शाम्यन्त्यशेषाणि घोराणि द्बिजसत्तम । प्रयतानां मनुष्याणां ग्रहर्क्षोत्थान्यनेकशः ॥” * ॥ लोकवादाश्च तत्रैवोक्ता यथा, -- “आकाशाद्देवतानाञ्च देव्यादीनाञ्च सौहृदात् । पृथिव्यां प्रतिलोके च लोकवादा इति स्मृताः ॥” ते च सर्व्वभूतडाकिन्याद्यभिभवशान्त्यर्थं लौकि- कौषधमन्त्रादयः । विषहरीमङ्गलचण्डिका- गीतादयः । चैत्यवृक्षादौ क्षेत्रपालकुलदेवता- पूजा च ॥ * ॥ तथा चापस्तम्बः । स्त्रीभ्योऽवर- वर्णेभ्यो धर्म्मशेषान् प्रतीयादित्येक इति । धर्म्म- शेषात् श्रुतिस्मृतिसदाचारेष्वप्रसिद्धान् इति नारायणोपाध्यायाः ॥ भूदोहश्च पात्रं विना भूमौ गोस्तनं निष्पीड्य दुग्धोत्सर्गः । चैत्यः पूज्यत्वेन ख्यातो ग्रामप्रधानवृक्षः । तथा च बाणोत्पाते हरिवंशः । “अनेकशाखश्चैत्यश्च निपपात महीतले । अर्च्चितः सर्व्वकन्याभिर्दानवानां महात्मनाम् ॥” उषतीं अकल्याणीम् । अतिवादश्च पूज्यमति- क्रम्य भाषणम् ॥ * ॥ मत्स्यपुराणम् । “काकस्यैकरवश्रावः प्रभाते दुःखदायकः । काको मैथुनकासक्तः श्वेतो वा यदि दृश्यते ॥ उलूको वसते यत्र निपतेत् वा तथा गृहे । ज्ञेयो गृहपतेर्मृत्युर्धननाशस्तथैव च ॥” * ॥ वराहसंहितायाम् । “क्रीडानुरक्तो रतिमांसलुब्धो भीतो रुजार्त्तः पतितो विहङ्गः । नासौ गृहस्थस्य विनाशहेतु- र्दोषः समुत्पाद्यत आहुरार्य्याः ॥ गृहे पक्षिविकारेषु कुर्य्याच्चामरतर्पणम् । देवाः कपोता इति वा जप्तव्यं सप्तभिर्द्विजैः ॥ गावश्च देया विविधा द्बिजानां सकाञ्चना वस्त्रयुगोत्तरीयाः । एवं कृते पापमुपैति शान्तिं मृगैर्द्विजैर्वापि निवेदितं तत् ॥” द्विजैः पक्षिभिः । अपिना अन्यैरपि ॥ * ॥ भुजबलभीमे । “एको वृषस्त्रयो गावः सप्ताश्वा नव दन्तिनः । सिंहप्रसूतिकाश्चैव कथिताः स्वामिघातिकाः ॥” सिंहप्रसूतिका गावः ॥ * ॥ मत्स्यपुराणे । “अङ्गे दक्षिणभागे तु शस्तं विस्फुरणं भवेत् । अप्रशस्तं तथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च ॥ लाञ्छनं पिटकञ्चैव ज्ञेयं विस्फुर्ज्जितं तथा । विपर्य्ययेण विहितं सर्व्वं स्त्रीणां फलं तथा ॥” “अनिष्टचिह्नोपगमे द्बिजानां कार्य्यं सुवर्णेन च तर्पणं स्यात् ।” शङ्खः । दुःस्वप्नानिष्टदर्शनादौ घृतं हिरण्यञ्च दद्यादिति ॥ * ॥ मात्स्ये ।

“नमस्ते सर्व्वलोकेश नमस्ते भृगुनन्दन । कवे सर्व्वार्थसिद्ध्यर्थं गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते एवं शुक्रोदये कुर्व्वन् यात्रादिषु च भारत । सर्व्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोके महीयते नमस्तेऽङ्गिरसां नाथ वाक्पतेऽथ बृहस्पते । क्रूरग्रहैः पीडितानाममृताय नमो नमः ॥ संक्रान्तावपि कौन्तेय यात्रास्वभ्युदयेषु च । कुर्व्वन् बृहस्पतेः पूजां सर्व्वान् कामान् सम- श्नुते ॥ * ॥ वैष्णवामृते व्यासः । “ग्रहयज्ञैः शान्तिकैश्च किं क्लिश्यन्ति नरा द्विज । महाशान्तिकरः श्रीमान् तुलस्या पूजितो हरिः उत्पादान् दारुणान् पुंसां दुर्निमित्ताननेकशः । तुलस्या पूजितो भक्त्या महाशान्तिकरो हरिः ॥” अत्र ब्रह्मपुराणीयो मन्त्रः । “नमस्ते बहुरूपाय विष्णवे परमात्मने स्वाहेति ॥ * ॥” छन्दोगपरिशिष्टम् । अथातो रजस्वलाभिगमने गोऽश्वभार्य्यासु गमने यमजजनने विजातीय- जनने वा काककङ्कगृध्रवकश्येनभासचिल्लकपोता- नां गृहप्रवेशे मानुषस्योपरिविश्रामणे एषा- मेव क्रियमाणे गृहद्वारारोहणे अन्येषु चाद्- भुतेषु कल्पदृष्टेन विधिनाग्निमुपसमाधाय प्राय- श्चित्ताज्याहुतीर्ज्जुहोति अद्भुताय अग्नये स्वाहा सोमाय विष्णवे रुद्राय वांयवे सूर्य्याय मृत्यवे विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति स्थालीपाकावृतान्य- दिति ॥ * ॥ कपोतं विशेषयति शौनकः । “रक्तपादः कपोताख्यो अरण्यौकाः शुकच्छविः । स चेच्छालां विशेच्छालासमीपञ्च व्रजेद्यदि । अन्येषु गृहमध्ये वा वल्मीकस्योद्गमादिषु ॥” कल्पदृष्टेन विधिना गृह्योक्तेन प्रायश्चित्ताज्या- हुतीः अद्भुतदोषप्रशमनार्थाः सप्ताज्याहुतीः अद्भुतायाग्नये स्वाहा इत्यादिमन्त्रैः तत्स्थाली- पाकेति कर्त्तव्यतया पायसचरुभिरेतेभ्यो देवेभ्यो जुहुयात् । छन्दोगपरिशिष्टम् । पश्चात् घृत- पायसेन ब्राह्मणान् भोजयित्वा गोवरं दत्त्वा शान्तिर्भवतीति । गोवरं गोश्रेष्ठम् । दक्षिणां तां गां कृत्वा दोषशान्तिर्भवतीति । तथा चोक्तम् । “गोर्विशिष्टतमा लोके वेदेष्वपि निगद्यते । न ततोऽन्यद्वरं यस्मात् तस्माद्गौर्वरमुच्यते ॥” छन्दोगपरिशिष्टम् । यस्त्वेषामन्यतममापन्नः प्राय- श्चित्तं न कुर्य्यात्तस्य गृहपतेर्मरणं सर्व्वस्वनाशो वा भवति तस्मात् प्रायश्चित्तं कर्त्तव्यं कर्म्माप- वर्गे वामदेव्यगानं शान्तिः शान्तिरिति । अप- वर्गे समाप्तौ । वामदेव्यगानं शान्तिः कार्य्या । आवृत्तिः प्रकरणसमाप्त्यर्था । बार्हस्पत्ये । “शमयन्त्यासप्ताहात् कम्पादिकृतं निमित्त- माश्वेव । अतिवर्षणोपवासव्रतदीक्षाजप्यहवनानि ॥ * ॥”

पृष्ठ ५/०४९

वराहः । “ये च न दोषं जनयन्त्युत्पातान् तानृतुस्वभाव- कृतान् । ऋषिपुत्त्रकृतैः श्लोकैर्विद्यादेभिः समासोक्तैः ॥” तथा च मत्स्यपुराणम् । “वज्राशनिमहीकम्पसन्ध्यानिर्घातनिस्वनाः । परिवेशरजोधूमरक्तार्कास्तमयोदयाः ॥ द्रुमेभ्योऽथ रसस्नेहमधुपुष्पफलोद्गमाः । गोपक्षिमदवृद्धिश्च शिवाय मधुमाधवे ॥ * ॥ तारोल्कापातकलुषं कपिलार्केन्दुमण्डलम् । अनग्निज्वंलनं स्फोटं धूमरेणुनिराकुलम् ॥ रक्तपद्मारुणा सन्ध्या नभः क्षुब्धार्णवोपमम् । सरिताञ्चाम्बुसंशोषं दृष्ट्वा ग्रीष्मे शुभं वदेत् ॥ * ॥ शक्रायुधपरीवेशौ विद्युच्छुष्कविरोहणम् । कम्पोद्वर्त्तनवैकृत्यं रसनं दरणं क्षितेः ॥ नद्युदपानसरसां वृष्ट्यृद्ध्या भवनप्लवाः । पतनञ्चाद्रिगेहानां वर्षासु न भयावहम् ॥” हरिवंशे वर्षावर्णनायाम् । “क्वचित् कन्दरहासाढ्यं शिलीन्ध्राभरणं क्वचित् ।” इति दर्शनात् वर्षासु शिलीन्ध्रोद्गमो न भयावहः ॥ “दिव्यस्त्रीभूतगन्धर्व्वविमानाद्भुतदर्शनम् । ग्रहनक्षत्रताराणां दर्शनञ्च दिवाम्बरे ॥ गीतवादित्रनिर्घोषो वनपर्व्वतसानुषु । शस्यवृद्धी रसोत्पत्तिरपापाः शरदि स्मृताः ॥ * ॥ शीतानिलतुषारत्वं नर्द्दनं मृगपक्षिणाम् । रक्षोयक्षादिसत्त्वानां दर्शनं वागमानुषी ॥ दिशो धूमान्धकाराश्च शलभा वनपर्व्वताः । उच्चैः सूर्य्योदयास्तत्वं हेमन्ते शोभना मताः ॥ * ॥ हिमपातानिलोत्पपातविरूपाद्भुतदर्शनम् । दृष्ट्वाञ्जनाभमाकाशं तारोल्कापातपिञ्जरम् ॥ चित्रा गर्भोद्भवाः स्त्रीषु गोऽजाश्वमृगपक्षिणाम् । पत्राङ्कुरलतानाञ्च विकाराः शिशिरे शुभाः ॥ * ऋतुस्वभावजा ह्येते दृष्टाः स्वर्त्तौ शुभावहाः । ऋतावन्यत्र चोत्पाता दृष्टास्ते भृशदारुणाः ॥ * उन्मत्तानाञ्च या गाथा शिशूनां चेष्टितञ्च यत् । स्त्रियो यच्च प्रभाषन्ते तत्र नास्ति व्यतिक्रमः ॥ पूर्व्वञ्चरति देवेषु पश्चाद्गच्छति मानुषान् । नादेशिता वाग्वदति सत्या ह्येषा सरस्वती ॥” बृहस्पतिः । “ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्पातमविदित्वा तु ये नृणाम् । श्रावयन्त्यर्थलोभेन विनेयास्तेऽपि यत्नतः ॥” विनेया दण्डनीयाः । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ भौमदिव्यान्तरीक्षोत्पातशान्तिर्मात्स्ये २०२ अध्यायावधि २१२ अध्यायपर्य्यन्तं द्रष्टव्या । तथा देवीपुराणे महाभ्युदयपादे सर्व्वदैवकी- सर्व्वोत्पातशान्तिसमाप्ताध्याये चण्डीशब्दे च द्रष्टव्या । तन्त्रोक्ता शान्तिः षट्कर्म्मशब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ अथ शान्तिकपौष्टिककर्म्मदिनम् । तत्र वारा रविसोमबुधबृहस्पतिशुक्राणां तत्र नक्षत्राणि उत्तराषाढा उत्तरफल्गुणी उत्तर- भाद्रपत् रोहिणी चित्रा अनुराधा मृगशिरः

रेवती पुष्या अश्विनी हस्ता । तत्र चन्द्रः शोभनः । लग्नं शोभनम् । इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ शान्तिः, पुं, वृत्तार्हद्विशेषः । जिनचक्रवर्त्तिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ दशमन्वन्तरीयेन्द्रः । यथा, -- “धर्म्मपुत्त्रस्य पुत्त्रांस्तु दशमस्य मनोः शृणु । सुक्षेत्रश्चोत्तमौजाश्च भूमिश्रेण्यश्च वीर्य्यवान् ॥ शतानीको निरमित्रो वृषसेनो जयद्रथः । भूरिद्युम्नः सुवर्च्चाश्च शान्तिरिन्द्रः प्रतापवान् ॥ आपो मूर्त्तिर्हविष्मांश्च स्वकृतिश्चाव्ययस्तथा । नाभागोऽप्रतिमश्चैव सौरभा ऋषयस्तथा ॥ प्राणाख्याः शतसंख्याश्च देवतानां गणास्तथा । वालिशत्रुस्तं हरिश्च गदया धातयिष्यति ॥” इति गारुडे ८७ अध्यायः ॥ शान्तिकामः, त्रि, (शान्तिं कामयते इति । कम् + णिङ् + अच् ।) शान्त्यभिलाषी । यथा, “श्रीकामः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञं समा- चरेत् । वृष्ट्यायुःपुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन्नपि ॥” इति संस्कारतत्त्वम् ॥ शान्तिगृहं, क्ली, (शान्तेर्गृहम् ।) शान्त्यालयः । यज्ञान्ते शान्तिकुम्भजलेन स्नानस्य गृहम् । तत्पर्य्यायः । आथर्व्वणम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४४ । ५ । “कण्ठेषु निबध्नीयात् पुष्ट्यर्थं शान्तिगृहगानाम् ॥”) शान्त्वं, क्ली, सान्त्वम् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ शान्त्वतिः, स्त्री, ब्राह्मणयष्टिका । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ पुस्तकान्तरे श्वान्नतिरिति च पाठः ॥ शापः, पुं, (शपनमिमि । शप + घञ् ।) आक्रोशः । (यथा, रघुः । ५ । ५६ । “संमोचितः सत्त्ववता त्वयाहं शापाच्चिरप्रार्थितदर्शनेन ॥”) दिव्यम् । इति मेदिनी ॥ आद्यस्य पर्य्यायः । अकरणिः २ । इत्यमरः ॥ अजीवनिः ३ अजननिः ४ अवग्रहः ५ निग्रहः ६ । इति भरतः ॥ अभिसम्पातः ७ । इति ग्रन्थान्तरम् ॥ शेषस्य पर्य्यायः । शपनम् २ शपथः ३ । इत्य- मरः ॥ मिथ्यानिरसनम् ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (उपद्रवः । यथा, रामायणे । १ । २६ । ३५ । “उवास रजनीं तत्र ताडकाया वने सुखम् । मुक्तशापं वनं तच्च तस्मिन्नेव तदाहनि । रमणीयं विबभ्राज यथा चैत्ररथं वनम् ॥” “मुक्तशापं अपगतोपद्रवम् ।” इति तट्टीका ॥ जलम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । २८ । ४ । “प्रतीपं शापं नद्यो वहन्ति ।” “नद्यो गङ्गाद्याः सरितः प्रतीपं प्रतिकूलं शापं उदकं वहन्ति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शापटिकः, पुं, मयूरः । इति केचित् ॥ शापास्त्रः, पुं, (शाप एव अस्त्रं यस्य ।) मुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शाफरिकः, पुं, (शफरान् हन्तीति । शफर + “पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक् ।) मत्स्यघारकः । इति केचित् ॥

शाब्दः, त्रि, (शब्दस्यायमिति । शब्द + अण् ।) शब्दसम्बन्धी । यथा । एकः शाब्दोऽपरश्चार्थः । इति दायभागः ॥ (शब्दमयः । यथा, भाग- वते । २ । २ । २ । “शाब्दस्य हि ब्रह्मण एष पन्था यन्नामभिर्ध्यायति धीर पार्थैः ॥”) सरस्वत्यां स्त्री, शाब्दी । इति केचित् ॥ शाब्दबोधः, पुं, (शाब्दः शब्दसम्बन्धी बोधः ।) शब्दार्थज्ञानम् । न्यायमते पदार्थज्ञानजन्य- ज्ञानम् । तस्य करणं पदज्ञानम् । तस्य कारणं पदशक्तिज्ञानम् । कदाचित् लक्षणाज्ञानम् । एवं आकाङ्क्षायोग्यतासत्तितात्पर्य्यज्ञानञ्च । यथा, -- “पदज्ञानन्तु करणं द्वारं तत्र पदार्थधीः । शाब्दबोधः फलं तत्र शक्तिधीः सहकारिणी ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ शाब्दबोधप्रकारं दर्शयति पदज्ञानन्त्विति । न तु ज्ञायमानं पदं करणं पदाभावेऽपि मौनि- श्लोकादौ शाब्दबोधात् । पदार्थधीरिति पद- जन्यपदार्थस्मरणं व्यापारः । अन्यथा पदज्ञान- वतः प्रत्यक्षादिना पदार्थोपस्थितावपि शाब्द- बोधापत्तेः । तत्रापि वृत्त्या पदजन्यत्वं बोध्यं अन्यथा घटादिपदात् समवायसम्बन्धेन आकाश- स्मरणे जाते आकाशस्यापि शाब्दबोधापत्तेः । वृत्तिः शक्तिलक्षणान्यतरसम्बन्धः । अत्रैव शक्ति- ज्ञानस्य उपयोगः । पूर्व्वं शक्तिग्रहाभावे पदज्ञानेऽपि तत्सम्बन्धेन स्मरणानुपपत्तेः । पदज्ञानस्य हि सम्बन्धिज्ञानविधेयार्थस्मार- कत्वम् । * । शक्तिश्च पदेन सह पदार्थस्य सम्बन्धः । अस्माच्छब्दादयमर्थो बोद्धव्य इती- श्वरेच्छारूपा आधुनिके नाम्नि शक्तिरस्त्येव एकादशेऽहनि पिता नाम कुर्य्यादितीश्वरे- च्छायाः सत्त्वात् आधुनिके तु सङ्केते न शक्ति- रिति सम्प्रदायः । नव्यास्तु ईश्वरेच्छा न शक्तिः किन्त्विच्छैव तेनाधुनिकसङ्केतेऽपि शक्तिरस्तीति वदन्ति । * । शक्तिग्रहश्च व्याकरणादितः । तथा हि । “शक्तिग्रहं व्याकरणोपमान- कोषाप्तवाक्याद्ब्यवहारतश्च । वाक्यस्य शेषाद्बिवृतेर्व्वदन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥” धातुप्रकृतिप्रत्ययादीनां शक्तिग्रहो व्याकरणाद्- भवति क्वचित्तु सति बाधके त्यज्यतेऽपि । यथा, वैयाकरणैराख्यातस्य कर्त्तरि शक्तिरुच्यते । चैत्रः पचतीत्यादौ कर्त्रा सह चैत्रस्याभेदान्वय- स्तत्र गौरवान्न जन्यते किन्तु कृतौ शक्तिग्रहो लाघवात् । कृतिश्चैत्रादौ प्रकारीभूय भासते । न च कर्त्तुरनभिधानाच्चैत्रादिपदानन्तरं तृतीया स्यादिति वाच्यं कर्त्तृसंख्यानभिधानस्य तत्र तन्त्रत्वात् । संख्याभिधानयोग्यश्च कर्म्मत्वाद्यन- वरुद्धः । प्रथमान्तपदोपस्थाप्यकर्म्मत्वादीत्यस्य विशेषणत्वतात्पर्य्याविषयत्वमर्थः तेन चैत्र इव

