शब्दकल्पद्रुमः/शुकनामा

पृष्ठ ५/११४

शुकनामा, स्त्री, (शुकस्य नाम नाम यस्याः ।) शुकजिह्वा । इति रत्नमाला ॥ शुकसंज्ञके, त्नि ॥ शुकनाशनः, पुं, (शुकं नाशयतीति । नश + णिच् + ल्युः ।) दद्रुघ्नः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक- नाशके, त्रि ॥ शुकनासः, पुं, (शुकस्य नासेव फलं यस्य ।) श्योणाकवृक्षः । इत्यमरः ॥ शुकवन्नासायुक्ते, त्रि ॥ शुकपिण्डिः, स्त्री, शूकशिम्बी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शुकपुच्छः, पुं, (शुकस्य पुच्छ इव ।) गन्धकः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुकस्य लाङ्गुलञ्च ॥ शुकपुच्छकं, क्ली, (शुकस्य पुच्छ इव । कन् ।) स्थौणेयम् । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ शुकवत्पुच्छ- युक्ते, त्रि ॥ शुकपुष्पं, क्ली, (शुकप्रियं पुष्पमस्य ।) स्थौणेयम् इति भावप्रकाशः ॥ शुकपुष्पः, पुं, (शुकप्रियं पुष्पमस्य ।) शिरीष- वृक्षः । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ शुकप्रियः, पुं, (शुकस्य प्रियः ।) शिरीषवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ शुकवल्लभे, त्रि ॥ शुकप्रिया, स्त्री, (शुकस्य प्रिया ।) जम्बूः । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ शुकफलः, पुं, (शुक इव फलमस्य । तद्वर्णफल- वत्त्वात् तथात्वम् ।) अर्कवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शुकवर्हं, क्ली, (शुकस्य वर्हमिव ।) गन्धद्रव्य- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ गाँठियाला इति भाषा ॥ शुकम्, व्य, शीघ्रम् । इति केचित् ॥ शुकवल्लभः, पुं, (शुकस्य वल्लभः प्रियः ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः । शुकप्रिये, त्रि ॥ शुकवाहः, पुं, (शुको वाहो वाहनं यस्य ।) कामदेवः । इति केचित् ॥ शुकपक्षिवाहके, त्रि ॥ शुकशिम्बा, स्त्री, कपिकच्छुः । इति शब्दरत्नावली ॥ शुकशिम्बिः, स्त्री, कपिकच्छुः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शुकाख्या, स्त्री, (शुकस्य आख्या आख्या यस्याः ।) वृक्षविशेषः । शुयाठोँटी इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । शुकनामा २ शुकजिह्वा ३ शुका- नना ४ । इति रत्नमाला ॥ शुकादनः, पुं, (शुकेन अद्यतेऽसौ इति । अद् + कर्म्मणि ल्युट् ।) दाडिमः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ शुकस्यादनीयद्रव्यमात्रे, त्रि ॥ शुकानना, स्त्री, (शुकस्याननमिव फलं यस्याः । शुकाख्यावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ शुकतुल्य- मुखे, त्रि ॥ शुकी, स्त्री, (शुक + ङीष् ।) कश्यपपत्नी । यथा, “शुकी श्येनी च भाषा च सुग्रीवा शुचि- गृध्रिका ॥” अत्र शुचिभाषिका इत्यपि पाठः । “शुकी शुकानजनयदुलूकी प्रत्युलूककान् ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ शुकपक्षिणी च ॥

शुकोदरं, क्ली, (शुकस्योदरमिव ।) तालीश- पत्रम् । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ कीरजठरञ्च ॥ शुक्तं, क्ली, (शुच क्लेदे + क्तः ।) मांसम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काञ्जिकम् । इति हारावली ॥ द्रवद्रव्यविशेषः । यथा, -- “कन्दमूलफलादीनि सस्नेहलवणानि च । यत्तद्द्रव्येऽभिसूयन्ते तच्छुक्तमभिधीयते ॥” अस्य गुणाः । “शुक्तं तीक्ष्णोष्णलवणं पित्तकृत् कटुकं लघु । रूक्षं कृम्युदरानाहशोथार्शोविषकुष्ठनुत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ शुक्तं यन्मधुरं कालवशादम्लतां गतम् । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ तस्य भक्षणनिषेधो यथा । यमः । “अपूपाश्च करम्भाश्च धाना वटकशक्तवः । शाकं मांसमपूपञ्च सूपं कृशरमेव च ॥ यवागुं पायसञ्चैव यच्चान्यत् स्नेहसम्भवम् । सर्व्वं पर्य्युषितं भक्ष्यं शुक्तञ्च परिवर्ज्जयेत् ॥” तत्प्रतिप्रसवो यथा । मनुः । “दधिभक्ष्यञ्च शुक्तेषु सर्व्वञ्च दधिसम्भवम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा च मनुः । २ । १७७ “वर्ज्जयेन्मधुमांसञ्च गन्धं माल्यं रसान् स्त्रियः । शुक्तानि यानि सर्व्वाणि प्राणिनाञ्चैव हिंसनम् ॥” “यानि स्वभावतो मधुरादिरसानि कालवशेन उदकवासादिना चाम्लवन्ति तानि शुक्तानि ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः शुक्तं, त्रि, (शुच् + क्तः ।) निष्ठुरम् । इति मेदिनी ॥ पूतम् । अम्लम् । इति विश्वः ॥ श्लिष्टम् । निर्ज्जनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शुक्ता, स्त्री, (शुक्त + स्त्रियां टाप् ।) चुक्रिका । इति शब्दरत्नावली ॥ शुक्तिः, स्त्री, (शुच् + क्तिन् ।) जलजन्तुविशेषः । झिनुक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मुक्ता- स्फोटः २ । इत्यमरः ॥ शुक्तिका ३ । इति जटाधरः ॥ मुक्तिप्रसूः ४ महाशुक्तिः ५ तौतिकः ६ मौक्तिकप्रसवा ७ मौक्तिकशुक्तिः ८ मुक्तामाता ९ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । स्निग्धत्वम् । श्वासहृद्ग्रहनाशित्वम् । शूल- प्रशमनत्वम् । रुच्यत्वम् । मधुरत्वम् । दीप- नत्वञ्च । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ कपालखण्डम् । शङ्खः । शङ्खनखः । नखी । अश्वावर्त्तः । अर्शोरोगः । इति मेदिनी ॥ चक्षूरोगविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ तद्विवरणं यथा, -- “प्रस्तारिशुक्लक्षतजोऽधिमांस- स्राग्वर्म्मसंज्ञाः खलु पञ्च रोगाः । स्याच्छक्तिका सार्ज्जुनपिष्टकाख्या जालं शिराणां पिडिकाश्च तासाम् ॥ रोगा वलासग्रथितेन सार्द्ध- मेकादशोक्ताः खलु शुक्रभागे ॥” शुक्तिमाह । “श्यावाः स्युः पिशितनिभाश्च बिन्दवोऽयं

शुक्लाभाः शितनिचिताः स शुक्तिसंज्ञः ।” श्यावा इत्यादि वर्णत्रयविकल्पो बोद्धव्यः ॥ * ॥ अथास्याश्चिकित्सा । “सेक आश्चोतनं पिण्डीविडालस्तपंणं तथा । पुटपाकोऽञ्जनं चैभिः कल्पैर्नेत्रमुपाचरेत् ॥” इति कल्पविधिः ॥ तत्र सेकविधिर्यथा, -- “सेकस्तु दिवसे कार्य्यो रात्रौ चात्यन्तिके गदे । सेकस्तु सूक्ष्मधाराभिः सर्व्वस्मिन्नयने हितः ॥ मीलिताक्षस्य मर्त्यस्य प्रदेयश्चतुरङ्गुलम् एरण्डदलमूलत्वक्शृतमाजं पयो हितम् । सुखोष्णं नेत्रयोः सिक्तं वाताभिष्यन्दनाशनम् १ ॥ यष्टीगैरिकसिन्धूत्थदार्व्वीतार्क्षैः समांसकैः । जलपिष्टैर्वहिर्लेपः सर्व्वनेत्रामयापहः ॥” २ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ कर्षद्वयपरिमाणम् । इति शब्दमाला ॥ चतु- स्तोलकपरिमाणम् । तत्पर्य्यायः । अष्टमिका २ । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ शुक्तिका, स्त्री, (शुक्तिरेव । स्वार्थे कन् ।) मुक्ता- स्फोटः । इति जटाधरः ॥ चुक्रिका । इति शब्दरत्नावली ॥ शुक्तिजं, क्ली, (शुक्तेर्जायते यदिति । शुक्ति + जन् + डः ।) मुक्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १२ । ४ । “प्रचलत्तिमिशुक्तिजशङ्खचितः सलिलेऽपहृतेऽपि पतिः सरिताम् ॥”) शुक्तिबीजं, क्ली, (शुक्तेर्बीजमिव ।) मुक्ता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुक्तिमान्, [त्] पुं, पर्व्वतविशेषः । यथा, -- “महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमान् गन्धमादनः । बिन्ध्यश्च पारिपात्रश्च सप्तैते च कुलाचलाः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुक्रं, क्ली, (शुच क्लेदे + “ऋज्रे न्द्राग्रवज्रेति ।” उणा० २ । २८ । इति रन्प्रत्ययेन साधु ।) मज्जजातधातुः । तत्पर्य्यायः । पुंस्त्वम् २ रेतः ३ बीजम् ४ वीर्य्यम् ५ पौरुषम् ६ तेजः ७ इन्द्रि- यम् ८ अन्नविकारः ९ मज्जारसः १० रोह- णम् ११ बलम् १२ । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदः प्रजायते । मेदसोऽस्थि ततो मज्जा मज्जात् शुक्रस्य सम्भवः ॥ तस्य स्वरूपं यथा, -- “शुक्रं शोष्यं सितं स्निग्धं बलपुष्टिकरं स्मृतम् । गर्भवीजं वपुःसारो जीवस्याश्रय उत्तमः ॥” जीवस्याश्रय उत्तम इति । यत आह । “जीवो वसति सर्व्वस्मिन् देहे तत्र विशेषतः । वीर्य्ये रक्ते मले यस्मिन् क्षीणे याति क्षयं क्षणात् ॥” * ॥ गर्भसंजननशुक्रस्य लक्षणं यथा, -- “स्फटिकाभं द्रवं स्निग्धं मधुरं मधुगन्धि च । शुक्रमिच्छन्ति केचित्तु तैलक्षौद्रनिभञ्च तत् ॥” तस्य स्थानमाह ।

पृष्ठ ५/११५

“यथा पयमि सर्पिस्तु गूढश्चेक्षौ रमो यथा । एवं हि मकले काये शुक्रं तिष्ठति देहिनाम् ॥” अत्र सर्पिर्दृष्टान्तो बहुशुक्रेऽल्पमथनेन सर्पिः- शुक्रयोर्लाभात् । इक्षुरसदृष्टान्तस्तु स्वल्पशुक्रे पु सि अतिपीडनेनेक्षुरसशुक्रयोर्लाभात् ॥ * ॥ तस्य क्षरणमार्गो यथा, -- “द्व्यङ्गले दक्षिणे पार्श्वे वस्तिद्वारस्य चाप्पधः । मूत्रस्रोतःपथे शुक्रं पुरुषस्य प्रवर्त्तते ॥” * ॥ अथ शुक्रस्य क्षरणकारणमाह । “कृत्स्रदेहस्थितं शक्रं प्रसन्नमनसस्तथा । स्त्रीषु व्याययुतश्चापि हर्षात्तत् संप्रवत्तते ॥” स्त्रीषु व्याययुतः सुरतरूपं व्यायामं कुर्व्वतः । अन्यच्च । “शुक्रं कामेन कामिन्या दर्शनात् स्पर्शनादपि । शब्दसंश्रवणात् ध्यानात् संभोगाच्च प्रवर्त्तते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ शुक्रक्षयकरद्रव्याणि यथा । सार्षपतैलम् १ राज- माषः २ तिलः ३ पटोलवास्तूककाकमाचीपुन- र्नवाशाकभिन्नसर्व्वशाकम् ४ तावदम्लद्रव्यम् ५ कारवेल्लकफलम् ६ कर्कोटकफलम् ७ वादा- मम् ८ लिकुचम् ९ शुष्कमरिचम् १० गुड- त्वक् ११ पिप्पलीशण्ठीभिन्नकटुरसः १२ । इति राजवल्लभात् संगृहीतम् ॥ * ॥ अपि च । “वोजक्षयकरं नित्यं भक्ष्यं भोज्यञ्च पानकम् । वर्जयेत् क्षारशाकाद्यानत्यम्बु बहुतिक्तकम् ॥ कांस्यराजतरङ्गस्थं तोयं पानेऽप्यवर्द्धनम् । मूत्रान्ते मूत्रवद्बीजक्षयकारि विवर्ज्जयेत् ॥” शुक्रवृद्धिकरजल यथा, -- “ताम्रायःस्वर्णसीसानां पात्रस्थं फलचर्म्मणोः । शुक्रवृद्धिकरं तोयं तत्तु पेयं प्रयत्नतः ॥” इति कालिकापुराणे ८९ अध्यायः ॥ * ॥ शुक्रवर्द्धकद्रव्याणि यथा । पानीयम् १ विशेषतः हैमन्तिकजलम् २ तालाम्बु ३ चन्दनादिद्रव्यानु- लेपनम् ४ रक्तशालिधान्यम् ५ हैमन्तिकषष्टि- कधान्यम् ६ गोधूमः ७ माषः ८ सामान्यशुष्क- नारीचपत्रशाकम् ९ सामान्यक्लिन्नशुष्कनारीच पत्रशाकजलम् १० कलम्बीशाकम् ११ काक- माचीशाकम् १२ गोक्षुरशाकम् १३ मुञ्जा- तकः १४ वार्त्ताकुः १५ विदारी १६ हस्त्या- लुकम् १७ मध्वालुकम् १८ पक्वाम्रम् १९ दुग्धाम्रम् २० नागरङ्गम् २१ बहुवारफलम् २२ पक्वकण्टाफलम् २३ कण्टाफलास्थि २४ पक्व- तालम् २५ पक्वकदलम् २६ चम्पककदलम् २७ द्राक्षा २८ खर्ज्जूरम् २९ धात्री ३० कुष्माण्ड- मज्जा ३१ तावन्मत्स्याः ३२ वृहन्मत्स्यः ३३ समुद्रमत्स्यः ३४ रोहितमत्स्यः ३५ भाकूट- मत्स्यः ३६ पाठीनमत्स्यः ३७ भेगलिमत्स्यः ३८ चित्रफलमत्स्यः २९ वाउशमत्स्यः ४० मद्गुर- मत्स्यः ४१ वर्म्मिमत्स्यः ४२ फलीमत्स्यः ४३ चिङ्गटमत्स्यः ४४ पर्व्वतमत्स्यः ४५ एलङ्गमत्स्यः ४६ शकलीमत्स्यः ४७ चम्पकुन्दमत्स्यः ४८ प्रोष्ठी- मत्स्यः ४९ दग्धमत्स्यः ५० सामान्यमांसम् ५१

प्रसहामांसम् ५२ भूशयामांसम् ५३ अनूप- मांसम् ५४ जलजमांसम् ५५ जलेचरमांसम् ५६ छागमांसम् ५७ वाराहमांसम् ५८ कूर्म्म- मांसम् ५९ तित्तिरि-६० कुलिङ्ग-६१ चट- कानां मांसम् ६२ हंसमांसम् ६३ हंसबीजम् ६४ शुकपक्षिमांसम् ६५ मयूर-६६ शरारि-६७ मद्गु-६८ कादम्ब-६९ वलाका-७० वक- मांसम् ७१ जीर्णमद्यम् ७२ समस्तक्षीरम् ७३ गोदुग्धम् ७४ हस्तिनीदुग्धम् ७५ तावत्क्षीर- सन्तालिका ७६ माहिषदधि ७७ दधिसरः ७८ दधिमस्तु ७९ नवनीतम् ८० तावद्घृतम् ८१ तावदिक्षुः ८२ विशेषतः पौण्डकेक्षुः ८३ दन्त- निष्पीडितेक्षुरसः ८४ यन्त्रनिष्पीडितेक्षुरसः ८५ अग्निपक्वे क्षुरसः ८६ इक्षुफाणितम् ८७ इक्षु- गुडः ८८ इक्षुखण्डम् ८९ मधुरी ९० शुष्क- पिप्पली ९१ शुण्ठी ९२ आर्द्रकम् ९३ लशु- नम् ९४ पलाण्डुः ९५ सैन्धवम् ९६ अन्नम् ९७ सतैललवणान्वितदग्धमत्स्यः ९८ तैललवणयुक्त- पलालवेष्टितकर्द्दमलेपिताङ्गारदग्धलवणवेशवा रपुरस्कृतसार्द्रककटुतैलसन्तालितमत्स्यः ९९ शाकमत्स्याख्यव्यञ्जनम् १०० मांसरसः १०१ परिशुष्काख्यमांसम् १०२ घृतपूरः १०३ मधु- मस्तकम् १०४ दुग्धफेनकः १०५ भूशय्या १०६ एरण्डमूलम् १०७ गोक्षुरः १०८ सामान्य- वला १०९ विशेषतः पीतवला ११० अश्वगन्धा १११ प्रसारणी ११२ माषपर्णी ११३ रुदन्ती वृक्षः ११४ राजवृक्षफलम् ११५ शिलाजतुः ११६ । इति राजवल्लभात् सगृहीतम् ॥ * ॥ नेत्ररोगविशेषः । इति मेदिनी ॥ अस्य विवरणं शुक्लशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शुक्रः, पुं, (शुच + रन् ।) ग्रहविशेषः । तत्पर्य्यायः दैत्यगुरुः २ काव्यः ३ उशनाः ४ भार्गवः ५ कविः ६ । इत्यमरः ॥ सितः ७ आस्फुजित् ८ शतपर्व्वेशः ९ भृगुसुतः १० भृगुः ११ षोड- शार्च्चिः १२ मघाभूः १३ श्वेतः १४ श्वेतरथः १५ इति शब्दरत्नावली ॥ षोडशांशुः १६ । इति जटाधरः ॥ * ॥ तस्य शुक्रेति नामकारणं यथा, -- “निकुम्भादिषु दैत्येषु भूय एवोत्थितेष्वथ । युद्धायाभ्यागतेष्वेव नन्दी शङ्करमब्रवीत् ॥ महादेव वचोऽसह्यं शृणु त्वं परमाद्भूतम् । अविचिन्त्यमसह्यञ्च मृतानां जीवनं पुनः ॥ ये हताः प्रमथैर्दैत्या यथाशक्त्या रणाजिरे । ते सर्व्वे जीविता भूयो भार्गवेणाथ विद्यया ॥ तदिदं वै महादेव महत् कर्म्म कृतं रणे । संजातमफलं देव शुक्रविद्याबलाश्रयात् ॥ इत्येवमुक्ते वचने नन्दिना कुलनन्दिना । प्रत्युवाच प्रभुः प्रीत्या स्वार्थसाधनमुत्तमम् । गच्छ शुक्रं गणपते ममान्तिकमुपानय ॥ अहं तं संयतिष्यामि यथायोगं समेत्यति ॥ इत्येवमुक्ते रुद्रेण नन्दी गणपतिस्ततः ॥ तमनन्तमुपागम्य नन्दी संपूज्य वेगवान् ॥

रथाद्भार्गवमानिन्ये सिंहः क्षुद्रमृगं यथा । तमादाय हराभ्यासमाजगाम विनायकः ॥ निपात्य रक्षिणः सर्व्वानथ शुक्रं न्यवेदयत् । तमानीतं कविं शर्व्वः प्राक्षिपद्वदने प्रभुः ॥ स शम्भुना कविश्रेष्ठो ग्रस्तो जठरमास्थितः । तुष्टाव भगवन्तं तं वाग्मी वाग्भिरथादरात् ॥ शुक्र उवाच । नमोऽस्तु ते शङ्कर शर्व्व शम्भो सहस्रनेत्राङ्घिशिरो नमस्ते । दृष्ट्वैव सर्व्वं भुवनं तवोदरे श्रान्तो भवन्तं शरणं प्रपन्नः ॥ इत्येवमुक्ते वचने महात्मा शम्भुर्व्वचः प्राह ततो विहस्य । निर्गच्छ पुत्त्रोऽसि ममाधुना त्वं शिश्नेन भो भार्गशवंशचन्द्रः ॥ नाम्ना तु शुक्रेति चराचरास्त्वां स्तोष्यन्ति नैवात्र विचारणास्ति । इत्येवमुक्त्वा भगवान् मुमोच शिश्नेन शुक्रः स च निर्जगाम ॥ विनिर्गतो भार्गववंशचन्द्रः शुक्रत्वमापद्य महानुभावः ॥” इति वामने ६६ अध्यायः ॥ * ॥ अयं श्यामवर्णाग्निकोणस्त्रीब्राह्मणजातियजु- र्व्वेदरजोगुणाम्लरसवृषराशिहीरकरत्नभोजकट- देशानामधिपतिः । भृगुमुनिसन्तानः । नवा- ङ्गुलशरीरः । पद्मस्थः । सूर्य्यमुखः । श्वेतवर्णः । चतुर्भुजः । सदाजपमालावरकमण्डलुदण्ड- धारी । शुक्लवस्त्रः । इन्द्रादिदेवताकः । शची- प्रत्यधिदेवताकः । शुभग्रहः । अपराह्णकाले प्रबलः । जलचारी । कफप्रकृतिः । रूप्यद्रव्य- धान्यादिस्वामी । मध्यवयः । रतीश्वरः । जल- भूमिचारी । स्निग्धरुचिः । द्विपदमनुष्याणां स्वामी च । इति बृहज्जातकग्रहयागतत्त्वा- दयः ॥ * ॥ तस्य भोग्यं दिनं शुक्रवारः । तत्र जातफलम् । “प्रसन्नचित्तो मतिमान् गुणज्ञः सुकेशवेशः सितवस्त्रमाल्यः । बन्धुप्रियो भार्गववारजातः शीघ्रप्रसादः कुशलो नरः स्यात् ॥” तस्य क्षेत्रजातफलम् । “शुक्रालये काव्यकलाविदग्धो दातातिथेयः श्रुतशास्त्रदक्षः । कलिप्रियो वातकफान्वितः स्या- न्मेधान्वितो हास्यपटुर्मदाद्यः ॥” तस्य द्रीक्काणजातफलम् । “द्रेक्काणे भृगुनन्दनस्य सुतनुः पात्रं धरित्रीपतेः सर्व्वज्ञः स्वजनानुरागकुशलो दाता सतां वल्लभ संपूणश्च वराङ्गनात्मजधनैः स्फीतः कृपालुः शुचिः शान्तः सत्यरतोऽभियुक्तहृदयो धर्म्मानुरक्तो नरः ॥”

पृष्ठ ५/११६

तस्य नवांशजातफलम् । “नारीरक्तो ललितनयनो मञ्जुकेशः कृशाङ्गः कम्बुग्रीवो भवति कनकश्यामवर्णः सुकेशः । क्रू रः स्त्रैणः कविरतिधनो दानशीलो गुणज्ञो व्यानम्रास्यो विमलयशसा मानवो भार्गवांशे ॥” तस्य द्वादशांशजातफलम् । “शूरो बहुधनो भोगो नृत्यगीतप्रियः सदा । शुचिर्द्दाता क्षमी भोक्ता द्वादशांशे भृगोनरः ॥” तस्य त्रिंशांशजातफलम् । “बहुगुणपरिपूर्णः सुन्दरश्चारुदृष्टि- र्युवतिजनविनोदी लब्धसौख्यार्थभोगः । द्विजसुरगुरुभक्तो दानशीलः कृपालु- रसुरपतिगुरोः स्यान्मानवस्त्रिं शकांशे ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ विष्कुम्भादि-सप्तविंशति-योगान्तर्गत-चतुर्विंश- योगः । तत्र जातफलम् । “हास्यो विवादे विजयी सभायां मद्गन्धमाल्याम्बररत्नयुक्तः । जितेन्द्रियः स्यान्मनुजो महौजाः शुक्राभिधाने जननं हि यस्य ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ अग्निः । चित्रकवृक्षः । ज्यैष्ठमासः । इत्यमरः । शुक्रकरः, पुं, (करोतीति । कृ + पचाद्यच् । शुक्रस्य करः ।) मज्जा । इति हेमचन्द्रः ॥ वीर्य्य- कारके, त्रि ॥ शुक्रभुक्, [ज्] पुं, (शुक्रं भुङ्क्ते इति । भुज + क्विप् ।) मयूरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रेतो- भोजके, त्रि ॥ शुक्रभूः, पुं, (शुक्रात् भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) मज्जा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बीर्य्यजातमात्रे, त्रि ॥ शुक्रला, स्त्री, (शुक्रं लाति ददातीति । दा + कः उच्चटा । इति चक्रलाशब्दटीकायां भरतः ॥ वीर्य्यदातरि, त्रि ॥ शुक्रवारः, पुं, (शुक्रस्य वारः ।) शुक्रग्रहभोग्य- दिनम् । यथा । तीर्थेतरत्र प्रतिप्रसवमाह । स्मृतिः । “अयने विषुवे चैव संक्रान्त्यां ग्रहणेषु च । उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे युगादौ मृतवासरे । सूर्य्यशुक्रादिवारेऽपि न दोषस्तिलतर्पणे ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ शुक्रशिष्यः, पुं, (शुक्रस्य शिष्यः ।) असुरः । इत्यमरः ॥ शुक्राङ्गः, पुं, मयूरः । इति जटाधरः ॥ शुक्रियः, त्रि, शुक्रसम्बन्धी । शुक्रशब्दात् इयप्रत्यय निष्पन्नः ॥ (शुक्रो देवता अस्येति । शुक्र + “शुक्रात् । घन् ।” ४ । २ । २६ । इति घन् । शुक्रदेवताको हविरादिः । इति सिद्धान्तकौमुदी यथा, याज्ञवल्क्ये ! ३ । ३०८ । “शुक्रियारण्यकजपा गायत्त्र्याश्च विशेषतः ॥”) शुक्लं, क्ली, (शुच शौचे + “ऋज्रेन्द्रेति ।” उणा० २ । २८ । इति रन् प्रत्ययेण माधु ।) रजतम् । इति मेदिना ॥ नवनातम् । इति चब्दचन्दिका ।