पृष्ठ ५/०५०

गच्छतीत्यादौ न चैत्रे संख्यान्वयः । यत्र कर्म्मादौ न विशेषणत्वतात्पर्य्यं तद्वारणाय प्रथमान्तेति । यद्वा धात्वर्थातिरिक्ताविशे- षणत्वं प्रथमदलार्थः तेन चैत्र इव गच्छ- तीत्यत्र चैत्रादेर्व्वारणं स्तोकं पचतीत्यादौ स्तोकादेर्व्वारणाय च द्वितीयदलम् । तस्य द्वितीयान्तोपस्थाप्यत्वाद्बारणम् । एवं व्यापारे- ऽपि न शक्तिर्गौरवात् । रथो गच्छति इत्यादौ तु स्वव्यापारे आश्रयत्वे वा लक्षणा । जानाति इत्यादौ तु आश्रयत्वे नश्यतीत्यादौ प्रतियोगित्वे निरूढलक्षणा । उपमानाद्यथा शक्तिग्रह- स्तथोक्तम् ॥ * ॥ एवं कोषादपि शक्तिग्रहः सति बाधके क्वचित्त्यज्यते यथा नीलादि- पदानां नीलरूपादौ नीलादिविशिष्टे च शक्तिः कोषे व्युत्पादिता तथापि लाघवात् नीलादौ शक्तिः नीलादिविशिष्टे लक्षणेति ॥ * ॥ एव- माप्तवाक्यादपि । यथा, कोकिलः पिकपद- वाच्यः इत्यादिशब्दात् पिकादिशक्तिग्रहः ॥ * ॥ एवं व्यवहारादपि । यथा, प्रयोजकवृद्धेन घट- मानयेत्युक्तं तत् श्रुत्वा प्रयोज्यवृद्धेन घट आनीत- स्तदवधार्य्य पार्श्वस्थो बालो घटानयनरूपं कार्य्यम् । घटमानय इति शब्दप्रयोज्यं अव- धारयति ततश्च घटमपसारय गामानय इत्यादौ आवापोद्बापाभ्यां घटादिपदानां कार्य्यान्वित- घटादौ शक्तिं गृह्णाति ॥ * ॥ एवं वाक्यशेषा- दपि शक्तिग्रहः । यथा यवमयश्चरुर्भवतीत्यत्र यवपदस्य दीर्घशूकविशिष्टे आर्य्याणां प्रयोगः कङ्गौ च म्लेच्छानाम् । तत्र हि यथान्या ओष- धयो म्लायन्ते तथैते मोदमाना इवोत्तिष्ठन्ति ॥ “वसन्ते सर्व्वशस्यानां जायते पत्रशातनम् । मोदमानाश्च तिष्ठन्ति यवाः कणिशशालिनः ॥” इति वाक्यशेषात् दीर्घशूके शक्तिर्निर्णीयते कङ्गौ तु शक्तिभ्रमात् प्रयोगः । नानाशक्ति- कल्पने गौरवात् । हरिपदादौ तु विनिगमका- भावान्नानाशक्तिकल्पनम् ॥ * ॥ एवं विवरणा- दपि शक्तिग्रहः । विवरणन्तु तत्समानार्थ- पदान्तरेण तदर्थकथनम् । यथा घटोऽस्ति इत्यस्य कलसोऽस्तीत्यनेन विवरणाद्वटपदस्य कलसे शक्तिग्रहः । एवं पचति इत्यस्य पाकं करोति इत्यनेन विवरणादाख्यातस्य यत्नार्थकत्वं कल्प्यते ॥ * ॥ एवं प्रसिद्धपदसान्निध्यादपि शक्तिग्रहः । यथा । इह सहकारतरौ मधुरं पिको रौति इत्यादौ पिकपदस्य शक्तिग्रह इति । तत्र जातावेव शक्तिर्न तु व्यक्तौ व्यभि- चारादानन्त्याच्च ॥ * ॥ शक्तं पदन्तु क्वचिद्- यौगिकं क्वचिद्रूढं क्वचिद्योगरूढं क्वचिद्- यौगिकरूढम् । यत्रावयवार्थ एव बुध्यते तद्- यौगिकं यथा पाचकादिपदम् । यत्रावयव- शक्तिनैरपेक्षेण समुदायशक्तिमात्रेण बुध्यते तद्रूढं यथा गोपदमण्डपादि पदम् । यत्र तु अवयवशक्तिविषये समुदायशक्तिरप्यस्ति तद्- योगरूढं यथा पङ्कजादिपदम् । तथा हि

पङ्कजपदमवयवशक्त्या पङ्कजनिकर्त्तृरूपमर्थं बोधयति समुदायशक्त्या च पद्मत्वेन रूपेण पद्मं बोधयति । यत्र अवयवार्थरूढ्यर्थयोः स्वात- न्त्र्येण बोधस्तद्यौगिकरूढं यथोद्भिदादिपदम् । तत्र हि ऊर्द्ध्वभेदनकर्त्ता तरुगुल्मादिरपि बुध्यते । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ शाब्दिकः, पुं, (शब्दं करोतीति । शब्द + “शब्द- दर्द्दुरं करोति ।” ४ । ४ । ३४ । इति ठक् ।) शब्दशास्त्रवेत्ता । वैयाकरणः । आदिशाब्दिका यथा, -- “इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्ना पिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥” इति कविकल्पद्रुमः ॥ नव्यशाब्दिका यथा । क्रमदीश्वरः । सर्व्ववर्म्मा । पद्मनाभमिश्रः । वोपदेवः । सत्सर्व्वानन्दः । भरतमल्लिकप्रभृतयः ॥ शब्दसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शाम, [न्] क्ली, साम । इत्यमरटीकासार- सुन्दरी ॥ शामनं, क्ली, (शमनमेव । स्वार्थे अण् ।) मारणम् । शान्तिः । इति केचित् ॥ शामनः, पुं, (शमन एव । प्रज्ञाद्यण् ।) शमनः । इति पुराणम् ॥ शामनी, स्त्री, (शमनस्य यमस्येयमिति । शमन + अण् । ङीप् ।) दक्षिणा दिक् । इति राज- निर्घण्टः ॥ शामित्रं, क्ली, यज्ञम् । पशुबन्धनम् । यज्ञपात्रम् । इति केचित् ॥ (शमितुरिदम् । शमितृ + अण् । पशुहिंसनम् । यथा, भागवते । १ । १६ । ८ । “इहोपहूतो भगवान् मृत्युः शामित्रकर्म्मणि । न कश्चिन्म्रियते तावद् यावदास्ते इहान्तकः ॥”) शामीलं, क्ली, (शम्याः विकारः । “शम्याष्ट्- लञ् ।” ४ । ३ । १४२ । इति ट्लञ् ।) भस्म । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शामीली, स्त्री, स्रुक् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शाम्बरी, स्त्री, शम्बरदैत्यनिर्म्मितमाया । इन्द्र- जालादिमाया । इत्यमरभरतौ ॥ शाम्बविकः, पुं, शाङ्खिकः । इति जटाधरः ॥ शाम्बुकः, पुं, शम्बूकः । इति शब्दरत्नावली ॥ शामुक इति भाषा ॥ शाम्बूकः, पुं, शम्बुकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शाम्भवं, क्ली, (शम्भोरुपवेशाय इदम् । अण् ।) देवदारु । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाम्भवः, पुं, कर्पूरः । शिवमल्ली । गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषभेदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शम्भुपुत्त्रः । शम्भुपूजकः । शम्भुसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १२ । १६७ । “तत्र च प्रविशन्त्यग्रे बहवः शाम्भवा गणाः ॥”) शाम्भवी, स्त्री, नीलदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्गा । यथा, -- “शाम्भवी देवमाता च चिन्ता रत्नप्रिया सदा ॥” इति तन्त्रसारे दुर्गाशतस्तोत्रम् ॥

शायकः, पुं, (शाययति शत्रून् । शी + णिच् + ण्वुल् । यद्वा, शेते तूणीरे इति । शी + ण्वुल् ।) बाणः । इति जटाधरः ॥ (यथा, नैषधचरिते । ४ । १०१ । “प्रियसखीनिवहेन सहाथ सा व्यरचयद्गिरमर्द्धसमस्यया । हृदयमर्म्मणि मन्मथशायकैः क्षततमा बहु भाषितुमक्षमा ॥”) खड्गः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ शार, त् क दौर्ब्बल्ये । इति कविकल्पद्रुमः । (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) अशशारत् । इति दुर्गादासः ॥ शारं, त्रि, (शॄ + घञ् ।) कर्व्वुरवर्णः । इत्यमरः ॥ शारः, पुं, (शीर्य्यतेऽनेन शृणाति वा । शॄ + “शॄ वायुवर्णनिवृत्तेषु ।” ३ । ३ । २१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या घञ् ।) वायुः । इत्यमरः ॥ अक्षोपकरणम् । इति मेदिनी ॥ हिंसनम् । कर्व्वुरवर्णः कुशे, स्त्री । इति केचित् ॥ शारङ्गः, पुं, (शीर्य्यते आतपैः । शॄ + “तरत्या- दिभ्यश्च ।” उणा० १ । ११९ । इति अङ्गच् ।) चातकः । (यथा, -- “अष्टौ मासान् जलधर तवापेक्षया शुष्ककण्ठः शारङ्गोऽहं निरवधिवतव्यानिनायाति कृत्स्नात् । आस्तां तावत् सलिलकणिकालाभसम्भावनापि वर्षारम्भप्रथमसमये दारुणो वज्रपातः ॥” इत्युद्भटः ॥) हरिणः । (यथा, शाकुन्तले । १ । “एष राजेव दुष्मन्तः शारङ्गेनातिरंहसा ॥”) हस्ती । भृङ्गः । मयूरः । कर्व्वुरवर्णविशिष्टे, त्रि । इत्यमरटीकायां मुकुटादयः ॥ शारङ्गी, स्त्री, (शारङ्ग + ङीष् ।) वाद्ययन्त्र- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ शारदं, क्ली, (शरदि भवम् । शरद् + “सन्धिवेला- द्यृतुनक्षत्रेभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १६ । इति अण् ।) श्वेतकमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६१ । ३४ । “शारदोत्पलपत्राक्ष्या शारदोत्पलगन्धया । शारदोत्पलसेविन्या रूपेण श्रीसमानया ॥”) शस्यम् । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ शारदः, पुं, (शरद् + अण् ।) कासः । वकुलः । हरिन्मुद्गः इति राजनिर्घण्टः ॥ वत्सरः । इति मेदिनी ॥ पीतमुद्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ रोगः । इति सिद्धान्तकौमुदी शारदः, त्रि, (शरदि भवः । शरद् + अण् ।) शरज्जातः । (यथा, मनौ । ६ । ११ । “वासन्तशारदैर्मेघैर्मुन्यन्नैः स्वयमाहृतैः ॥”) नूतनः । अप्रतिभः । इति मेदिनी ॥ शालीनः । इति विश्वः ॥ शारदा, स्त्री, सरस्वती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महिम्नस्तोत्रे । “लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सर्व्वकालम् ॥”) दुर्गा । (यथा, भागवते । १० । २ । १२ ॥

पृष्ठ ५/०५१

“माया नारायणीशानी शारदेत्यम्बिकेति च ॥”) अस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “शरत्काले पुरा यस्मात् नवम्यां बोधिता सुरैः । शारदा सा समाख्याता पीठे लोके च नामतः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वीणाविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ ब्राह्मी । सारिवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ शारदिकं, क्ली, (शरद् + “श्राद्धे शरदः ।” ४ । ३ । १२ । इति ठञ् ।) श्राद्धम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ शारदिकः, पुं, (शरद् + “विभाषा रोगातपयोः ।” ४ । ३ । १३ । इति ठञ् ।) रोगः । आतपः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शारदी, स्त्री, (शारद + ङीप् ।) तोयपिप्पली । सप्तपर्णः । इति मेदिनी ॥ कोजागरपूर्णिमा । इति शब्दरत्नावली ॥ शरत्कालीने, त्रि । यथा, स्कान्दभविष्ययोः । “शारदीचण्डिकापूजा त्रिविधा परिगीयते । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ सात्त्विकी जपयज्ञाद्यैर्नैवेद्यैश्च निरामिषैः । माहात्म्यं भगवत्याश्च पुराणादिषु कीर्त्तितम् ॥ पाठस्तस्य जपः प्रोक्तः पठेद्देवीमनाः प्रिये । राजसी वलिदानेन नैवेद्यैः सामिषैस्तथा ॥ सुरामांसाद्युपहारैर्जपयज्ञैर्विना तु या । विना मन्त्रैस्तामसी स्यात् किरातानाञ्च सम्मता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (संवत्सरसम्बन्धिनी । यथा, ऋग्वेदे । १ । १३१ । ४ । “यदिन्द्रशारदीरवातिरः सा सहानो अवा- तिरः ॥”) शारदीयमहापूजा, स्त्री, (शारदीया महापूजा ।) शरत्कालीनदुर्गामहापूजा । यथा, -- “शारदीया महापूजा चतुःकर्म्ममयी शुभा । तां तिथित्रयमासाद्य कुर्य्यात् भक्त्या विधा- नतः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “हते घोरे महावीरे सुरासुरभयङ्करे । देवीमुपासका देवाः प्रभुता राक्षसास्तथा ॥ समेताः सर्व्वदेवास्ते देवीं भक्त्या तुतोषिरे । वलिञ्च दद्युर्भूतानां महिषाजामिषेण च ॥ एवं तस्मिन् दिने वत्स प्रेतभूतसमाकुलम् । कृतवान् सर्व्वदेवश्च पूजाश्च शाश्वतीर्महान् ॥ जलदान्तेऽश्विने मासि महिषारिनिवर्हिणीम् । देवीं संपूजयित्वा तु अष्टमीष्वर्द्धरात्रिषु ॥ ये घातयन्ति सदा भक्त्या ते भवन्ति महाबलाः । बलिञ्च ये प्रयच्छन्ति सर्व्वभूतविनाशनम् ॥ तेषान्तु तुष्यते देवी यावत् कल्पन्तु शाङ्करम् । क्रीडते विविधैर्भोगैर्देवलोके सुदुर्लभे ॥ यावद्भूर्व्वायुराकाशं जलं वह्निशशिग्रहाः । तावच्च चण्डिकापूजा भविष्यति सदा भुवि ॥

प्रावृट्काले विशेषेण आश्विने ह्यष्टमीषु च । महाशब्दो नवम्याञ्च लोके ख्यातिं गमिष्यति ॥ इन्द्र उवाच । आश्विने घातिते घोरे नवमी प्रतिवत्सरम् । श्रोतुमिच्छाम्यहं तात उपवामव्रतादिकम् ॥ महाव्रतं महापुण्यं शङ्कराद्यैरनुष्ठितम् । कर्त्तव्यं देवराजेन्द्र देवीभक्तिसमन्वितैः ॥ कन्यासंस्थे रवौ शक्र शुक्लामारभ्य नन्दिकाम् । अपाशी त्वथ वैकाशी नक्ताशी वाथ वाय्वदः ॥ प्रातःस्नायी जितद्वन्द्बः त्रिकालं शिवपूजकः । जपहोमसमायुक्तः कन्यकां भोजयेत् सदा ॥ अष्टम्यां नवगेहानि दारुजानि शुभानि च । एवं वा चित्तभावेन कारयेत् सुरसत्तम ॥ तस्मिन् देवी प्रकर्त्तव्या हैमी वा राजती च वा । मृद्वार्क्षी लवनोपेता खड्गे शूलेऽथ पूजयेत् ॥ सर्व्वोपहारसम्पन्नो वस्त्ररत्नफलादिभिः । कारयेद्रथदोलादीन् पूजाञ्च वलिदैवकीम् ॥ पुष्पादिद्रोणविल्वाम्रजातीपुन्नागचम्पकैः । विचित्रां कारयेत् पूजां अष्टम्यामुपवासयेत् ॥ दुर्गाग्रतो जपेन्मन्त्रमेकचित्तः सुभावितः । तदर्द्धयामिनीशेषे विजयार्थे नृपोत्तमैः ॥ पञ्चाब्दं लक्षणोपेतं गन्धधूपस्रगर्च्चितम् । विधिवत कालि कालीति जप्त्वा खड्गेन घात- येत् ॥ तस्योत्थं रुधिरं मांसं गृहीत्वा पूतनादिषु । नैरृताय प्रदातव्या महाकौशिकमन्त्रितम् ॥ तस्याग्रतो नृपः स्नायाच्छक्रं कृत्वा तु पिष्टजम् । खड्गेन घातयित्वा तु दद्यात् स्कन्दविशा- खयोः ॥” ततो देवीं स्नापयेत् प्राज्ञः क्षीरसर्पिर्जला- दिभिः । कुङ्कुमागुरुकर्पूरचन्दनैश्चारुधूपकैः ॥ हैमानि पुष्परत्नानि वासांसि स्वाहतानि च । निवेद्यं सुप्रभूतन्तु देयं देव्याः सुभावितैः ॥ अश्वमेधमवाप्नोति भक्तिमान् सुरसत्तम । महानवम्यां पूजेयं सर्व्वकामप्रदायिका ॥ सर्व्वेषु सर्व्ववर्णेषु तव भक्त्या प्रकीर्त्तिता । कृत्वाप्नोति यशो राज्यं पुत्त्रायुर्धनसम्पदः ॥” इति देवीपुराणे २९ । ३० अध्यायात् सङ्कलितं न तु सक्रमकम् ॥ शारिः, पुं, (शॄ हिंसायाम् + इञ् ।) अक्षोप- करणम् । पाशकादेर्बलम् । गुटिका । इति मेदिनी ॥ तत्पर्य्यायः । शारः २ खेलनी ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ शारिः, स्त्री, (शॄ + “श्रः शकुनौ ।” उणा० ४ । १२७ । इति इञ् ।) शकुनिकाभेदः । युद्धार्थ- गजपर्य्याणम् । व्यवहारान्तरम् । इति मेदिनी ॥ कपटः । इति धरणिः ॥ शारिका, स्त्री, (शारिरेव । स्वार्थे कन् ।) पक्षि- विशेषः । मयना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पीतपादा २ गोराटी ३ गोकिराटिका ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ सारिका ५ शारी ६ चित्र-

लोचना ७ शारिः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ मदनशारिका ९ शलाका १० । इति जटा- धरः ॥ वीणादिवादनम् । तत्पर्य्यायः । कोणः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ शारिफलं, क्ली पुं, (शारीणां खेलनीनां कलम् ।) शारिपट्टः । शारिखेलनाधारः । छक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अष्टापदम् २ । इत्यमरः ॥ फलकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ आकर्षः ४ शारिफलकः ५ बिन्दुतन्त्रः ६ अक्षपीठी ७ । इति जटाधरः ॥ शारिफलकः, पुं, क्ली, (शारीणां फलकः ।) शारि- फलम् । इति जटाधरः ॥ शारिवा, स्त्री, श्यामलता । तत्पर्य्यायः । गोपी २ श्यामा ३ अनन्ता ४ उत्पलशारिवा ५ । इत्य- मरः ॥ “पञ्च श्यामलतायाम् । नागजिह्वाया- मिति केचित् । गोप्यादित्रयं श्यामलतायां अनन्तादिद्बयं अनन्तमूले इति केचित् । गुपू रक्षणे शोणादित्वादीप् गोपा च । ‘गोपीश्यामा गोपपत्नी गोपा गोपालिकापि च ।’ इति वाचस्पतिः । ‘एकं वा शारिवामूलं सर्व्वव्रणविशोधनम् ।’ इति वैद्यकम् ।” इति भरतः ॥ अस्या गुणः । वायुपित्तरक्ततृष्णाच्छर्दिज्वर- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ शारिशृङ्खला, स्त्री, (शारीणां शृङ्खला यत्र ।) पाशकविशेषः । यथा, -- “चुञ्चुरी तिन्तिडी द्यूतं पञ्चमी शारिशृङ्खला । नयपीठी चाष्टकाक्षो नयः स्याज्जयपुत्त्रकः । एते पाशकभेदाः स्युर्जयकोलाहलोऽपि च ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शारी, स्त्री, (शॄ + इञ् । वा ङीष् ।) कुशा । इति केचित् ॥ (शकुनिकाभेदः । यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ६२३ । “सा विरहदहनदूना मृत्वा मृत्वापि जीवति वराकी । शारीव कितव भवतानुकूलिता पातिताक्षेण ॥”) शारीरं, क्ली, वृषः । (शरीरे भवः । शरीर + अण् ।) शरीरजाते, त्रि । इति मेदिनी ॥ * ॥ शारीरदण्डो यथा, -- “दिग्दण्डं प्रथमं कुर्य्यात् वाग्दण्डं तदनन्तरम् । तृतीयं धनदण्डञ्च वधदण्डमतः परमिति ॥” वधदण्डोऽपि शारीरो ब्राह्मण्यव्यतिरिक्तानाम् । इति मिताक्षरायां व्यवहारकाण्डम् ॥ * ॥ शारीरदुःखं यथा, -- “आध्यात्मिको वै द्विविधः शारीरो मानम्ब- स्तथा । शारीरो बहुभिर्भेदैर्भिद्यते श्रूयताञ्च सः ॥ शिरोरोगप्रतिश्यायज्वरशूलभगन्दरैः । गुल्मार्शश्वयथुश्वासच्छर्द्यादिभिरनेकधा ॥ तथाक्षिरोगातीसारकुष्ठाङ्गामयसंज्ञकैः । भिद्यते देहजस्तापो मानसं श्रोतुमर्हसि ॥ कामक्रोधभयद्बेषलोभमोहविषादजः ।

पृष्ठ ५/०५२

शोकासूयापमानेर्ष्यामात्सर्य्यादिभयस्तथा ॥ मानसोऽपि द्विजश्रेष्ठ तापो भवति नैकधा । इत्येवमादिभिर्भेदैस्तापो ह्याध्यात्मिकः स्मृतः ॥ दुःखं सहस्रशो भेदैर्भिद्यते मुनिसत्तम । सुकुमारतनुर्गर्भे जन्तुर्ब्बहुमलावृते ॥ उल्वसंवेष्टितो भुग्नपृष्ठग्रीवातिसंहतिः । अत्यम्लकटुतीक्ष्णोष्णलवणैर्मातृभोजनैः ॥ अतितापिभिरत्यर्थं वर्द्धमानातिवेदनः । प्रसारणाकुञ्चनादौ नाङ्गानां प्रभुरात्मनः ॥ शकृन्मूत्रमहापङ्कशायी सर्व्वत्र पीडितः । निरुच्छ्वासः सचैतन्यः स्मरन् जन्मशतान्यथ ॥ आस्ते गर्भेऽतिदुःखेन निजकर्म्मनिबन्धनः । जायमानः पुरीषासृङ्मूत्रशुक्राविलाननः ॥ प्रजापत्येन वातेन पीड्यमानास्थिबन्धनः । अधोमुखो वै ह्रियते प्रवलैः सूतिमारुतैः ॥ क्लेशैर्निष्क्रान्तिमाप्नोति जठरान्मातुरातुरः । मूर्च्छामवाप्य महतीं संस्पृष्टो बाह्यवायुना ॥ विज्ञानं भ्रंशमाप्नोति जातश्च मुनिसत्तम । कण्टकैरिव तुन्नाङ्गः क्रकचैरिव दारितः ॥ पूतिव्रणान्निपतितो धरण्यां क्रमिको यथा । कण्डूयनेऽपि वाशक्तः परिवर्त्तेऽप्यनीश्वरः ॥ स्नानपानादिकाहारमप्याप्नोति परेच्छया । अशुचिः स्रस्तरे सुप्तः कीटदंशादिभिस्तथा ॥ भक्ष्यमाणोऽपि नैवैषां समर्थो विनिवारणे । जन्मदुःखान्यनेकानि जन्मनोऽनन्तराणि च ॥ बालभावे यदाप्नोति आधिभौतादिकानि च । अज्ञानतमसाच्छन्नो मूढान्तःकरणो नरः ॥ न जानाति कुतः कोऽहं क्व वा गन्ता किमा- त्मकः ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ५ अध्यायः ॥ * ॥ अथातः शरीरसंख्याव्याकरणं शारीरं व्याख्या- स्यामः । शुक्रशोणितं गर्भाशयस्थमात्मप्रकृति- विकारसंमूर्च्छितं गर्भ इत्युच्यते । तच्च चेतना- वस्थितं वायुर्व्विभजति । तेज एनं पचति । आपः क्लेदयन्ति । पृथिवी संहन्ति । आकाशं विवर्द्धयति । एवं विवर्द्धितः स यदा हस्तपाद- जिह्वाघ्राणकर्णनितम्बादिभिरङ्गैरुपेतस्तदा श- रीरमिति संज्ञां लभते । तच्च षडङ्गं शाखा- चतस्नो मध्यं पञ्चमं षष्ठं शिर इति ॥ * ॥ अतः परं प्रत्यङ्गानि कथ्यन्ते । मस्तकोदरपृष्ठनाभि- ललाटनासाचिवुकवस्तिग्रीवा इत्येता एकैकाः । कर्णनेत्रनासाभ्रूशङ्खांसगण्डकक्षस्तनवृषणपार्श्व- स्फिक्जानुबाहूरुप्रभृतयो द्वे द्वे । विंशतिरङ्गु- लयः । स्रोतांसि च वक्ष्यमाणानि । एष प्रत्यङ्ग- विभाग उक्तः ॥ * ॥ तस्य पुनः संख्यानम् । त्वचः कला धातवो मला दोषा यकृत्प्लीहानौ फुप्- फुस उण्डुको हृदयमाशया अन्त्राणि वृक्कौ स्रोतांसि कण्डरा जालानि कूर्च्चा रज्जवः सेवन्यः संघाताः सीमन्ता अस्थीनि सन्धयः स्नायवः पेश्यो मर्म्माणि सिरा धमन्यो योगवहानि स्रोतांसि च ॥ * ॥ त्वचः सप्त । कलाः सप्त । आशयाः सप्त । धातवः सप्त । सप्त शिरा-

शतानि । पञ्च पेशीशतानि । नव स्नायुशतानि । त्रीण्यस्थिशतानि । द्वे दशोत्तरे सन्धिशते । सप्तो- त्तरं मर्म्मशतम् । चतुर्विंशतिर्धमन्यः । त्रयो दोषास्त्रयो मलाः । नव स्रोतांसि इति समासः ॥ * ॥ विस्तारोऽत ऊर्द्ध्वम् । त्वचोऽभि- हिताः कला धातवो मला दोषा यकृत्प्लीहानौ फुप्फुस उण्डुको हृदयं वृक्कौ च ॥ * ॥ आश- यास्तु वाताशयः पित्ताशयः श्लेष्माशयो रक्ता- शय आमाशयः पक्वाशयो मूत्राशयः स्त्रीणां गर्भाशयोऽष्टम इति ॥ * ॥ सार्द्धत्रिव्यामान्यन्त्राणि पुंसां स्त्रीणामर्द्धव्यामहीनानि । श्रवणनयन- वदनघ्राणगुदमेढ्राणि नव स्रोतांसि नराणां बहिर्मुखान्येतान्येव स्त्रीणामपराणि च त्रीणि द्वेस्तनयोरधस्ताद्रक्तवहञ्च ॥ * ॥ षोडश कण्डराः । तासाञ्चतस्रः पादयोस्तावत्यो हस्तग्रीवापृष्ठेषु । तत्र हस्तपादगतानां कण्डराणां नखाः प्ररोहाः । ग्रीवाहृदयनिबन्धिनीनां अधोभागगतानां मेढ्रं श्रोणिपृष्ठनिबन्धिनीनां अधोभागगतानां विम्बः । मूर्द्धोरुवक्षोऽक्षपिण्डादीनाञ्च मांससिरास्नाय्व- स्थिजालानि प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि । तानि मणिबन्धगुल्फसंश्रितानि परस्परनिबद्धानि परस्परसंश्लिष्टानि परस्परगवाक्षितानि चेति । यैर्गवाक्षितमिदं शरीरम् ॥ * ॥ षट् कूर्च्चास्ते हस्तपादग्रीवामेढ्रेषु । हस्तयोर्द्वौ पादयोर्द्बौ ग्रीवामेढ्रयोरेकैकः । महत्यो मांसरज्जवश्चतस्रः पृष्ठवंशमुभयतः पेशीनिबन्धनार्थं द्वे बाह्ये आभ्यन्तरे च द्वे ॥ * ॥ सप्त सेवन्यः । शिरसि विभक्ताः पञ्च जिह्वासेफसोरेकैका ताः परि- हर्त्तव्याः शस्त्रेण ॥ * ॥ चतुर्द्दशास्थ्नां संघाताः । तेषां त्रयो गुल्फजानुवङ्क्षणेषु । एतेनेतरसक्थि- बाहू च व्याख्यातौ । त्रिकशिरसोरेकैकः ॥ * ॥ चतुर्द्दशैव सीमन्ताः । ते चास्थिसंघातवद्गण- नीया यतस्तैर्युक्ता अस्थिसंघाताः । ये ह्युक्ताः संघातास्तु खल्वष्टादशैकेषाम् ॥ * ॥ त्रीणि स षष्ठान्यस्थिशतानि वेदवादिनो भाषन्ते । शल्य- तन्त्रे तु त्रीण्येव शतानि । तेषां सविंशमस्थि- शतं शाखासु । सप्तदशोत्तरं शतं श्रोणिपार्श्व- पृष्ठोदरोरःसु । ग्रीवां प्रत्यूर्द्ध्वं त्रिषष्टिः । एव- मस्थ्नां त्रीणि शतानि पूर्य्यन्ते । एकैकस्यान्तु पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि तानि पञ्चदश । तल- कूर्च्चगुल्फसंश्रितानि दश । पार्ष्ण्यामेकम् । जङ्घायां द्बे । जानुन्येकम् । एकमूराविति । त्रिंशदेवमेकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एतेनेतर- सक्थिबाहू च व्याख्यातौ । श्रोण्यां पञ्च तेषां गुदभगनितम्बेषु चत्वारि । त्रिकसंश्रितमेकम् । पार्श्वे षट्त्रिंशदेवमेकस्मिन् द्वितीयेऽप्येवम् । पृष्ठे त्रिंशत् । अष्टावुरसि । द्वे अक्षकसंज्ञे । ग्रीवायां नवकम् । कण्ठनाड्यां चत्वारि । द्बे हन्वोः । दन्ता द्बात्रिंशत् । नासायां त्रीणि । एकं तालुनि । गण्डकर्णशङ्खेष्वेकैकम् । षट्- शिरसि । एतानि पञ्चविधानि भवन्ति । तद्- यथा । कपालरुचकतरुणबलयनलकसंज्ञानि ।

तेषां जानुनितम्बांसगण्डतालुशङ्खशिरःसु कपा- लानि । दशनास्तु रुचकानि । घ्राणकर्ण- ग्रीवाक्षिकोषेषु तरुणानि । पाणिपादपार्श्व- पृष्ठोदरोरःसु बलयानि । शेषाणि नलक- संज्ञानि ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “अभ्यन्तरगतैः सारैर्यथा तिष्ठन्ति भूरुहाः । अस्थिसारैस्तथा देहा ध्रियन्ते देहिनां ध्रुवम् ॥ तस्माच्चिरविनष्टेषु त्वङ्मांसेषु शरीरिणाम् । अस्थीनि न विनश्यन्ति साराण्येतानि देहि- नाम् ॥ मांसान्यत्र निबद्धानि शिराभिः स्नायुभिस्तथा । अस्थीन्यालम्बनं कृत्वा न शीर्य्यन्ते पतन्ति वा ॥” सन्धयस्तु द्विविधाश्चेष्टावन्तः स्थिराश्च । “शाखासु हन्वोः कट्याञ्च चेष्टावन्तस्तु सन्धयः । शेषास्तु सन्धयः सर्व्वे विज्ञेया हि स्थिरा बुधैः ॥” संख्यातस्तु दशोत्तरे द्वे शते । तेषां शाखा- स्वष्टषष्टिरेकोनषष्टिः कोष्ठे । ग्रीवां प्रत्यूर्द्ध्वं त्र्यशीतिः । एकैकस्यां पादाङ्गुल्यां त्रयस्त्रयो द्वावङ्गुष्ठे ते चतुर्द्दश । जानुगुल्फवङ्क्षणेष्वेकैकः । एवं सप्तदशैकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एते- नेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ । त्रयः कटी- कपालेषु । चतुर्व्विंशतिः पृष्ठवंशे । तावन्त एव पार्श्वयोः । उरस्यष्टौ । तावन्त एव ग्रीवायाम् । त्रयः कण्ठे । नाडीषु हृदयक्लोमनिबद्धास्वष्टा- दश । दन्तपरिमाणा दन्तमूलेषु । एकः काक- लके नासायाञ्च । द्वौ वर्त्ममण्डलजौ नेत्राश्रयौ । गण्डकर्णशङ्खेष्वेकैकः । द्वौ हनुसन्धी । द्बावु- परिष्टाद्भ्रुवोः शङ्खयोश्च । पञ्च शिरःकपा- लेषु । एको मूर्द्ध्नि ॥ * ॥ त एते सन्धयो- ऽष्टविधाः । कोरोदूखलसामुद्गप्रतरतुन्नसेवनी- वायसतुण्डमण्डलशङ्खावर्त्ताः । तेषामङ्गुलिमणि- बन्धगुल्फजानुकूर्परेषु कोराः सन्धयः । कक्षा- वङ्क्षणदशनेषूदूखलाः । अंसपीठगुदभगनितम्बेषु सामुद्गाः । ग्रीवापृष्ठवंशयोः प्रतराः । शिरः- कटीकपालेषु तुन्नसेवनी । हन्वोरुभयतस्तु वायसतुण्डाः । कण्ठहृदयनेत्रक्लोमनाडीषु मण्डलाः । श्रोत्रशृङ्गाटकेषु शङ्खावर्त्ताः । “तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः । अस्थ्नान्तु सन्धयो ह्येते केवलाः परिकीर्त्तिताः । पेशास्नायुशिराणान्तु सन्धिसंख्या न विद्यते ॥” नवस्नायुशतानि । तासां शाखासु षट् शतानि । द्बे शते त्रिंशच्च कोष्ठे । ग्रीवां प्रत्यूर्द्ध्वं सप्ततिः । एकैकस्यान्तु पादाङ्गुल्यां षट् निचितास्ता- स्त्रिंशत् । तावत्य एव तलकूर्च्चगुल्फेषु । तावत्य एव जंघायाम् । दशा जानुनि । चत्वारिंश- दूरौ । दश वङ्क्षणे । शतमध्यर्द्धमेवमेकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ । षष्टिः कट्याम् । अशीतिःपृष्ठे । पार्श्वयोः षष्टिः । उरसि त्रिंशत् । षट्त्रिंशत् ग्रीवायाम् । मूर्द्ध्नि चतुस्त्रिंशत् । एवं नव- स्नायुशतानि व्याख्यातानि ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “स्नायुश्चतुर्विधा विद्यात्तास्तु सर्व्वा निबोध मे ।