अक्षिरोगविशेषः । इति जटाधरः ॥ स तु चक्षुःशुक्लभागजरोगः । तद्विरणं यथा, -- “प्रस्तारिशुक्लक्षतजाधिमांस- साग्वर्म्मसंज्ञाः खलु पञ्च रोगाः ॥” तत्र शुक्लमाह । “सुश्वे तं मृदुशुक्लार्म्मं शुक्लं तद्वर्द्धते चिरात् ॥” अस्य चिकित्सा । “भुक्त्वा पाणितलं घृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते । अचिरेणैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ स्नानं कृष्णतिलैर्व्वापि चक्षुष्यमनिलापहम् । आमलैः सततं स्नानं परदृष्टिबलापहम् ॥ शुण्ठीनिम्बदलैः पिण्डीसुखोष्णास्वल्पसैन्धवा । धार्य्या नेत्रेऽनिलश्ले ष्मशोथकण्डूव्यथाहरी । त्रिफला पिण्डिका नेत्रे वातपित्तकफापहा ॥” अन्यदौषधं शुक्तिशुक्रशब्दयोर्द्रष्टव्यम् । काञ्जि- कादि । यथा, -- “कार्त्तिके वर्जयेत्तैलं कार्त्तिके वर्जयेन्मधु । कार्त्तिके वर्ज येत्कांस्यं कार्त्तिके शुक्लसन्धि- तम् ॥” इति श्रीगोपालभट्टविलिखिते भगवद्भक्ति- विलासे १६ विलामः ॥ शुक्लं काञ्जिकादि- पर्य्युषिताम्लद्रष्यं मन्धितञ्च वर्जयेत् । इति श्रीजीवगोस्वामिकृततट्टीका दिद्गर्शनी ॥ शुक्लः, पुं, (शुच + रन् । रस्य लः ।) वर्णविशेषः सादा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शुभ्रः २ शुचिः- ३ श्वेतः ४ विशदः ५ श्येतः ६ पाण्डरः ७ अव- दातः ८ सितः ९ गौरः १० वलक्षः ११ धवलः १२ अर्ज्जुनः १३ । इत्यमरः ॥ श्वेता १४ श्येता १५ श्येनी १६ विषदः १७ मिता १८ अवलक्षः १९ । इति तट्टीका ॥ शितिः २० पाण्डुः २१ । इति शब्दरत्नावली ॥ रामः २२ खरुः २३ । इति जटाधरः ॥ शक्रयोगः । इति मेदिनी ॥ श्वेतेरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लपक्षः । यथा षट्त्रिंशन्मतम् । “तत्र पक्षावभौ मासे शुक्लकृष्णौ क्रमेण हि । चन्द्रवृद्धिकरः शुक्लः कृष्णश्चन्द्रक्षयात्मकः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शुक्लगुणयुक्ते, त्रि ॥ * ॥ शुक्लवस्तूनि यथा, -- “सुधांशूच्चैःश्रवाः शम्भुकीर्त्तिज्योत्स्नाशर- द्घनाः । प्रासादसौधतगरमन्दारद्रुहिमाद्रयः ॥ सूर्य्येन्दुकान्तकर्पूरकरम्भा रजतं हली । निर्मोकभस्महिण्डीरचन्दनं करका हिमम् ॥ हारोर्णनाभतन्त्वस्थि स्वर्गङ्गेभरदाभ्रकम् । शेषाहिः शर्करा दुग्धं दधि गङ्गा सुधा जलम् ॥ मृणालसिकताहसवककैरवचामरम् । रम्भागर्भं पुण्डरीककेतकीशङ्खनिर्झराः ॥ लोध्रसिंहध्वजच्छत्रचूर्णशुक्तिकपर्द्दकाः । मुक्ताकुसुमनक्षत्रदन्तपुण्योशनोगुणाः ॥ कैलासकाशकार्पासहासवासवकुञ्जराः । नारदः पारदः कुन्दखटिकास्फटिकादयः ॥” इति श्वेतानि ॥ * ॥

शुक्लकृष्णवाचकानि वस्तूनि यथा, -- “सितकृष्णौ विधुहरी शितिताराभ्रकनाग- राजघनसाराः । रामपयोराश्यर्ज्जुनसिंहीजानन्तचन्द्र- हामाद्याः ॥” विधुश्चन्द्रो विष्णुश्च । हरिः कृष्णः मिंहश्च । शिती धवलमेचकौ । तारा नक्षत्रं अक्ष्णः कनीनिका च । अभ्रकं निरिजं मेघश्च नागराजः शेषो गजश्च । घनमारः कर्पूरं मेघश्रेष्ठश्च । रामो बलभद्रो दाशरथिश्च । पयोरारिर्दुग्धममूहः समद्रश्च । अर्ज्जुनः शुभ्रः पार्थश्च । मिंहीजः सिंहो राहुश्च । अनन्तो बलभद्रः कृष्णश्च । चन्द्रहासः चन्द्रहास्यं खङ्गश्च । “शङ्खकरतारकेशसदाकाशव्योमकेशतालाङ्काः । नीलांशुकाधिकेशारिष्टसदासिचयकलकण्ठाः ॥ शङ्खकरः कम्बु कान्तिः कृष्णश्च । तारकेशश्चन्द्रः उज्ज्वलबाकश्च । सदाकाशः सर्व्वदाकाशः सद् गगनञ्च । व्योमकेशः शिवो नभोबालौ च । तालाङ्को बलभद्रस्तालकलङ्कौ च । नीलांशुको बलभद्रः कृष्णकान्तिश्च । अधिकेशो अधिक- शिवो अधिकबालश्च । अरिष्टस्तक्रं काकश्च सदासिचयः सिचयो वस्त्रं असिचयः खङ्ग- समूहश्च । कलकण्ठो हंसः पिकश्च । “कलकण्ठः पिके पारावते हंसे कलध्वनौ ॥ हरिजिष्णुघनाब्धिभ्यो गजाः सिन्धुर्मुरारितः । अद्भ्यो वाहोऽब्जानि कृष्णाद्यमुना कुम्भितो द्विषः ॥” शुक्लश्यामाभिधायका भवन्तीति सम्बन्ध हरिगज ऐरावतः । एवं जिष्णुगजः । अब्धि- गजः । घनगजः । पक्षे हरिर्विष्णुर्गजो हस्ती । एवं सर्व्वत्र । गजा इति बहुवचननिर्द्देशात् गजपर्य्यायो गृह्यते । मुरारिसिन्धुर्गङ्गा कृष्ण- समुद्रौ च । अम्बुवाहः उच्चैःश्रवाः मेघश्च । कृष्णाब्जं नाभीपुण्डरीकं नीलाब्जञ्च । यमुनारि- र्बलभद्रो यमुनाद्वेषी च । “कृष्टार्थाग्रात्तटिनीवाचकशब्दात् परो वरो योज्यः । नीरदघनोपलसितसदाहिमकर-सिन्धुवेणि- पृथुलाजाभाः ॥” सितश्यामवाचका इति पूर्व्व वत् । कृष्णार्था- ग्रात्तटिनीवाचकशब्दाद्वरो यथा । कृष्णनदी- वरकान्तिः गङ्गाश्रेष्ठकान्तिः । पक्षे कृष्णनदी- वरस्य समुद्रस्येव कान्तिः । नीरदो निश्चितो दन्तो मेघश्च । घनोपलसितः घनोपलः करका तद्वत् सितः घनो मेघः तद्वदुपलसितः कान्तः । सदाहिमकरः चन्द्रः सर्पमकरौ च । सिन्धु- वेणिर्नदीप्रवाहः समुद्रकेशविन्यासौ च । पृथु- लाजाभः महती भ्रष्टधान्यस्येवाभा यस्य कृष्ण- स्येव च । तथा च । “वहलकलभवच्छायमन्धकारातिदीधितिः । सदाधिकेशवच्छायो नेकपीयसमच्छविः ॥

पृष्ठ ५/११७

वपुर्महोदधिच्छायं बिभ्रत् सैन्धवकान्तिमान् । स्फाटिकी च लसल्लक्ष्मोः पट्टांशुककटिं वहन् ॥ धौताम्बरश्रियं धत्ते स्फटिकान्तश्रियान्वितः । अर्जुनद्युतिविद्योतीत्ये वमादि समुन्नयेत् ॥ *” ॥ रक्तश्वेतवाचकानि वस्तूनि यथा, -- “रक्तश्वेतौ हरिशुचिपुष्करशतपत्रसूर्य्य- कान्ताब्जाः । नवहसमहापद्मार्ककृशोदराः कमलकीलाले ॥” हरिश्चन्द्रसूर्य्ययोः । शुचिः श्वेतवैश्वानरयोः । पुष्करं जलपद्मयोः । शतशत्रं हंसपद्मयोः । सूर्य्यकान्तः स्फटिके सूर्य्यकान्ते च । अब्जः शङ्घाम्बुजयोः । नवहंसः नवहंसे प्रत्यग्रसूर्य्ये च । महापद्मः श्वेतनागे पद्मे च । अर्कः स्फटिक- सूर्य्ययोः । कमलं जलाम्बुजयोः । कीलालं जलरक्तयोः । “सुहृद्रत्नादिभिर्भानो रत्नेनाग्ने रदांशुकैः । जलेभ्यो जन्मशोभाभिः सरोजकुमुदारिभि ॥” भानोः परस्मात् सुहृद्रत्नादिभिः सितरक्तौ यथा । रविमित्रं चन्द्रः रवितुल्यश्च । भानुरत्रं सूर्य्यकान्तो रविपद्मरागौच । अग्निरत्नं सूर्य्य- कान्तो अग्निपद्मरागौ च । रदांशुकं दन्तवस्त्रे अधरश्च जलशोभा जलजा चासौ शोभा चेति पक्षे पद्मकान्तिः । एवं सरोजारिशोभा सरोजस्पर्द्धिशोभा पक्षे सरोजारिश्चन्द्रः । कुमु- दारिशोभा कुमुदस्पर्द्धिशोभा । पक्षे कुमुदारि- रादित्यः ॥ * ॥ पीतश्वेतवाचकानि वस्तूनि यथा, -- “पीतश्वेतौ गौरद्विजराजकपर्द्दशम्भुहरि- तार्क्ष्याः । हैमस्तोमाष्टापदमहारजतचन्द्रकलधौताः ॥” गौरः श्वेतपीतयोः । द्विजराजो गुरुचन्द्रयोः । कपर्द्दः शम्भुजटाजूटवराटयोः । शम्भुर्ब्रह्म- त्रिलीचनयोः । हरिः पिङ्गलसिंहयोः । ताक्ष्र्यो गरुडः पक्षे उच्चैःश्रवाः । हैमस्तोमः हेम्नोऽयं हैमः । पक्षे हिमस्यायम् । अष्टापदं सुवर्ण- सरभयोः । महारजतं सुवर्णरूप्ययोः । चन्द्रः स्वर्णशशाङ्कयोः । कलधौतं हेमरूप्ययोः । “सुशोभितारकूटश्रीः स्वर्णस्तोमसमद्युतिः । दहनोपलसत्कान्तिर्गाङ्गेयच्छविपेशलः ॥” तारुकूटो रूप्यसमूहः । पक्षे आरकूटो रीतिः । सुशोभनमर्णः कनकञ्च ॥ * ॥ अथ श्लोकोत्ती- र्णानि । गोपतितार्क्ष्यकान्तिः रविगरुडच्छविः । पक्षे गोपतिरिन्द्रस्तस्य तार्क्ष्यस्तुरङ्गः । वाम- देवगिरिर्मनोज्ञमेरुः कैलासश्च । इति कवि- कल्पलतायाम् २ श्लेषे उद्दिष्टवर्णनं १ कुसुमम् ॥ शुक्लकः, पुं, (शुक्ल + स्वार्थे कन् ।) शुक्लपक्षः । यथा, -- “पक्षत्याद्यास्तु तिथयः क्रमात् पञ्चदशं स्सृताः । दर्शान्ताः कृष्णपक्षे ताः पूर्णिमान्ताश्च शुक्लके ॥” इति तिथ्यादितत्त्वन् ॥ श्वेतवर्णश्च ॥

शुक्लकण्ठकः, पुं, (शुक्लः कण्ठो यस्य । कन् ।) दात्यूहपक्षी । इति शब्दमाला ॥ श्वेतगलयुक्ते त्रि, ॥ शुक्लकन्दः, पुं, (शुक्लः कन्दो यस्य ।) महिषकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतमूलञ्च ॥ शुक्लकन्दा, स्त्री, (शुक्लः कन्दो यस्याः ।) अति- विषा ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लकर्म्मा, [न्] त्रि, (शुक्लं पूतं कर्म्म यस्य ।) अकृष्णकर्म्मा । सुकर्म्मशीलः । इति जटाधरः ॥ शुक्लकुष्ठं, क्ली, (शुक्लं कुष्ठम् ।) श्वेतवर्णकुष्ठ- रोगः ॥ तस्यौषधं यथा, -- “सोमराजस्य बीजानि नवनीतयुतानि च । मधुना स्वादितानि स्युः शुक्लकुष्ठहराणि वै ॥” इति गारुडे १९५ अध्यायः ॥ शुक्लक्षीरा, स्त्री, (शुक्लं क्षीरं यस्याः ।) कालोली । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ श्वेतदुग्धयुक्ते, त्रि ॥ शुक्लत्वं, क्ली, (शुक्लस्य भावः । शुक्ल + त्व ।) शुक्लस्य भाव इत्यर्थे त्वप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ शुक्लदुग्धः, पुं, (शुक्लं दुग्धं निर्य्यासो यस्य ।) शृङ्गाटकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्वेतदुग्ध- युक्ते, त्रि ॥ शुक्लधातुः, पुं, (शुक्लः शुक्लवर्णो धातुः ।) कठिनी । इति हेमचन्द्रः ॥ श्वेतवर्णधातुद्रव्यञ्च ॥ शुक्लपक्षः, पुं, (शुक्लः पक्षः ।) सितपक्षः । चन्द्र- सम्बन्धि-वृद्ध्यनुकूल-पञ्चदशकलाक्रिया-प्रचयः तत्पर्य्यायः । “सितस्त्वापूर्य्यमाणः स्यात् शुक्लश्च विशदः शुचि शुक्लपक्षः कृष्णपक्षो बहुलो वदि च स्मृतः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स तु शुक्लप्रतिपदादिर्पौर्णमास्यन्तपञ्चदश- तिथ्यात्मकः । यथा, -- “तत्र पक्षावुभौ मासे शुक्लकृष्णौ क्रमेण हि । चन्द्रवृद्धिकरः शुक्लः कृष्णश्चन्द्रक्षयात्मकः ॥” इति तिथ्यादितत्वम् ॥ * ॥ कर्म्मविशेषे तत्रोदयगामितिथेर्ग्राह्यत्वं यथा, -- “शुक्लपक्षे तिथिर्ग्राह्या यस्यामभ्युदितो रविः । कृष्णपक्षे तिथिर्ग्राह्मा यस्यामस्तमितो रविः ॥” इति विष्णुधर्म्मोत्तरम् ॥ संस्कारकर्म्मणः शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । आश्वलायनः । उदगयने आपूर्य्यमाणे पक्षे कल्याणे नक्षत्रे चौडकर्म्मोपनयनगोदान- विवाहाः । विवाहः सार्व्वकालिक इत्येके ॥ * ॥ विद्यारम्भस्य शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । मदन- पारिजाते । “रवेर्गुरोर्भृगोर्लग्ने तत्स्थेऽर्केऽपीन्दुवृद्धितः । गुर्व्वर्केन्दूडुशुद्धौ च विद्यारम्भः प्रशस्यते ॥” * ॥ पुष्करिण्यारम्भस्य शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । मत्स्यपुराणे । “प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमतीते चोत्तरायणे ॥” इत्यादि ॥ देवप्रतिष्ठायाः शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । व्यव- हारसमुच्चये ।

“प्रतिष्ठा सर्व्वदेवानां केशवस्य विशेषतः । उत्तरायण आपन्ने शुक्लपक्षे शुभे दिने ॥” गृहारम्भगृहप्रवेशयोः शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । मत्स्यपुराणे । “शुक्लपक्षे भवेत् सौख्यं कृष्णे तस्करतो भयम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ नवान्नश्राद्धस्य शुक्लपक्षकर्त्तव्यता यथा । आश्विनाधिकारे । “शुक्लपक्षे नवं धान्यं पक्वं ज्ञात्वा सुशोभनम् । गच्छेत् क्षेत्री विधानेन गीतवाद्यपुरःसरम् । तेन देवान् पितॄंश्चैव तर्पयेदर्च्चयेत्तथा ॥” अपि च । “वृश्चिके शुक्लपक्षे तु नवान्नं शस्यते बुधैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शुक्लपुष्पः, पुं, (शुक्लं पुष्पमस्य ।) छत्रकवृक्षः । कुन्दपुष्पवृक्षः । मरुवकः । हति रत्नमाला ॥ श्वेतकुसुमयुक्ते, त्रि ॥ शुक्लपुष्पा, स्त्री, (शुक्लं पुष्पमस्याः ।) नागदन्ती । शीतकुम्भी । इति रत्नमाला ॥ शुक्लपुष्पी, स्त्री, (शुक्लं पुष्पमस्याः । ङीष् ।) नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लपृष्ठकः, पुं, (शुक्लं पृष्ठं यस्य । कन् ।) सिन्धुक- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्वेतवर्णपृष्ठयुक्ते, त्रि ॥ शुक्लबलः, पुं, जिनविशेषः । यथा, -- “वासुदेवा अमी कृष्णा नव शुक्ला बलास्त्वमी । अचलो विजलो भद्रः सुप्रभश्च सुदर्शनः । आनन्दो नन्दनः पद्मो रामो रिष्णुद्विषस्त्वमी ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ शुक्लमण्डलं, क्ली, (शुक्लं मण्डलम् ।) चक्षुःश्वेत- क्षेत्रम् । इति केचित् ॥ श्वेतवर्णगोलवस्तु च ॥ शुक्लरोहितः, पुं, (शुक्लः श्वेतवर्णो रोहितः ।) श्वेतरोहितवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुभ्र- रोहितमत्स्यश्च ॥ शुक्लला, स्त्री, (शुक्लं लातीति । ला + कः ।) उच्चटा । इति रत्नमाला ॥ श्वेतदातरि, त्रि ॥ शुक्लवर्गः, पुं, (शुक्लानां वर्गः समूहः ।) श्वेतवर्ण- सजातीयद्रव्यम् । तथा । शङ्खशुक्तिकपर्द्दकादि । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लवायसः, पुं, (शुक्लो वायस इव ।) वकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्वेतकाकश्च ॥ शुक्लशालः, पुं, (शुक्लः शाल इव ।) गिरिनिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतशालवृक्षश्च ॥ शुक्ला, स्त्री, (शुक्लो वर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) सरस्वती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शर्करा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काकोली । विदारी । स्नु ही । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेत- वर्णा च ॥ शुक्लाङ्गी, स्त्री, (शुक्लं अङ्गं यस्याः । ङीष् ।) शेफालिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतावयव- युक्ते, त्रि ॥

पृष्ठ ५/११८

शुक्लापाङ्गः, पुं, (शुक्लो अपाङ्गौ यस्य ।) मयूरः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्वेतवर्णनेत्रान्ते, त्रि ॥ (यथा, मेघदूते । २३ । “शुक्लापाङ्गैः सजलनयनैः स्वागतीकृत्य केकाः प्रत्युद्यातः कथमपि भवान् गन्तुमाशु व्यवस्येत् ”) शुक्लाम्लं, क्ली, (शुक्लं अम्लम् ।) अम्लशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लार्म्म, [न्] क्ली, नेत्ररोगभेदः । यथा, । अथ शुक्लभागजा रोगाः । तेषां नामानि संख्या- ञ्चाह । “प्रस्तारिशुक्लक्षतजाधिमांस- स्नाय्वर्म्मसंज्ञाः खलु पञ्च रोगाः । स्याच्छुक्तिका सार्ज्जुनपिष्टकाख्या जालं शिराणां पिडिकाश्च तासाम् ॥ रोगा बलासग्रथितेन सार्द्ध- मेकादशोक्ताः खलु शुक्लभागे ॥” तेषु प्रस्तार्य्यर्मणो लक्षणमाह । “प्रस्तार्य्यर्म्म तनुस्तीर्णं श्यावरक्तनिभं सितम् ।” तनुः पुत्तली । स्तीर्णं विस्तीर्णम् । श्यावरक्त- मित्यत्र विकल्पो बोद्धव्यः ॥ * ॥ शुक्लार्म्माह । “सुश्वेतं मृदु शुक्लार्म्म शुक्लं तद्वर्द्धते चिरात् ॥” रक्तार्म्माह । “पद्माभं मृदुरक्तार्म्म यन्मांसं चीयते सिते ।” पद्माभं पर्णेन रक्तमित्यर्थः । चीयते उपचीयते ॥ अधिमांसार्म्माह । “पृथ मृद्वधिमांसार्म्म बहुलञ्च यकृन्निभम् ।” पृय विस्तीर्णम् । बहुलं पुष्टम् । यकृन्निभं ईषत् कृष्णलोहितम् ॥ * ॥ स्नाय्वर्म्माह । “स्थिरं प्रसारि मांसाद्यं शुक्लं स्नाय्वर्म्म पञ्च- मम् ।” स्थिरं कठिनम् । शुक्लं स्रावरहितम् ॥ * ॥ शुक्तिमाह । “श्यावाः स्युः पिशितनिभाश्च बिन्दवो यं शुक्लाभाः सितनिचिताः स शुक्तिसंज्ञः ।” श्यावा इत्यादिवर्णत्रये विकल्पो बोद्धव्यः ॥ * ॥ अर्ज्जुनमाह । “एको यः शशरुधिरप्रभस्तु बिन्दुः शुक्लस्थो भवति तमर्ज्जुनं वदन्ति ॥” पिष्टकमाह । “श्लेष्ममारुतकोपेन शुक्ले मांसं समुन्नतम् । पिष्टवत् पिष्टकं विद्धि मलाक्तादर्शसन्निभम् ॥” पिष्टवत् श्वेतम् ॥ * ॥ शिराजालमाह । “जालाभः कठिनः शिरोऽरुणः शिराणां मन्तानो भवति शिरादिजालसंज्ञः ॥” गिरादिजालसंज्ञः शिराजालसंज्ञः ॥ * ॥ शिरापिडिकामाह । “गुक्रस्थाः सितपिडिकाः शिरावृता या- स्ता विद्यादसितसमोपजाः शिराजाः ।” वलासग्रथितमाह । “कांस्याभोऽमृदुरय वारिबिन्दुकल्पो विज्ञेयो नयनसिते वलाससंज्ञः ।” कांस्याभः श्रेत इत्यर्थः । अमृदुः कठिनः ।