पृष्ठ ५/०५३

प्रतानवत्यो वृत्ताश्च पृथ्व्यश्च शुषिरास्तथा ॥ प्रतानवत्यः शाखासु सर्व्वसन्धिषु चाप्यथ । वृत्तास्तु कण्डराः सर्व्वा विज्ञेयाः कुशलैरिह ॥ आमपक्वाशयान्तेषु वस्तौ च शुषिराः खलु । पार्श्वोरसि तथा पृष्ठे पृथुलाश्च शिरस्यथ ॥ नौर्यथा फलकास्तीर्णा बन्धनैर्ब्बहुभिर्युता । भारक्षमा भवेदप्सु नृयुक्ता सुसमाहिता ॥ एवमेव शरीरेऽस्मिन् यावन्तः सन्धयः स्मृताः । स्नायुभिर्ब्बहुभिर्बद्धास्तेन भारसहा नराः ॥ न ह्यस्थीनि न वा पेश्यो न शिरा न च सन्धयः । व्यापादितास्तथा हन्युर्यथा स्नायुः शरीरिणम् ॥ यः स्नायूः प्रविजानाति वाह्याश्चाभ्यन्तरा- स्तथा । स गूढं शल्यमाहर्त्तुं देहाच्छक्नोति देहि- नाम् ॥” * ॥ पञ्च पेशीशतानि भवन्ति । तासां चत्वारि शतानि शाखासु । कोष्ठे षट्षष्टिः । ग्रीवां प्रत्यूर्द्ध्वञ्चतुस्त्रिंशत् । एकैकस्यान्तु पादाङ्गुल्यां तिस्रस्तिस्रस्ताः पञ्चदश । दश प्रपदे । पादो- परि कूर्च्चसन्निविष्टास्तावत्य एव । दश गुल्फ- तलयोः । गुल्फजान्वन्तरे विंशतिः । पञ्च जानुनि । विंशतिरूरौ । दश वङ्क्षणे । शतमेव- मेकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एते नेतरसक्थि- बाहू च व्याख्यातौ । तिस्रः पायौ । एका मेढ्रे । सेवन्यां चापरा । द्बे वृषणयोः । स्फिचोः पञ्च पञ्च । द्बे वस्तिशिरसि । पञ्चोदरे । नाभ्यामेका । पृष्ठोर्द्ध्वसंनिविष्टाः पञ्च पञ्च दीर्घाः । षट् पार्श्वयोः । दश वक्षसि । अक्ष- कांसौ प्रति समन्तात् सप्त । द्वे हृदयामाश- ययोः । षट् यकृत्प्लीहोण्डुकेषु । ग्रीवाया- ञ्चतस्रः । अष्टौ हन्वोः । एकैका काकलकगलयोः । द्वे तालुनि । एका जिह्वायाम् । ओष्ठयोर्द्वे । घोणायां द्बे । द्वे नेत्रयोः । गण्डयोश्चतस्रः । कर्णयोर्द्वे । चतस्रो ललाटे । एका शिरसी- त्येवमेतानि पञ्च पेशीशतानि ॥ * ॥ “सिरास्राय्वस्थिपर्व्वाणि सन्धयश्च शरीरिणाम् । पेशीभिः संवृतान्यत्र बलवन्ति भवन्त्वतः ॥” स्त्रीणान्तु विंशतिरधिका । दश तासां स्तनयो- रेकैकस्मिन् । पञ्च पञ्च यौवने तासां परिवृद्धिः । अपत्यपथे चतस्रस्तासां प्रसृतेऽभ्यन्तरतो द्वे मुखाश्रिते वाह्ये च प्रवृत्ते द्वे । गर्भच्छिद्र- संश्रितास्तिस्रः । शुक्रार्त्तवप्रवेशिन्यस्तिस्र एव । पित्तपक्वाशयमध्ये गर्भाशयो यत्र गर्भस्तिष्ठति । तासां बहलपेलवस्थूलाणुपृथुवृत्तह्रस्वदीर्घस्थिर- मृदुश्लक्ष्णकर्कशभावाः सन्ध्यस्थिसिरास्नायु- प्रच्छादका यथादेशं स्वभावतः एव भवन्ति ॥ * ॥ भवति चात्र । “पुंसां पेश्यः पुरस्ताद्याः प्रोक्ता लक्षण- मुष्कजाः । स्त्रीणामावृत्य तिष्ठन्ति फलमन्तर्गतं हि ताः ॥” मर्म्मसिरा धमनीस्रोतसामन्यत्र प्रविभागः ॥ * ॥ “शङ्खनाभ्याकृतिर्योनिः स्त्र्यावर्त्ता सा प्रकीर्त्तिता ।

तस्यास्तृतीये त्वावर्त्ते गर्भशय्या प्रतिष्ठिता ॥ यथा रोहितमत्स्यस्य मुखं भवति रूपतः । तत्संस्थानां तथारूपां गर्भशय्यां विदुर्ब्बुधाः ॥ आभुग्नोऽभिमुखः शेते गर्भो गर्भाशये स्त्रियाः । स योनिं शिरसा याति स्वभावात् प्रसवं प्रति ॥ त्वक्पर्य्यन्तस्य देहस्य योऽयमङ्गविनिश्चयः । शल्यज्ञानादृते नैष वर्ण्यतेऽङ्गेषु केषुचित् ॥ तस्मान्निःसंशयं ज्ञानं हर्त्ता शल्यस्य वाञ्छता । शोधयित्वा मृतं सम्यक् द्रष्टव्योऽङ्गविनिश्चयः ॥ प्रत्यक्षतो हि यद्दृष्टं शास्त्रदृष्टञ्च यद्भवेत् । समासतस्तदुभयं भूयो ज्ञानविवर्द्धनम् ॥ तस्मात् समस्तगात्रमविषोपहतं अदीर्घव्याधि- पीडितमवर्षशतिकं निःसृष्टान्त्रपुरीषं पुरुष- मवहन्त्यामापगायां निबद्धं पञ्जरस्थं मुञ्ज- वल्कलकुशशणादीनामन्यतमेनावेष्टिताङ्गं अप्र- काशे देशे कोययेत् । सम्यक्प्रकुथितञ्चोद्धृत्य ततो देहं सप्तरात्रादुशीरबालवेणुवल्कलकूची- नामन्यतमेन शनैः शनैरवधर्षयंस्त्वगादीन् सर्व्वानेव बाह्याभ्यन्तराङ्गप्रत्यङ्गविशेषान् यथो- क्तान् लक्षयेच्चक्षुषा । श्लोकौ चात्र भवतः । “न शक्यश्चक्षुषा द्रष्टुं देहे सूक्ष्मतमो विभुः । दृश्यते ज्ञानचक्षुर्भिस्तपश्चक्षुर्भिरेव च ॥ शरीरे चैव शास्त्रे च दृष्टार्थः स्याद्विशारदः । दृष्टश्रुताभ्यां सन्देहमवापो ह्याचरेत् क्रियाः ॥” षष्ठोऽध्यायः । अथातः प्रत्येकमर्म्मनिर्देशं शारीरं व्याख्या- स्यामः । सप्तोत्तरं मर्म्मशतम् । तानि मर्म्माणि पञ्चात्मकानि । तद्यथा । मांसमर्म्माणि । सिरामर्म्माणि स्नायुमर्म्माणि । अस्थिमर्म्माणि । सन्धिमर्म्माणि चेति । न खलु मांससिरा- स्नाय्वस्थिसन्धिव्यतिरेकेणान्यानि मर्म्माणि भवन्ति यस्मान्नोपलभ्यन्ते । तत्रेकादश मांस- मर्म्माणि । एकचत्वारिंशत् शिरामर्म्माणि । सप्तविंशतिः स्नायुमर्म्माणि । अष्टावस्थि- मर्म्माणि । विशतिः सन्धिमर्म्माणि । तदेतत् सप्तोत्तरं मर्म्मशतम् ॥ * ॥ तेषामेकादशैकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ । उदरोरसोर्द्वादश । चतुर्दश पृष्ठे । ग्रीवां प्रत्यूर्द्ध्वं सप्तत्रिंशत् । तत्र सक्थिमर्म्माणि क्षिप्रतलहृदयकूर्च्चकूर्च्चशिरोगुल्फेन्द्रवस्तिजान्वा- ण्युर्व्वीलोहिताक्षाणि विटपञ्चेति । एतेनेतर- सक्थि व्याख्यातम् ॥ * ॥ उदरोरसोस्तु । गुद- वस्तिनाभिहृदयस्तनमूलस्तनरोहितापलापान्य- पस्तम्भौ चेति । पृष्ठमर्म्माणि तु कटीकतरुण- कुकुन्दर-नितम्बपार्श्वसन्धिबृहत्यंसफलकान्यंसौ चेति । बाहुमर्म्मणि तु क्षिप्रतलहृदयकूर्च्चकूर्च्च- शिरोमणिबन्धेन्द्रवस्तिकुर्पराण्युर्घीलोहिताक्षाणि कक्षधरञ्चेति । एतेनेतरो बाहुर्व्याख्यातः । जत्रूर्द्ध्वं मर्म्माणि । चतस्रो धमन्योऽष्टौ मातृकाः । द्वे कृकाटिके । द्वे विधुरे । द्वौ फणौ । द्बाव- पाङ्गौ । द्बावावर्त्तौ । द्वावुत्क्षेपौ । द्बौ शङ्खा- वेका स्थपनी । पञ्च सीमन्ताः । चत्वारि

शृङ्गाटकान्येकोऽधिपतिरिति । तत्र तलहृद- येन्द्रवस्तिगुदस्तनरोहितानि मांसमर्म्माणि । नीलधमनी-मातृकाशृङ्गाटकापाङ्गस्थपनीफण- स्तनमूलापलापापस्तम्भहृदयनाभिपार्श्वसन्धिवृ- हतीलोहिताक्षोर्व्व्यःसिरामर्म्माणि । आणि- विटपकक्षधरकूर्च्चकूर्च्चशिरोवस्तिक्षिप्रांसविधु- रोत्क्षेपाः स्नायुमर्म्माणि । कटीकतरुणनित- म्बांसफलकशङ्खास्त्वस्थिमर्म्माणि । जानुकुर्पर- सीमन्ताधिपतिगुल्फमणिबन्धकुकुन्दरावर्त्तकृका- टिकाश्चेति सन्धिमर्म्माणि । तान्येतानि पञ्च विकल्पानि मर्म्माणि भवन्ति । तद्यथा । सद्यः- प्राणहराणि । कालान्तरप्राणहराणि । विशल्य- घ्नानि । वैकल्यकराणि । रुजाकराणीति । तत्र सद्यःप्राणहराण्येकोनविंशतिः । कालान्तर- प्राणहराणि त्रयस्त्रिंशत् । त्रीणि विशल्य- घ्नानि । चतुर्श्चत्वारिंशद्बैकल्यकराणि । अष्टौ रुजाकराणीति ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “शृङ्गाटकान्यधिपतिः शङ्खो कण्ठशिरोगुदम् । हृदयं वस्तिनाभी च घ्नन्ति सद्योहतानि तु ॥ वक्षोमर्म्माणि सीमन्ततलक्षिप्रेन्द्रवस्तयः । कटीकतरुणे सन्धी पार्श्वजौ बृहती च या ॥ नितम्बाविति चैतानि कालान्तरहराणि तु । उत्क्षेपौ स्थपनी चैव विशल्यघ्नानि निर्द्दिशेत् ॥ लोहिताक्षाणि जानूर्वी कूर्च्चा विटपकूर्पराः । कुकुन्दरे कक्षधरे विधुरे सकृकाटिके ॥ अंसांसफलकापाङ्गा नीले मन्ये फणौ तथा । वैकल्यकरणान्याहुरावर्त्तौ द्वौ तथैव च ॥ गुल्फौ द्वौ मणिबन्धौ द्वौ द्वे द्वे कूर्च्चशिरांसि च । रुजाकराणि जानीयादष्टावेतानि बुद्धिमान् । क्षिप्राणि विद्धमात्राणि घ्नन्ति कालान्तरेण च ॥” मर्म्माणि नाम मांसशिरास्नाय्वस्थिसन्धिसन्नि- पातास्तेषु स्वभावत एव विशेषेण प्राणास्तिष्ठन्ति । तस्मान्मर्म्मस्वभिहतास्तांस्तान् भावानापद्यन्ते । तत्र सद्यःप्राणहराण्याग्नेयान्यग्निगुणेष्वाशु क्षीणेषु क्षपयन्ति । कालान्तरप्राणहराणि सौम्याग्नेयान्यग्निगुणेष्वाशु क्षीणेषु क्रमेण च सोमगुणेषु कालान्तरेण क्षपयन्ति । विशल्य- प्राणहराणि वायव्यानि शल्यमुंखनिरुद्धो याव- दन्तर्व्वायुस्तिष्ठति तावज्जीवत्युद्धृतमात्रे तु शल्ये मर्म्मस्थानाश्रितो वायुर्निष्क्रामति तस्मात् सशल्यो जीवत्युद्धृतशल्यो म्रियते । वैकल्य- कराणि सौम्यानि सोमो हि स्थिरत्वाच्छैत्याच्च प्राणावलम्बनं करोति । रुजाकराण्यग्निवायु- गुणभूयिष्ठानि विशेषतश्च तौ रुजाकरौ । पाञ्चभौतिकीञ्च रुजामाहुरेके । केचिदाहु- र्म्मांसादीनां पञ्चानामपि समस्तानां विवृद्धा- नाञ्च समवायात् सद्यःप्राणहराणि । एक- हीनानामल्पानां वा कालान्तरप्राणहराणि । द्बिहीनानां विशल्यप्राणहराणि । त्रिहीनानां वैकल्यकराणि । एकस्मिन्नेव रुजाकराणीति । यतश्चैव मतोऽस्थिमर्म्मस्वप्यभिहतेषु शोणिता गमनं भवति ॥ * ॥

पृष्ठ ५/०५४

“चतुर्व्विधा यास्तु शिराः शरीरे प्रायेण ता मर्म्मसु सन्निविष्टाः । स्नाय्वस्थिमांसानि तथैव सन्धीन् सन्तर्प्य देहं प्रतिपालयन्ति ॥ ततः क्षते मर्म्मणि ताः प्रवृद्धः समन्ततो वायुरभिस्तृणोति । विवर्द्धमानस्तु स मातरिश्वा रुजः सुतीव्राः प्रतनोति काये ॥ रुजाभिभूतन्तु पुनः शरीरं प्रलीयते नश्यति चास्य संज्ञा । अतो हि शल्यं विनिहन्तुमिच्छन् मर्म्माणि यत्नेन परीक्ष्य कर्षेत् ॥” एतेन शेषं व्याख्यातम् । तत्र सद्यःप्राणहर- मन्ते विद्धं कामान्तरेण मारयति । कालान्तर- प्राणहरमन्ते विद्धं वैकल्यमापादयति । विशल्य- प्राणहरमन्ते विद्धं कालान्तरेण क्लेशयति रुजाञ्च करोति । रुजाकरमतीव्रवेदनं भवति । तत्र सद्यःप्राणहराणि सप्तरात्राभ्यन्तरान्मार- यन्ति । कालान्तरप्राणहराणि पक्षान्मासाद्वा । तेष्वपि तु क्षिप्राणि कदाचिदाशु मारयन्ति । विशल्यप्राणहराणि वैकल्यकराणि च कदाचि- दत्यभिहतानि मारयन्ति ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्वं प्रत्येकशो मर्म्मस्थानान्यनुव्याख्यास्यामः । तत्र पादाङ्गुष्ठाङ्गुल्योर्म्मध्ये क्षिप्रं नाम मर्म्म तत्र विद्धस्याक्षेपकेण मरणम् । मध्यमाङ्गुलीमनु- पूर्व्वेण मध्ये पादतलस्य तलहृदयं नाम तत्रापि रुजाभिर्मरणम् । क्षिप्रस्योपरिष्टादुभयतः कूर्च्चो नाम यत्र पादस्य भ्रमणवेपने भवतः । गुल्फ- सन्धेरध उभयतः कूर्च्चशिरो नाम तत्र रुजा- शोफौ । पदजङ्घयोः सन्धाने गुल्फो नाम तत्र रुजस्तब्धपादता खञ्जता वा । पार्ष्णिं प्रति जङ्घामध्ये इन्द्रवस्तिर्नाम तत्र शोणितक्षये मरणम् । जङ्घोर्व्वोः सन्धाने जानु नाम तत्र खञ्जता जानुन ऊर्द्ध्वमुभयतस्त्र्यङ्गुलमाणिर्नाम तत्र शोफाभिवृद्धिः स्तब्धसक्थिता च । ऊरु- मध्ये ऊर्व्वी नाम तत्र शोणितक्षयात् सक्थि- शोषः । ऊर्व्या उर्द्ध्वमधोवङ्क्षणसन्धेरूरुमूले जोहिताक्षं नाम तत्र लोहितक्षयेण पक्षा- घातः । वङ्क्षणवृषणयोरन्तरे विटपं नाम तत्र वाण्ड्यमल्पशुक्रता वा भवति । एवमेतान्येका- दशसक्थिमर्म्माणि व्याख्यातानि । एतेनेतर- सक्थिबाहू च व्याख्यातौ । विशेषतस्तु यानि सक्थ्नि गुल्फजानुविटपानि तानि बाहौ मणि- बन्धकूर्परकक्षधराणि । यथा वङ्क्षणवृषणयो- रन्तरे विटपमेवं वक्षःकक्षयोर्मध्ये कक्षधरं तस्मिन् विद्धेत एवोपद्रवाः । विशेषतस्तु मणि- बन्धे कुण्ठता । कुर्पराख्ये कुणिः । कक्षधरे कक्षाघातः । एवमेतानि चतुश्चत्वारिंशच्छाखासु मर्म्माणि व्याख्यातानि ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्व- मुदरोरसोर्मर्म्मस्थानान्यनुव्याख्यास्यामः । तत्र वातवर्च्चोनिरसनं स्थूलान्त्रप्रतिबद्धं गुदं नाम मर्म्म तत्र सद्योमरणम् । अल्पमांसशोणितोऽभ्यन्तरतः

कट्यां मूत्राशयो वस्तिर्नाम तत्रापि सद्योमरण- मश्मरीव्रणादृते । तत्राप्युभयतो भिन्ने न जीव- त्येकतो भिन्ने मूत्रस्रावी व्रणो भवति । स तु यत्नेनोपक्रान्तो रोहति । पक्वामाशययोर्म्मध्ये सिराप्रभवा नाभिर्नाम तत्रापि सद्य एव मर- णम् । स्तनयोर्म्मध्यमधिष्ठायोरस्यामाशयद्वारं सत्त्वरजस्तमसामधिष्ठानं हृदयं नाम तत्र सद्य एव मरणम् । स्तनयोरधस्तात् हृदङ्गुलमुभयत- स्तनमूले नाम मर्म्मणी तत्र कफपूर्णकोष्ठतया कासश्वासाभ्यां म्रियते । स्तनचूचुकयोरूर्द्ध्वं द्ब्यङ्गुलमुभयतः स्तनरोहितौ नाम तत्र लोहितपूर्णकोष्ठतया कासश्वासाभ्याञ्च म्रियते । अंशकूटयोरधस्तात् पार्श्वोपरिभागयोरपलापौ नाम तत्र रक्तेन पूयभावं गतेन मरणम् । उभयत्रोरसो नाड्यौ वातवहे अपस्तम्भौ नाम तत्र वातपूर्णकोष्ठतया कासश्वासाभ्याञ्च मर- णम् । एवमेतान्युदरोरसोर्द्बादश मर्म्माणि व्याख्यातानि ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्वं पृष्ठमर्म्माण्यनु- व्याख्यास्यामः । तत्र पृष्ठवंशमुभयतः प्रतिश्रोणी काण्डमस्थीनि कटीकतरुणे नाम मर्म्मणी तत्र शोणितक्षयात् पाण्डुर्विवर्णो हीनरूपश्च म्रियते । पार्श्वजघनवहिर्भागे पृष्ठवंशमुभयतो नातिनिम्ने कुकुन्दरे नाम मर्म्मणी तत्र स्पर्शा- ज्ञानमधःकाये चेष्टोपघातश्च । श्रोणीकाण्डयो- रुपर्य्याशयाच्छादनौ पार्श्वान्तरप्रतिबद्धौ नितम्बौ नाम तत्राधःकायशोषो दौर्ब्बल्याच्च मरणम् । अधःपार्श्वान्तरप्रतिबद्धौ जघनपार्श्व- मध्ययोस्तिर्य्यगूर्द्ध्वञ्च जघनात् पार्श्वसन्धी नाम तत्र लोहितपूर्णकोष्ठतया म्रियते । स्तनमूला- दुभयतः पृष्ठवंशस्य बृहती नाम तत्र शोणि- तातिप्रवृत्तिनिमित्तैरुपद्रवैर्म्रियते । पृष्ठोपरि पृष्ठवंशमुभयतस्त्रिकसम्बद्धे अंसफलके नाम तत्र बाह्वोः स्वापः शोषो वा । बाहुमूर्द्ध्वग्रीवामध्ये- ऽंसपीठस्कन्धनिबन्धनावंसौ नाम तत्र स्तब्ध- बाहुता । एवमेतानि चतुर्द्दश पृष्ठमर्म्माणि व्याख्यातानि ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्वं जत्रुगतानि व्याख्यास्यामः । तत्र कण्ठनाडीमुभयतश्चतस्रो धमन्यो द्बे नीले द्बे च मन्ये व्यत्यासेन तत्र मूकता स्वरवैकृतमरसग्राहिता च । ग्रीवाया- मुभयतश्चतस्रःसिरामातृकास्तत्र सद्योमरणम् । शिरोग्रीवयोः सन्धाने कृकाटिके नाम तत्र चलमूर्द्ध्वता । कर्णपृष्ठतोऽधःसंश्रिते विधुरे नाम तत्र व्याधिर्य्यम् । घ्राणमार्गमुभयतः स्रोतोमार्ग- प्रतिबद्धे अभ्यन्तरतः फणे नाम तत्र गन्धा- ज्ञानम् । भ्रूपुच्छान्तयोरधोऽक्ष्णोर्वाह्यतोऽपाङ्गौ नाम तत्रान्ध्यं दृष्ट्युपघातो वा । भ्रुवोरुपरि- निम्नयोरावर्त्तौ नाम तत्रान्ध्यं दृष्ट्युपघातश्च । भ्रवोः पुच्छान्तयोरुपरि कर्णललाटयोर्मध्ये शङ्खौ नाम तत्र सद्योमरणम् । शङ्खयोरुपरि केशान्त उत्क्षेपौ नाम तत्र सशल्यो जीवति पाकात् पतितशल्यो वा नोद्धृतशल्यः । भ्रुवोर्मध्ये स्थपनी नाम तत्रोत्क्षेपवत् । पञ्च सन्धयः शिरसि

विभक्ताः सीमन्ता नाम तत्रोन्मादभयचित्त- नाशैर्मरणम् । घ्राणश्रोत्राक्षिजिह्वासन्तर्पणीनां सिराणां मध्ये सिरासन्निपातः शृङ्गाटकानि तानि चत्वारि मर्म्माणि तत्रापि सद्योमरणम् । मस्तकाभ्यन्तरोपरिष्टात् सिरासन्धिसन्निपातो रोमावर्त्तः अधिपतिस्तत्रापि सद्योमरणम् । एवमेतानि सप्तत्रिंशदूर्द्ध्वजत्रुगतानि मर्म्माणि व्याख्यातानि ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “ऊर्व्व्यः शिरांसि विटपे च सकक्षपार्श्वे एकैकमङ्गुलमिता स्तनपूर्व्वमूलम् । विद्ध्यङ्गुलद्बयमितं मणिबन्धगुल्कं त्रीण्येव जानु सपरं सह कुर्पराभ्याम् ॥ हृद्बस्थिकूर्च्चगुदनाभि वदन्ति मूर्द्ध्नि चत्वारि पञ्च च गले दश यानि च द्बे । तानि स्वपाणितलकुञ्चितसंमितानि शेषाण्यवेहि परिविस्तरतोऽङ्गुलार्द्धम् ॥ एतत् प्रमाणमभिवीक्ष्य वदन्ति तज्ज्ञाः शस्त्रेण कर्म्मकरणं परिहृत्य मर्म्म । पार्श्वाभिघातितमपीह निहन्ति मर्म्म तस्माद्धि मर्म्मसदनं परिवर्ज्जनीयम् ॥ छिन्नेषु पाणिचरणेषु शिरा नराणां सङ्कोचमीयुरसृगल्पमतो निरेति । प्राप्यामितव्यसनमुग्रमतो मनुष्याः संछिन्नशाखतरुवन्निधनं न यान्ति ॥ क्षिप्रेषु तत्र सतलेषु हतेषु रक्तं गच्छत्यतीव पवनश्च रुजं करोति । एवं विनाशमुपयान्ति हि तत्र विद्धा वृक्षा इवायुधविघातनिकृत्तमूलाः ॥ तस्मात्तयोरभिहतस्य तु पाणिपादं छेत्तव्यमाशु मणिबन्धनगुल्फदेशे । मर्म्माणि शल्यविषयार्द्धमुदाहरन्ति यस्माच्च मर्म्मसु हता न भवन्ति सद्यः ॥ जीवन्ति तत्र यदि वैद्यमुणेन केचित् ते प्राप्नुवन्ति विकलत्वमसंशयं हि । सम्भिन्नजर्ज्जरितकोष्ठशिरःकपाला जीवन्ति शस्त्रविहतैश्च शरीरदेशैः । छिन्नैश्च सक्थिभुजपादकरैरशेषै- र्येषां न मर्म्मपतिता विविधाः प्रहाराः ॥ सोममारुततेजांसि रजःसत्त्वतमांसि च । मर्म्मसु प्रायशः पुंसां भूतात्मा चावतिष्ठते ॥ मर्म्मस्वभिहतास्तस्मान्न जीवन्ति शरीरिणः । इन्द्रियार्थेष्वसंप्राप्तिर्मनोबुद्धिविपर्य्ययः ॥ रुजश्च विविधास्तीव्रा भवन्त्याशुहरे हते । हते कालान्तरघ्ने तु ध्रुवो धातुक्षयो नृणाम् ॥ ततो धातुक्षयाज्जन्तुर्वेदनाभिश्च नश्यति । हते वैकल्यजनने केवलं वैद्यनैपुणात् ॥ शरीरं क्रियया युक्तं विकलत्वमवाप्नुयात् । विशल्यघ्नेषु विज्ञेयं पूर्व्वोक्तं यच्च कारणम् ॥ रुजाकराणि मर्म्माणि क्षतानि विविधा रुजः । कुर्व्वन्त्यन्ते च वैकल्यं कुवैद्यवशगो यदि ॥ छेदभेदाभिघातेभ्यो दहनाद्दारणादपि । उपघातं विजानीयान्मर्म्मणान्तुल्यलक्षणम् ॥

पृष्ठ ५/०५५

मर्म्माभिघातश्च न कश्चिदस्ति योऽल्पात्ययो वापि निरत्ययो वा । प्रायेण मर्म्मस्वभिताडितास्तु वैकल्यमृच्छन्त्यथवा म्रियन्ते ॥ मर्म्माण्यधिष्ठाय हि ये विकारा मूर्च्छन्ति काये विविधा नराणाम् । प्रायेण ते कृच्छ्रतमा भवन्ति नरस्य यत्नैरपि साध्यमानाः ॥” * ॥ सप्तमोऽध्यायः । अथातः सिरावर्णनविभक्तिनाम शारीरं व्याख्या- स्यामः । सप्त सिराशतानि भवन्ति । याभिरिदं शरीरमाराम इव जलहारिणीभिः केदार इव च कुल्याभिरुपस्निह्यते अनुगृह्यते चाकुञ्चन- प्रसारणादिभिर्व्विशेषैः । द्रुमपत्रसेवनीनामिव च तासां प्रतानास्तासां नाभिर्मूलं ततश्च प्रसरन्त्यूर्द्ध्वमधस्तिर्य्यक् च ॥ * ॥ भवतश्चात्र । “यावत्यस्तु सिराः काये सम्भवन्ति शरीरिणाम् । नाभ्यां सर्व्वा निबद्धास्ता प्रतन्वन्ति समन्ततः ॥ नाभिस्थाः प्राणिनां प्राणा प्राणान्नाभिर्व्युपा- श्रिता । सिराभिरावृता नाभिश्चक्रनाभिरिवारकैः ॥” तासां मूलसिराश्चत्वारिंशत् । तासां वात- वाहिन्यो दश । पित्तवाहिन्यो दश । कफ- वाहिन्यो दश । दश रक्तवाहिन्यः । तासान्तु वातवाहिनीनां वातस्थानगतानां पञ्चसप्तति- शतं भवति । तावत्य एव पित्तवाहिन्यः । पित्त- स्थाने कफवाहिन्यश्च । कफस्थाने रक्तवाहि- न्यश्च । यकृत्प्लीह्नोरेवमेतानि सप्तसिराशतानि । तत्र वातवाहिन्यः सिरा एकस्मिन् सक्थ्नि पञ्च- विंशतिः । एतनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ । विशेषतस्तु कोष्ठे चतुस्त्रिंशत्तासां गुदमेढ्रा- श्रिताः । श्रोण्यामष्टौ । द्वे द्बे पार्श्वयोः । षट् पृष्ठे । तावत्य एव चोदरे । दश वक्षसि । एकचत्वारिंशज्जत्रुण ऊर्द्ध्वम् । तासां चतुर्दश ग्रीवायाम् । कर्णयोश्चतस्रः । नव जिह्वायाम् । षट् नासिकायाम् । अष्टौ नेत्रयोः । एवमेतत् पञ्चसप्तत्यधिकशतं वातवहानां सिराणां व्याख्यातम् । एष एव विभागः शेषाणामपि । विशेषतस्तु पित्तवाहिन्यो नेत्रयोर्दश । कर्ण- योर्द्वे । एवं रक्तवहा कफवहाश्च । एवमेतानि सप्त सिराशतानि सविभागानि व्याख्यातानि ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “क्रियानामप्रतीघातममीहं बुद्धिकर्म्मणाम् । करोत्यन्यान् गुणांश्चापि स्वाः सिराः पवनश्चरन् ॥ यदा तु कुपितो वायुः स्वाः सिराः प्रतिपद्यते । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते वातसम्भवाः ॥ भ्राजिष्णुतामन्नरुचिमग्निदीप्तिमरोगताम् । संसर्पत् स्वाः सिराः पित्तं कुर्य्याच्चान्यान् गुणा- नपि ॥ यदा प्रकुपितं पित्तं सेवते स्ववहाः सिराः । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते पित्तसम्भवाः ॥ स्नेहमङ्गेषु सन्धीनां स्थैर्य्यं बलमुदीर्णताम् ।

करोत्यन्यान् गुणांश्चापि बलासः स्वाः शिरा- श्चरन् ॥ यदा तु कुपितः श्लेष्मा स्वाः सिराः प्रतिपद्यते । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते श्लेष्मसम्भवाः ॥ धातूणां पूरणं वर्णं स्पर्शज्ञानमसंशयम् । स्वाः सिराः सञ्चरद्रक्तं कुर्य्याच्चान्यान् गुणानपि ॥ यदा तु कुपितं रक्तं सेवते स्ववहाः सिराः । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते रक्तसम्भवाः ॥ न हि वातं सिराः काश्चिन्न पित्तं केवलं तथा । श्लेष्माणं वा वहन्त्येता अतः सर्व्ववहाः स्मृताः ॥ प्रदुष्टानां हि दोषाणामुच्छ्रितानां प्रधावताम् । ध्रुवमुन्मार्गगमनमतः सर्व्ववहाः स्मृताः ॥ तत्रारुणा वातवहाः पूर्य्यन्ते वायुना सिराः । पित्ता दुष्टाश्च नीलाश्च शीता गौर्य्यः स्थिराः कफात् । असृग्वहास्तु रोहिण्यः सिरा नात्युष्णशीतलाः ॥ अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि न विध्येद्याः सिरा भिषक् । वैकल्यं मरणञ्चापि व्यधात्तासां ध्रुवं भवेत् ॥ सिराशतानि चत्वारि विद्याच्छाखासु बुद्धि- मान् । षट्त्रिंशच्च शतं कोष्ठे चतुःषष्टिञ्च मूर्द्धनि ॥ शाखासु षोडश सिराः कोष्ठे द्वात्रिंशदेव तु । पञ्चाशज्जानुनश्चोर्द्ध्वमवेध्याः परिकीर्त्तिताः ॥” तत्र सिराशतमेकैकस्मिन् सक्थ्नि भवति तासां जालधरा त्वेका तिस्रश्चाभ्यन्तराः । तत्रोर्व्वी- संज्ञे द्बे लोहिताक्षसंज्ञा चैकैतास्त्ववेध्याः । एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातावेवमशस्त्र- कृत्याः षोडश शाखासु । द्वात्रिंशत् श्रोण्यां तासामष्टावशस्त्रकृत्याः । द्बे द्वे विटपयोः कटीक- तरुणयोश्च । अष्टावष्टावेकैकस्मिन् पार्श्वे तासामेकैकामूद्ध्वगां परिहरेत् । पार्श्वसन्धिगते च द्वे । चतस्रो विंशतिश्च पृष्ठवंशमुभयतस्तासा- मूर्द्ध्वगामिन्यौ द्बे द्वे परिहरेद्वृहती सिरे । तावत्य एवोदरे तासां मेढ्रोपरि रोमराजी- मुभयतो द्वे द्बे परिहरेत् । चत्वारिंशद्वक्षसि तासां चतुर्दशाशस्त्रकृत्या । हृदये द्वे द्वे । द्वे स्तनमूले । स्तनरोहितापलापस्तम्बेषूभयतो ऽष्टौ । एवं द्बात्रिंशदशस्त्रकृत्याः पृष्ठोदरोरःसु भवन्ति । चतुःषष्टिशिराशतं जत्रुण ऊर्द्ध्वं भवति तत्र षट्पञ्चाशच्छिरोधरायां तासामष्टौ चत- स्रश्च मर्म्मसंज्ञाः परिहरेत् । द्बे कृकाटिकयोः । द्वे विधुरयोः । एवं ग्रीवायां शोडशाव्यध्याः । हन्वोरुभयतोऽष्टावष्टौ तासान्तु सन्धिधमन्यौ द्बे द्बे परिहरेत् । षट्त्रिंशज्जिह्वायां तासा- मधः षोडशाशस्त्रकृत्याः रसवहे द्वे वाग्वहे च द्वे । द्बिर्द्वादश नासायां तासामौपनासिक्य- श्चतस्रः परिहरेत् । तासामेव च तालुन्येकां मृदावद्देशे । अष्टात्रिंशदुभयोर्नेत्रयोस्तासामे- कैकामपाङ्गयोः परिहरेत् । कर्णयोर्दश तासां शब्दवाहिनीनामैकैकां परिहरेत् । नासानेत्र- गतास्तु ललाटे षष्टिस्तासां केशान्तानुगता-

श्चतस्रः । आवर्त्तयोरेकैका स्थपन्याश्चैका परि- हर्त्तव्या । शङ्खयोर्दश तासां शङ्खसन्धिगता- मेकैकां परिहरेत् । द्वादश मूर्द्ध्नि तासामुत्- क्षेपयोर्द्बे परिहरेत् । सीमन्तेष्वेकैकामधिपता- विति । एवमशस्त्रकृत्याः पञ्चाशज्जत्रुण ऊर्द्ध्व- मिति । भवति चात्र । “व्याप्नुवन्त्यभितो देहं नाभितः प्रसृताः सिराः । प्रतानाः पद्मिनीकन्दाद्विसादीनां यथा जलम् ॥” अष्टमोऽध्यायः । अथातः सिराव्यधविधिशारीरंव्याख्यास्यामः । बालस्थविररूक्षक्षतक्षीणभीरुपरिश्रान्तस्त्रीम- द्याध्वकर्षितमत्तवान्तविरिक्तास्थापितानुवासित- जागरितक्लीवकृशगर्भिणीनां कासश्वासशोषप्र- वृद्धज्वराक्षेपकपक्षाघातोपवासपिपासामूर्च्छा- प्रपीडितानाञ्च सिरां न विध्येत् । याश्चाव्यध्या व्यध्याश्चादृष्टा दृष्टाश्चायन्त्रिता यन्त्रिताश्चानु- त्थिता इति । शोणितावसेकसाध्याश्च विकाराः प्रागभिहितास्तेषु चापक्वेष्वन्येषु चानुक्तेषु यथाभ्यासं यथान्यायञ्च सिरां विध्येत् । प्रति- षिद्धानामपि च विषोपसर्ग आत्ययिकेषु सिराव्यधनमप्रतिषिद्धम् । तत्र स्निग्धस्विन्न- मातुरं यथादोषप्रत्यनीकद्रवप्रायमन्नं भुक्तवन्तं यवागूं पीतवन्तं वा यथाकालमुपस्थाप्यासीनं स्थितं वा प्राणानवाधमानो वस्त्रपट्टचर्म्मान्त- र्व्वल्कललतानामन्यतमेन यन्त्रयित्वा नातिगाढं नातिशिथिलं शरीरप्रदेशमासाद्य यथोक्तं शस्त्रं गृहीत्वा सिरां विध्येत् ॥ * ॥ “नैवातिशीते नात्युष्णे न प्रवाते न चाब्भ्रिते । सिराणां व्यधनं कार्य्यमरोगे वा कदाचन ॥” तत्र व्यध्यसिरं पुरुषं प्रत्यादित्यमुखमरत्निमात्रो- च्छ्रिते उपवेश्यासने सक्थ्नोराकुञ्चितयो- र्निवेश्य कुर्परसन्धिद्बयस्योपरि हस्तावन्तर्गूढा- ङ्गुष्ठकृतमुष्टीमन्ययोः स्थापयित्वा यन्त्रणशाटकं ग्रीवामुष्ट्योरुपरि परिक्षिप्यान्येन पुरुषेण पश्चात् स्थितेन वामहस्तेनोत्तानेन शाटकान्त- र्द्वयं ग्राहयित्वा ततो वैद्यो ब्रूयाद्दक्षिणहस्तेन सिरोत्थापनार्थं नात्यायतशिथिलं यन्त्रमावेष्ट- यत्यसृक्स्रावणार्थं यन्त्रं पृष्ठमध्ये च पीडयेदिति कर्म्म पुरुषञ्च वायुपूर्णमुखं स्थापयेदेष उत्त- माङ्गगतानामन्तर्मुखवर्ज्यानां सिराणां व्यधेन यन्त्रणविधिः । तत्र पादव्यध्यसिरस्य पादं समे स्थाने सुस्थिरं स्थापयित्वान्यं पादमीषत्सङ्कु- चितमुच्चैः कृत्वा व्यध्यपादं जानुसन्धेरधः शाट- केनावेष्ट्य हस्ताभ्यां प्रपीड्य गुल्फं व्यध्यप्रदेश- स्योपरि चतुरङ्गुलं प्लोतादीनामन्यतमेन बद्धां पादसिरां विध्येत् । अथोपरिष्टाद्धस्तौ गूढा- ङ्गुष्ठकृतमुष्टी सम्यगासने स्थापयित्वा सुखोप- विष्टस्य पूर्व्ववद्यन्त्रं बद्ध्वा हस्तसिरां विध्येत् । गृध्रसीविश्वाच्योः सङ्कुचितजानुकुर्परः स्यात् । श्रोणीपृष्ठस्कन्धेषून्नामितपृष्ठस्यावाक्शिरस्कस्य उपविष्टस्य विस्फूजितपृष्ठस्य विध्येत् । उदरो- रसोः प्रसारितोरस्कस्योन्नमितशिरस्कस्य