वारिबिन्दुकल्पः एतेन मनागुन्नतत्वं बोध्यते । वलाससंज्ञः वलासग्रथितसंज्ञः । क्वचिदेकदेशे- नापि समुदयावगमात् । यथा भीमो भीमसेन इति । अतएव सुश्रुते । नामसंग्रहे वलास- ग्रथितपदं निर्द्दिष्टम् । इति भावप्रकाशः ॥ शुक्लिमा, [न्] पुं, (शुक्लस्य भावः । शुक्ल + “वर्ण- दृढादिभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इमनिच् ।) शुक्लता । शुक्लशब्दादिमन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ शुक्लोपला, स्त्री, (शुक्ल उपल इव आकृतिर्यस्याः ।) शर्करा । इति रत्नमाला ॥ श्वेतप्रस्तरे, पुं ॥ शुक्षिः, पुं, (शुष्यत्यनेनेति । शुष + “प्लुषिकुषि- शुषिभ्यः क्सिः ।” उणा० ३ । १५५ । इति क्सिः ।) वायुः । तेजः । चित्रम् । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ शुङ्गः, पुं, वटवृक्षः । आम्रातकवृक्षः । इति मेदिनी ॥ शूकः । शूँया इति भाषा । इति शूकशब्दार्थे मेदिन्यु णादिकोषौ ॥ शुङ्गा, स्त्री, (शुङ्गोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) पर्कटीवृक्षः । इति मेदिनी ॥ नव- पल्लवकोशी । इति हेमचन्द्रः ॥ धान्यादिशूकञ्च । शुँया यस्य प्रसिद्धिः ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २६ । “अश्वत्थफलमूलत्वक्शुङ्गासिद्धं पयो नरः । पीत्वा सशर्करा क्षौद्रं कुलिङ्ग इव हृष्यति ॥”) शुङ्गाकर्म्म, [न्] क्ली, पुंसवनसंस्कारविशेषः । यथा “अग्निस्तु मारुतो नाम गर्भाधाने विधीयते । पुंसवने चन्द्रनामा शुङ्गाकर्म्मणि शोभनः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तत्कर्म्मानुष्ठानं यथा । शोभननामानमग्निं संस्थाप्य विरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्य वटवृक्षस्य पूर्व्वोत्तरशाखायां फलयुगलशालिनीं कृमिभिरनुपहतां वटशुङ्गा यवानां माषाणां वा त्रिभिस्त्रिभिर्गुडकैः सप्तवारान् सप्तभिर्मन्त्रैः क्रीणीयात् । सप्तानां मन्त्राणामृष्यादयः साधा- रणाः । प्रजापतिरृषिः सोमवरुणवसुरुद्रा- दित्यमरुद्विश्वेदेवादेवता न्यग्रोधशुङ्गापरिक्रयणे विनियोगः । ॐ यद्यसि सौमी सोमाय त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण एकं परिक्रयणम् ॥ यद्यसि वारुणी वरुणाय त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण द्वितीयं परिक्रयणम् ॥ यद्यसि वसुभ्यो वसुभ्यस्त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण तृतीयं परि- क्रयणम् ॥ यद्यसि रुद्रे भ्यो रुद्रेभ्यस्त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण चतुर्थं परि- क्रयणम् ॥ यद्यसि आदित्येभ्यः आदित्येभ्यस्त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण पञ्चमं परिक्रयणम् ॥ यद्यसि मरुद्भ्यो मरुद्भ्यस्त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण षष्ठं परि- क्रयणम् ॥ यद्यसि विश्वे भ्यो देवेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यस्त्वा राज्ञे परिक्रीणामि । इति गुडक- त्रयेण सप्तमं परिक्रयणम् ॥ ततः क्रीतां वट- शुङ्गां अनेनं मन्त्रेण वृक्षादानयेत् । प्रजापति- ऋषिरोसध्यो देवतान्यग्रोधशुङ्गाच्छेदने विनि-

योगः । ओषधयः सुमनसो भूत्वा अस्या वीर्य्य समाधत्त इयं कर्म्म करिष्यति । ततस्तां वट- शुङ्गां तृणेन वेष्टितामन्तरीक्षेणानीय अन्तरीक्षे स्थापयेत् । ततः कृतशोभननाम्रो अग्नेरुत्तरतः प्रक्षालितशिलायां ब्रह्मचारी कुमारी भगवती वा श्रुतस्वाध्यायशीलो वा ब्राह्मणः आचारतो नीहारजलेनानावृतलोष्ट्रे ण पुनः पुनः पेषयेत् । ततोऽग्नेः पश्चिमतः उत्तराग्रेषु कुशेषु पश्चि- माभिमुखीं बधूं पूर्व्वदिगानतमस्तकां कृत्वा पृष्ठदेशे स्थितः पतिर्दक्षिणपाणेरङ्गुष्ठानामि- काभ्यां वस्त्रबद्धां पेषितवटशुङ्गां गृहीत्वा गर्भ- वत्या दक्षिणनासाविवरे शुङ्गारसं निक्षिपति अनेन मन्त्रेण । प्रजापतिरृ षिरनुष्टुप्च्छन्दो- ऽग्नीन्द्रबृहस्पतयो देवता न्यग्रोधशुङ्गारसस्य दाने विनियोगः । पुमानग्निः पुमानिन्द्रः पुमान् देवो बृहस्पतिः । पुमांसं पुत्त्रं विन्दस्ब तं पुमाननुजायताम् ॥ ततो महाव्याहृतिहोमं कृत्वा प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूणीमग्नौ हुत्वा प्रकृतं कर्म्म समाप्य उदीच्यं शाव्यायनहोमादिवामदेव्य- गानान्तं कर्म्म समाप्य कर्म्मकारयितृब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यात् । इति भवदेवः ॥ शुङ्गी, [न्] पुं, (शुङ्गा अस्त्यस्येति । शुङ्गा + इनिः ।) प्लहवृक्षः । वटवृक्षः । इति जटा- धरः ॥ शुङ्गाविशिष्टे, त्रि ॥ शुचः, शोके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) तालव्यादिः । शोचति । शोकः पुत्त्रादेरदर्शनाद्दुःखानुभवः । किं शोचते- हाभ्युदये वतास्मानिति भट्टिः । प्रियतमा मां शोचते शोचते । इति महानाटकम् । गण- कृतानित्यत्वादात्मनेपदम् । इति दुर्गादासः ॥ शुच, इर्, य ञ ई शौचे । विशरणे । क्लेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-उभ० क्लेदे शौचे च अक०-अन्यत्र सक०-सेट् । निष्ठायां अनिट् ।) शौचं शुद्धिः । विशरणं विभेदः । क्लेदः आर्द्र- भावः । इर् अशुचत् अशोचीत् । य ञ, शुच्यते लोकः स्नानात् । शुच्यति गात्रं बाणः । शुच्यति वस्त्रमम्भसा । ई, शूक्तः । शुचि र पूतीभावे इति प्राञ्चः । रमानाथस्तु एतदनुरोधादेता- नर्थान् व्याख्याति । इति दुर्गादासः ॥ शुचा, स्त्री, (शुच शोके + क्विप् । पक्षे टाप् ।) शोकः । इति शब्दरत्नावली ॥ शुचिः, पुं, (शुच्यति अनेनेति । शुच + “इगुप- धात् कित् ।” उणा ० ४ । ११९ । इति इन् । सच कित् ।) अग्निः । (यथा, भागवते । ४ । २४ । ४ । “पावकः पवमानश्चः शुचिरित्यग्नयः पुरा । वशिष्ठशापादुत्पन्नाः पुनर्योगगतिं गताः ॥”) चित्रकवृक्षः । आषाढमासः । शुक्लवर्णः । शृङ्गाररसः । इत्यमरः ॥ ग्रौष्मः । शुद्धमन्त्री । ज्यैष्ठमासः । इति मेदिनी ॥ सौराग्निः । यथा “पावकः पवमानश्च शुचिरग्निश्च ते त्रयः । निर्म्मथ्यः पवमानः स्यात् वैद्युतः पावकः स्मृतः ॥

पृष्ठ ५/११९

यश्चासौ तपते सूर्य्यः शुचिरग्निस्त्वसौ स्मृतः । तेषान्तु सन्ततावन्ये चत्वारिंशत्तु पञ्च च ॥ पावकः पवमानश्च शुचिस्तेषां पिता च यः । एते चैकोनपञ्चाशद्वह्नयः परिकीर्त्तिताः ॥” इति कौर्म्मे १२ अध्यायः ॥ सूर्य्यः । यथा, -- “तपनस्तापनश्चैव शुचिः सप्नाश्ववाहनः ॥” इति शाम्बपुराणम् ॥ चन्द्रः । शुक्रः । ब्राह्मणः । इति केचित् ॥ (अन्धकस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ९ । २४ । १९ । “कुकुरो भजमानश्च शुचिः कम्बलबर्हिषः ॥” कार्त्तिकेयः । इति महाभारतम् । ३ । २३१ । ४ ॥) शुचिः, स्त्री, (शुच + इन् ।) कश्यपपत्न्या- स्ताम्रायाः सुता । यथा, -- “षट सुताश्च महासत्त्वास्ताम्रायाः परि- कीर्त्तिताः । शुकी श्येनी च भाषा च सुग्रीवी शुचि- गृध्रिका ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ शुचिः, त्रि, (शुच + इन् ।) शुक्लगुणविशिष्टः । इत्यमरः ॥ शुद्धः । (यथा, महाभारते । १ । १२८ । ४९ । “क्रीडावसाने ते सर्व्वे शुचिवस्त्राः स्वल- ङ्कृताः ॥”) अनुपहतः । इति मेदिनी ॥ * ॥ परस्वर्णस्पर्शे हस्तक्षालनात् शुचिर्यथा, -- “दैवात् परस्त्रियं दृष्ट्वा विरमेद् यो हरिं स्मरन् स्पृष्ट्वा परसुवर्णञ्च हस्तप्रक्षालनात् शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३५ अध्यायः ॥ (निरपराधी । यथा, महाभारते । १ । १४९ । १४ । “अहो धिक् धृतराष्ट्रस्य बुद्धिर्नास्ति समञ्जसी यः शुचीन् पाण्डुदायादान् दाहयामास शत्रुवत् ॥” शुद्वान्तःकरणः । यथा, मनुः । ७ । ३८ । “वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान् वेदविदो शुचीन् वृद्धसेवी हि सततं रक्षोभिरपि पूज्यते ॥”) शुचिता, स्त्री, (शुचेर्भावः । शुचि + तल् ।) शुचित्वम् । यथा, -- “शैत्थं नाम गुणस्तवैव सहजः स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां भवन्ति शुचयः स्पर्शेन यस्यापरे । किञ्चान्यत् कथयाम ते स्तुतिपदं त्वं जीविनां जीवनं त्वञ्चेन्नीचपथेन यास्यसि पयः कस्त्वां निषेद्धुं क्षमः ॥” इति लक्ष्मणसेनः ॥ शुचिद्रुमः, पुं, (शुचिः पवित्रो द्रुमः ।) अश्वत्थ- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुद्धवृक्षश्च ॥ शुचिप्रणीः, पुं, (शुचिं प्रणयतीति । प्र + नी + क्विप् ।) आचमनम् । यथा, --

“आचामः स्यादाचमनमुपस्पर्शः शुचिप्रणीः ।” इति शब्दरत्नावली ॥ शुचिमल्लिका, स्त्री, (शुचिर्मल्लिका ।) नव- मालिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुचिरोचिः, [स्] पुं, (शुचिः शुक्लं रोचिः किरणो यस्य ।) चन्द्रः । इति केचित् ॥ शुक्ल- किरणे, त्रि ॥ शुच्य, ई अभिषवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सक०-च-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) तालव्यादिः । पञ्चमस्वरी । तालष्यवर्गाद्योपधः । ई, शुक्तः । यद्वा, यान्तोऽयमित्यके । अभिषवः स्नानं मन्थनं पीडनं सन्धानञ्च । इति दुर्गा- दासः ॥ शुटीरता, स्त्री, वीर्य्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुटीर्य्यं, क्ली, वीर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शुट, खोटने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) खोटनमिह गत्याघातः । शोटति पयः सेतुना । इति दुर्गादासः ॥ शुठ, इ खोटने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) खोटनमिह गत्याघातः । इ, शुण्ठ्यते । इति दुर्गादासः ॥ शुठ, इ कि शोषणे । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरा० पक्षे भ्वा०-अक०-सेट् ।) इ, शुण्ठ्यते । कि, शुण्ठयति शुण्ठति पत्रमातपात् । रमा- नाथस्तु भ्वादिपक्षे शुष्कीभावे । चुरादिपक्षे शुष्कीकरणेऽयमिति मत्वा भ्वादौ शुण्ठति पत्रं चुरादौ शुण्ठयति काष्ठमातप इत्युदाहृतवान् । वस्तुतस्तु उभयत्र शुष्कीभावः अन्यथा भौवा- दिकस्यैव प्रेरणवाचित्वाच्चुरादिपाठोऽनर्थकः स्यात् । इति दुर्गादासः ॥ शुठ, क आलस्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ चुरा- पर०-अक०-सेट् ।) क, शोठयति वृद्धः क्रियासु मन्दः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ शुण्ठिः, स्त्री, शुठि शोषणे + इन् ।) शुण्ठी । इत्यमरटीका ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । २७१ “तस्मिन् गताद्र भावे वीतरसे शुण्ठिशकल इव पुरुषे । अपि भूतिभाजि मलिने नागरशब्दो बिड- म्बाय ॥”) शुण्ठी, स्त्री, (शुण्ठि + वा ङीष् ।) शुष्कार्द्रकम् । शुंट् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । महौषधम् २ विश्वम् ३ नागरम् ४ विश्वभेषजम् ५ । इत्य- मरः ॥ शुण्ठिः ६ विश्वा ७ महौषधी ८ । इति तट्टीका ॥ इन्द्रभेषजम् ९ भेषजम् १० । इति शब्दरत्नावली ॥ विश्वौषधम् ११ कटुग्रन्थिः १२ कटुभद्रम् १३ कटूष्णम् १४ सौपर्णम् १५ शृङ्गवेरम् १६ कफारि १७ चान्द्रकम् १८ शोषणम् १९ नागराह्वम् २० । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । स्निग्धत्वम् । कफशोफा- निलशूलबन्धोदराध्मानश्वासश्लीपदनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “शुण्ठी रुच्यामवातघ्नी पाचनी कटका लघुः ।

स्निग्धोष्णा मधुरा पाके कफवातविबन्धनुत् ॥ वृष्या स्वर्य्या च निःश्वासशूलकासहृदामयान् । हन्ति श्लीपदशोथार्श-आनाहोदरमारुतान् ॥ आग्नेयगुणभूष्ठिं तोयांशं परिशोषयेत् । संगृह्णन्ति मलं तत्तु ग्राहि शुण्ठ्यादयो यथा ॥ विबन्धभेदिनी या तुसा कथं ग्राहिणी भवेत् । शक्तिर्व्विबन्धभेदे स्याद्यतो न मलपातने ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “शुण्ठी तु कफवातघ्नी सस्नेहा लघुदीपनी । विपाके मधुरा वृष्या हृद्योष्णा कटुरोचनी ॥” इति राजवल्लभः ॥ शुण्ठ्यं, क्ली, शुण्ठी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शुण्डः, पुं, (शुन गतौ + अमन्तात् डः ।) मद- निर्झरः । इति हेमचन्द्रः ॥ करिकरश्च ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ३५ । ३५ । “घण्टाशुण्डान् विषाणाग्रान् क्षुरमाख्यपदा- नुगान् । शरैर्निशितधाराग्रैः शात्रवाणामशातयत् ॥”) शुण्डकः, पुं, शौण्डिकः । इति शब्दरत्नावली । युद्धवेणुः । इति शब्दमाला ॥ शुण्डरोहः, पुं, (शुण्डवत् रोहतीति । रुह + अच् ।) भूतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुस्त- कान्तरे शृङ्गरोह इति पाठः ॥ शुण्डा, स्त्री, (शुन् + ड । टाप् ।) मद्यपानगृहम् । अम्बुहस्तिनी । वेश्या । सुरा । हस्तिहस्तः । इति मेदिनी ॥ शुँड् इति भाषा ॥ नलिनी ॥ इति विश्वः ॥ कुट्टनी । इति शब्दमाला ॥ शुण्डापानं, क्ली, (शुण्डाया आपानम् ।) मद्य- पानगृहम् । तत्पर्य्यायः । मदस्थानम् । इत्य- मरः ॥ मदस्थलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शुण्डारः, पुं, (शुण्डां रातीति । रा + कः ।) शौण्डिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (ह्रस्वा शुण्डा । “कुटीशमीशु ण्डाभ्यो रः ।” ५ । ३ । ८८ । इति रः । स्वल्पशु ण्डा । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥) शुण्डालः, पुं, (शुण्डेन अलतीति । अल पर्य्याप्तौ + अच् ।) हस्ती । इति धनञ्जयः ॥ शुण्डिका, स्त्री, अलिजिह्वा । इति कोचत् ॥ शुण्डाशब्दार्थाप्येषा ॥ शुण्डिमूषिका, स्त्री, (शुण्डिनी शुण्डविशिष्टा मूषिका ।) छुच्छुन्दरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुण्डी, [न्] पुं, (श ण्डा अस्त्यस्येति । शु ण्डा + इनिः ।) शौण्डिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ हस्ती च ॥ शुण्डी, स्त्री, हस्तिशु ण्डीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शुतुद्रिः, स्त्री, शतद्रुनदी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शुतुद्रुः, स्त्री, शतद्रुनदी । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ शुद्धं, क्ली, (शुध + क्तः ।) सैन्धवम् । मरिचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मरिचपर्य्याये मृषं यद्भि- खितं तदशुहम् ॥

पृष्ठ ५/१२०

शुद्धः, त्रि, (शुध + क्तः ।) केवलम् । (यथा, मनुः । ९ । २७९ । “तडागमेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वा । तद्वापि प्रतिसंकुर्य्यात् दाप्यस्तूत्तमसाहसम् ॥”) निर्द्दोषः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४९ । ४ । “सर्व्वे च शुद्धकाञ्चनविनिर्म्मिताः श्रेयसो वृद्ध्यै ॥”) पवित्रः । इति मेदिनी ॥ (उज्ज्वलः । यथा, रघुः । १ । ४६ । “काप्यभिख्या तयोरासीत् व्रजतोः शुद्ध- वेशयोः ॥”) शुक्लः । इति धरणिः ॥ रागान्तरामिश्रित- रागः । इति संगीतशास्त्रम् ॥ * ॥ शरीरा- शुद्धताकारणं यथा, -- नारद उवाच । “मानवानां द्विजादीनां शरीरस्यापवित्रता । भवेत् केन प्रकारेण कथ्यतां तत् सदाशिव ॥ सर्व्ववेदपुराणादिशास्त्रज्ञानां द्विजन्मनाम् । जितेन्द्रियस्मृतिविदां तनोः कथय पूतताम् ॥ सदाशिव उवाच । यथा देहापवित्रत्वं विप्रादीनां यतो भवेत् । देवर्षे शृणु तत् सर्व्वं नराणामानुपूर्व्विकम् ॥ जातके मृतकेऽस्नाते जलौकोभिः क्षते तथा । अपवित्रो द्विजादीनां देहः सन्ध्यादिकर्म्मसु ॥ अपूततनुरुत्सर्गे नरो मूत्रपुरीषयोः । अस्पृश्यस्पर्शने नैव ब्रह्मयज्ञजपादिषु ॥ रक्तपाते नखशृङ्गदन्तखङ्गादिभिः क्षते । विप्रादेरशुचिः कायः शस्त्रास्त्रैः कण्टकादिभिः ॥ भुक्त्वा हस्ताननोच्छिष्टेऽपवित्रः कृतमैथुने । शयने ब्राह्मणादीनां शरीरं क्षुरकर्म्मणि ॥ ज्वरादिभिश्चतुःषष्टिरोगैर्युक्तद्विजन्मनाम् । वपुरप्रयतं पूजादानहोमजपादिषु ॥ धूमोद्गारे वमौ श्राद्धपतितान्नादिभोजनैः । तथा च रेतःस्खलने मर्त्यदेहापवित्रता ॥ अपवित्रं द्बिजादीनां वपुः स्याद्राहुदर्शने । गर्हितदानग्रहणे पतिते पातकादिभिः ॥ अशौचान्तेन शुद्धिः स्यात् जातके मृतकेऽपि च । सर्व्ववर्णाश्रमादीनां तनोः सन्ध्यादिकर्म्मसु ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे १९ अध्यायः ॥ शुद्धजङ्ग्रः, पुं, (शुद्धा जङ्घा यस्य ।) गर्दभः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पवित्रजङ्घायुक्ते, त्रि ॥ शुद्धदत्, त्रि, शुद्धा दन्ता यस्य सः । (“अग्रान्त- शुद्धशुभ्रवृषवराहेभ्यश्च ।” ५ । ४ । १४५ । इति दन्तस्य दत्रादेशः ।) शुक्लदन्तयुक्तः । यथा -- “गते तम्मिन् जलशुचिः शुद्धदद्रावणः शिखी । जंजपृकोऽक्षमालावान् धारयो मृदलावुनः ॥” इति भट्टौ । ५ । ६१ ॥ शुद्धमतिः, पुं, (शुद्धा मतिर्यस्य ।) चतुर्विशति- भृतार्हदन्तर्गतजिनविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शुद्धा मतिः ।) पवित्रबुद्धी, स्त्री । तद्वति, त्रि ॥ (यथा, द्वितोपदेशे । १ । ८० ।

“उपकारिणि विश्रब्धे शुद्धमतौ यः समाचरति पापम् । तं जनमसत्यसन्धं भगवति वसुधे कथं वहसि ॥” शुद्धमांसं, क्ली, (शुद्धं मांसं यस्य ।) मांसव्यञ्जन- विशेषः । यथा, -- “पाकपात्रे घृतं दद्यात्तैलं वा तदभावतः । तत्र हिङ्गुहरिद्राञ्च भर्ज्जयेत्तदनन्तरम् ॥ छागादेरस्थिरहितं मांसं तत् खण्डखण्डितम् धौतनिर्गालितं तस्मिन् घृते तद्भर्ज्जयेच्छनैः ॥ सिद्धयोग्यं जलं दत्त्वा लवणञ्च पचेत् ततः । सिद्धे जलेन संपिष्य वेसवारं परिक्षिपेत् ॥ द्रव्याणि वेसवारस्य नागवल्ली दलानि हि । तण्डुलाश्च लवङ्गानि मरिचानि समासतः । अनेन विधिना सिद्धं शुद्धमांसमिति स्मृतम् ॥ शुद्धमांसं परं वृष्यं वल्यं रुच्यञ्च बृंहणम् । त्रिदोषशमनं श्रेष्ठं दोपणं धातुवर्द्धनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शुद्धवल्लिका, स्त्री, (शुद्धा वल्लिका लता ।) गुडूचौ इति शब्दचन्द्रिका ॥ पवित्रलता च ॥ शुद्धान्तः, पुं, शुद्धः अन्तो यस्य । शुद्धा रक्षकाः अन्ते यस्य इति वा ।) अन्तःपुरम् । (यथा, कुमारे । ६ । ५२ । “विधिप्रयुक्तसत्कारैः स्वयं मार्गस्य दर्शकः । स तैराक्रमयामास शुद्धान्तं शुद्धकर्म्मभिः ॥”) नृपस्यासर्व्वगोचरकक्षान्तरम् । इत्यमरमेदिन्यौ राजयोषित् । इत्यजयः ॥ (यथा, नैषधे । ३ । ९३ । “शुद्धान्तसंभोगनितान्ततुष्टे न नैषधे कार्य्यमिदं निगाद्यम् । अपां हि तृप्ताय न वारिधारा स्वादुः सुगन्धिः स्वदते तुषारा ॥”) अशौचान्तः । इति धरणिः । शुद्धान्तपालकः, पुं, (शुद्धान्तं पालयतीति । पालि + ण्वुल् ।) अन्तःपुररक्षकः । तत्पर्य्यायः । गृहदौवारिकः २ कक्षारक्षकः ३ रात्रि- हिण्डकः ४ । इति शब्दमाला ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “वृद्धः कुलोद्गतः सूक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तपुराध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ शुद्धान्ता, स्त्री, (शुद्धान्तः आश्रयत्वेनास्त्यस्या- इति अच् । टाप् ।) राज्ञो । यथा, -- “शुद्धान्तश्च विशुद्धान्ते शुद्धान्ता राजयोषितः ॥” इति धरणिः ॥ शुद्धापह्नुतिः, स्त्री, (शुद्धा अपह्नुतिः ।) अल- ङ्कारविशेषः । यथा, -- “शुद्धापह्नुतिरन्यस्यारोपार्थो धर्म्मनिह्नवः । नायं सुधांशुः किं तर्हि व्योमगङ्गासरोरुहम् ॥” इति चन्द्रालोकः ॥ शुद्धिः, स्त्री, (शुथ + क्तिन् ।) दुर्गा । यथा, -- “स्मरणाच्चिन्तनाद्वापि शोध्यते स हि पातकात् तेन शु द्धिः समाख्याता देवी रुद्रतनौ स्थिता ॥” इति देवीपुराणे देवीनिरुक्ताध्यायः ४५ ॥