पृष्ठ ५/०५६

विस्फूर्ज्जितदेहस्य बाहुभ्यामवलम्ब्यमानदेहस्य पार्श्वयोः । अवनामितमेढ्रस्य मेढ्रे । उन्ना- मितविदष्टजिह्वाग्रस्याधोजिह्वायाम् । अति- व्यत्ताननस्य तालुनि दन्तमूलेषु च । एवं यन्त्रो- पायानन्यांश्च सिरोत्थापनहेतून् बुद्ध्यावेक्ष्य शरीरवशेन व्याधिवशेन च विदध्यात् । मांस- लेष्ववकाशेषु यवमात्रं शस्त्रं निदध्यादतोऽन्ये- ष्वर्द्धयवमात्रं व्रीहिमात्रं वा व्रीहिमुखेन । अस्थ्नामुपरि कुठारिकया विध्येदर्द्धयवमात्रम् ॥ भवन्ति चात्र । “व्यब्भ्रे वर्षासु विध्येत ग्रीष्मकाले तु शीतले । हेमन्तकाले मध्याह्ने शस्त्रकालास्त्रयः स्मृताः ॥ सम्यक् शस्त्रनिपातेन धारया या स्रवेदसृक् । मुहूर्त्तं रुद्ध्वा तिष्ठेच्च सुबिद्धान्तां विनिर्द्दिशेत् ॥ यथा कुसुम्भपुष्पेभ्यः पूर्व्वं स्रवति पीतिका । तथा सिरासु विद्धासु दुष्टमग्रे प्रवर्त्तते ॥ मूर्च्छितस्यातिभीतस्य श्रान्तस्य तृषितस्य च । न वहन्ति सिरा विद्धास्तथानुत्थितयन्त्रिताः ॥ क्षीणस्य बहुदोषस्य मूर्च्छया विद्रुतस्य च । भूयोऽपराह्णे विस्राव्या सापरेद्युस्त्र्यहेऽपि वा ॥ रक्तं सशेषदोषन्तु कुर्य्यादपि विचक्षणः । न चातिप्रस्रुतं कुर्य्याच्छेषं संशमनैर्जयेत् ॥ बलिनो बहुदोषस्य वयःस्थस्य शरीरिणः । परं प्रमाणमिच्छन्ति प्रस्थं शोणितमोक्षणे ॥” तत्र पाददाहपादहर्षाववाहुकटिप्यविसर्पवात- शोणितवातकण्टकविचर्च्चिकापाददारीप्रभृतिषु क्षिप्रमर्म्मण उपरिष्टात् द्ब्यङ्गुले व्रीहिमुखेन सिरां विध्येत् । श्लीपदें तच्चिकित्सिते यथा वक्ष्यते । क्रोष्टुकशिरःखञ्जपङ्गुलवातवेदनासु जङ्घायां गुल्फस्योपरि चतुरङ्गुले । अपच्या- मिन्द्रवस्तेरधस्ताद्द्व्यङ्गुले । जानुसन्धेरुपर्य्यधो वा चतुरङ्गुले गृध्रस्याम् । ऊरुमूलसंश्रितान्तु गलगण्डे । एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ ॥ विशेषतस्तु वामबाहौ कुर्परसन्धेरभ्यन्तरतो बाहुमध्ये प्लीह्नि कनिष्ठिकानामिकयोर्मध्ये वा । एवं दक्षिणबाहौ यकृद्दाल्ये कफोदरे चैतामेव च कासश्वासयोरप्यादिशन्ति । गृध्रस्यामिव विश्वाच्याम् । श्रोणिप्रति समन्तात् द्व्यङ्गुले प्रवाहिकायां शूलिन्यां परिकर्त्तिकोपदंशशूक- दोषशुक्रव्यापत्सु मेढ्रमध्ये । वृषणयोः पार्श्वे मूत्रवृद्ध्याम् । नाभेरधश्चतुररङ्गुले सेवन्या वाम पार्श्वे दकोदरे । वामपार्श्वे कक्षास्तनयोरन्तरे- ऽन्तर्व्विद्रधौ पार्श्वशूले च । बाहुशोषावबाहु- कयोरप्येके वदन्त्यंशयोरन्तरे । त्रिकसन्धिमध्य- गतां तृतीयके अधःस्कन्धसन्धिगतामन्यतर- पार्श्वसंस्थिताञ्चतुर्थके । हनुसन्धिमध्यगतामप- स्मारे । शङ्खकेशान्तसन्धिगतामुरोऽपाङ्गलला- टेषु चोन्मादेऽपस्मारे च । जिह्वारोगेष्वधो- जिह्वायां दन्तव्याधिषु च तालुनि तालव्येषु । कर्णयोरुपरि समन्तात् कर्णशूले तद्रोगेषु च । गन्धाग्रहणे नासारोगेषु च नासाग्रे तिमिरा- क्षिपाकप्रभृतिष्वामयेषूपनासिके । लालाट्या-

मपाङ्ग्याञ्चैता एव शिरोरोगाधिमन्थप्रभृतिषु रोगेष्विति ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्वं दुष्टव्यधनं अनु- व्याख्यास्यामः । तत्र दुर्व्विद्धातिविद्धा कुञ्चिता पिच्चिता कुट्टिता प्रस्रुता अत्युदीर्णा अन्तेऽभि- हता परिशुष्का कूणिता वेपिता अनुत्थितविद्धा शस्त्रहता तिर्य्यग्विद्धा अविद्धा अव्याध्या विद्रुता धेनुका पुनः पुनर्विद्धा शिरास्नाय्वग्निसन्धिमर्म्मसु चेति विंशतिर्दुष्टव्यधाः । तत्र या सूक्ष्मशस्त्र- विद्धा न व्यक्तमसृक् स्रवति रुजा शोफवती च सा दुर्व्विद्धा । प्रमाणातिरिक्तविद्धायामन्तः प्रविशति शोणितं शोणितातिप्रवृत्तिर्व्वा साति- विद्धा । कुञ्चितायामप्येवम् । कुण्ठशस्त्रप्रम- थिता पृथुलीभावमापन्ना पिच्चिता । अनासा- दिता पुनःपुनरन्तयोश्च बहुशः शस्त्राभिहता कुट्टिता । शीतभयमूर्च्छाभिरप्रवृत्तशोणिता अप्रस्रुता । तीक्ष्णा महामुखशस्त्रविद्धा अत्यु- दीर्णा । अल्परक्तस्राविण्यन्ते विद्धा अन्तेऽभि- हता । क्षीणशोणितस्यानिलपूर्णा परिशुष्का । चतुर्भागावसादिता किञ्चित्प्रवृत्तशोणिता कूणिता । दुःस्थानबन्धनाद्वेपमानायाः शोणित- सम्मोहो भवति सा वेपिता । अनुत्थितविद्धा- यामप्येवम् । छिन्नातिप्रवृत्तशोणिता क्रिया- सङ्गकरी शस्त्रहता । तिर्य्यक् प्रणिहतशस्त्रा किञ्चिच्छेषा तिर्य्यग्विद्धा । बहुशः क्षता हीन- शस्त्रप्रणिधानेनाविद्धा । अशस्त्रकृत्या अव्याध्या अनवस्थितविद्धा विद्रुता । प्रदेशस्य बहुशोऽव- घट्टनादारोयव्यधा मुहुर्मुहुःशोणितस्रवा धेनुका । सूक्ष्मशस्त्रव्यधनाद्बहुशो विच्छिन्ना पुनःपुनर्विद्धा । स्नाय्वस्थिशिरासन्धिमर्म्मसु विद्धा वा रुजां शोषं वैकल्यं मरणं वापाद- यति ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “सिरासु शिक्षितो नास्ति चला ह्येताः स्वभा- वतः । मत्स्यवत् परि वर्त्तन्ते तस्माद्यत्नेन ताडयेत् ॥ अजानता गृहीते तु शस्त्रे कायनिपातिते । भवन्ति व्यापदश्चैता बहवश्चाप्युपद्रवाः ॥ स्नेहादिभिः क्रियायोगैर्न तथा लेपनैरपि । यान्त्याशु व्याधयः शान्तिं यथा सम्यक् सिरा- अधात् ॥ सिराव्यधश्चिकित्सार्द्धं शल्यतन्त्रे प्रकीर्त्तितः । यथा प्रणिहितः सम्यक् वस्तिः कायचिकित्- सिते ॥” तत्र स्निग्धस्विन्नवान्तावारक्तास्थापतानुवासित- सिराविद्धैः परिहर्त्तव्यानि । क्रोधायासमैथुन- दिवास्वप्नवाग् व्यायामयानोत्थानासनचंक्रमण- शीतवातातपविरुद्धा सात्म्याजीर्णान्यावललाभा- न्मासमेके मन्यन्ते ॥ * ॥ एतेषां विस्तरमुपरिष्टा- द्वक्ष्यामः । भवतश्चात्र । “सिराविषाणतुम्बैस्तु जलौकाभिः पदस्तथा । अवगाढं यथापूर्व्वं निर्हरेद्दुष्टशोणितम् ॥ अवगाढे जलौका स्यात् प्रच्छन्नं पिण्डिते हितम् । सिराङ्गव्यापके रक्ते शृङ्गालावुत्वचि स्थिते ॥” * ॥

नवमोऽध्यायः । अथातो धमनीव्याकरणं शारीरं व्याख्या- स्यामः । चतुर्व्विंशतिर्धमन्यो नाभिप्रभवा अभिहिताः । तत्र केचिदाहुः सिराधमनी- स्रोतसामविभागः सिराविकारा एव धमन्यः स्रोतांसि चेति । तत्तु न सम्यक् । अन्या एव हि धमन्यः स्रोतांसि च सिराभ्यः कस्माद्ध्यञ्जनान्य- त्वान्मूलसन्नियमात् कर्म्मवैशेष्यादागमाच्च केव- लन्तु परस्परसन्निकर्षात् सदृशागमकर्म्मत्वात् सौक्ष्म्याच्च विभक्तकर्म्मणामप्यविभाग इव कर्म्मसु भवति । तासान्तु नाभिप्रभवाणां धमनीना- मूर्द्ध्वगा दश दश चाधोगामिन्यश्चतस्रस्तिर्य्य- ग्गाः । ऊर्द्ध्वगाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धप्रश्वा- सोच्छ्वासजृ म्भितक्षुद्धसितकथितरुदितादीन्विशे- षानभिवहन्त्यः शरीरं धारयन्ति । तास्तु हृदय- मभिप्रपन्नास्त्रिधा जायन्ते तास्त्रिंशत् । तासान्तु वातपित्तकफशोणितरसान् द्वे द्वे वहतस्ता दश शब्दरूपरसगन्धानष्टाभिर्गृहीते । द्बाभ्यां भाषते च द्बाभ्यां घोषं करोति द्बाभ्यां स्वपिति द्बाभ्यां प्रतिबुध्यते । द्वे चाश्रुवाहिन्यौ । द्वे स्तन्यं स्त्रिया वहतस्तेन संश्रिते ते एव शुक्रं नरस्य स्तनाभ्या- मभिवहतः । तास्त्वेतास्त्रिंशत् सविभागा व्याख्याताः । एताभिरूर्द्ध्वं नाभेरुदरपार्श्व- पृष्ठोरःस्कन्धग्रीवाबाहवो धार्य्यन्ते याप्यन्ते च ॥ * ॥ भवति चात्र । “ऊर्द्ध्वं गतास्तु कुर्व्वन्ति कर्म्माण्येतानि सर्व्वशः । अधोगमास्तु वक्ष्यामि कर्म्म तासां यथायथम् ॥” अधोगमास्तु वातमूत्रपुरीषशुक्रार्त्तवादीन्यधो वहन्ति । तास्तु पित्ताशयमभिप्रतिपन्नास्तत्रस्थ- मेवान्नपानरसं विपक्वमौष्ण्याद्विरेचयन्त्योऽभि- वहन्त्यः शरीरं तर्पयन्त्यर्पयन्ति चोर्द्ध्वगतानां तिर्य्यग्गतानां रसस्थानञ्चाभिपूरयन्ति मूत्र- पुरीषस्वेदांच्च विरेचयन्त्यामपक्वाशयान्तरे च त्रिधा जायन्ते तास्त्रिंशत् । तासान्तु वातपित्त- कफशोणितरसान् द्वे द्वे वहतः ता दश द्बे अन्न- वाहिन्यावन्त्राश्रिते तोयवहे द्वे मूत्रवस्तिमभि- प्रपन्ने मूत्रवहे द्वे शुक्रवहे द्बे शुक्रप्रादुर्भावाय द्बे विसर्गाय ते एव रक्तमभिवहतो नारीणा- मार्त्तवसंज्ञम् । द्बे वर्च्चोनिरसन्यौ स्थूलान्त्र- प्रतिवद्धे । अष्टावन्यास्तिर्य्यग्गानां धमनीनां स्वेदमर्पयन्ति । तास्त्वेतास्त्रिंशत् सविभागा व्याख्याताः । एताभिरधोनाभेः पक्वाशयकटी- मूत्रपुरीषगुदवस्तिमेढ्रसक्थीनि धार्य्यन्ते याप्यन्ते च ॥ * ॥ भववि चात्र । “अधोगमास्तु कुर्व्वन्ति कर्म्माण्येतानि सर्व्वशः । तिर्य्यग्गाः संप्रवक्ष्यामि कर्म्म तासां यथा- यथम् ॥” तिर्य्यग्गानान्तु चतसृणां धमनीनामेकैका शतधा सहस्रधा चोत्तरोत्तरं विभज्यन्ते तास्त्वसंख्ये- यास्ताभिरिदं शरीरं गवाक्षितं विवद्धमात- तञ्च । तासां मुखानि रोमकूपप्रतिबद्धानि यैः स्वेदमभिवहन्ति रसञ्चापि सन्तर्पयन्त्यन्तर्व्वहिश्च

पृष्ठ ५/०५७

तैरेव चाभ्यङ्गपरिषेकावगाहालेपनवीर्य्याण्यन्तः शरीरमभिपद्यन्ते त्यचि विपक्वानि । तैरेव स्पर्शसुखमसुखं वा गृह्णाति । तास्त्वेताश्चतस्रो धमन्यः सर्व्वाङ्गगताः सविभागा व्याख्याताः । भवतश्चात्र । “यथा स्वभावतः खानि मृणालेषु विसेषु च । धमनीनां तथा खानि रसो यैरुपचीयते ॥ पञ्चाभिभूतास्त्वथ पञ्चकृत्वः पञ्चेन्द्रियं पञ्चसु भावयन्ति । पञ्चेन्द्रियं पञ्चसु भावयित्वा पञ्चत्वमायान्ति विनाशकाले ॥” * ॥ अत ऊर्द्ध्वं स्रोतसां मूलविद्धलक्षणमुपदेक्ष्यामः । तानि तु प्राणान्नोदकरसरक्तमांसमेदोमूत्र- पुरीषशुक्रार्त्तववहानि येष्वधिकार एतेषां बहूनि । एतेषां विशेषा बहवः । तत्र प्राण- वहे द्वे तयोर्मूलं हृदयं रसवाहिन्यश्च धमन्यः । तत्र विद्धस्य क्रोशनविनमनमोहनभ्रमणवेपनानि मरणं वा भवति । अन्नवहे द्वे तयोर्मूलमामा- शयोऽन्नवाहिन्यश्च धमन्यस्तत्र विद्धस्याध्मानं शूलान्नद्वेषौ छर्द्दिः पिपासान्ध्यं मरणं वा । उदकवहे द्वे तयोर्मूलं तालुक्लोम च । तत्र विद्धस्य पिपासा सद्योमरणञ्च । रसवहे द्वे तयोर्मूलं हृदयं रसवाहिन्यश्च धमन्यस्तत्र विद्धस्य शोषः प्राणवहविद्धवच्च मरणं तल्लि- ङ्गानि च । रक्तवहे द्बे तयोर्मूलं यकृत्- प्लीहानौ रक्तवाहिन्यश्च धमन्यस्तत्र विद्धस्य श्यावाङ्गता ज्वरो दाहः पाण्डुता शोणिताति- गमनं रक्तनेत्रता चेति । मांसवहे द्वे तयो- र्मूलं स्नायुत्वचं रक्तवहाश्च धमन्यस्तत्र विद्धस्य श्वयथुर्मांसशोषः सिराग्रन्थयो मरणम् । मेदो- वहे द्बे तयोर्मूलं कटीवृक्कौ च तत्र विद्धस्य स्वेदागमनं स्निग्धाङ्गता तालुशोषः स्थूलशोफता पिपासा च । मूत्रवहे द्वे तयोर्मूलं वस्ति- र्मेढ्रञ्च तत्र विद्धस्यानद्धवस्तिता मूत्रनिरोधः स्तब्धमेढ्रता च । पुरीषवहे द्बे तयोर्मूलं पक्वा- शयो गुदञ्च तत्र विद्धस्यानाहो दुर्गन्धता ग्रथि- तान्त्रता च । शुक्रवहे द्वे तयोर्म्मूलं स्तनौ वृषणौ च तत्र विद्धस्य क्लीवता चिरात् प्रसेको रक्तशुक्रता च । आर्त्तववहे द्वे तयोर्म्मूलं गर्भाशयः आर्त्तववाहिन्यश्च धमन्यस्तत्र विद्धायां वन्ध्यात्वं मैथुनासहिष्णुत्वमार्त्तवनाशश्च । सेवनी- च्छेदाद्रुजाप्रादुर्भावः । वस्तिगुदविद्धलक्षणं प्रागुक्तमिति । स्रोतोविद्धन्तु प्रत्याख्यायोपचरे- दुद्धृतशल्यन्तु क्षतविधानेनोपचरेत् । “मूलात् खादन्तरं देहे प्रसृतन्त्वभिवाहि यत् । स्रोतस्तदिति विज्ञेयं सिराधमनिवर्ज्जितम् ॥” * ॥ दशमोऽध्यायः । अथातो गर्भिणीव्याकरणं शारीरं व्याख्या- स्यामः । गर्भिणी प्रथमदिवसात् प्रभृति नित्यं प्रहृष्टा शुच्यलङ्कृता शुक्लवसना शान्ति- मङ्गलदेवताब्राह्मणगुरुपरा च भवेन्मलिन- विकृतहीनगात्राणि न स्पशेद्दर्गन्धदुर्दर्शनानि

परिहरेदुद्वेजनीयाश्च कथाः शुष्कं पर्य्युषितं कुथितं क्लिन्नं चान्नं नोपभुञ्जीत । वहि- र्निष्क्रमणं शून्यागारचैत्यश्मशानवृक्षाश्रयान् क्रोधभयसङ्करांश्च भारानुच्चैर्भाष्यादिकं परि- हरेद्यानि च गर्भं व्यापादयन्ति । न चाभीक्ष्णं तैलाभ्यङ्गोत्सादनादीनि निषेवेत । न चाया- सयेच्छरीरं पूर्व्वोक्तानि च परिहरेत् । शयना- सनं मृद्वास्तरणं नात्युच्चमपाश्रयोपेतमसम्बाधं विदध्यात् । हृद्यं द्रवं मधुरप्रायं स्निग्धं दीप- नीयसंस्कृतञ्च भोजनं भोजयेत् सामान्यमेतदा- प्रसवात् ॥ * ॥ विशेषतस्तु गर्भिणी प्रथमद्वितीय- तृतीयमासेषु मधुरशीतद्रवप्रायमाहारमुपसे- वेत । विशेषतस्तु तृतीये षष्टिकौदनं पयसा भोजयेच्चतुर्थे दध्ना पञ्चमे पयसा षष्ठे सर्पिषा चेत्येके । चतुर्थे पयोनवनीतसंसृष्टमाहारये- ज्जाङ्गलमांससहितं हृद्यमन्नं भोजयेत् । पञ्चमे क्षीरसर्पिःसंसृष्टम् । षष्ठे श्वदंष्ट्रासिद्धस्य सर्पिषो मात्रां पाययेद्यवागूं वा । सप्तमे सर्पिः पृथक् पर्ण्यादिसिद्धमेवमाप्याय्यते गर्भः । अष्टमे वदरो- दकेन बलातिबलाशतपुष्पपललपयोदधिमस्तु- तैललवणमदनफलमधुघृतमिश्रेणास्थापयेत् । पुराणपुरीषशुद्ध्यर्थमनुलोमनार्थञ्च वायोः । ततः पयोमधुरकषायसिद्धेन तैलेनानुवासयेदनु- लोमे हि वायौ सुखं प्रसूयते निरुपद्रवा च भवति । अत ऊर्द्ध्वं स्निग्धाभिर्यवागूभिर्जाङ्गल- रसैश्चोपक्रमेदाप्रसवकालादेवमुपक्रान्ता स्निग्धा बलवती सुखमनुपद्रवा प्रसूयते । नवमे मासि सूतिकागारमेनां प्रवेशयेत् प्रशस्ततिथ्यादौ । तत्रारिष्टं ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यशूद्राणां श्वेतरक्त- पीतकृष्णेषु भूमिप्रदेशेषु विल्वन्यग्रोधतिन्दुक- भल्लातकनिर्म्मितं सर्व्वागारं यथासंख्यं तन्मय- पर्य्यङ्कमुपलिप्तभित्तिं सुविभक्तपरिच्छदं प्राग्- द्वारमुदग्द्बारं दक्षिणद्वारं वाष्टहस्तायतञ्चतु- र्हस्तविस्तृतं रक्षामङ्गलसम्पन्नं विधेयम् ॥ * ॥ “जाते हि शिथिले कुक्षौ मुक्ते हृदयबन्धने । सशूले जघने नारी ज्ञेया सा तु प्रजायिनी ॥” तत्रोपस्थितप्रसवायाः कटीपृष्ठं प्रति समन्ता- द्बेदना भवत्यभीक्ष्णं पुरीषप्रवृत्तिर्मूत्रं प्रसि- च्यते योनिमुखात् श्लेष्मा च । प्रजनयिष्यमाणां कृतमङ्गलस्वस्तिवाचनां कुमारपरिवृतां पुन्नाम- फलहस्तां स्वभ्यक्तामुष्णोदकपरिषिक्तामथैनां सघृतां यवागूमाकण्ठात् पाययेत् । ततः कृतोप- धाने मृदुविस्तीर्णे शयने स्थितामाभुग्नसक्थी- मुत्तानामशङ्कनीयाश्चतस्रः स्त्रियः परिणत- वयसः प्रजननकुशलाः कर्त्तितनखाः परिचरेयु- रिति ॥ * ॥ अथास्या विशिखान्तरमनुलोममनु- मुखमभ्यज्यात् ब्रूयाच्चैनामेका सुभगे प्रवाह- स्वेति न चाप्राप्तावी प्रवाहस्व विशिखान्तर- मपत्यमार्गम् । ततो विमुक्ते गर्भनाडीप्रबन्धे सशूलेषु श्रोणिवङ्क्षणवस्तिशिरःसु प्रवाहेथाः शनैः शनैः । ततो गर्मनिर्गमे प्रगाढं ततो गर्भे योनिमुखं प्रपन्ने गाढतरमाविशल्यभावात् ॥ * ॥

अकालप्रवाहणात् वधिरं मूकं व्यस्तहनु मूर्द्धाभिघातिनं कासश्वासशोषोपद्रुतं कुब्जं विकटं वा जनयति । तत्र प्रतिलोममनुलोमयेत् । गर्भसङ्गे तु योनिं धूपयेत् कृष्णसर्पनिर्म्मोकेण पिण्डीतकेन वा । बध्नीयाद्धिरण्यपुष्पीमूलं हस्त- पादयोर्द्धारयेत् सुवर्च्चलां विशल्यां वा ॥ * ॥ अथ जातस्योल्वं मुखञ्च सैन्धवसर्पिषा विशोध्य घृताक्तं मूर्द्ध्नि पिचुं दद्यात् ततो नाभिनाडी- मष्टाङ्गुलमायम्य सूत्रेण बद्ध्वा छेदयेत् तत्सूत्रैक- देशञ्च कुमारस्य ग्रीवायां सम्यग्वध्नीयात् ॥ * ॥ अथ कुमारं शीताभिरद्भिराश्वास्य जातकर्म्मणि कृते मधुसर्पिरनन्ताब्राह्मीरसेन सुवर्णचूर्ण- मङ्गुल्यानामिकया लेहयेत्ततो बलातैलेनाभ्यज्य क्षीरवृक्षकषायेण सर्व्वगन्धोदकेन वा रूप्य- हेमप्रतप्तेन वा वारिणा स्नापयेदेनं कपित्थपत्र- कषायेण वा कोष्णेन यथाकालं यथादेशं यथाविभवं च । “धमनीनां हृदिस्थानां विवृतत्वादनन्तरम् । चतूरात्रात्त्रिरात्राद्वा स्त्रीणां स्तन्यं प्रवर्त्तते ॥” तस्मात् प्रथमेऽह्नि मधुसर्पिरनन्तामिश्रं मन्त्र- पूतं त्रिकालं पाययेद्द्वितीये लक्ष्मणासिद्धं सर्पि- स्तृतीये च । ततः प्राङ्निवारितस्तन्यं मधु- सर्पिः स्वपाणितलसम्मितं द्विकलं पाययेत् ॥ * ॥ अथ सूतिकां बलातैलाभ्यक्तां वातहरौषधनिः- क्वाथेनोपचरेत् सशेषदोषान्तु तदहः पिप्पली- पिप्पलीमूलहस्तिपिप्पलीचित्रकशृङ्गवेरचव्यचूर्णं गुडोदकेनोष्णेन पाययेत् । एवं द्विरात्रं त्रिरात्रं वा कुर्य्यादादुष्टशोणितात् । विशुद्धे ततो विदारिगन्धादिसिद्धां स्नेहयवागूं क्षीर- यवागूं वा पाययेत् त्रिरात्रम् । ततो यव- कोलकुलत्थसिद्धेन जाङ्गुलरसेन शाल्योदनं भोजयेद्बलमग्निबलञ्चावेक्ष्य । अनेन विधिना अध्यर्द्धमानमुपसंस्कृता विमुक्ताहाराचारा विगतसूतिकाभिधाना स्यात् । पुनरार्त्तवदर्श- नादित्येके । धन्वभूमिजातां सूतिकां घृततैलयो- रन्यतरस्य मात्रां पाययेत् । पिप्पल्यादिकषा- यानुपाना स्नेहनित्या च स्यात्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा बलवती । अबलां यवागूं पाययेत्त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा । अत ऊर्द्ध्वं सिग्धेनान्नसंसर्गेणोप- चरेत् । प्रायशश्चैनां प्रभतेनोष्णोदकेन परि- षिञ्चेत् । क्रोधायासमैथुनादीन् परिहरेत् ॥ * ॥ भवतश्चात्र । “मिथ्याचारात् सूतिकाया यो व्याधिरुप- जायते । स कृच्छ्रसाध्योऽसाध्यो वा भवेदत्ययतर्पणात् ॥ तस्मात्तां देशकालौ च व्याधिसात्स्येन कर्म्मणा । परीक्ष्योपचरेदेवं नेयमत्ययमाप्नुयात् ॥” * ॥ अथापरापतन्त्यानाहाध्मानौ कुरुते तस्मात् कण्ठमस्याः केशवेष्टितयाङ्गुल्या प्रमृजेत् । कटु- कालाबुकृतवेधनसर्षपसर्प्पनिर्म्मोकैर्वा कटतैल- विमिश्रैर्योनिमुखं धूपयेत् । लाङ्गलीमूलकल्केन वास्याः पाणिपादतलमालिम्पेत् । मूर्द्ध्नि वास्या

पृष्ठ ५/०५८

महावृक्षक्षीरमनुषेचयेत् । कुष्ठलाङ्गलीमूल- कल्कं वा मद्यमूत्रयोरन्यतरेण पाययेत् । शालिमूलकल्कं वा पिप्पल्यादिं वा मद्येन सिद्धार्थककुष्ठलाङ्गलीमहावृक्षक्षीरमिश्रेण सुरा मण्डेन वा स्थापयेत् । एतैरेव सिद्धेन सिद्धा- र्थकतैलेनोत्तरवस्त्रिं दद्यात् । स्निग्धेन वा कॢप्त- नखेन हस्तेनापहरेत् । प्रजातायाश्च नार्य्या रूक्षशरीरायास्तीक्ष्णैरविशोधितं रक्तं वायुना तद्देशगेनातिसंरुद्धं नाभेरधःपार्श्वयोर्व्वस्तौ वा अस्थ्नि वा शिरसि वा ग्रन्थिं करोति । ततश्च नाभिवस्त्युदरपृष्ठशूलानि भवन्ति । सूचीभिरिव निस्तुद्यते भिद्यते दीर्य्यत इव च पक्वाशयः । समन्तादाध्मानमुदरे मूत्रसङ्गश्च भवतीति मक्कल्ललक्षणम् । तत्र वीरतर्व्वादिसिद्धं जल- भूषकादिप्रतीवापं पाययेत् । यवक्षारचूर्णं वा सर्पिषा सुखोदकेन वा लवणचूर्णं वा पिप्पल्या- दिक्वाथेन पिप्पल्यादिचूर्णं वा सुरामण्डेन वरुणादिक्वाथं वा पञ्चकोलैलाप्रतीवापं पृथक् पर्ण्यादिक्वाथं वा भद्रदारुमरिचसंसृष्टं पुराण- गुडं वा त्रिकटुकचतुर्जातककुस्तुम्बुरुमिश्रं खादेदच्छं वा पिबेदरिष्टमिति ॥ * ॥ अथ बालं क्षौमपरिवृतं क्षौमवस्त्रास्तृतायां शय्यायां शाययेत् । पीलुवदरीनिम्बपरूषकशाखाभिश्चैनं वीजयेत् । मूर्द्ध्नि चास्याहरहस्तैलपिचुमवचा- रयेत् । धूपयेच्चैनं रक्षोघ्नैर्धूपैः । रक्षोघ्नानि चास्य पाणिपादशिरोग्री वास्ववसृजेत् । तिला- तसीसर्षपकणांश्चात्र प्रकिरेत् । अधिष्ठाने चाग्निं प्रज्वालयेत् । व्रणितोपासनीयञ्चावेक्षेत । ततो दशमेऽहनि मातापितरौ कृतमङ्गलकौतुकौ स्वस्तिवाचनं कृत्वा नाम कुर्य्यातां यदभिप्रेतं नक्षत्रनाम वा ॥ * ॥ ततो यथावर्णान्धात्री- मुपेयान्मध्यमप्रमाणां मध्यमवयसामरोगां शील- वतीमचपलामलोलुपामकृशामस्थूलां प्रसन्न- क्षीरां अलम्बौष्ठीमलम्बोर्द्ध्वस्तनीमव्यङ्गामव्यस- निनीं जीवद्वत्सां दोग्ध्रीं वत्सलामक्षुद्रकर्म्मिणीं कुले जातामतो भूयिष्ठैश्च गुणैरन्वितां श्यामा- मारोग्यबलवृद्धये बालस्य । तत्रोर्द्ध्वस्तनी करालं कुर्य्यात् । लम्बस्तनी नासिकामुखं छादयित्वा मरणमापादयेत् । ततः प्रशस्तायां तिथौ शिरःस्नातामहतवाससमुदङ्मुखं शिशु- मुपवेश्य धात्रीं प्राङ्मुखीमुपवेश्य दक्षिणं स्तनं धौतमीषत्परिसुतमभिमन्त्र्य मन्त्रेणानेन पाय- येत् ॥ * ॥ “चत्वारः सागरास्तुभ्यं स्तनयोः क्षीरवाहिणः । भवन्तु सुभगे नित्यं बालस्य बलवृद्धये ॥ पयोऽमृतरसं पीत्वा कुमारस्ते शुभानने । दीर्घमायुरवाप्नोतु देवाः प्राश्यामृतं यथा ॥” अतोऽन्यथा नानास्तन्योपयोगस्यासात्म्याद्व्याधि- जन्म भवति । अपरिस्रुतेऽप्यतिस्तब्धस्तन्यपूर्णस्तन- पानादुत्स्नुहितस्रोतसः शिशोः कासश्वासवमी- प्रादुर्भावः । तस्मादेवं विधानं स्तन्यं न पाययेत् । क्रोधशोकावात्सल्यादिभिश्च स्त्रियाः स्तन्यनाशो

भवति ॥ * ॥ अथास्याः क्षीरजननार्थं सौम- नस्यमुत्पाद्य यवगोधूमशालिषष्टिकमांसरस- सुरासौवीरकपिण्याकलशुनमत्स्य-कसेरुकशृङ्गा- टक-विसविदारिकन्द-मधुक-शतावरी-नालिका- लावूकालशाकप्रभृतीनि विदध्यात् ॥ * ॥ अथास्याः स्तन्यमप्सु परीक्षेत । तच्चेच्छीतल- ममलं तनु शङ्खावभासमप्मु न्यस्तमेकीभावं गच्छत्यफेनिलमतन्तुमन्नोत्प्लवते न सीदति वा तच्छुद्धमिति विद्यात्तेन कुमारस्यारोग्यं शरीरो- पचयो बलवृद्धिश्च भवति । न च क्षुधित- शोकार्त्त-श्रान्तप्रदुष्टधातुगर्भिणीज्वरितातिक्षी- णातिस्थूल-विदग्ध-भक्षविरुद्धाहार-तर्पितायाः स्तन्यं पाययेन्नाजीर्णौषधञ्च बालं दोषौषध- मलानां तीव्रवेगोत्पत्तिभयात् ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषलैस्तथा । दोषा देहे प्रकुप्यन्ति ततः स्तन्यं प्रदुष्यति ॥ मिथ्याहारविहारिण्या दुष्टा वातादयः स्त्रियाः । दूषयन्ति पयस्तेन शारीरा व्याधयः शिशोः ॥ भवन्ति कुशलस्तांश्च भिषक् सम्यग्विभावयेत् । अङ्गप्रत्यङ्गदेशे तु रुजा यत्रास्य जायते ॥ मुहुर्मुहुः स्पृशति तं स्पृश्यमाने च रोदिति । निमीलिताक्षो मूर्द्धस्थे शिरोरोगे न धारयेत् ॥ वस्तिस्थे मूत्रसङ्गार्त्तो रुजा तृष्यति मूर्च्छति । विण्मूत्रसङ्गवैवर्ण्यच्छर्द्याध्मानान्त्रकूजनैः । कोष्ठे दोषान् विजानीयात् सर्व्वत्रस्थांश्च रोदनैः ॥” तेषु च यथाभिहितं मृदुच्छेदनीयमौषधं मात्रया क्षीरपस्य जीरसर्पिषा धात्र्याश्च केवलमेव विदध्यात् । क्षीरान्नादस्यात्मनि धात्र्याश्चान्नादस्य कषायादीनात्मन्येव न धात्र्याः । तत्र मासादूर्द्ध्वं क्षीरपायाङ्गुलि- पर्वद्वयग्रहणसम्मितामौषधमात्रां विदध्यात् कोलास्थिसम्मितां कल्कमात्रां क्षीरान्नादाय कोलसम्मितामन्नादायेति ॥ * ॥ “येषां गदानां ये योगाः प्रवक्ष्यन्तेऽगदङ्कराः । तेषु तत्कल्कसंलिप्तौ पाययेत शिशुं स्तनौ ॥ एकं द्बे त्रीणि चाहानि वातपित्तकफज्वरे । स्तन्यपायाहितं सर्पिरितराभ्यां यथार्थतः ॥ न च तृष्णाभयादत्र पाययेत शिशुं स्तनौ । विरेकवस्तिवमनान्यृते कुर्य्याच्च नात्ययात् ॥ मस्तुलुङ्गक्षयाद्यस्य वायुस्ताल्वस्थि नामयेत् । तस्य तृड्दैन्ययुक्तस्य सर्पिर्मधुरकैः शृतम् ॥ पानाभ्यञ्जनयोर्योज्यं शीताम्बूद्वेजनं तथा । वातेनाध्मापितां नाभिं सरुजां तुण्डिसंज्ञिताम् ॥ मारुतघ्नैः प्रशमयेत् स्नेहस्वेदोपनाहनैः । गुदपाके तु बालानां पित्तघ्नीं कारयेत् क्रियाम् । रसाञ्जनं विशेषेण पानालेपनयोर्हितम् ॥” क्षीराहाराय सर्पिः पाययेत् सिद्धार्थकवचा- मांसी-पयस्यापामार्गशतावरीशारिवाब्राह्मीपि- प्पलीहरिद्राकुष्टसैन्धवसिद्धम् । क्षीरान्नादाय मधुकवचापिप्पलीचित्रकत्रिफलासिद्धम् । अन्ना-