मार्ज्जना । इति जटाधरः ॥ वैदिककर्म्मार्हत्व- प्रयोजकसंस्कारविशेषः । यथा । शुद्ध्यशुद्ध्योः संस्काररूपत्वेन एकपुरुषस्यैकदोभयस्थितिर्घटते अशु द्धेर्भावरूपत्वे शुद्धे स्तदभावरूपत्वे नैतत् विरोधात् । अतएव शङ्खः । “ततः श्राद्धमशु द्धौ तु कुर्य्यादेकादशे तथा । कर्त्तुस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः ॥” अशुद्धौ चतुर्थाहादौ । कथमशुद्धौ श्राद्धं कालाशौचस्याधिकारिविशेषणत्वादत आह- कर्त्तुस्तात्कालिकीति । श्राद्धविधानाक्षेपात्त- न्मात्रनिष्ठा शुद्धिः कल्प्यते । स पुनरशुद्ध एव कर्म्मान्तर एव । इति श्राद्धविवेकः ॥ एवं शुद्धे- र्भावरूपत्वे अशौचस्य तदभावरूपत्वे विरोधः । तथात्वे अशौचसङ्करोऽपि न स्यात् । एकस्मिन् शु द्ध्यभावरूपे अशौचे सत्यपरस्य तद्रूपस्य तदानीं तत्पुरुषीयशु द्धिरूपप्रतियोग्यन्तरा- भावादनुत्पत्तेः । तस्मात् शुद्ध्यशु द्ध्योर्भावरूप- त्वम् । इति शुद्धितत्वम् ॥ * ॥ अथाशौचिशुद्धिः । “अघवृद्धिमदाशौचमूर्द्ध्वञ्चेत्तेन शुध्यति । अथ चेत् पञ्चमीं रात्रिमतीत्य परतो भवेत् । अघवृद्धिमदाशौचं तदा पूर्व्वेण शुध्यति ॥” अघवृद्धिमत्तन्तु । सपिण्डजननाशौचापेक्षया स्वपुत्त्रजननाशौचस्य सपिण्डमरणाशौचापेक्षया पितृमातृमर्तृमरणाशौचस्य । * । “जाते पुत्त्रे पितुः स्नानं सचेलन्तु विधीयते । माता शुध्येद्दशाहेन स्नानात्तु स्पर्शनं पितुः ॥” शुध्येत् स्पर्शमात्रे उत्तरवाक्ये तथा दर्शनात् । * । जननाशौचमध्ये तु यद्यपरं जननं स्यात् तदा पूर्व्वाशौचव्यपगमे शुद्धिः रात्रिशेषे दिनद्वयेन प्रभाते दिनत्रयेण मरणाशौचमध्ये ज्ञातिमरणे ऽप्येवमिति ॥ * ॥ “यस्य यस्य तु वर्णस्य यद्यत् स्यात् पश्चिमं त्वहः । स तत्र वस्त्रशु द्धिञ्च गृहशुद्धिं करोत्यपि ॥ समाप्य दशमं पिण्डं यथाशास्त्रमुदाहृतम् । ग्रामाद्बहिस्ततो गत्वा प्रेतस्पृष्टे च वाससी ॥ अन्त्यानामाश्रितानाञ्च त्यक्त्वा स्नानं करोत्यपि । श्मश्रुलोमनखानाञ्च यत्त्याज्यं तज्जहात्यपि ॥ गौरसर्षपकल्केन तिलतैलेन संयुतः । शिरः स्नानं ततः कृत्वा तोयेनाचम्य वाग्यतः ॥ वासोयुगं नवं शु भ्रमव्रणं शुद्धमेव च । गृहीत्वा गां सुवर्णञ्च मङ्गलानि शुभानि च ॥ स्पृष्ट्वा संकीर्त्तयित्वा तु पश्चात् शुद्धो भवेन्नरः ॥” गृहशुद्धिः प्राक्तनपाकभाण्डपरित्याग उपलेपा- दिना । त्याज्यं त्यागार्हम् । “अघाहःसु निवृत्तेषु सुस्नाताः कृतमङ्गलाः । आशुच्याद्विप्रमुच्येत ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य च स्वल्पाशौचस्य मध्ये तु दीर्घाशौचं भवेद्यदि । न तु पूर्व्वेण शुद्धिः स्यात् स्वकालेनैव शुध्यति ममानं लघु चाशौचं पूर्व्वेणैव विशु ध्यति । यदि स्यात् सूतके सूतिर्मृ तके च मृतिर्भवेत् ॥ शेषेणैव भवेच्छुद्धिरहःशेषे द्विरात्रकम् ।

पृष्ठ ५/१२१

मरणोत्पत्तियोगे तु मरणाच्छुद्धिरिष्यते ॥ * ॥ अर्व्वाक् षण्मासतः स्त्रीणां यदि स्यात् गर्भ- संस्रवः । तदा माससमैस्तासां दिवसैः शुद्धिरिष्यिते ॥ गर्भश्रुत्यां यथामासमचिरे तूत्तमे त्र्यहः । राजन्ये तु चतूरात्रं वैश्ये पञ्चाहमेव च ॥ अष्टाहेन तु शूद्रस्य शुद्धिरेषा प्रकीर्त्तिता । रात्रिभिर्मासतुल्याभिर्गर्भस्रावे विशुध्यति ॥ रजस्युपरते साध्वी स्नानेन स्त्री रजस्वला । शुद्धा भर्त्तुश्चतुर्थेऽह्नि अशुद्धा दैवपैत्रयोः । दैवे कर्म्मणि पैत्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुध्यति ॥ * ॥ दत्ता नारी पितुर्गेहे सूयते म्रियतेऽथवा । स्वमशौचं चरेत् सम्यक् पृथक्स्थानव्यवस्थिता ॥ तद्बन्धुवर्गस्त्वेकेन शुध्येत्तु जनकस्त्रिभिः । यस्तैः सहासनं कुर्य्यात् शयनादीनि चैव हि । बान्धवो वा परो वापि स दशाहेन शुध्यति ॥ स्त्रीणामसंस्कृतानान्तु त्र्यहात् शुध्यन्ति बान्धवाः । यथोक्तेनैव कल्पेन शुध्यन्ति हि सनाभयः ॥ * ॥ षण्मासाभ्यन्तरे शूद्रे मृते बाले त्र्यहं विदुः । अनतीते द्विवर्षे वै मृते शुध्येत्तु पञ्चभिः ॥ बालस्त्वन्तर्दशाहे तु प्रेतत्वं यदि गच्छति । सद्य एव विशुद्धिः स्यान्नाशौचं नैव सूतकम् ॥ नृणामकृतचूडानामशुद्धिर्नैशिकी स्मृता । निवृतचूडकानान्तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥ * ॥ दशाहेन सपिण्डास्तु शुध्यन्ति प्रेतसूतके । त्रिरात्रेण सकुख्यास्तु स्नात्वा शुध्यन्ति गोत्रजाः ॥ शुध्ये द्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः । वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति ॥ दशमेऽहनि शूद्रस्य कार्य्यं संस्पर्शनं बुधैः । मासेनैव विशुद्धिः स्यात् सूतके मृतकेऽपि वा ॥ संस्थिते पक्षिणीं रात्रिं दौहित्रे भगिनीसुते । संस्कृते तु त्रिरात्रं स्यादिति धर्म्मो व्यवस्थितः ॥ पित्रोरुपरमे स्त्रीणामूढानान्तु कथं भवेत् । त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यादित्याह भगवान् शिवः ॥ यदा भोजनकाले तु अशुचिर्भवति द्विजः । भूमौ निःक्षिप्य तद्ग्रासं स्नात्वा चैव विशु- ध्यति ॥ * ॥ चिकित्सकौ यत् कुरुते तदन्येन न शक्यते । तस्मात् चिकित्सकस्पर्शे शुद्धो भवति नित्यशः ॥ गर्भिणी सूतिका नक्तं कुमारी च रजस्वला । यदाशुद्धा तदान्येन कारयेत् क्रियते सदा ॥ * ॥ प्रेतीभूतं द्विजं विप्रो योऽनुगच्छति कामतः । स्नात्वा सचेलं स्पृष्ट्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति । एकाहात् क्षत्त्रिये शुद्धिर्वैश्ये च स्याद्द्व्यहेन तु । शूद्रे दिनत्रयं प्रोक्तं प्राणायामशतं पुनः ॥ * ॥ नारं स्पृष्ट्वास्थि सस्नेहं स्नात्वा विप्रो विशुध्यति । आचम्यैव तु निस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य वा ॥ असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् । विशुध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान् ॥ यद्यन्नमत्ति तेषान्तु स दशाहेन शुध्यति ।

अनदन्नन्नमह्नैव न चेत्तस्मिन् गृहे वसेत् ॥ * ॥ अस्थिसञ्चयनादर्व्वाक् यदि विप्रोऽश्रु पातयेत् । मृते शूद्रे गृहं गत्वा त्रिरात्रेण विशुध्यति ॥ अस्थिसञ्चयनादूर्द्धं यावन्मासं द्विजातयः । दिवसेनैव शुद्धिः स्याद्वाससां क्षालनेन च ॥ * ॥ स्वजातेर्दिवसेनैव त्र्यहात् क्षत्रियवैश्ययोः । स्पर्शं विनानुगमने शूद्रो नक्तेन शुध्यति ॥ * ॥ अजा गावो महिष्यश्च ब्राह्मणी च प्रसूतिका । दशरात्रेण शुध्यन्ति भूमिष्ठञ्च नवोदकम् ॥ * ॥ उदक्या सूतिका वापि अन्त्यजं संस्पृशेद्यदि । त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यादिति शातातपोऽब्र- वीत् ॥ * नवखातजलं गावो महिष्यश्छागयोनयः । शु ध्यन्ति दिवसैरेव दशभिर्नात्र संशयः ॥ काले नवोदकं शुद्धं न पातव्यन्तु तत्त्र्यहम् ॥” * ॥ अथ द्रव्यशुद्धिः । ब्राह्मे । “सुवर्णरूप्यशङ्खाश्मशु क्तिरत्नमयानि च । कांसायस्ताम्ररैत्यानि त्रपुसीसमयानि च ॥ निर्लेपानि विशु ध्यन्ति केवलेन जलेन तु । शुद्रोच्छिष्टानि शुध्यन्ति त्रिधाक्षाराम्ल- वारिभिः ॥ सूतिकाशवविण्मूत्ररजस्वलाहतानि च । प्रक्षेप्तव्यानि तानग्नौ यच्च यावत् सहेदपि ॥” रैत्यं पित्तलम् । त्रपु रङ्गम् । यत्पात्रं यावत् । कालमग्निं सहेत तत् पात्रं प्रक्षालनान्तरं । तावत्तापनीयमित्यर्थः ॥ * ॥ बृहस्पतिः । “अम्भसा हेमरत्नायः कांस्यं शुध्येत भस्मना । अम्लैस्ताम्रञ्च रैत्यञ्च पुनःपाकेन मृण्मयम् ॥” राजधर्म्मे । “पज्जलोच्छिष्टकांस्यं यत् गवाघ्रातमथापि वा । गण्डूषोच्छिष्टममि च विशुध्येद्दशभिस्तु तत् ॥” दशभिर्दिनैरिति शेषः । तथा च । “कांस्ये न धावयेत् पादौ यत्र स्यादपि भोजन- मिति ।” यत्र पात्रान्तरे भोजनं तत्र श्रुतस्यैव तस्य साहचर्य्यात् कांस्यवच्छुद्धिः ॥ * ॥ बौधायनः । “भिन्नकांस्ये त योऽश्नीयात् नद्यां स्नात्वा जपेद्दिजः । गायत्त्र्यष्टसहस्रन्तु एकभक्तस्ततः शुचिः ॥” देवलः । ताम्ररजतसुवर्णाश्मस्फटिकानां भिन्न- मभिन्नम् । इति भिन्नत्वेऽपि न दोष इत्यर्थः ॥ * ॥ विष्णुः । शारीरैर्मलैः सुराभिर्मद्यैर्व्वा यदुपहतं तदत्यन्तोपहतं सर्व्वं लौहभाण्डमग्नौ प्रतप्तं शध्ये त । मणिमयमश्ममयमब्जमयञ्च सप्तरात्रं महीखननेन शृङ्गदन्तास्थिमयञ्च तक्षणेन दारु मयं मृण्मयं जह्यादिति । लौहपद सुवर्णाद्य- ष्टकपरम् ॥ * ॥ मनुः । “त्रीणिदेवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन् अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते ॥” अदृष्टमुपघातशङ्कादिभिरज्ञातम् । अज्ञातञ्च सदा शुचि इति याज्ञवल्क्यैकवाक्यत्वात् । वाचेति उपघातशङ्कायां पवित्रं भवत्विति

ब्राह्मणैर्यद्वाचा प्रशस्यते इति शूलपाणिमहा- महोपाध्यायकुल्लूकभट्टौ ॥ * ॥ शातातपः । “गोकुले कन्दुशालायां तैलयन्त्रेक्षुयन्त्रयोः । अमीमांस्यानि शौचानि स्त्रीषु वालातुरेषु च ॥” मनुः । “मक्षिका विप्रुषश्छाया गौरश्वः सूर्य्यरश्मयः । रजो भूर्व्वायुरग्निश्च स्पर्शे मेध्यानि निर्दिशेत् ॥” बौधायनः । “अदुष्टाः सन्तताधारा वातोद्धूताश्च रेणवः । आकराः शुचयः सर्व्वे वर्जयित्वा सुराकरम् ॥” शङ्खलिखितौ । आकरद्रव्याणि प्रोक्षितानि शुचीनि ॥ * ॥ यमः । “आममांसं घृतं क्षौद्रं स्नेहाश्च फलसम्भवाः । म्लेच्छभाण्डस्थिता दुष्टा निष्क्रान्ताः शुचयः स्मृताः ॥” विष्णुधर्म्भोत्तरे । “मुखवर्जञ्च गौः शुद्धा मार्ज्जारश्चक्रमे शुचिः । पुष्पाणाञ्च फलानाञ्च प्रोक्षणात् शुद्धिरिष्यते ॥” अत्रिः । “मक्षिका सन्तताधारा भूमिस्तोयं हुताशनः । मार्ज्जारश्चापि दर्व्वी च मारुतश्च सदा शुचिः ॥” बौधायनः । अनेकोद्वाह्ये दारुशिले भूमिसमे इष्टकाश्च सङ्कीर्णीभूताः इति । सङ्कीर्णीभूताः परस्परसम्बद्धाः ॥ * ॥ विष्णुः । प्रोक्षणेन पुस्तकं इति ॥ * ॥ शातातपः । “तापनं घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च । तन्मात्रमुद्धृतं शुध्येत् कठिनन्तु पयो दधि । अविलीनं तथा सर्पिर्व्विलीनं श्रपणेन तु ॥” अविलीनं कठिनम् ॥ * ॥ मनुः । “द्रव्याणाञ्चैव सर्व्वेषां शुद्धिरुत्प्लवनं स्मृतम् । प्रोक्षणं संहतानाञ्च द्वारवाणाञ्च तक्षणम् ॥” इदन्तूच्छिष्टाद्यल्पदोषे । उत्प्लवनं वस्त्रान्तर- निर्व्वापणेन कीटाद्यपनयनम् ॥ * ॥ शातातपः । “क्लीवाभिशप्तपतितैः सूतिकोदक्यनास्तिकैः । दृष्टं वा स्यात् यदन्नन्तु तस्य निष्कृ तिरुच्यते ॥ अभ्युक्ष्य किञ्चिदुद्धृत्य भुञ्जीताप्यविशङ्कितः ॥ * ॥ देवलः । “चाण्डालेन शुना वापि दृष्टं हविरयज्ञियम् । विडालादिभिरुच्छिष्टं दुष्टमन्नं विवर्जयेत् ॥” अन्यत्र हिरण्योदकस्पर्शादिति ॥ * ॥ मनुः । “अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् । प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौचं विधीयते ॥” शुद्धिरित्यनुवृत्तौ विष्णुः । गुडानामिक्षुविका- राणां प्रभूतानां वाय्वग्निदानेन सर्व्वलवणाना- ञ्चेति ॥ * ॥ अङ्गिराः । “यथा यतस्ततो ह्यापः शुद्धिं यान्ति नदीं गताः शूद्राद्विप्रगृहेष्वन्नं प्रविष्टन्तु सदा शुचि ॥” प्रविष्टं स्वत्वापादकप्रतिग्राहादिनेति शेषः ॥ “सकुणपं सकर्द्दमं तेभ्यस्तोयमपास्य तत् । प्रक्षिपेत् पञ्चगव्यञ्च समन्त्रं सर्व्वशु द्धिकृत् ॥ अपास्य कुणपं तेभ्यो बहुतोयेभ्य एष वा ।

पृष्ठ ५/१२२

शतं षष्ट्यथवा त्रिंशत् तोयकुम्भान् समुद्धरेत् ॥ पञ्चनव्यं ततस्तेषु प्रक्षिपेन्मन्त्रपूर्व्वकम् ॥” शतादि अल्पत्वाद्यपेक्षया अत्यल्पस्य सर्व्वो- द्धारणाभिधानात् ॥ * ॥ बृहन्मनुः । “श्वशूद्रपतिताश्चान्त्या मृताश्चे द्विजमन्दिरे । शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं यथा ॥ दशरात्राच्छुनि प्रेते मासात् शूद्रे भवेच्छुचिः । द्वाभ्यान्तु पतिते गेहे अन्त्ये मासचतुष्टायात् । अन्यन्त्ये वर्जयेद्गेहमित्येवं मनुरव्रवीत् ॥” यमः । “द्विजस्व मरणे वेश्म विशुध्यति दिनत्रयात् । दिनैकेन बहिर्भुमिरग्निक्षेपणलेपनैः ॥” * ॥ यथोक्तकालानन्तरं कर्त्तव्यमाह सम्बर्त्तः । “गृहशुद्धिं प्रवक्ष्यामि अन्तःस्थशवदूषिते । प्रोत्सृज्य मृण्मयं पात्रं सिद्धमन्नं तथैव च ॥ गृहादपास्य तत् सर्व्वं गोमयेनानुलेपयेत् । गोमयेनानुलिप्याथ छागेनाघ्रापयेद्बुधः ॥ व्राह्मणैर्म्मन्त्रपूतैश्च हिरण्यकुशवारिभिः । सर्व्वमभ्यु क्षयेद्वेश्म ततः शुध्यत्यसंशयः ॥” मन्त्रानादेशे गायत्त्री ॥ * ॥ देवलः । “पञ्चधा वा चतुर्धा वा भूरमेध्या विशुध्यति । दुष्टा द्विधा त्रिधा वापि शुध्यते मलिनैकधा ॥ दहनं खननं भूमेरुपलेपनवापने । पर्जन्यवर्षणञ्चापि शौचं पञ्चविधं स्मृतम् ॥ प्रसूते गर्भिणी यत्र म्रियते यत्र मानुषः । चाण्डालैरुषितं यत्र यत्र विन्यस्यते शवः ॥ विण्मुत्रोपहतं यच्च कुणपो यत्र दृश्यते । एवं कश्मलभूयिष्ठा भूरमेध्यातिकथ्यते ॥ कृमिकीटपदक्षेपर्दूषिता यत्र मेदिनी । त्रप्सया कर्षणैः क्षिप्ता वान्तैर्व्वा दुष्टतां व्रजेत् ॥ नखदन्ततनूजत्वक्तुषपांशुरजोमलैः । भस्मपङ्कतृणैर्व्वापि प्रच्छन्ना मलिना भवेत् ॥” वापनं मृदन्तरेण पूरणम् । त्रप्सा घनीभूत- श्लेष्मादि । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ अपिच । याज्ञवल्क्य उवाच । “द्रव्यशुद्धिं प्रवक्ष्यामि तान्निबोधत सत्तमाः । सौवर्णराजताब्जानां शाकवज्रादिचर्म्मणाम् ॥ पात्राणां चमसानाञ्च वारिणा शुद्धिरिष्यते । उष्णवार्भिः श्रुक्श्रुवयोर्धान्यादेः प्रोक्षणेन च ॥ तक्षणात् दारुशृङ्गादेर्यज्ञपात्रस्य मार्जनात् । सोष्णैरुदकगोमूत्रैः शुध्यत्याविककैशिकम् ॥ भैक्षं योषिन्मु खं पुण्यं पुनः पाकान्महीमयम् । गोघ्राते च तथा केशमक्षिकाकीटदूषिते । भस्मक्षेपाद्विशुद्धिः स्याद्विशुद्धिर्मार्जनादिना ॥ त्रपुसीसकताम्राणां क्षाराम्लोदकवारिभिः । भस्माद्भिर्लोहकांस्यानामज्ञातञ्च सदा शुचि ॥ अमेध्याक्तस्य मृत्तोयैर्गन्धलेपापकर्षणात् । शुचि गोतृप्तिदं तोयं प्रकृतिस्थं महीगतम् ॥ तथा मांसं श्वचाण्डालक्रव्यदादिनिपातितम् । रश्मिरग्नी रजश्छाया गौरश्वो वसुधानिलः ॥ अश्वाजविप्र षो मेध्यास्तथा चामलबिन्दवः । स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्ता रथ्योपसर्पणे ॥

आचान्तः पुनराचामेत् वासो व्युत्परिधायच । क्षुते निष्ठीविते स्वापे परिधानेऽश्रुपातने ॥ पञ्चस्वेतेषु नाचामेत् दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् । तिष्ठन्त्यग्न्यादयो देवा विप्रकर्णे तु दक्षिणे ॥” इति गारुडे ९७ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “मणिवस्त्रप्रबालानां तद्वन्मुक्ताफलस्य च । शैलदारुमयानाञ्च तृणगुल्मौषधस्य च ॥ शाकधान्याजिनानाञ्च संहतानाञ्च वाससाम् । वल्कलानामशेषाणामम्बुना शुद्धिरिष्यते ॥ सस्नेहानामथोष्णेन तिलकल्केन शोधनम् । कार्पासिकानां वस्त्राणां शुद्धिः स्यात् सह भस्मना ॥ नागदन्तास्थिशृङ्गाणां तक्षणाच्छुद्धिरिष्यते । पुनःपाकेन भाण्डानां मृण्मयानाञ्च शुद्धता ॥ शुद्धं भक्षं कारुहस्तः पण्यं योषिन्मु कं तथा । रथ्यागतमविज्ञातं दासवर्गेण यत् कृतम् ॥ वाक्यशस्तं चिरानीतमनेकान्तरितं लघु । चेष्टितं बालवृद्धानां बालस्य तु मुखं शुचि ॥ म्ले च्छानामपि गोशालास्तनन्धयसुताः स्त्रियः वाग्विप्रुषो द्विजेन्द्राणां पाठे वागम्बुबिन्दवः ॥ भूमिर्विशुध्यते खातदाहगोक्रमसेचनैः । लेपादुल्ले खनात् सेकात् वेश्मसम्मार्ज्जनाज्जलात् केशकीटावपन्नेऽन्ने गोघ्राते मक्षिकान्विते । मृद्वारिभस्मक्षाराणि प्रक्षेप्तव्यानि शुद्धये ॥ उडम्बराणाञ्चाम्लेन क्षारेण त्रपुसीसयोः । कांस्यानां भस्मना शुद्धिस्तोयाच्छुद्धिर्द्रवस्य च ॥ अमेध्याक्तस्य मृत्तोयैर्गन्धापहरणेन च । अन्येषामपि तद्द्रव्यैः शुद्धिर्गन्धावहारतः ॥ मातुः प्रसवने वत्सः शकुनिः फलपातने । गर्द्दभो भारहारित्वे श्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥ रथ्याकर्द्द मतोयानि नावः पथि तृणानि च । मारुतेनैव शुध्यन्ति पक्वेष्टरचितानि च ॥ शृतं द्रोणाढकस्यान्तममेध्याभिप्लु तं भवेत् । अग्रमुद्धृत्य सन्त्याज्यं शेषस्य प्रोक्षणं स्मृतम् ॥ उपवासं त्रिरात्रं वा दूषितान्नस्य भोजने । अज्ञाते ज्ञातपूर्व्वे च नैव शुद्धिर्व्विधीयते ॥ उदक्याश्वाननग्नांश्च सूतिकान्त्यावशायिनः । स्पृष्ट्वा स्नायीत शौचार्थं तथैव मृतहारिणः ॥ सस्ने हमस्थि संस्पृश्य सवासाः स्नानमाचरेत् । आचम्यैव तु निःस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य च ॥” इति वामनपुराणे १४ अध्यायः ॥ अन्यत् मार्कण्डेयपुराणे सदाचाराध्याये द्रष्ट- व्यम् ॥ जलशुद्धिर्यथा, -- “गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति । नर्म्मदे सिन्धुकावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ॥” भूतशुद्धिस्तु तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ आसन- शुद्धिर्यथा । “एते गन्धपुष्पे आधारशक्तिकमला- सनाय नमः । आसनमन्त्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः सुतलं छन्दः कूर्म्मो देवता आसनपरिग्रहे विनियोगः । पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता

त्वञ्च धारय मां नित्यं पवित्रं कुरु चासनम् ॥” मण्डपशुद्धिर्यथा, -- “पञ्चगव्येन मूलेन मण्डपं परिशोधयेत् ॥” गौतमीये । “शञ्चगव्येन तद्गेहं मण्डलञ्च विशोधयेत् ॥” पञ्चगव्यप्रमाणन्तु तत्रैव । “पलमात्रं दुग्धभागं गोमूत्रं तावदिष्यते । घृतञ्च पलमात्रं स्यात् गोमयं तोलकद्वयम् ॥ दधि प्रसृतिमात्रं स्यात् पञ्चगव्यमिदं स्मृतम् । अथवा पञ्चगव्यानां समानो भाग इष्यते ॥ मूलमन्त्रेण संमन्त्र्य तेनैव परिशोधयेत् । तेन सर्व्वविशुद्धिः स्यात् सर्व्वपापनिकृन्तनम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ ग्रहशुद्धिर्गोचरशब्दे द्रष्टव्या ॥ शुद्ध्वोदनसुतः, पुं, (शुद्धोदनस्य सुतः ।) बुद्धभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुध, ऌ य औ शौचे । इति कविकल्पद्रुमः । (दिवा० पर०-अक०-अनिट् ।) ऌ, अशुधत् । य, शुध्यति लोकः स्नानात् । औ, शोद्धा । रजसा शुध्यते नारीत्यत्र शुध्यतीति क्विपि शुधं करोतीति ञौ कर्म्मणि यकि रूपम् । इति दुर्गादासः ॥ शुन, श गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) श, शुननि । शोनिता । इति दुर्गादासः ॥ शुनः, पुं, (शुनति सदा इतस्ततो गच्छतीति । शुन + कः ।) कुक्कुरः । यथा, -- “कुक्कु रस्तु शुनिः श्वानः कपिलो मण्डलः शुनः ॥” इत्यमरटीकायां भरतधृतवाचस्पतिः ॥ (शुनति क्षिप्रं गच्छतीति । कः । वायुः । इति निघण्टु टीकायां देवराजयज्वा ॥ ५ । ३ । ३४ । क्ली, सुखम् । इति ऋग्वेदभाष्ये सायणः । ४ । ५७ । ९ ॥) शुनःशेफः, पुं, मुनिविशेषः । स तु ऋचीकमुनि- पुत्त्रः । अम्बरीषेण यज्ञार्थं क्रीतः विश्वामित्रेण रक्षितश्च । इति रामायणे वाल्मीकीये बाल- काण्डे ६१ सर्गः ॥ (वरुणशापात् जलोदररोग- पीडितो हरिश्चन्द्रः अजीगर्त्तपुत्त्रं शुनःशेफं पशुं विधाय वरुणतुष्ट्यर्थं यज्ञमारब्धवान् । करुणा- र्द्रचित्तो शिश्वामित्रस्तु तमतीवव्याकुलमव- लोक्य मोचयामास । ततः प्रभृति शुनःशेफोऽयं विश्वामित्रस्य पुत्त्र इति प्रसिद्ध्वोऽभूत् । एतद्वृ- त्तान्तस्तु देवीभागवते ७ स्कन्धे १६ अध्याय- मारभ्य द्रष्टव्यः ॥ कुक्कु रशिश्ने, क्ली ॥ शुनकः, पुं, (शुनति इतस्ततो गच्छतीति । शुन गतौ + “क्वुन् शिल्पिसज्ञयोरपूर्व्व स्यापि ।” उणा० २ । ३२ । इति क्वुन् । कुक्कुरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १२७ । १६ । “भिन्नभाण्डञ्च खट्वाञ्च कुक्कुटं शुनकं तथा । अप्रशस्तानि सर्व्वाणि यश्च वृक्षो गृहेरुहः ॥” ऋषिविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ४ । १० ।

पृष्ठ ५/१२३

“असितो देवलः सत्यः शर्पमाली महाशिराः । अर्कावसुः सुमित्रश्चमैत्रेयः शुनको बलिः ॥”) शुनकचञ्चुका, स्त्री, (शुनकस्य चञ्चरिव । इवार्थे कन् ।) क्षुद्रचञ्चुक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुनकचिल्ली, स्त्री, (शुनकप्रिया चिल्ली ।) शाक- विशेषः । तत्पर्य्यायः । श्वचिल्ली २ श्वानचिल्लिका ३ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । कण्डूव्रणनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः । शुनाशीरः, पुं, (शुनाशीरौ वायुसूर्य्ये अस्य स्त इति । अर्श-आदित्वादच् ।) इन्द्रः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ शुनासीरः, पुं, (शुनासीरौ वायुसूर्य्ये अस्य स्त इति । शुन । सीर + अर्शआद्यच् ।) इन्द्रः । यथा, -- “शुनाशीरो द्वितालव्यः शुनासीरो द्विदन्त्यकः तालव्यादिर्दन्त्थमध्यः शुनासीरश्च दृश्यते ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, तैत्तिरीयसंहितायाम् । १ । ८ । ७ । १ । “इन्द्राय शुनासीराय पुरोडाशमिति ॥” * ॥ वायुसूर्य्यौ । इति निघण्टुः । ५ । ३ ॥ “शु-शब्दार्थ- विशिष्टात् शुन गतौ इत्यस्मात् इगुपधलक्षणः कः । क्षिप्रं गच्छत्यन्तरिक्षमिति शुनो वायुः यद्वा, शु-शब्दोपपदान्नयतेर्गतिकर्मणः अन्ये- ष्वपि दृश्यते इति डः । भाष्ये तु शु एतदर्थतो निर्वचनं प्रायेण । सर्त्तेः ‘डिण्डीरवानीरगभीर गम्भोर-कुम्भीर-शीरकाश्मीरजम्बीरकीरतीरा- दयः’ इति ईरन्-प्रत्ययष्टिलोपश्च निपात्यते । सदा सरणात् सीर आदित्यः । शुनञ्च सीरञ्च देवताद्वन्द्वे च इत्यङ् ।” इति तट्टीकायां देव- राजयज्वा ॥ * ॥ इन्द्रवायू । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५७ । ९ । “शुनासीरा शुनमस्मासु धत्तम् ॥”) “हे शुनासीरा इन्द्रवाय्वादित्यौ वा ।” इति । तद्भाष्ये सायणः ) शुनिः, पुं, (शुनति क्षिप्रं गच्छतीति । शुन गतौ + “इगुपधात् कित् ।” उणा० ४ । ११९ । इति इन् । स च कित् ।) कुक्कुरः । इति हेमचन्द्रः शुनी, स्त्री, (श्वन् + गौरादित्वात् ङीष् ।) कुक्कुरी । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ९ । १८ । ११ । “अहो निरीक्ष्यतामस्या दास्याः कर्म्म ह्यसाम्प्रतम् । अस्मद्धार्य्यं धृतवती शुनीव हविरद्धरे ॥”) कुष्माण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुनीरः, पुं, कुक्कुरीसमूहः । इति त्रिकाण्डशेषः शुन्ध, क शुद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् । क, श्रुन्धयति । अयमात्मने पदीत्येके । इति दुर्गादासः ॥ शुन्ध, ञ शुद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-अक०-सक० च-सेट् ।) शुद्धिरिह शुद्धी- भावः शुद्धीकरणञ्च । ञ, शुन्धति शुन्धते जलेन लोकः । यो गां शुन्धति सत्येनेति हलायुधः । नां वाचम् । इति दुर्गादासः ॥

शुन्ध्युः, पुं, (शुन्ध शुद्ध्वौ + “यजिमनिशुन्धिदसि- जनिभ्यो युच् ।” उणा० ३ । २० । इति युच् ।) अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ (आदित्यः । पक्षि- विशेषः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १२४ । ४ । “उपो अदर्शि शुन्ध्युवो न वक्षः ॥” “शुन्ध्यु रादित्यः सर्व्वेषां शोधकत्वात् *** यद्वा- शुन्ध्य रिति जलचरः श्वेतवर्णः पक्षिविशेषः ।” इति तद्भाष्ये मायणः ॥) शुन्भ, श दीप्तिहिंसनयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-अक०-हिंसने सक०-सेट् ।) श, शुभति शुम्भति । शुशोभ शुशुम्भ । इति दुर्गा- दासः ॥ शुन्यं, क्ली, शुनीसमूहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रिक्ते, त्रि । इति जटाधरः ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे ३ परिच्छेदे । “शुन्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चित् शनै- र्निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्बर्ण्य पत्यु- र्मुखम् ॥” शुने हितम् । श्वन् + “उगवादिभ्यो यत् ।” ५ । १ । २ । इति यत् । “शुनः सम्प्रसारणं वा च दीर्घत्वम् ।” इत्युक्त्या सम्प्रसारणम् ॥) शुभ, प श दीप्तिहिंसनयोः । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदा०-पर०-अक०-हिंसने सक०-सेट् । प श, शुम्भति शुशोभ । प्राञ्चस्तु ह्वादौ च शुभ शुन्भ भासनहिंसनयोरिति पठन्ति । इति दुर्गादासः ॥ शुभ, ऌ ङ दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऌ, अशुभत् । ङ, शोभते । न शोभति सभामध्ये इति गणकृता- नित्यत्वादिति रमानाथः । वस्तुतस्तु शोभते शोभः पचादित्वादन् । ततः शोभ इवाचरतीति क्वौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ शुभं, क्ली, (शोभते इति । शुभ दीप्तौ + कः ।) मङ्गलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १२४ । ११२ । “अहो मूर्खोऽयमशुभं शुभमित्यभिनन्दति ॥” पद्मकाष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (उदकम् । इति निघण्टुः । १ । १२ ॥ शुभपर्य्याये शुम- मित्यव्ययमप्यस्ति । इति काशिका । ५ । २ । १४० ॥) शुभः, पुं, (शोभते इति । शुभ + कः ।) विष्कु- म्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतत्रयोविंशयोगः । तत्र जातफलम् । यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “शुभप्रसूतः शुभकृन्नराणां शुभोदयेष्टो विदुषां समाजे । करोति नित्यं शुभकर्म्म धीमान् शोभाधिकः शोभनवेशधारी ॥” शुभः, त्रि, (शुभमस्यास्तीति । अर्शआद्यच् ।) क्षेमशाली । (यथा, मनुः । ८ । २९७ । “पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मगपक्षिषु ॥”) खसञ्चारिपुरम् । इति मेदिनी । भे, ८ ॥

शुभंयुः, त्रि, (शुभमस्यास्तीति । शुभम् + “अहं- शुभमोर्युस् ।” ५ । २ । १४० । इति युस् ।) मङ्गलान्वितः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ८ । ६ । “अधिकं शुशुभे शुभंयुना द्वितयेन द्वयमेव सङ्गतम् ॥”) शुभगन्धकं, क्ली, (शुभो गन्धो यस्य ।) वोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मङ्गलगन्धयुक्ते, त्रि ॥ शुभग्रहः, पुं, (शुभः ग्रहः ।) सौम्यग्रहः । स तु गुरुः शुक्रः पापायुतबुधः अर्द्धाधिकचन्द्रश्च । यथा, -- “अर्द्धो नेन्दुः कुजो राहुः शनिस्तैर्युत इन्दुजः । रविः पापा भवन्त्ये ते शुभाश्चान्ये प्रकीर्त्तिताः ॥” इति सारसंग्रहः ॥ तद्वारे शुभकर्म्मकरणं यथा, -- “शुभग्रहार्कवारे च मृदुक्षिप्रध्रुवेषु च । शुभराशिविलग्ने च शुभं शान्तिकपौष्टिकम् ॥” इति संस्कारतत्त्वम् ॥ शुभङ्करः, त्रि, (शुभं करोतीति । शुभ + कृ + खच् ।) मङ्गलकारकः । यथा, भूरिप्रयोगे । “क्षेमङ्करः क्षेमकारो मद्रङ्करशुभङ्करौ ॥” स्वनामख्याताङ्कशास्त्रकारके, पुं, ॥ शुभङ्करी, स्त्री, (शुभं करोति या । कृ + खच् ङीष् ।) पार्व्वती । इति शब्दरत्नावली ॥ शुभदः, पुं, (शुभं ददातीति । दा + कः ।) अश्वत्थ- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुभदातरि, त्रि ॥ (यथा, वृहत्संहितायाम् । ९ । २२ । “अपरस्यां स्वात्याद्यं ज्येष्ठाद्यं चापि मण्डलं शुभदम् ॥”) शुभदन्ती, स्त्री, (शुभौ दन्तौ यस्याः । ङीष् ।) पुष्पदन्तभयोषित् । सुदती । इति मेदिनी ॥ शुभपत्रिका, स्त्री, (शुभानि पत्राणि यस्याः । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मङ्गलपत्रिका च ॥ शुभवासनः, पुं, (शुभं शोभनं यथा तथा वासयति मुखमिति । शुभ + वस + णिच् + ल्युः ।) मुख- वासकरगन्धः । यथा, -- “मुखवासकरो गन्ध आमोदी मुखवासनः । सुखवासन इत्येके शुभवासन इत्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शुभसूचनी, स्त्री, (शुभं सूचयतीति । सूच् + निच् + ल्युः । स्त्रियां ङीष् ।) देवीविशेषः । सुवचनीति ख्याता । सा च स्त्रिया पूज्या । तस्याः ध्यानं यथा, -- “रक्ता पद्मचतुर्म्मुखी त्रिनयनी चामीकरालङ्कता पीन्नोत्तुङ्गकुचादुकूलवसना हंसाधिरूढा परा ब्रह्मानन्दमयी कमण्डलुकराक्षाभीतिहस्ता शिवा ध्येया सा शुभसूचनी त्रिजगतामम्बापदुद्धा- रिणी ॥” इत्याचारमोर्त्तण्डः ॥ शुभस्थली, स्त्री, (शुभा स्थली ।) यज्ञभूमिः । इति केचित् ॥ मङ्गलभूमिश्च ॥

पृष्ठ ५/१२४

शुभा, स्त्री, शोभा । कान्तिः । इच्छा । इति मेदिनी ॥ वंशरोचना । गोरोचना । शमी । प्रियङ्गुः । श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवसभा । इति शब्दरत्नावली ॥ उमासखी- विशेषः । इति शब्दमाला ॥ मङ्गलजनिका च ॥ शुभाङ्गी, स्त्री, (शुभानि अङ्गानि यस्याः । ङीष् ।) कुबेरपत्नी । कामदेवपत्नी । इति केचित् ॥ (कुरुराजपत्नी । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ३९ “कुरुः खलु दशार्होमुपयेमे शुभाङ्गीं नाम तस्यामस्य जज्ञे विदूरथः ॥”) मङ्गलावयव- युक्ते, त्रि ॥ शुभाचारा, स्त्री, (शुभः आचारो यस्याः ।) उमासखी । इति शब्दमाला ॥ शोभनाचार- वति, त्रि ॥ शुभाञ्जनः, पुं, शोभाञ्जनवृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शुभान्वितः, त्रि, (शुभेन अन्वितः ।) मङ्गलयुक्तः । तत्पर्य्यायः । शुभयुः २ । इत्यमरः ॥ शुभ्रं, क्ली, (शोभते इति । शुभ दीप्तौ + “स्फायि तञ्चिवञ्चीति ।” उणा ० २ । १३ । इति रक् ।) अभ्रकम् । इति मेदिनी ॥ गडलवणम् । रौप्यम् कासीसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुभ्रः, पुं, (भ दीप्तौ + रक् ।) शुक्लवर्णः । इत्य- मरः ॥ चन्दनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शुभ्रः, त्रि, (शुभ + रक् ।) उद्दीप्तः । शुक्लगुण- युक्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । २ । ६९ । “पपौ वशिष्ठे न कृताभ्यनुज्ञः शुभ्रं यशो मूर्त्तमिवातितृष्णः ॥”) शुभ्रदन्ती, स्त्री, (शुभ्रौ दन्तौ यस्याः । शुभ- दन्ती । सा तु पुष्पदन्तनामदिग्गजकरिणी । इत्यमरटीका । शुभ्ररश्मिः, पुं, (शुभ्रा रश्मयो यस्य ।) चन्द्रः । इति केचित् ॥ श्वेतकिरणश्च ॥ शुभ्रांशुः, पुं, (शुभ्रा अंशवो यस्य ।) चन्द्रः । इत्यमरः ॥ कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुभ्रालुः, पुं, (शुभ्रः शुक्ल आलुः ।) महिष- कन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतालुश्च ॥ शुभ्रिः, पुं, (शोभते इति । शुभ + “अदिशदिभू- शुभिभ्यः क्रिन् ।” ४ । ६५ । इति क्रिन् ।) ब्रह्मा । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ शुम्भः, पुं, दानवविशेषः । स तु गवेष्ठीपुत्त्रः प्रह्णादपौत्त्रः अम्बिकया हतश्च । यथा, -- “विरोचनस्तु प्राह्लादिः पञ्च तस्यानुजाः स्मृताः गवेष्ठी कालनेमिश्च जम्भो वास्कल एव च ॥ शम्भुः श्रेष्ठोऽनुजस्तेषां पुत्त्रानेषामतः शृणु । शुम्भश्चैव निशुम्भश्च विश्वक्सेनो महौजसः । गवेष्ठिनः सुता ह्येते जम्भस्य सुतदुन्दुभिः ॥” इत्याद्ये वह्रिपुराणे कस्यपीयप्रजासर्गाध्यायः ॥ अन्यच्च । पुलस्त्य उवाच । कश्यपस्य दनुर्न्नाम भार्य्यासीत् द्विजसत्तम । तस्यास्तु द्वौ सुतावास्तां सहस्राक्षाद्वलाधिकौ ॥

ज्येष्ठः शुम्भ इति ख्यातो निशुन्भश्चापरोऽसुरः ॥” इति वामनपुराणे ५२ अध्यायः ॥ अपरञ्च । ऋषिरुवाच । “निशुम्भं निहतं दृष्ट्वा भ्रातरं प्राणसम्मितम् । हन्यमानं बलञ्चैव शुम्भः क्रुद्धोऽब्रवीद्वचः ॥ बलावलेपदुष्टे त्वं मा दुर्गे गर्व्वमावह ।” इत्यादि ॥ “स क्षिप्तो धरणीं प्राप्य मुष्टिमुद्यम्य वेगितः । अभ्याधवत दुष्टात्मा चण्डिकानिधनेच्छया ॥ तमायान्तं ततो देवी सर्व्वदैत्यजनेश्वरम् । जगत्यां पातयामास भित्त्वा शूलेन वक्षसि । स गतासुः पपातोर्व्व्यां देवीशूलाग्रविक्षतः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्मे शुम्भवधः १० अध्यायः ॥ शुम्भघातिनी, स्त्री, (शुम्भं हन्तीति । हन + णिनिः । ङीप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ शुम्भपुरं, क्ली, (शुम्भस्य पुरम् ।) शुम्भदैत्यस्य पुरी तत्पर्य्यायः । एकचक्रम् ३ हरिघम् ३ । इति भूरिप्रयोगः ॥ अधुना शुम्भलपुर इति ख्यातम् ॥ शुम्भपुरी, स्त्री, (शुम्भस्य पुरी ।) शुम्भपुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुम्भमर्द्दिनी, स्त्री, (शुम्भं मृद्नातीति । मृद् + णिनिः ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ शुल्क, क भाषे । सर्ज्जने । वर्ज्जने । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (चरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क, शुल्कयति । शुल्क श्लोक इत्येतयोरेतावर्थौ कैश्चिन्न मन्यते । भाषः कथनम् । इति दुर्गा- दासः ॥ शुल्कः, पुं, क्ली, (शुल्क + घञ् ।) घट्टादिदेयम् । मासुल इति भाषा । इत्यमरः ॥ घट्टः पन्थाः तत्र आदिना द्रव्यक्रयविक्रयस्थानादौ च यद्देयंदीयते स शुल्को जगात् इति घटी इति राज इति च ख्यातः । शलति प्रतिबन्धोऽनेनेति शुल्कः । शल ज गतौ तालव्यादिः नाम्नीतिकः निपा- तनादत उत्वम् । घट्ट चाले घट्ट्यतेऽत्र इति घञि घट्टः । घट्टो वर्त्मोति माधवी । घट्टो राजग्राह्य- ग्रहणस्थानादिरिति मुकुटः । घट्टो घाट इति ख्याते इति रमानाथः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३०७ । “योऽरक्षन् बलिमादत्ते करं शुल्कञ्च पार्थिवः । प्रतिभागञ्च दण्डञ्च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥”) वरादर्थग्रहणम् इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ३ । ५१ । “न कन्यायाः पिता विद्वान् गृह्णीयात् शुल्क- मण्वपि । गृह्णन् शुल्कं हि लोभेन स्यान्नरोऽपत्यविक्रयी ॥” पणः । यथा, महाभारते । १ । १९१ । ४ । “इत्युक्तो धनुरायम्य शुल्कावाप्तं महाबलः । भ्राता भीसेन सहितस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ॥”) शुल्लं, क्ली, रज्जुः । ताम्रम् । इत्यमरटीका ॥

शुल्व, क माने । सर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक-सेट् ।) पञ्चमस्वरयुक्त- स्तालव्यादिरन्तःस्थतृतीयोपधः । सर्गः सृष्टिः । क, शुल्वयति वेधाः पृथिवीं परिमाति सृजति वा इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ शुल्वं, क्ली, (शुल्वयत्यनेनेति । शुल्व माने + घञ् । यद्वा, शुच शोके + “उल्वादयश्च ।” उणा० ४ । ९५ । इति वन्प्रत्ययेन निपातनात् साधु ) ताम्रम् । रज्जुः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । २ । ७ । ३० । “गृह्णीत यद्यदुपबन्धममुष्य माता शुल्वं सुतस्य न तु तत्तदमुष्य माति ॥”) ताम्रपात्रपक्वान्नभोजनदोषो यथा, -- “ताम्रे पक्त्वा चक्षुर्हानिर्मणौ भवति वै क्षयम् ।” इति मत्स्यसूक्ते ४२ पटलः ॥ यज्ञकर्म्म । आचारः । जलसन्निधिः । इति मेदिनी ॥ शुल्वारिः, पुं, (शुल्वस्य अरिः ।) गन्धकः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुशुमा, स्त्री, शुक्रपत्नी । इति केचित् ॥ शुश्रुवान्, [स्] त्रि, श्रुतवान् । श्रुधातोः क्वसु- प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, भट्टिः । १ । २० । “स शुश्रुवान् तद्वचनं मुमोह राजा सहिष्णुः सुतविप्रयोगम् ॥”) शश्रूः, स्त्री, माता । यथा । “शिशोः शुश्रूषणात् शुश्रूः ।” इति महाभारते । १२ । २६५ । ३२ ॥ शुश्रूषणं, क्ली, (श्रु + सन् + ल्यूट् ।) सेवा यथा, “शुश्रूषणोपासनञ्च सेवोपास्तिरुपासना ।” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १० । ७८ । ३९ । “तं पापं जहि दासार्ह तन्नःशुश्रूषणं परम् ॥” शुश्रूषा, स्त्री, (श्रु + सन् “अ प्रत्ययात् ।” ३ । ३ । १०२ । इति अः ।) उपासनम् । (यथा, मनुः । २ । ११२ । “धर्म्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा तत्र विद्या न वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥”) कथनम् । श्रोतुमिच्छा । इति मेदिनी ॥ (यथा, कामन्दकीये । ४ । २२ । “शुश्रूषा श्रवणञ्चैव ग्रहणं धारणन्तथा । उहोऽपोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानञ्च धीगुणाः ॥”) शुष, य औ ॡ शोषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-अनिट् ।) शोषः स्नेह- रहितोभावः । य, शुष्यति धान्यमातपेन । औ, शोष्टा ॡ । अ, अशुषत् । इति दुर्गादासः ॥ शुषः पुं,) शष + कः ।) ‘शोषणम् । गर्त्तः । इत्य जयपालः ॥ शुषिः, स्त्री, (शुष + इन् । स च कित् ।) शोषः । विलम् । इति मेदिनी ॥ शुषिरं, क्ली, (शुष शोषणे + “इषिमदिमुदिती ।” उणा० १ । ५२ । इति किस्च् । यद्वा, शुषि-