दाय द्बिपञ्चमूलीक्षीरतगरभद्रदारुमरिचमधु विडङ्गद्राक्षाद्बिब्राह्मीसिद्धम् । तेनारोग्यबल मेधायूंषि शिशोर्भवन्ति ॥ * ॥ बालं पुनर्गात्र सुखं गृह्णीयान्न चैनं तर्जयेत् सहसा न प्रति- बोधयेद्बित्रासभयात् । सहसा नापहरेदुत्क्षि- पेद्वा वातादिविघातभयात् । नोपवेशयेत् कौब्ज्य- भयान्नित्यं चैनमनुवर्त्तेत प्रियशतैरजिघांसुः । एवमनभिहतमनास्त्वभिवर्द्धते नित्यमुदग्रसत्त्व- सम्पन्नो नीरोगः सुप्रसन्नमनाश्च भवति । वाता- तपविद्युत्प्रभापादपलतादर्शनदीपावलोकनशून्या- गारनिम्नस्थानगृहच्छायादिभ्यो दुर्ग्रहोपसर्ग- तश्च बालं रक्षेत् ॥ * ॥ “नाशुचौ विसृजेद्बालं नाकाशे विषमे न च । नोष्ममारुतवर्षेषु रजोधूमोदकेषु च ॥ क्षीरसात्म्यतया क्षीरमाजं गव्यमथापि वा । दद्यादास्तन्यपर्य्याप्तेर्बालानां वीक्ष्य मात्रया ॥” षण्मासञ्चैनमन्नं प्राशयेल्लघु हितञ्च । नित्य- मवरोधरतश्च स्यात् कृतरक्ष उपसर्गभयात् । प्रयत्नतश्च ग्रहोपसर्गेभ्यो रक्ष्या बाला भवन्ति ॥ अथ कुमार उद्विजते त्रस्यति रोदिति नष्ट- संज्ञो भवति नखदशनैर्धात्रीमात्मानञ्च परि- णुदति दन्तान् खादति कूजति जृम्भते भ्रुवौ विक्षिपत्यूर्द्ध्वं निरीक्षते फेनमुद्वमति सन्दष्टौष्ठः क्रूरो भिन्नामवर्च्चादीनार्त्तस्वरो निशि जागर्त्ति दुर्ब्बलो म्लानाङ्गो मत्स्यछुच्छुन्दरीमत्कुणगन्धो यथा पुरा धात्र्याः स्तन्यमभिलषति तथा नाभि- लषतीति सामान्येन ग्रहोपसृष्टलक्षणमुक्तं विस्तरेणोत्तरे वक्ष्यामः ॥ * ॥ शक्तिमन्तञ्चैनं ज्ञात्वा यथावर्णं विद्यां ग्राहयेत् । अथास्मै पञ्चविंशतिवर्षाय द्वादशवर्षां पत्नीमावहेक् पित्र्यधर्म्मार्थकामप्रजाः प्राप्स्यतीति ॥ * ॥ “ऊनषोडशवर्षायामप्राप्तः पञ्चविंशतिम् । यद्याधत्ते पुमान् गर्भं कुक्षिस्थः स विपद्यते ॥ जातो वा न चिरं जीवेत् जीवेद्बा दुर्ब्बलेन्द्रियः । तस्मादत्यन्तबालायां गर्भाधानं न कारयेत् ॥” अतिवृद्धायां दीर्घरोगिण्यामन्येन वा विकारे- णोपसृष्टायां गर्भाधानं नैव कुर्व्वीत । पुरुष- स्याप्येवंविधस्य त एव दोषाः संभवन्ति । तत्र पूर्व्वोक्तेः कारणैः पतिष्यति गर्भे गर्भाशयकटी- वङ्क्षणवस्तिशूलानि रक्तदर्शनञ्च । तत्र शीतैः परिषेकावगाह-प्रदेहादिभि-रुपचरेज्जीवनीय- शृतशीतक्षीरपानैश्च । गर्भस्फुरणे मुहुर्मुहु- स्तत्सन्धारणार्थं क्षीरमुत्पलादिसिद्धं पाययेत् । प्रसंसमाने सदाहपार्श्वपृष्ठशूलासृगुदरानाह- मूत्रसङ्गाः । स्थानात् स्थानञ्चोपक्रामति गर्भे कोष्ठे संरम्भस्तत्र स्निग्धाः शीताः क्रियाः वेद- नायां महासहाक्षुद्रसहामधुकश्वदंष्ट्राकण्ट- कारिकासिद्धं पयः शर्कराक्षौद्रमिश्रं पाययेत् । मूत्रसङ्गे दर्भादिसिद्धम् । आनाहे हिङ्गुसौव- र्च्चललशुनवचासिद्धम् । अत्यर्थं स्रवति रक्ते कोष्ठागारिकागारमृत्पिण्डसमङ्गाधातकीकुसुम- नवमालिकागैरिकसर्ज्जरसरसाञ्जनचूर्णं मधुना-

पृष्ठ ५/०५९

वलिह्यात् । यथालाभं न्यग्रोधादित्वक् प्रबाल- कल्कं वा पयसा पाययेदुत्पलादिकल्कं वा कशेरुशृङ्गाटकशालूककल्कं वा शृतेन पयसो- दुम्बरफलौदककन्दक्वाथेन वा शर्करामधुमधुरेण शालिपिष्टं न्यग्रोधादिस्वरसपरिपीतं वा वस्त्रा- वयवं योन्यां धारयेत् ॥ * ॥ अथादृष्टशोणित- वेदनायां मधुकदेवदारुपयस्यासिद्धं पयः पाय- येत् तदेवाश्मन्तकशतावरीपयस्यासिद्धं विदारि- गन्धादिसिद्धं वा वृहतीद्वयोत्पलशतावरीसारि- वापयस्यामधुकसिद्बं पयस्यार्कपुष्पीसिद्धं वा पयः पाययेदिति । एवं क्षिप्रमुपक्रान्ताया उपावर्त्तन्ते रुजो गर्भश्चाप्यायते । व्यवस्थिते च गर्भे गव्येनोडुम्बरशलाटुसिद्धेन पयसा भोज- येत् । अतीते लवणस्नेहवर्ज्ज्याभिर्यवागूभिरु- द्दालकादीनां पाचनीयोपसंस्कृताभिरुपक्रमेत यावन्तो मासा गर्भस्य तावन्त्यहानि । वस्त्यु- दरशूलेषु पुराणगुडं दीपनीयसंयुक्तं पाययेद- रिष्टं वा वातोपद्रवगृहीतत्त्वात् । स्रोतसां लीयते गर्भः सोऽतिकालमवतिष्ठमानो व्यापद्यते तं मृदुना स्नेहादिक्रमेणोपचरेत् । उत्क्रोशरस- संसिद्धामनल्पस्नेहां यवागूं पाययेत् । माष- तिलविल्वशलाटुसिद्धान् वा कुल्माषान् भक्षयेन्मधुमाध्वीकं चानुपिबेत् सप्तरात्रम् । कालातीतस्थायिनि गर्भे विशेषतः सधान्य- मुदूखलं मुषलेनाभिहन्यात् विषमे वा याना- सने सेवेत । वाताभिपन्न एव शुष्यति गर्भः । स मातुः कुक्षिं न पूरयति मन्दं स्पन्दते च तं वृंहणीयैः पयोभिर्मांसरसैश्चोपचरेत् । शुक्र- शोणितं वायुनाभिप्रपन्नमवक्रान्तजीवमाध्मा- पयत्युदरम् । तत् कदाचित् यदृच्छयोपशान्तं नैगमेयापहतमिति भाषन्ते । तमेव कदाचित् प्रलीयमानं नागोदरमित्याहुस्तत्रापि लीनवत् प्रतीकारः ॥ * ॥ अत ऊर्द्ध्वं मासानुमासिकं वक्ष्यामः । “मधुकं शाकबीजञ्च पयस्या सुरदारु च । अश्मन्तकस्तिलाः कृष्णास्ताम्रवल्ली शतावरी ॥ वृक्षादनी पयस्या च लता चोत्पलसारिवा । अनन्ता सारिवा रास्ना पद्मा मधुकमेव च ॥ बृहत्यौ काश्मरी चापि क्षीरिशुङ्गास्त्वचो घृतम् । पृश्निपर्णी बला शिग्रु स्वदंष्ट्रा मधुपर्णिका ॥ शृङ्गाटकं विसं द्राक्षा कशेरु मधुकं सिताः । वत्सैते सप्त योगाः स्युरर्द्धश्लोकसमापनाः ॥ यथासंख्यं प्रयोक्तव्या गर्भस्रावे पयोयुताः । कपित्थबृहतीविल्वपटोलेक्षुनिदिग्धिकाः ॥ मूलानि क्षीरसिद्धानि पाययेद्भिषगष्टमे । नवमे मधुकानन्तापयस्यासारिवाः पिबेत् ॥ क्षीरं शुण्ठीपयस्याभ्यां सिद्धं स्याद्दशमे हितम् । सक्षीरा वा हिता शुण्ठी मधुकं सुरदारु च । एवमाप्याय्यते गर्भस्तीव्रा रुक् चोपशाम्यति ॥” निवृत्तप्रसवायास्तु पुनः षड्भ्यो वर्षेभ्य ऊर्द्ध्वं प्रसवमानाया नार्य्याः कुमारोऽल्पायुर्भवति ॥ * ॥

अथ गर्भिणीं व्याध्युत्पत्तावत्यये छर्द्दयेन्मधुरा- म्लेनान्नोपहितेनानुलोमयेच्च संशमनीयञ्च मृदु विदध्यादन्नपानयोरश्नीयाच्च मृदुवीर्य्यं मधुर- प्रायं गर्भाविरुद्धञ्च गर्भाविरुद्धाश्च क्रिया यथा- योगं विदधीत मृदुप्रायाः ॥ * ॥ भवन्ति चात्र । “सौवर्णं सुकृतं चूर्णं कुष्ठं मधु घृतञ्च वा । मत्स्याक्षकः शङ्खपुष्पी मधु सर्पिः सकाञ्चनम् ॥ अर्कपुष्पी मधु घृतं चूर्णितं कनकं वचा । हेमचूर्णानि कैटर्य्यः श्वेता दूर्व्वा घृतं मधु ॥ चत्वारोऽभिहिताः प्राशाः श्लोकार्द्धेषु चतु- र्ष्वपि । कुमाराणां वपुर्मेधाबलबुद्धिविवर्द्धनाः ॥” इति सुश्रुत आयुर्व्वेदशास्त्रे तृतीयं शारीरस्थानं समाप्तम् ॥ इङ्गेरेजीभाषायां एनाटोमीत्युक्त- मेतत् ॥ * ॥ शारीरं तपो यथा, -- “देवद्बिजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्ज्जवम् । ब्रह्मचर्य्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥” इति भगवद्गीतायाम् १७ अध्यायः ॥ शारीरकं, क्ली, (शरीरमेव शारीरं कुत्सितत्वात् तन्निवासी शारीरको जीवस्तमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । शारीरक + अण् ।) वेदव्यासकृतवेदान्त- मीमांसासूत्रम् । यथा । तथा च वयमस्यां शारीरकमीमांसायां प्रदर्शयिष्यामः । वेदान्त- मीमांसाशास्त्रस्य व्याचिख्यासितस्येदमादिमं सूत्रम् । अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति । इति शङ्कर- भाष्यम् ॥ (शरीरमेव शरीरकं तत्र भवम् । शरीरक + अण् । शरीरभवे, त्रि । यथा, भागवते । ३ । ३१ । १९ । “पश्यत्ययं धियणया ननु सप्तवध्रिः शारीरके दमशरीर्य्यपरः स्वदेहे ॥”) शारीरिकः, त्रि, (शरीर + ठक् ।) शरीर- सम्बन्धि । तत्पर्य्यायः । कालेवरिकः २ गात्रिकः ३ वापुषिकः ४ सांहननिकः ५ वार्ष्मिकः ६ वैग्रहिकः ७ कायिकः ८ दैहिकः ९ मौर्त्तिकः १० तानविकः ११ । इति अमरोक्तशरीर- पर्य्यायशब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ शारुकः, त्रि, (शृणातीति । शॄ + “लषपतपद- स्थेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) हिंसकः । शॄस्थाभूकम गमेत्यादिना ञुकप्रत्य- येन निष्पन्नमिदम् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ (यथा, मुग्धबोधे कारकप्रकरणे । “दृष्ट्वा दधिं शारुकमेतदर्च्चकान् उन्नीतवन्तं यतिभिः सुदर्शनम् ॥”) शार्कः, पुं, शर्करा । इति शब्दरत्नावली ॥ शार्ककः, पुं, दुग्धफेनः । शर्करापिण्डम् । इति मेदिनी ॥ शार्करः, पुं, दुग्धफेनः । (शर्करास्त्यत्रेति । शर्करा + “देशे लुबिलचौ च ।” ५ । २ । १०५ । इति अण् ।) शर्करान्वितदेशः । इति मेदिनी ॥ शर्करासम्बन्धिनि, त्रि ॥ (शर्करेव । “शर्करा- दिभ्योऽण् ।” ५ । ३ । १०७ । इत्यण् । शर्करा- सदृशम् ॥ इति काशिका ॥ * ॥ “सिकताशर्क-

राभ्यां च ।” ५ । २ । १०४ । इति अणि शर्करा- विशिष्टञ्च ॥ यथा, शार्करं मधु ।” इति च काशिका ॥) शार्करकः त्रि, शर्कराबहुलदेशः । शर्करा- शब्दात् कण्प्रत्ययेन ष्णिकप्रत्ययेन च निष्पन्नः ॥ शार्करिकः त्रि, शर्कराबहुलदेशः । शर्करा- शब्दात् कण्प्रत्ययेन ष्णिकप्रत्ययेन च निष्पन्नः ॥ शार्करीयः, त्रि, शर्करायुक्तदेशः । शर्कराशब्दात् णीयप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ शार्ङ्गं, क्ली, आर्द्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शृङ्गस्य विकारः । शृङ्ग + अण् ।) विष्णुधनुः । धनुर्मात्रम् । इति मेदिनी । गे, २६ ॥ (यथा, रघुः । ४ । ६२ । “शार्ङ्गकूजितविज्ञेयप्रतियोधे रजस्यभूत् ॥”) शृङ्गसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शार्ङ्गष्टा, स्त्री, महाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुस्तकान्तरे शाङ्गोष्ठा इति च पाठः ॥ शार्ङ्गी, [न्] पुं, (शार्ङ्गमस्यास्तीति । शार्ङ्ग + इनिः ।) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १२ । ७० । “स सेतुं बन्धयामास प्लवगैर्लवणाम्भसि । रसातलादिवोन्मग्नं शेषं स्वप्नाय शार्ङ्गिणः ॥”) धन्विमात्रम् । इति शार्ङ्गशब्दार्थदर्शनात् ॥ शार्द्दूलः, पुं, (शॄ हिंसायाम् + “खर्ज्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ ।” उणा० ४ । ९० । इति ऊलच् प्रत्ययेन साधुः ।) व्याघ्रः । उत्तरपदे श्रेष्ठार्थ- वाचकः । इत्यमरः ॥ राक्षसः । पशुभेदः । स तु सरभः । इति मेदिनी ॥ पक्षिविशेषः । इति धरणिः ॥ चित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शार्द्दूलललितं, क्ली, धृतिवृत्तौ अष्टादशाक्षर- पादच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “मः सो जःस-त-सा दिनेश ऋतुभिः शार्द्दूल- ललितम् । कृत्वा कंसमृगे पराक्रमविधिं शार्द्दूलललितं यश्चक्रे क्षितिभारकारिषु सुरारातिष्वतिदवम् । सन्तोषं परमन्तु देवनिवहे त्रैलोक्यशरणं श्रेयो वः स तनोत्वपारमहिमा लक्ष्मीप्रिय- तमः ॥” इति छन्दोमञ्जरी २ स्तवकः ॥ शार्द्दूलवाहनः, पुं, पञ्चविंशतिपूर्व्वजिनान्तर्गत- जिनविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शार्द्दूलविक्रीडितं, क्ली, अतिधृतिवृत्तौ ऊन- विंशतिपादच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “सूर्य्याश्वैर्म-स-ज-स्त-ताः सगुरवः शार्द्दूलविक्री- डितम् । गोविन्दं प्रणमोत्तमाङ्ग रसने त्वं घोषयाहर्निशं पाणी पूजयतं मनः स्मर पदे तस्यालयं गच्छ- तम् । एवञ्चेत् कुरुताखिलं मम हितं शर्षादय- स्तद्ध्रुवं न प्रेक्ष्ये भवतां कृते भवमहाशार्द्दूलविक्री- डितम् ।” इति छन्दोमञ्जरी २ स्तवकः ॥ शार्व्वरं, क्ली, अन्धतमसम् । घातुके, त्रि । इति मेदिनी ॥ (शर्व्वर्य्या इदम् । शर्व्वरी + अण् ।) शर्व्वरीसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शार्व्वरी, स्त्री, रात्रिः । इत्यमरटाकायां भरत- धृतवाचस्पतिः ॥