पृष्ठ ५/१२५

श्छिद्रमस्यास्तीति । शुषि + “ऊषशुषिमुष्क- मधो रः ।” ५ । २ । १०७ । इति रः ।) विवरम् । वंश्यादिवाद्यम् । सरन्धृए, त्रि । इत्यमरः ॥ (आकाशः । इत्युज्ज्वलदत्तः । १ । ५२ ॥) शुषिरः, पुं, (शुषिर्विलमस्यास्तीति । शुषि + रः ॥। मूषिकः । इति मेदिनी ॥ अग्निः । इति विश्वः शुषिरा, स्त्री, (शुषिर + टाप् ।) नदी । इति धरणिः ॥ नलीनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः ॥ शुषिलः, पुं, (शुष + “गुपादिभ्यः कित् ।” उणा० १ । ५७ । इति इलच् । स च कित् ।) वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ शुष्कः, त्रि, (शुष शोषे + क्तः । यद्वा, “सृवृभूशु- षिमुषिभ्यः कक् ।” उणा ० ३ । ४१ । इति कक् । निस्नेहः । शुक्ना इति भाषा । यथा, -- “शुष्कं पर्य्युषितं वापि नीतं वा दुरदेशतः । कुक्कुरस्य मुखाद्भ्रष्टं तदन्नं पापनं महत् ॥” इति स्कान्दे उत्कलखण्डम् ॥ (निष्प्रयोजनम् । यथा, मनुः । ४ । १३९ । “शुष्कवैरं विवादञ्च न कुर्य्यात् केनचित् सह ॥” शुष्कपत्रं, क्ली, (शुष्कं पत्रम् ।) स्नेहरहितदलम् । आतपादिशोषितपट्टशाकम् । नालिता इति शुक्ता इति च भाषा । तस्य गुणाः । “शुष्कपत्रं पयोमिश्रं पित्तश्ले श्मज्वरापहम् ॥) तत् शुष्कपत्रं जलदोषनाशनं विशेषतः पित्तकफज्वरापहम् । जलञ्च तस्यापि च पित्तहारकं सुरोचनं व्यञ्जनयोगकारकम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ शुष्कमत्स्यः, पुं, शुष्को मत्स्यः ।) आतपादिना निस्नेहीकृतमीनः । शुक्टी माछ इति भाषा ॥ तस्य गुणा मत्स्यशब्दे द्रष्टव्याः ॥ शुष्कमांसं, क्ली, (शुष्कं मांसम् ।) आतपादिना निस्नेहीकृतमांसम् । तत्पर्य्यायः । उत्तप्तम् २ वल्लरम् ३ । इत्यमरः ॥ वल्लूरा ४ शुष्कनी ५ । इति तट्टीका ॥ अस्य गुणाः । “वृद्धानां दोषलं मांसं बालानां बलदं लघु । त्रिदोषकृद्व्यालजुष्टं शुष्कं शूलकरं गुरु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शुष्करेवती, स्त्री, मातृकाविशेषः । यथा, -- “अस्थिभ्यश्च तथा काली सृष्टा पूर्व्वं महात्मना तथा तद्रुधिरं पीतमन्धकानां महात्मनाम् । या चास्मिन् कथिता लोके नामतः शुष्क- रेवती ॥” इति मत्स्यपुराणे १५४ अध्यायः ॥ शुष्कलः, त्रि, आमिषम् । इत्युणादिकोषः ॥ आमिषाशी ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शुष्कली, स्त्री, शुष्कमांसम् । मांसमात्रम् । यथा, “शुष्कली शुष्कमांसे स्यान्मांसमत्रेऽपि दृश्यते ।” इति शौष्कलशब्दटीकायां भरतः ॥ शुष्कवृक्षः, पुं, (शुष्को वृक्षः इव ।) धववृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

शुष्कव्रणः, पुं, (शुष्को व्रणः ।) किणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शुष्काङ्गः, पुं, (शुष्कं अङ्गं यस्य ।) धववृक्षः । इति वैद्यकम् ॥ स्ने हशून्यावयवे, त्रि ॥ शुष्काङ्गी, स्त्री, (शुष्काणीव अङ्गानि यस्याः ।) गोधिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शुष्कार्द्रं, क्ली, (शुष्कं आर्द्रम् ।) शुण्ठी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शुष्णः, पुं, (शुष्यत्यनेनेति । शुष + “तृषिशुषिर- सिभ्यः कित् ।” उणा ० ३ । १२ । इति नः । स च कित् ।) सूर्य्यः । इत्युणादिकोषः ॥ अग्निः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (बले, क्ली । इति निघण्टुः । २ । ९ ॥) शुष्मं, क्ली, शुष्यत्यनेनेति । शुष शोषे + “अवि- सिविसिशुषिभ्यः कित् ।” उणा० १ । १४३ । इति मन् । स च कित् ।) तेजः । इति मेदिनी ॥ पराक्रमः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुष्मः, पुं, (शुष्यत्यनेनेति । शुष + मन् ।) सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वायुः । पक्षी । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ अर्च्चिः । यथा । शुष्मोऽर्च्चिषि हुताशने । इति शुभाङ्कः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शुष्म, [न्] क्ली, (शुष + मनिन् । संज्ञापूर्व्वकत्वात् नगुणः ।) तेजः । इति जटाधरः ॥ सौर्य्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शुष्मा, [न्] पुं, (शुष्यत्यनेनेति । शुष शोषे + मनिन् ।) अग्निः । चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ अदन्तोऽपि शुष्मेति सर्व्वस्वम् । इति भरतः ॥ शूकः, पुं, क्ली, (शो तनूकरणे + “उलूकादयश्च ।” इति ऊकप्रत्ययेन साधुः ।) श्लक्ष्णतीक्ष्णाग्रम् । शुँया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । किंशारुः २ । इत्यमरः ॥ शुङ्गा ३ कोशी ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ दया । इति मेदिनी ॥ सविषाल्पडुण्डुभादिजल- मलोद्भवजन्तुः । शूकप्रधानलिङ्गवृद्धिकरयोगः । तद्विवरणं यथा । अथ शूकदोषाधिकारः । तत्र शूकदोषस्य निदानमाह । “अक्रमाच्छेफसो वृद्धिं योऽभिवाञ्छति मूढधीः व्याधयस्तस्य जायन्ते दश चाष्टौ च शूकजाः ॥” अक्रमात् अनुचितवृद्धिक्रमात् । अनुचिता च वृद्धिः भूरिविकारजनकस्य शूकस्य योगेन । शूकजाः । शूको जलशूकः सविषो जलजन्तु विशेषः । स तु जलमलोद्भवः । अल्पडुण्डुभ इत्यादिकः । तथा शूकप्रधानो लिङ्गवृद्धिकरो वात्स्यायनाद्युक्तो योगः शूक उच्यते । यथा, “भल्लातकास्थिजलशूकमथाब्जपत्र- मन्तर्विदह्य मतिमान् सह सैन्धवेन । एतद्विरूढबृहतीफलतोयपिष्ट- मालेपितं महिषविड्विमलीकृतेऽङ्गे ॥ स्थूलं महद्वरतुरङ्गमलिङ्गतुल्यं शेफः करोत्यभिमतं न हि संशयोऽस्ति ।” इत्यादि । यत्तु जलशूकरहितमश्वगन्धादितैलं तदुचितमेव लिङ्गवर्द्धनम् ।

“अश्वगन्धा वरी कुष्ठं मांसी सिंहीफलान्वितम् चतुर्गुणेन दुग्धेन तिलतैलं विपाचयेत् । तत्तैलं मेढ्रवक्षोजकर्णपाणिविवर्द्धनम् ॥” ते च शूकदोषा दश चाष्टौ च भवन्ति ॥ * ॥ तेष्वादौ सर्षपिकामाह । “गौरसर्षपसंस्थाना शूकदुर्भगहेतुका । पिडिका श्लेष्मवाताभ्यां ज्ञेया सर्षपिका तु सा ॥” शूकदुभगहेतुका शूकनिमित्ता दुष्टयोनि- निमित्ता च ॥ * ॥ अष्ठीलिकामाह । “कठिना विषमेर्भुग्नैर्व्वायुनाष्ठीलिका भवेत् ।” अष्ठीला लाहकारस्य भाण्डविशेषः । निहाइ इति लोके । तद्वत् कठिना इत्यष्ठीलिका । विषमैर्भुग्नैरिति वक्ष्यमाणशूकविशेषणम् । विष मैर्ह्र स्वदीर्घैः । भुग्नैः वक्रैः ॥ * ॥ ग्रथितमाह । “शूकेर्यत् पूरितं शश्वत् ग्रथितं नाम तत् कफात् यल्लिङ्गं सदा शूकैः पूरितं तद्ग्रथितत्वाद्ग्रथि तम् ॥ * ॥ कुम्भिकामाह ॥ “कुम्भिका रक्तपित्तोत्था जम्बुकास्थिनिभा सिता ॥” कुम्भिका कुम्भतुल्यफलत्वात् ॥ * ॥ अलजीमाह “अलजी स्यात्तथा यादृक् प्रमेहपिडिकालजी । सा च रक्ता सिता स्फोटदारुणा कथिता च सा ॥” एषा रक्तपित्तनिमित्ता ज्ञेया ॥ * ॥ मृदिता- माह । “मृदितं पीडितं यत्तु संरब्धं वातकोपतः । पाणिभ्यां भृशसंभूढे संमूढपिडिका भवेत् ॥” शूकदोषे जाते पाणिभ्यां भृशसंमूढे पिच्चिते लिङ्गे अत्रापि वातकोपत इत्यनुवर्त्तते ॥ * ॥ अवमन्थमाह । “दीर्घा वाह्यश्च पिडिका दीर्य्यते मध्यमस्तु याम् सोऽवमन्थः कफाशृग्भ्यां वेदना लोमहर्षकृत् ॥” दीर्घा दीर्घाङ्कुराः ॥ * ॥ पुष्करिकामाह । “पिडिका पिडिकाव्याप्ता पित्तशोणितसम्भवा । पद्मकर्णिकसंस्थाना ज्ञेया पुष्करिकेति सा ॥” पिडिकाव्याप्ता क्षुद्रपिडिकाव्याप्ता । अतएव पद्मकर्णिकसंस्थाना ॥ * ॥ स्पर्शहानिमाह । “स्पर्शहानिञ्च जनयेच्छोणितं शूकदूषितम् ।” अत्र स्पर्शासहत्वमेव लक्षणम् ॥ * ॥ उत्तमा- माह । “मुद्गमासोपमा रक्ता रक्तपित्तोद्भवा च सा । एषोत्तमाख्या पिडिका शूके जीर्णसमुद्भवा” * ॥ शतयोनकमाह । “च्छिद्रैरनुमुखैर्लिङ्गंचिरं यस्य समन्ततः । वातशोणितजो व्याधिर्विज्ञेयः शतयोनकः ॥” शतयोनकं चालनी तत्तुल्यत्वाच्छतयोनकः ॥ * ॥ त्वक्पाकमाह । “वातपित्तकृते ज्ञेयस्त्वक्पाको ज्वरदाहकृत् ।” एतस्य लिङ्गं त्वक्पाकलक्षणम् ॥ * ॥ शोणिता- र्व्वुदमाह । “कृष्णैः स्फोटैः सरक्ताभिः पिडकाभिः प्रपी- डितम् ।

पृष्ठ ५/१२६

लिङ्गं वासरुजश्चोग्रा ज्ञेयं तत् शोणितार्व्वुदम् ॥” वासरुजः स्फोटकाधिस्थाने वेदना ॥ * ॥ मांसा- र्वुदमाह । “मांसदुष्ट्या विजानीयादर्वुदं मांससम्भवम् ।” मांसपाकमाह । “शीर्य्यन्ते यस्य मांसानि यस्य सर्व्वाश्च वेदनाः विद्यात्तं मांसपाकन्तु सर्व्वदोषकृतं भिषक् ॥” शीर्य्यन्तेगलन्ति । सर्व्ववेदनाः वातपित्तकफजाः विद्रधिमाह । “विद्रधिं सन्निपातेन यथोक्तमभिनिर्दिशेत् । उक्तं सान्निपातिकविद्रधितुल्यं कथयेत् ॥ * ॥ तिलकालकमाह । “कृष्णानि चित्राण्यथवा शूकाणि सविषाणि तु पतितानि पचन्त्याशु मेढ्रं निरवशेषतः ॥ कलानि भूत्वा मांसानि शीर्य्यन्ते यस्य देहिनः । सन्निपातसमुत्थांश्च विद्यात्तां तिलकालकान् ॥” चित्राणि नानावर्णानि । शूकानि शूकव्रणानि । मञ्चाः क्रोशन्तीतिवत् । सविषाणि सविष- शूकाख्यजन्तुविशेषकृतानि । शीर्य्यन्ते गलन्ति कृष्णतिलतुल्यत्वात् तिलकालकाः ॥ * ॥ असाध्य माह । “तत्र मांसार्वुदं यच्च मांसपाकश्च यः स्मृतः । विद्रधिश्च न सिध्यन्ति ये च स्युस्तिलकालकाः ॥” अथ शूकदोषस्य चिकित्सा । “शूकदोषेषु सर्व्वेषु विषघ्नीं कारयेत् क्रियाम् । जलोकाभिर्हरेद्रक्तं रेचयेल्लघु भोजयेत् ॥ गुग्गुलुं पाचयेच्चापि त्रिफलाक्वाथसंयुताम् । क्षीरेण लेपसेकाच्च शीतानेव हि कारयेत् ॥ दार्व्वीसुरसयष्ट्याह्वैर्गृहधूमनिशायुतैः । सम्पक्वं तैलमभ्यङ्गान्मेद्ररोगं विनाशयेत् ॥” सुरसं तुलसी । दार्व्वीतैलम् । “रसाञ्जनं साह्वयमेकमेव प्रलेपमात्रेण नयेत् प्रशान्तिम् । सपूतिपूयव्रणशोथकण्डू- शूलान्वितं सर्व्वमनङ्गरोगम् ॥” साह्वयमित्यनङ्गरोगस्य विशेषणम् । अनङ्ग- रोगस्य नामापि दूरीकरोति । इति शूक- दोपाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ शूककः, पुं, (शूकेन कायतीति । कै + कः ।) प्रावटः । रसः । इति मेदिनी ॥ शूककोटः, पुं, (शूकविशिष्टः कीटः ।) शूकयुक्त- कीटविशेषः । शूयापोका इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । वृश्चिकः २ । इत्यमरः ॥ शूककीटकः ३ इति शब्दरत्नावली ॥ शूककीटकः, पुं, (शूककीट + स्वार्थे कन् ।) शूक- कोटः । इति शब्दरत्नावली ॥ शूकतृणं, क्ली, (शूकप्रधानं तृणम् ।) तृणविशेषः शूकडी इति हिन्दी भाषा । तत्प्रर्य्यायः । शूकम् २ शूकाढ्यम् ३ कनिष्ठकम् ४ । अस्य गुणः । “दुर्म्मरन्तु पशूनाञ्च शूकाभावे हितञ्च तत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्म्मरन्तुस्थाने दर्जरनुन् इति पाठः ॥

शूकधान्यं, क्ली, (शूकविशिष्टं धान्यम् ।) शुङ्गा- युक्तशस्यमात्रम् । स तु धान्ययवादिः । यथा, -- “व्रीह्यादिकं यदिह शूकसमन्वितं स्यात् तत् शूकधान्यमथ मुद्गमकुष्ठकादि । शिम्बीनिगूढमिति तत् प्रवदन्ति शिम्बी- धान्यं तृणोद्भवमथो तृणधान्यमन्यत् ॥” अस्य गुणाः । “तत्र त्रिदोषशमनं लघु शूकधान्यं तेजोबलातिशयवीर्य्यविवृद्धिदायि । देशे देशे शूकधान्येषु संख्या ज्ञातुं शक्या नैव तैर्दैवतेर्व्वा ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “शूकधान्यं शमीधान्यं समातीतं प्रशस्यते । परतो वातकृद्रूक्षं प्रायेणाभिनवं गुरु ॥” इति राजवल्लभः ॥ अन्यच्च । “यवस्तुसितशूकः स्यात् निःशूकोऽतियवः स्मृतः तोक्मस्तद्वत् स हरितस्ततः स्वल्पश्च कीर्त्तितः ॥ यवः कषायो मधुरः शीतलो लेखनो मृदुः । व्रणेषु तिलवत् पथ्यो रूक्षो मेधाग्निवर्द्धनः ॥ कटुपाकोऽनभिष्यन्दी सर्य्यो बलहरो गुरुः । बहुवातमलो वर्णस्थैर्य्यकारी च पिच्छिलः । कण्ठत्वगामयश्ले ष्मपित्तमेदप्रणाशनः ॥ पीनसश्वासकासोरुस्तम्भलोहिततृट्प्रणुत् । अस्मादतियवो न्यू नस्तोक्मो न्यूनतरस्ततः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शूकपिण्डिः, स्त्री, (शूकैः पिण्डते इति । पिण्ड संहतौ + इन् ।) शूकशिम्बिः । इति शब्दमाला- शब्दरत्नावल्यौ ॥ शूकपिण्डी, स्त्री, (शूकपिण्डि + वा ङीष् ।) शूक शिम्बिः । इति शब्दमालाशब्दरत्नावल्यौ ॥ शूकरः, पुं, (शूकं तद्वल्लोम रातीति । रा + कः ।) पशुविशेषः । शुओर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वराहः २ स्तब्धरोमा ३ रोमशः ४ किरिः ५ चक्रदंष्ट्रः ६ किटिः ७ दंष्ट्री ८ क्रोडः ९ दन्ता- युधः १० बली ११ पृथुस्कन्धः १२ पोत्री १३ घोणी १४ भेदनः १५ कोलः १६ पोत्रायुधः १७ शूरः १८ बह्वपत्यः १९ रदायुधः २० । वन्यस्य तस्य मांसगुणाः । गुरुत्वम् । वातहारित्वम् । वृष्यत्वम् । बलस्वेदकरत्वञ्च ॥ ग्राम्यस्य तस्य मांसगुणाः । वन्यवराहमांसादगुरुत्वम् । मेदो- बलवीर्य्यवृद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “लुलापगण्डवाराहचमरीवारणादयः । एते कूलेचराः प्रोक्ता यतः कूले चरन्त्यमी ॥ कूलेचरा मरुत्पित्तहरा वृष्यबलापहाः । मधुराः शीतलाः स्निग्धा मूत्रलाः श्लेष्म- वर्द्धनाः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शूकरकन्दः, पुं, (शूकरप्रियः कन्दः ।) वाराही- कन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥

शूकरदंष्ट्रः, पुं, क्षुद्ररोगविशेषः । तल्लक्षणमाह । “सदाहो रक्तपर्य्यन्तस्त्वक्पाकी तीव्रवेदनः । कण्डूमान् ज्वरकारी च स स्याच्छूकरदंष्ट्रकः ॥” स गुदभ्रंशः ॥ * ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “भृङ्गराजकमूलस्य रजन्या सहितस्य च । चूर्णन्तु सहसा लेपाद्वाराहद्विजनाशनम् ॥ राजीवमूलकल्कस्तु पीतो गव्येन सर्पिषा प्रातः शमयति शूकरदंष्ट्रं दंष्ट्रोद्भूतज्वरं घोरम् ॥ रजनीमार्कवमूलं पिष्टं शीतेन वारिणा । तल्लेपाद्धन्ति वीसर्पं वाराहदशनाह्वयम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शूकरपादिका, स्त्री, (शूकरस्य पादा इव मूला- न्यस्याः । कन् । टाप् । अत इत्वम् ।) कोल- शिम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूकराक्रान्ता, स्त्री, (शूकरेणाक्रम्यते स्मेति । आ + क्रम + क्तः ।) वराहक्रान्ता । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ शूकरी, स्त्री, (शूकर + ङीष् ।) वराहक्रान्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ शूकरपत्नी च ॥ शूकरेष्टः, पुं, (शूकराणामिष्टः ।) कसेरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूकरप्रियद्रव्ये, त्रि ॥ शूकलः, पुं, (शूकवत् क्लेशं लाति ददातीति । ला + कः ।) दुर्विनीताश्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ शूकवती, स्त्री, (शूकाः सन्त्यस्याः । शूक + मतुप् ।) कपिकच्छुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूकयुक्ते, त्रि ॥ शूकशिम्बा, स्त्री, (शूकविशिष्टा शिम्बा यस्याः ।) कपिकच्छुः । इति शब्दचन्द्रिका । शूकशिम्बिः, स्त्री, (शूकविशिष्टा शिम्बियस्याः ।) कपिकच्छुः । इत्यमरः ॥ शूकशिम्बिका, स्त्री, (शूकयुक्ता शिम्बिका यस्याः ।) कपिकच्छुः । इत्यमरटीका ॥ शूकशिम्बी, स्त्री, (शूकयुक्ता शिम्बी यस्याः ।) कपिकच्छुः । इत्यमरटीका ॥ शूका, स्त्री, (शूकाः सन्त्थस्याः इति अर्श आदि- त्वादच् ।) कपिकच्छुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूकापूट्टः, पुं, तृणमणिः । इति हारावली ॥ काफुरदाना इति काहरोवा इति च पारस्य- भाषा ॥ शूक्ष्मं, त्रि, अल्पम् । इत्युणादिकोषः ॥ अस्थलम् । सरु इति मिही इति च भाषा । यथा, -- “बहुतन्तुसमायुक्तं पट्टसूत्रादिनिर्म्मितम् । वासो देवि सुशूक्ष्मञ्च गृहाण परमेश्वरि ॥” इति कालिकापुराणम् ॥ शूक्ष्मः, पुं, कृतकः । अध्यात्मा । इत्युणादिकोषः ॥ शूतिपर्णः, पुं, आरग्वधः । इति शब्दरत्नावली ॥ शूद्रः, पुं, (शोचतीति । शुच शोके + “शुचेर्दश्च ।” उणा० २ । १९ । इति रक् दश्चान्तादेशो धातो- र्दीर्घश्च ।) चतुर्व्वर्णान्तर्गतचतुर्थवर्णः । तत्- पर्य्यायः । अवरवर्णः २ वृषलः ३ जघन्यजः ४ । इत्यमरः ॥ दासः ५ पादजः ६ अन्त्यजन्मा ७ जघन्यः ८ द्विजसेवकः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ५/१२७

पद्यः १० । इति जटाधरः ॥ अन्त्यवर्णः ११ पज्जः १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ चतुर्थः १३ द्विज- दामः १४ उपासकः १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्लक्षद्वीपे तस्य संज्ञा मत्याङ्गः । शाल्मलद्वीपे इषुन्धरः । कुशद्वीपे कुलकः । क्रौञ्चद्वीपे सेवकः । शाकद्वीपे अनव्रतः । पुष्करद्वोपे सर्व्वे एकवर्णाः । अस्योत्पत्तिर्ब्रह्मणः पादात् । अस्य शास्त्रनिरूपितो धर्म्मः जीविका च ब्राह्मण- क्षत्त्रियवैस्यशुश्रूषा । अस्यैकाश्रमो गार्हस्थ्यः । इति श्रीभागवतम् ॥ * ॥ अथ शूद्रधर्म्मादि । “विप्राणामर्च्चनं नित्यं शूद्रधर्म्मो विधीयते । तद्द्वेषी तद्धनग्राही शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् ॥ गृध्रः कोटिसहस्राणि शतजन्मानि शूकरः । श्वापदः शतजन्मानि शूद्रो विप्रधनापहा ॥ यः शूद्रो ब्राह्मणीगामी मातृगामी स पातकी । कुम्भीपाके पच्यते स यावद्वै ब्रह्मणः शतम् ॥ कुम्भीपाके तप्ततैले भुक्तः सर्पैरहर्निशम् । शब्दञ्च विकृताकारं कुरुते यमताडनात् ॥ तदा चाण्डालयोनिः स्यात् सप्तजन्मसु पातकी सप्तजन्मसु सर्पश्च जलौका सप्तजन्मसु ॥ जन्मकोटिसहस्रञ्च विष्ठायां जायते कृमिः । योनिक्रिमिः पुंश्चलीनां स भवेत् सप्तजन्मसु ॥ गवां व्रणकृमिः स्याच्च पातकी सप्तजन्मसु । योनौ योनौ भ्रमत्येवं न पुनर्जायते नरः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८३ अध्यायः ॥ अपि च । “द्विजानां पादशूश्रूषा शूद्रैः कार्य्या सदा त्विह पादप्रक्षालनं गन्धैर्भोज्यमुच्छिष्टमात्रकम् ॥ ते तु चक्रु स्तदा चैव तेभ्यो भूयः पितामहः । शूश्रूषार्थं मया यूथं तुरीये तु पदे कृताः ॥ द्विजानां क्षत्त्रवर्गाणां वैश्यानाञ्च भवद्द्विधाः । त्रिभ्यः शूश्रूषणा कार्य्या इत्यवादीद्वचस्तदा ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे १६ अध्यायः ॥ किञ्च । “शूश्रूषैव द्विजातीनां शूद्राणां धर्म्मसाधनम् । कारुकर्म्म तथाजीवः पाकयज्ञोऽपि धर्म्मतः ॥ इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ शूद्रराज्ये वासनिषेधो यथा, -- “धार्म्मिकैर्नावृते ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम् । न शूद्रराज्ये निवसेत् न पाषण्डजनैर्वृते ॥” शूद्राय मतिदाननिषेधो यथा, -- “न शूद्राय मतिं दद्यात् कृशरं पायसं दधि । नोच्छिष्टं वा मधु घृतं न च कृष्णाजिनं हविः । न चैवास्मै व्रतं ब्रूयात् न च धर्म्मान् वदेद्वुधः ॥ इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ * ॥ शूद्राणां वेदाधिकारनिषेधो यथा, -- “त्रयोवर्णा महाभाग यज्ञसामान्यमागिनः । शूद्रा वेदपवित्रेभ्यो ब्राह्मणैस्तु बहिष्कृताः ॥” इति वाराहे संसारचक्रनामाध्यायः ॥ * ॥ कलौ ते धन्याः यथा, “कलिः साध्विति यत् प्रोक्तं शूद्रः साध्विति योषितः ।

यदाह भगवान् साधुर्ध न्याश्चेति पुनः पुनः ॥” इति विष्णुपुराणे ६ । २ । १२ ॥ तस्य मद्यपानादौ दोषो यथा, -- “तथा मद्यस्य पानेन ब्राह्मणीगमनेन च । वेदाक्षरविचारेण शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् ॥” इति शूद्रकमलाकरधृतपराशरवचनम् ॥ ब्राह्मणस्य तदन्नभोजननिषेधो यथा, -- “शूद्रान्नं ब्राह्मणोऽश्नन् वै मासं मासार्द्धमेव वा । तद्योनावभिजायेत सत्यमेतद्विदुर्बुधाः ॥ अथोदरस्थशूद्रान्नो मृतः श्वानोऽपि जायते । द्वादश दश चाष्टौ च गृध्रशूकरपुषकराः ॥ उदरस्थितशूद्रान्नो ह्यधीयानोऽपि नित्यशः । जुह्वन् वापि जपन् वापि गतिमूर्द्ध्वं न विन्दति ॥ अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं क्षत्त्रियान्नं पयः स्मृतम् । वैश्यस्य चानमेवान्नं शूद्रान्नं रुधिरं स्मृतम् ॥ तस्मात् शूद्रं न भिक्षेत यज्ञार्थं सद्द्विजातयः । श्मशानमिव सच्छूद्रस्तस्मात्तं परिवर्ज्जयेत् ॥ कणानामथवा भिक्षां कुर्य्याच्चातिविकर्षितः । सच्छूद्राणां गृहे कुर्व्वन् तत्पापेन न लिप्यते ॥ विशुद्धान्वयसंजातो निवृत्तो मद्यमांसतः । द्विजभक्तो बणिग्वृत्तिः शूद्रः स परिकीत्तितः ॥” इति बृहत्पराशरसंहितायाम् ४ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । हारीतः । “शूद्रान्नेन तु भुक्तेन उदरस्थेन यो मृतः । स वै खरत्वमुष्ट्रत्वं शूद्रत्वञ्चाधिगच्छति ॥” शूद्रान्नं शूद्रस्वामिकान्नं तद्दत्तमपि भोजन- कालेतद्गृहावस्थितं यत्तदपि शूद्रान्नम् । तदाहाङ्गिराः । “शूद्रवेश्मनि विप्रेण क्षीरं वा यदि वा दधि । निवृत्तेन न भोक्तव्यं शूद्रान्नं तदपि स्मृतम् ॥” अपिशब्दात् साक्षात्तद्दत्तघृततण्डुलादि । न तु तद्दत्तकपर्दकादिना क्रीतमपि । स्वगृहागते पुनरङ्गिराः । “यथा यतस्ततो ह्यापः शूद्धिं यान्ति नदीं गताः । शूद्राद्विप्रगृहेष्वन्नं प्रविष्टन्तु सदा शुचि ॥ प्रविष्टं स्वत्वापादकप्रतिग्रहादिनेति शेषः । अतएव पराशरः । “तावद्भवति शूद्रान्नं यावन्न स्पृशति द्विजः । द्विजातिकरसंस्पृष्टं सर्व्वं तद्धविरुच्यते ॥” स्पृशति प्रतिगृह्णातीति कल्पतरुः ॥ तच्च संप्रोक्ष्य ग्राह्यमाह विष्णुपुराणम् । ‘संप्रोक्षयित्वा गृह्णीयाच्छूद्रान्नं गृहमागतम् ॥” तच्च पात्रान्तरे ग्राह्यमाहाङ्गिराः । “स्वपात्रे यत्तु विन्यस्तं शूद्रो यच्छति नित्यशः पात्रान्तरगतं ग्राह्यं दुग्धं स्वगृहमागतम् ॥” एतेन स्वगृहमागतस्यव शुद्धत्वं तद्गृहगतस्य शूद्रान्नदोषभागित्वं प्रतीयते । ततश्चैतादृगपि मुमूर्षुणा सर्व्व था शूद्रान्नं न भोक्तव्यम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ कलौ शूद्रविशेषान्नभोजन- निषेधो यथा, --

“शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्द्धशीरिणाम् । भोज्यान्नता गृहस्थस्य तीर्थसेवातिदूरतः ॥ एतानि लोकगुप्त्यर्थं कलेरादौ महात्मभिः । निवर्त्तितानि कर्म्माणि व्यवस्थापूर्व्वकं बुधैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपरञ्च । व्यास उवाच । “नाद्यात् शूद्रस्य विप्रोऽन्नं मोहाद्वा यदि वान्यतः । स शूद्रयोनिं व्रजति यस्तु भुङ्क्ते ह्यनापदि ॥ षण्मासान् यो द्विजो भुङ्क्ते शूद्रस्यान्नं विग- र्हितम् । जीवन्नैव भवेत् शूद्रो मृतः श्वा चाभिजायते ॥ ब्राह्मणक्षत्त्रियविशां शूद्रस्य च मुनीश्वराः । यस्यान्नेनोदरस्थेन मृतस्तद्योनिमाप्नुयात् ॥” कलीतरत्र शूद्रविशेषान्नभोजनविधिर्यथा, -- “आर्त्तिजः कुलमित्रञ्च गोपालो दासनापितौ एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् ॥ कुशीलवः कुम्भकारः क्षेत्रकर्म्मक एव च । एते शूद्रेषु भोज्यान्ना दत्त्वा स्वल्पं पणं बुधैः । पायसं स्निग्धपक्वञ्च यावसञ्चैव शक्तवः । पिण्याकञ्चैव तैलञ्च शूद्रादग्राह्यं द्विजातिभिः ॥ इति कौर्म्मे उपविभागे १६ अध्यायः ॥ अपि च । “कन्दुपक्वानि तैलेन पायसं दधिशक्तवः । द्विजैरेतानि भोज्यानि शद्रगेहकृतान्यपि ॥” * ॥ अन्यच्च । “शूद्रास्तु ये दानपरा भवन्ति व्रतान्विता विप्रपरायणास्तु । अन्नं हि तेषां सततं सुभोज्यं भवेद्विजैर्दृष्टमिदं पुरातनैः ॥ तस्माद्दानं प्रकर्त्तव्यं व्रतस्थेन प्रयत्नतः । सर्व्वपापविनाशाय महत्सुखविवृद्धये ॥” इति वह्निपुराणे वृषदानाध्यायः ॥ * ॥ वैदिकेतरमन्त्रपाठे शूद्रादेरप्यधिकारः । वेद- मन्त्रवर्ज्जं शूद्रस्येति छन्दोगाह्रिकाचारचिन्ता मणिधृतस्मृतौ वेदेति विशेषणात् । एवञ्च पुराणमधिकृत्य । “अध्येतव्यं न चान्ये न ब्राह्मणं क्षत्त्रियं विना । श्रोतव्यमिह शूद्रेण नाध्येतव्यं कदाचन ॥” इति भविष्यपुराणवचनं पुराणमन्त्रेतरपरम् ॥ पञ्चयज्ञस्नानश्राद्धेषु पौराणिकमन्त्रोऽपि निषिद्धः शुद्रमधिकृत्य । “नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ॥” इति याज्ञकल्क्येन ॥ “ब्रह्मक्षत्त्रविशामेव मन्त्रवत् स्नानमिष्यते । तूष्णीमेव हि शूद्रस्य सनमस्कारकं मतम् ॥” इति योगियाज्ञवल्क्येन ॥ श्राद्धमधिकृत्य । “अयमेव विधिः प्रोक्तः शूद्राणां मन्त्रवर्ज्जितः । अमन्त्रस्य तु शूद्रस्य विप्रो मन्त्रेण गृह्यते ॥” इति वराहपुराणेन च ॥

पृष्ठ ५/१२८

नमस्कारेणेति तूष्णीमिति मन्त्रवर्ज्जितमिति चाभिधानादेतत्परं वैदिकपेरञ्च शूद्राधिकारे गोतमवचनम् । अनुमतोऽस्य नमस्कारो मन्त्र इति । सावित्रीं प्रणवं यजुर्लक्ष्मीं स्त्रीशूद्रयो- र्नेच्छन्ति । सावित्रीं प्रणवं यजुर्लक्ष्मीं स्त्री शूद्रो यदि जानीयात् स मृतोऽधो गच्छतीति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ * ॥ प्रसङ्गादत्र कायस्थोत्- पत्तिर्लिख्यते । पाद्मे सृष्टिखण्डे । “सृष्ट्यादौ सदसत्कर्म्मज्ञप्तये प्राणिनां विधिः । क्षणं ध्याने स्थितस्यास्य सर्व्वकायाद्विनिर्गतः ॥ दिव्यरूपः पुमान् हस्ते मसीपात्रञ्च लेखनीम् । चित्रगुप्त इति ख्यातो धर्म्मराजसमीपतः ॥ प्राणिनां सदसत्कर्म्मलेखाय स निरूपितः । ब्रह्मणातीन्द्रीयज्ञानी देव्याग्न्योर्यज्ञभुक् स वै । भोजनाच्च सदा तस्मादाहुतिर्दोयते द्विजैः ॥ ब्रह्मकायोद्भवो यस्मात् कायस्थो जातिरुच्यते । नानागोत्राच्च तद्वंश्याः कायस्था भुवि सन्ति वै ॥” * ॥ प्रकारान्तरम् यथा, स्कान्द रेणुकामाहात्म्य । “एवं हत्वार्ज्जुनं रामः सन्धाय निशितान् शरान् । एक एव ययौ हन्तुं सर्व्वानेवातुरान् नृपान् ॥ केचिद्गहनमाश्रित्य केचित् पातालमाविशन् । सगर्भा चन्द्रसेनस्य भार्य्या दालभ्याश्रमं ययौ ॥ ततो रामः समायातो दाल्भ्याश्रममनुत्तमम् । पूजितो मुनिना सद्योऽन्वर्थ्यपाद्यासनादिभिः ॥ ददौ मध्याह्नसमये तस्मै भोजनमादरात् । रामस्तु भावयामास हृदिस्थं स्वमनोरथम् । याचयामास रामाच्च कामं दाल्भ्यो महा- मुनिः ॥ ततो द्वौ परमप्रीतौ भोजनं चक्रतुर्मदा । भोजनानन्तरं दाल्भ्यः पप्रच्छ भार्गवं प्रति । यत्त्वया प्रार्थितं देव तत्त्वं शंसितुमर्हसि ॥ राम उवाच । तवाश्रमे महाभाग सगर्भा स्त्री समागता । चन्द्रसेनस्य राजर्षेः क्षत्त्रियस्य महात्मनः ॥ तन्मे त्वं प्रार्थितं देहि हिंसेयं तां महामुने । ततो दालभ्यः प्रत्युवाच ददामि तव वाञ्छितम् दाल्भ्य उवाच । स्त्रियं गर्भममुं बालं तन्मे त्वं दातुमर्हसि । ततो रामोऽब्रवोद्दाल्भ्यं यदर्थमहमागतः ॥ क्षत्त्रियान्तकरश्चाहं तत्त्वं याचितवानसि । प्रार्थितश्च त्वया विप्र कायस्थो गर्भ उत्तमः ॥ तस्मात् कायस्थ इत्याख्या भविष्यन्ति शिशोः शुभाः ॥ पवं रामो महाबाहुर्हित्वान्तर्गर्भमुत्तमम् ॥ निर्जगामाश्रमात्तस्मात् क्षत्त्रियान्तकरः प्रभुः । कायस्थ एप उत्पन्नः क्षत्त्रिण्यां क्षत्त्रियात्ततः ॥ रामाज्ञया स दाल्भ्येन क्षत्त्रधर्म्माद्वहिस्कृतः । कायस्थधर्म्मोऽस्मै दत्तश्चित्रगुप्तस्य यः स्मृतः ॥ तहोत्रजाश्च कायस्था दाल्भ्यगोत्रास्ततोऽभवन् । दाल्भ्योपदेशतस्ते वै धर्म्मिष्ठाः सत्यवादिनः ॥

सदाचारपरा नित्यं रता हरिहरार्च्चने । देवविप्रपितॄणाञ्च अतिथीनाञ्च पूजकाः ॥” * ॥ प्रकारान्तरम् । “माहिष्यवनितासूनुर्वैदेहात् यः प्रसूयते । स कायस्थ इति प्रोक्तस्तस्य धर्म्मो विधीयते ॥ क्षत्त्राद्वैश्यायां माहिष्या वैश्याद्विप्राजो वैदेहः । लिपीनां देशजातानां लेखनं स समाचरेत् ॥ गणकत्वं विचित्रञ्च बीजपाटी प्रभेदतः । अधमः शूद्रजातिभ्यः पञ्चसंस्कारवानसौ ॥ चातुर्वर्णस्य सेवां हि लिपिलेखनसाधनाम् । व्यवसायः शिल्पकर्म्म तज्जीवनमुदाहृतम् ॥ शिखां यज्ञोपवीतञ्च वस्त्रमारक्तमम्भसा । स्पर्शनं देवतानाञ्च कायस्थाद्यो विवर्ज्ज येत् ॥” इति कमलाकरभट्टकृतशूद्रधर्म्मतत्त्वम् ॥ शूद्रकृत्यं, क्ली, (शूद्रस्य कृत्यम् ।) शूद्रकर्त्तव्य- कर्म्म यथा, -- “प्रणम्य सच्चिदासन्दं शूद्राणां न्यायवर्त्तिनाम् । श्राद्धाहःकृत्ययोस्तत्त्वं वक्ति श्रीरघुनन्दनः ॥” तच्च मत्स्यपुराणम् । “एवं शूद्रोऽपि सामान्यं वृद्धिश्राद्धञ्च सर्व्वदा । नमस्कारेण मन्त्रेण कुर्य्यादामान्नवद्बृधः ॥ दानः प्रधानः शूद्रः स्यादित्याह भगवान् प्रभुः । दानेन सर्व्व कामाप्तिरस्य संजायते यतः ॥” ततो दानमेवापेक्षितंन तु भोजनमपि । सामान्यं सर्व्वजनकर्त्तव्यत्वेनप्रतिमासकृष्णपक्षादिविहित श्राद्धं आभ्यु दयिकश्राद्धञ्च एवं द्विजातिवत् शूद्रोऽपि कुर्य्यादित्यन्वयः । नमस्कारेण मन्त्रेण नतुस्वयं पठितमन्त्रेण आमान्नवदित्यनेनजलसेक सिद्धान्नव्यावृत्तिः । स्विन्नमन्नमुदाहृतम् । इति वशिष्ठे न स्विन्नस्यैवान्नत्वाभिधानात् । कन्दुपक्वस्ये भृष्टत्वं नतु सिन्नत्वम् । हारीतेन स्वेदनभर्ज्ज- नयोः पृथक्त्वमुक्तम् । यथा । आदीपनतापन- स्वेदनभर्ज्जनपचनादिभिः प्रञ्चमीति अस्यार्थः । आदीपनं काष्ठानाम् तापनं तोयादेः । स्वेदनं धान्यादेः । भर्ज्जनं यवादेः । पचनं तण्डुलादेः । इति पञ्चमी । सूना इति कल्पतरुः । अतएव स्विन्नधान्येन व्यवह्रियते । “कन्दुपक्वानि तैलेन पायसं दधि शक्तवः । द्विजैरेतानि भोज्यानि शूद्रगेहकृतान्यपि ॥” इति कुर्म्मपुराणवचनेन शूद्रकर्त्तृककन्दुपक्वादे र्ब्राह्मणस्य भक्ष्यत्वेन श्राद्धे देयत्वं युक्तम् । कन्दु पक्वं जलोपसेकं विना केवलपात्रेण यद्वह्णिना पक्वम् । पायसं पाकेन काठिन्यविकारापन्नं दुग्धम् । परमान्नपरत्वे पुंलिङ्गनिर्द्देशापत्तेः ॥ तथा चामरः । परमान्नस्तु पायस इति । “दिने त्रयोदशे प्राप्ते पाकेन भोजयेद्द्विजान् । अयं विधिः प्रयोक्तव्यः शूद्राणां मन्त्रवर्ज्जितः ॥” इति श्राद्धचिन्तामणिधृतवराहपुराणवचनमपि कन्दुपक्वपरम् । एवन्तु एतद्वचनं सच्छू द्रपरं मैथिलोक्तं हेयम् । एवं आममांसस्यापि श्राद्धे देयत्वं सामगश्राद्धतत्त्वेऽनुसन्धेयम् । तत्र द्रव्य- देवताप्रकाशार्थं ब्राह्मणेन मन्त्राः । पाठ्याः ।

“अयमेव विधिः प्रोक्तः शूद्राणां मन्त्रवर्ज्जितः । अमन्त्रस्य तु शूद्रस्य विप्रो मन्त्रेण गृह्यते ॥” इति वराहपुराणात् ॥ अयं श्राद्धेतिकर्त्तव्यताको विधिः शूद्रकर्त्तृकमन्त्र- पाठरहितः । शूद्रस्य मन्त्रपाठानधिकारसिद्धौ यदमन्त्रस्येति पुनर्वचनं तत् स्त्रिया ग्रहणार्थं परिभाषार्थञ्च । ततश्च तत्कर्म्मसम्बन्धिमन्त्रेण विप्रस्तदीयकर्म्मकारयितृब्राह्मणो गृह्यतो तेन बाह्मणेन तत्र मन्त्रः पठनीय इति तात्पर्य्यम् । तत्र यजुर्व्वेदिको मन्त्रः । तथा च स्मृतिः । “आर्षक्रमेण सर्व्वत्र शद्रा वाजसनेयिनः । तस्माच्छूद्रः स्वयं कर्म्म यजुर्व्वेदीव कारयेत् ॥” आर्षक्रमेणमुन्यु क्तक्रमेण यजुर्वेदिसम्बन्धिगृह्या- दिना । “चतुर्णामपि वर्णानां यानि प्रोक्तानि वेधसा । धर्म्मशास्त्राणि राजेन्द्र शृणु तानि नृपोत्तम ॥ विशेषतस्तु शूद्राणां पावनानि मनीषिभिः । अष्टादश पुराणानि चरितं राघवस्य च ॥ रामस्य कुरुशार्दुल धर्म्मकामार्थसिद्धये । तथोक्तं भारतं वीर पाराशर्य्येण धीमता । वेदार्थं सकलं योज्यं धर्म्मशास्त्राणि च प्रभो ॥” इति भविष्यपुराणवचनात्तेषां पौराणिकादि- विधिर्योज्यो योजयित्रा । अत्र च श्राद्धे वेद- मन्त्रवर्ज्जं शूद्रस्येतिवचने वेदेत्युपादानात् श्राद्धे पुराणमन्त्रः शूद्रेण पठनीय इति मैथिलोक्तम् तन्न वराहपुराणे शूद्राणां मन्त्रवर्ज्जित इत्यनेन मन्त्रमात्रनिषेधात् मत्स्यपुराणेन नमस्कारेण मन्त्रेण इत्युपादानाच्च । पौराणिकस्यापि श्राद्धे निषेधः प्रतीयते । एवं स्नानेऽपि । “ब्रह्मक्षत्त्रविशामेव मन्त्रवत् स्नानमिष्यते । तूष्णीमेव हि शूद्रस्य सनमस्कारकं मतम् ॥” इत्यनेन नमस्कारविधानात् पञ्चयज्ञेऽपि । “शूद्रस्य द्बिजशूश्रूषा तथा जीवनवान् भवेत् । शिल्पैर्वा विविधैजीवेत् द्विजातिहितमा- चरन् ॥ भार्य्यारतिः शुचिर्भृत्यभर्त्ता श्राद्धक्रियारतः । नमस्कारेण मन्तेण पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ॥” इति नमस्कारमात्रविधानात् श्राद्धादिषु पौरा- णिकमन्त्रनिषेधः ततश्च स्नानश्राद्धपञ्चयज्ञे तरत्र शूद्रस्य पौराणिकमन्त्रपाठः प्रतीयते । अत्र । “षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि यद्वेष्टं मङ्गलं कुले ॥” इति मनुवचनात् । चूडा कार्य्या यथाकुलं इति याज्ञवल्क्यवचनाच्च संस्कारमात्रे कुलघर्म्मानु- रोधेन कालान्तरस्य नामविशेषोच्चारणस्याभि धानाच्च शूद्रादीनां नामकरणे वसुघोषादिक- पद्धतियुक्तनामकरणस्यच प्रतीतेर्व्वैदिककर्म्मणि शूद्रानां पद्धतियुक्तनामाभिधानं क्रियते इति ॥ शूद्रस्त्वाचमने दैवतीर्थेन ओष्ठे जलं सकृत् क्षिपेत् न पिबेत् । तथा च याज्ञवल्क्यः । “हृत्कण्ठतालुगाद्भिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः । शुद्धेरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत् स्पृष्टाभिरन्ततः ॥” अन्ततो हृदयादिसमीपेन ओष्ठेन उत्तरोत्तर-

पृष्ठ ५/१२९

मपकर्षात् । अतएव स्पृष्टाभिरित्युक्तं न तु भक्षिताभिरिति । “स्त्री शूद्रः शुध्यते नित्यं क्षालनाच्च करोष्ठयोः ॥” इति ब्रह्मपुराणवचनञ्च । याज्ञवल्क्यः । “प्राग्वा ब्राह्म्येण तीर्थेन द्विजो नित्यमुप- स्पृशेत् ।” अत्र द्विजस्यैव आचमने ब्राह्म्यतीर्थोपादानात् स्त्रीशूद्रयोर्ण तेनाचमनम् । एवमेव मिता- क्षरायां व्यक्तमुक्तं मरीचिना । “स्त्रियास्त्रैदशिकं तीर्थं शूद्रजातेस्तथैव च । सकृदाचमनाच्छुद्विरेतयोरेव चोभयोः ॥” इति । एतदनन्तरं इन्द्रियादिस्पर्शनन्तु ब्राह्मणवदेव । प्रमाणान्तरन्तु वाजसनेयिसामगश्राद्धाह्निक- तत्त्वयोरनुसन्धेयम् । इति वन्द्यघटीयश्रीहरिहर भट्टाचार्य्यात्मज-श्रीरघुनन्दनभदृआचार्य्यविरचितं शूद्राह्निकाचारतत्त्वं समाप्तम् ॥ शूद्रधर्म्मः, पुं, (शूद्रस्य धर्म्मः ।) शूद्रस्य शास्त्र- विहिताचारः । तस्य विवरणं शूद्रकृत्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शूद्रप्रियः, पुं, (शूद्राणां प्रियः ।) पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूद्रस्य प्रियद्रव्ये, त्रि ॥ शूद्रप्रेष्यः, पुं, (शूद्रस्य प्रेष्यः ।) शूद्रस्यंपरिचारक- ब्राह्मणादिः । इति केचित् ॥ शूद्रशासनं, क्ली, (शूद्रस्य शासनम् ।) शूद्रस्याधि- कारो लेख्यपत्रादिर्व्वा । यथा, -- “स्यादभिष्यन्दिरमणं शाखानगरमित्यपि । शासनं धर्म्मकीलः स्यान्मकुतिः शूद्रशास- नम् ॥” इति पुरवर्गे त्रिकाण्डशेषः ॥ शूद्रा, स्त्री, (शूद्रस्य जातिः । शूद्र + “शूद्रा चामहत्पूर्व्वा जातिः ।” इति टाप् ।) शूद्र- जातिस्त्री । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ३ । १३ शूद्रैव भार्य्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते ॥”) शूद्रान्न, क्ली, (शूद्रस्य अन्नम् ।) शूद्रस्वामिकान्नम् । यथा, -- “शूदान्ने तु भुक्तेन उदरस्थेन यो मृतः । स व खरत्वमुष्ट्रत्वं शूद्रत्वञ्चाधिगच्छति ॥” शूद्रान्नं शूद्रस्वामिकान्नम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अन्यत् शूद्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शूद्राभार्य्यः, पुं, शूद्रा भार्य्या यस्य सः । शूद्रास्वामी इति व्याकरणम् ॥ शूद्रार्त्ता, स्त्री, (शूद्रेण आर्त्ता ।) प्रियङ्गुवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूद्रावेदी, [न्] पुं, (शूद्रां विन्दतीति । विद् + णिनिः ।) शूद्रविवाहकर्त्ता । यथा, -- “शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च । शौनकस्य सुतोत्पत्त्या तदपत्यतया भृगोः ॥” इति दायभागः ॥ शूद्री, स्त्री, (शूद्रस्य स्त्री । “पुंयोगादाख्यायाम् ।” ४ । १ । ४८ । इति ङीष ।) शूद्रस्ये भार्य्या । इत्यमरः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्य । १ । ९१ ।

“विप्रात् मूर्द्धाभिषिक्तो हि क्षत्त्रियाण्यां विशः स्त्रियाम् । अम्बष्ठः शूद्र्यां निषादो जातः पारशवोऽपि वा ॥”) शूनः, त्रि, (टु ओ श्वि गतिवृद्व्योः + क्तः । “ओदि- तश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्ठातस्य नः । “वचिस्वपियजादीनां किति । ६ । १ । १५ । इति संप्रसारणम् ।) हलः । ६ । ४ । २ । इति दीर्घः । “श्वीदितो निष्ठायाम् ।” ७ । २ । १४ । इति इडागमश्च न ।) वर्द्धितः । इति व्याकर- णम् ॥ (यथा, सुश्रुते । ५ । २ । “दुर्व्वर्णे हरिते शूने जायते चास्य लोचने ॥” शून्ये, त्रि । यथा ऋग्वेदे । ७ । १ । ११ । मा शूने अग्ने निषदाम नृणाम् ॥” “हे अग्ने ! शूने शून्ये पुत्त्रादिरहिते गृहे मा निषदाम न निवसाम ।” इति तद्भाष्ये सायणः) शूनवान्, [त्] त्रि, (टु ओ श्वि गतिवृद्ध्योः + क्तवतु ।) वर्द्धितः । इति व्याकरणम् ॥ शूना, स्त्री, (श्वयन्ति मृत्युं गच्छन्ति कीटादयो यत्र । श्वि + क्तः । टाप् ।) प्राणिवधस्थानम् । इति हलायुधः ॥ पञ्चविधा शूना यथा, -- “पञ्च शूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः । कण्डनी चोदकुम्भश्च वध्यते याश्च वाहयन् ॥” पञ्चशूनापापनाशो यथा, मनुः । “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवी वलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥ पञ्चैतान् यो महायज्ञान् न हापयति शक्तितः । स गृहेऽपि वसन्नित्यं शूनादोषैर्न लिप्यते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ अधोजिह्विका । इति हारावली ॥ शूनावान्, [न्] पुं, (शूना + मतुप् । मस्य वः ।) शूना विद्यते यस्य सः । कसाइ इति भाषा । इति केचित् ॥ शून्यं, क्ली, आकाशम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, भागवते । ६ । १३ । २० । “स वै त्वाष्ट्रवधो भूयानपि पापचयो नृप । नीतस्तेनैव शून्याय नीहार इव भानुना ॥”) बिन्दु इति हेमचन्द्रः ॥ शून्यः, त्रि, अतिशयेन ऊनः । अभावविशिष्टः । असम्पूर्णः । खालि इति पारस्यभाषा । तत्- पर्य्यायः । वशिकः २ तुच्छः ३ रिक्तकः ४ । इत्यमरः ॥ शुन्यम् ५ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ “अविद्यजीवनं शून्यं दिक् शून्या चेदबान्धवा । पुत्त्रहीनं गृहं शून्यं सर्व्वशून्या दरिद्रता ॥” इति चाणक्यम् ॥ (शून्यायै प्राणिहिंसायै हितः रहस्यस्थानत्वात् शूना + यत् । यद्वा, शूने हितम् । श्वन् + “शुनः । सम्प्रसारणं वा च दीर्घत्वम् । ५ । १ । २ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या यत् सम्प्रसारणं दीर्घत्वञ्च ।) निर्ज्जनः । इति मेदिनी ॥ (यथा, भट्टिः । १८ । २९ “केन संविद्रते नान्यस्त्वतो वान्धववत्सलः । विरौमि शून्यं प्रोर्णौमि कथं मन्युसमुद्भवम् ॥”)

शून्यमध्यः, पुं, (शून्यं मध्यं यस्य ।) नलः ।) इति राजनिर्घण्टः ॥ शून्यगर्भवस्तुनि, त्रि ॥ शून्यवादी, [न्] पुं, (शून्यं वदतीति । वद् + णिनिः ।) सौगतः । इति जटाधरः ॥ नास्ति- कश्च ॥ शून्या, स्त्री, नली । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ महा- कण्टकिनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फणीमनसा इति ख्याता । बन्ध्या । इति राजनिर्घण्टः ॥ शून्यालयः, पुं, (शून्य आलयः ।) निर्ज्जनगृहम् । अत्र शयननिषेधो यथा । “मार्कण्डेयः । ‘शून्यालये श्मशाने च एकवृक्षे चतुष्पथे । महादेवगृहे चापि शर्करालोष्टपांशुषु ॥ धान्यगोविप्रदेवानां गुरूणाञ्च तथोपरि । न चापि भग्नशयने नाशुचौ नाशुचिः स्वयम् ॥ नार्द्रवासा न नग्नश्च नोत्तरापरमस्तकः । नाकाशे सर्व्वशून्ये च न च चैत्यद्रुमे तथा ॥’ न स्वपेदित्यर्थः ।” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ शूपकारः, पुं, (शूपं करोतीति । कृ + अण् ।) शूद्राणां पाचकः । यथा, -- “शूद्रपाकोपजीवी यः शूपकारः इति स्मृतः ।” इति ब्रह्मवेवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ अन्यत् दन्त्यसकारादौ द्रष्टव्यम् ॥ शूर, ङ य ई स्तन्भे । हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-स्तम्भे अक०-हिंसे सक०-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) ङ य, शूर्य्यते । ई, शूर्णः । स्तम्भो जडीभावः । इति दुर्गादासः ॥ शूर, त् क ङ विक्रमें । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, अशु- शूरत् । विक्रमः उद्यमः । इति दुर्गादासः ॥ शूरः, पुं, (शूरयति विक्रामतीति । शूर + अच् । यद्वा, शवति वीर्य्यं प्राप्नोतीति । शू + “शूसिचि- मिञां दीर्घश्च ।” उणा० २ । २५ । इति क्रन् दीर्घश्च ।) वोरः । इत्यमरः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १०९ । ४ “शूराश्च कृतविद्याश्च सन्तश्च सुखिनोऽभवन् ॥”) यादवः । स तु श्रीकृष्णस्व पितामहः । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ९ । २४ । २६ । “शूरो विदूरथादासीत् भजमानस्तु तत्सुतः ॥” सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिंहः । शूकरः ॥ चित्रकः । सालः । लकुचः । मसूरः । इति राजनिर्घण्टः शूरणः, पुं, (शूर्य्यते इति । शूर हिंसे + ल्युः ।) मूलविशेषः । ओल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अर्शोघ्नः २ कन्दः ३ । इत्यमरः ॥ सूरणः ४ । इति तट्टीका ॥ ओलः ५ । इति जटाधरः ॥ ओल्लः ६ । इति मेदिनी ॥ कण्डूलः ७ कन्दी ८ सुकन्दी ९ स्थूलकन्दकः १० द्गर्नामारिः ११ सुवृत्तः १२ वातारिः १३ कन्दशूरणः १४ तीव्रकण्ठः १५ कन्दार्ह्यः १६ कन्दवर्द्धनः १७ बहुकन्दः १८ रुच्यकन्दः १९ शूरणकन्दः २० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । रुच्यत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वम् । कृमिकफानिलश्वासकासवमनार्शः

पृष्ठ ५/१३०

शूलगुल्मनाशित्वम् । अस्रदोषकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “शूरणो दीपनो रूक्षः कषायः कण्डुकृत् कटुः विष्टम्भी विषदो रुच्यः कफार्शः कृन्तनो लघुः ॥ विशेषादर्शसे पथ्यः प्लीहगुल्मविनाशनः । सर्व्वेषां कन्दशाखानां शूरणः श्रेष्ठः उच्यते ॥ दद्रूणां रक्तपित्तानां कुष्ठानां न हितो हि सः । सन्धानयोगसंप्राप्तः शूरणो गुणकृत्तमः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “शूरणो दीपनो रुच्यः कफघ्नो विशदो लघुः । विशेषादर्शसां पथ्यो ग्राम्यकन्दस्तु दोषलः ॥” इति राजवल्लभः ॥ श्योनाकवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ शूरणोद्भुजः, पुं, हरिद्राङ्गपक्षी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ शूरदेवः, पुं, चतुर्व्विंशतिभाव्यर्हदन्तर्गतार्ह- द्विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शूरसेनः, पुं, (शूराः सेना यस्य ।) राजविशेषः । देशविशेषः । यथा, -- “शूरसेनो यदुपतिर्मथुरामावसन् पुरीम् । माथुरान् शूरसेनांश्च विषयान् बुभुजे पुरा ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे १ अध्यायः ॥ शूर्प, क माने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी । क, शूर्पयति धान्यं गृही । इति दुर्गादासः ॥ शूर्पः, पुं, क्ली, (शूर्पयति धान्यादीनिति । शूर्प + अच् । यद्वा शॄहिंसायाम् + “षुशॄभ्यां निच्च ।” उणा० ३ । २६ । इति पः । चकारात् स च कित् ।) तण्डुलादिस्फोटनार्थं वंशादिनिर्म्मित- पात्रविशेषः । कुला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रस्फोटनम् २ । इत्यमरः ॥ सूर्पः ३ कुल्यः ४ प्रस्फोटनी ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, “विसृज्य सूर्पवत् दोषान् गुणान् गृह्णन्ति साधवः ॥”) द्रोणद्वयपरिमाणम् । इति शब्दमाला ॥ शूर्पकः, पुं, (शूर्प इव प्रतिकृतिरस्य । “इवे प्रति- कृतौ । इति कन् ।) असुरविशेषः । स च कामदेवस्य शत्रुः । इति हेमचन्द्रः ॥ शूर्पकर्णः, पुं, (सूर्पाविव कर्णी यस्य ।) हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुल्यतुल्यश्रुतियुक्ते, त्रि (यथा, कथासरित्सागरे । ५५ । १६५ । “घटोदरः शूर्पकर्णो गणाध्यक्षो मदोत्- कटः ॥”) शूर्पकारातिः, पुं, (शूर्पकस्तन्नामासुरः अराति- र्यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ शूर्पकारिः, पुं, (शूर्पकः अरिर्यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ शूर्पणखा, स्त्री, (शूर्पा इव नखा यस्याः । “पूर्व्व- पदात् संज्ञायामगः ।” ८ । ४ । ३ । इति णचम् । “नखमुखात् संज्ञायाम् ।” ४ । १ । ५८ । इति न ङीप ।) रावणभगिनी । इति शब्द-

मालाशब्दरत्नावल्यौ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ३८ । “रूपं शूर्पणखानाम्नः सदृशं प्रत्यपद्यत ॥”) शूर्पणखी, स्त्री, (शूर्पाकाराणि नखानि यस्याः । केवलयौगिकत्वे ङीष् ।) रावणभगिनी । इति शब्दमालाशब्दरत्नावल्यौ ॥ शूर्पपर्णी, स्त्री, (शूर्पा इव पर्णानि यस्याः । ङीष् ।) शिम्बीविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूर्पवातः, पुं, (शूर्पस्य वातः ।) शूर्पस्य वायुः । कुलार वातास इति भाषा । तत्पर्य्यायः । फुल्लफालः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शूर्पश्रुतिः, पुं, (शूर्पौ इव श्रुती यस्य ।) हस्ती । इति हाराबली ॥ शूर्पी, स्त्री, (शूर्प + गौरादित्यात् ङीष्) क्षुद्र- सूर्पः । इत्युणादिकोषः ॥ शूर्पणखा । इति शब्दमाला ॥ शूर्म्मः, पुं, लौहप्रतिमा । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ शूर्म्मिः, स्त्री, लौहप्रतिमा । इति भरतद्विरूप- कोषः ॥ शर्म्मिका, स्त्री, लौहप्रतिमा । इति शब्द- रत्नावली ॥ शूर्म्मी, स्त्री, लौहप्रतिमा । इति शब्द- रत्नावली ॥ शूल, रुजायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) दीर्घी । शूलति लोकं रोगः । इति दुर्गादासः ॥ शूलः, पुं, क्ली, (शूलति लोकानिति । शूल रोगे + अच् ।) रोगविशेषः । अस्त्रविशेषः । वर्शा इति भाला इति च भाषा । इत्यमरः ॥ मृत्युः । केतनः । विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गत- नवमयोगः । इति मेदिनी ॥ तद्योगजात- फलम् । यथा, -- “भीतो दरिद्रो दहिताप्रियश्च शूलोद्भवः शूल इव स्वबन्धोः । विद्यामयाभ्यां रहितोऽथ शूली करोति लोके न हितं कदाचित् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ सुतीक्ष्णः । अयःकीलः । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०७ । १२ । “ततस्ते शूल आरोप्य तं मुनिं रक्षिणस्तदा । प्रतिजग्मुर्महीपालं धनान्यादाय तान्यथ ॥”) व्यथा । इति केचित् ॥ विक्रे तव्यम् । यथा, -- “अट्टशूला जनपदाः शिवशूलाश्चतुष्यथाः । प्रमदाः केशशूलिन्यो भविष्यन्ति कलौ युगे ॥” इति महाभारते आदिपर्व्व ॥ * ॥ अथ शूलाधिकारः । तत्र शूलस्य सन्निकृष्टं निदानमाह । “दोषैः पृथक् समस्तामद्वन्द्वैःशूलोऽष्टधा भवेत् सर्व्वेष्वेतेषु शूलेषु प्रायेण पवनः प्रभुः ॥” प्रभुः कर्त्ता ॥ * ॥ वातिकस्य विप्रकृष्टनिदान- संप्राप्तिलक्षणमाह । “व्यायामपानादतिमैथूनाच्च प्रजागराच्छीतजलादिपानात् ।

कलायमुद्गाढकिकोरदूषात् अत्यर्थरुक्षाध्यशनाभिघातात् ॥ कषायतिक्तातिविरूढजान्न- विरुद्धवल्लूरकशूष्कशाकैः । विट्छुक्रमूत्रानिलसन्निरोधात् शोकोपवासादतिहास्यभाषात् ॥ वायुः प्रवृद्धो जनयेद्धि शूलं हृत्पृष्ठपार्श्वत्रिकवस्तिदेशे । जीर्णे प्रदोषे च घनागमे च शीते च कोपं समुपैति गाढम् ॥ मुहर्मुहुश्चोपशमप्रकोपै- र्व्विण्मुत्रसंस्तम्भनतोदभेदैः । सस्वेदनाभ्यञ्जनमर्द्दनाद्यैः स्निग्धोष्णभोज्यैश्च समं प्रयाति ॥” व्यायामो मल्लयुद्धादिः । पानं गुरुगरयादि । मैथनं स्त्रीसेवा । प्रजागरं रात्रौ । एषामति- योगात् । कलायस्त्रिपुटः । आढकी तुवरी । कोरदूषकः कोद्रवः । अत्यर्थरूक्षद्रव्यसेवा । अध्यशनं भुक्तस्योपरि भोजनम् । अभिघातो लोष्टादिभिः । कषायतिक्तरससेवा । विरूढजान्नं विरूढमङ्करितमन्नकलायशाकादि तज्जमन्नं भक्ष्यम् । वल्लूरं शुष्कमांसम् । तस्य शूलस्य देशमाह । हृदयादिषु ॥ * ॥ तस्य हृच्छूलस्य पृथगपि लक्षणं पठति । “कफपित्तावरुद्धस्तु मारुतो रसवर्द्धितः । हृदिस्थः कुरुते शूलमुच्छ्वासस्यावरोधकम् । स हृच्छूल इति ख्यातो रसमारुतकोपजः ॥” पार्श्वशूलस्यापि लक्षणमाह । कफं निगृह्य पवनः शूचीभिरिव निस्तुदन् । पार्श्वस्थः पार्श्वयोः शूल कुर्य्यादाध्मानसंयु- तम् । तेनोच्छ्वसिति वक्त्रेण नरोऽन्नञ्च न काङ्क्षति । निद्राञ्च नाप्नु यादेष पार्श्वशूलः प्रकीर्त्तितः ॥” वस्तिशूलस्यापि लक्षणमाह । “संरोधात् कुपितो वायुरस्थि संश्रित्थ तिष्ठति । वस्तिवङ्क्षणनाडीषु ततः शूलस्तु जायते ॥” विण्मु त्रवातसंरोधी वस्तिशूलः स उच्यते ॥” प्रकृतमनुसरति । जीर्णे भुक्ते ॥ प्रदोषे रात्र्या- गमे रात्रिभवशीतेन वातप्रकोपात् । घनागमे वर्षासु मेघोदये च ॥ * ॥ तथैव पैत्तिकमाह । क्षारातितीक्ष्णोष्णविदाहितैल- निष्पावपिण्याककूलत्थयूषैः । कट्वम्लसौवीरसुराविकारैः क्रोधानलायासरविप्रतापैः ॥ ग्राम्यातियोगादशनैर्विदग्धैः पित्तं प्रकुप्याशु करोति शूलम् । तृण्मोहदाहार्त्तिकरं हि नाभ्यां सस्वे दमूर्च्छाभ्रमशोषयुक्तम् ॥ मध्यं दिने कुप्यति चार्द्धरात्रे निदाघकाले जलदात्यये च । शीतेऽतिशीतैः समुपैति शान्तिं सुस्वादुशीतैरपि भोजनैश्च ॥”

पृष्ठ ५/१३१

निष्पावो राजमाषः । सौवीरं सन्धानभेदः । सुराविकारैः । परिपक्वान्नसन्धानसमुत्पन्ना सुरा मता । तस्या विकारैः । रविप्रतापः आतपः । ग्राम्यातियोगो मैथुनाधिक्यम् । विदाहीत्यु- क्त्वापि अशनैर्व्विदग्धैरिति बोधयति । अवि- दाहिवस्तुनोऽपि पित्तवशाद्विदाहित्वं भवति । जलदात्यये शरदि । शीते शीतकाले । शीतै- र्व्वातादिभिः ॥ * ॥ श्लैष्मिकमाह । “आनुपवारिजकिलाटपयोविकारै- र्म्मांसेक्षुपिष्टकृशरातिलशस्कुलीभिः । अन्यै र्व्वलासजनकैरपि हेतुभिश्च श्लेष्मा प्रकोपमुपगम्य करोति शूलम् ॥ हृल्लासकाससदनारुचिसंप्रसेकै- रामाशये स्तिमितकोष्ठशिरोगुरुत्वैः । भुक्तैः सदैव हि रुजं कुरुतेऽतिमात्रं सूर्य्योदयेऽथ शिशिरे कुसुमागमे च ॥” आनूपं बहुजलदेशजं भक्ष्यम । वारिजं शालू- कादि । किलाटः । “पक्वं दध्ना समं क्षीरं विज्ञेया दधिकूर्च्चिका । तक्रेण तक्रकूर्च्चो स्यात्तयोः पिण्डः किला- टकः ॥” पयोविकारः पायसादिः । पिष्टं माषादि । अन्यैः गुर्व्वादिभिः स्तिमितमार्द्रचर्म्मावगुण्ठित- मिव यत् कोष्ठं शिरश्च तयोर्गुरुत्वैः सह । सूर्य्योदय इति त्रिधाविभक्तदिवसप्रथमभाग- स्योपलक्षणम् । शिशिरे तत्र कफस्यातिसञ्च- यात् । कुसुमागमे वसन्ते ॥ * ॥ द्वन्द्वजमाह । “द्विदोषलक्षणैरेतैर्व्विद्याच्छूलं द्विदोषजम् ॥” त्रिदोषजमाह । “सर्व्वेषु देशेषु समस्तलिङ्गं विद्याद्भिषक् सर्व्वभवं हि शूलम् । सुकष्टमेनं विषवज्रतुल्यं विवर्ज्जनीयञ्च वदन्ति तज्ज्ञाः ॥” सर्व्वेषु देशेषु हृत्पृष्ठपार्श्वत्रिकवस्तिनाभ्यामाश- येषु । सर्व्व भवं त्रिदोषजं शूलं विन्द्यात् । सुकष्ट- साध्यं विषवज्रतुल्यं मारणात्मकत्वात् ॥ * ॥ आमजमाह । “आटोपहृल्लासवमीगुरुत्वं स्तैमित्यमानाहकफप्रसेकैः । कफस्य लिङ्गेन समानलिङ्ग- मामोद्भवं शूलमुदाहरन्ति ॥ कफस्य कफशूलस्य । आमोद्भवं आमादुद्भवो यस्य तं शूलम् । अत्रामाच्छूले जाते पश्चा- द्दोषसम्बन्धः । अतएव शूलस्याष्टत्वमुक्तम् । स च प्रथममामाशये भवतिपश्चात् सम्बन्धिदोषै- र्वस्तिनाभिहृत्पार्श्वकुक्षिषु भवति यथा दोष- सम्बन्धः ॥ * ॥ आमशूलस्य दोषविशेषेण देश- विशेषमाह । “वातात्मकं वस्तिगतं वदन्ति पित्तात्मकं चापि वदन्ति नाभ्याम् । हृत्पार्श्वकुक्षौ कफसन्निविष्टं सर्वेषु देशेषु च सन्निपातात् ॥”

हृत्पार्श्वकुक्षौ हृत्पार्श्वाभ्यां सहिते कुक्षौ । कफसन्निविष्टं कफेनाविष्टम् ॥ * ॥ तन्त्रान्तरोक्त- मामशूलमाह । “अतिमात्रं यदा भुक्तं पावके मृदुतां गते । स्थिरीकृतन्तु तत् कोष्ठे वायुनावृत्य तिष्ठति ॥ यदान्नं न गतं पाकं तच्छूलं कुरुते भृशम् । मूर्च्छाध्मानविदाहांश्च हृत्क्लेशं सविलम्बिकम् कम्पवातमतीसारं प्रमोहं जनयेदपि । अविपाकोद्भवं शूलमेतमाहुर्म्मनीषिणः ॥” अविपाकोद्भवं आमोद्भवमित्यर्थः ॥ * ॥ शूल- स्योपद्रवानाह । “वेदनातितृषा मूर्च्छा आनाही गौरवं ज्वरः । भ्रमोऽरुचिः कृशत्वञ्च बलहानिस्तथैव च । उपद्रवा दशैवैते यस्य शूलस्य नास्ति सः ॥” शलस्यैव भेदं परिणाममाह । “स्वैर्निदानैः प्रकुपितो वायुः सन्निहितो यदा कफपित्ते समावृत्य शूलकारी भवेद्बली ॥ भुक्ते जीर्य्यति यच्छूलं तदेव परिणामजम् ॥” स्वैर्निदानैरित्यादिना निदानपूर्विका संप्राप्ति- रुक्ता । भुक्ते जीर्य्यतीत्यादिना लक्षणमुक्तम् । समावृत्य व्याप्य ॥ * ॥ अथान्नद्रवनामानं शूल- विशेषमाह । “जीर्णे जीर्य्यत्यजीर्णे वा यच्छूलमुपजायते । पथ्यापथ्यप्रयोगेण भोजनाभोजनेन वा । न शमं याति नियमात् सोऽन्नद्रव उदाहृतः ॥” नेदं शूलमसाध्यं चिकित्साभिधानात् ॥ * ॥ अथ शूलस्य चिकित्सा । “वमनं लङ्घनं स्वेदं पाचनं फलवर्त्तयः । क्षारचूर्णानि गुटिकाः शस्यन्ते शूलशान्तये ॥ विज्ञाय वातशूलन्तु स्नेहस्वेदैरुपाचरेत् । शूलशल्याकुलस्य स्यात् स्वेद एव सुखावहः ॥ मृत्तिकां सजलां पाकाद्धनीभूतां पटे क्षिपेत् । कृत्वा तत्पोटलीं शूली तया स्वेदं विधापयेत् ॥ इति मृत्तिकास्वेदः ॥ “कार्पासास्थिकुलत्थिकातिलयवैरेरण्डमूलातसी- वर्षाभूषणबीजकाञ्जिकयुतैरेकीकृतैर्व्वा पृथक् स्वेदः स्यादथ कूर्परोदरशिरःस्फिग्जानुपादा- ङ्गली- गुल्फस्कन्धकटीरुजो विजयते निःशेषवाता- र्त्तिहा ॥” इति कार्पासास्थ्यादिस्वेदः ॥ “तिलैश्च गुटिकां कृत्वा भ्रामयेज्जठरोपरि । शूलं सुदुस्तरं तेन शान्तिं गच्छति सत्वरम् ॥ नाभिलेपाज्जयेच्छूलं मदनं काञ्जिकान्वितम् ॥ मदनं मयनफलम् ॥ * ॥ “विश्वमेरण्डमूलन्तु क्वाथं कृत्वा शृतं पिबेत् । हिङ्गुसौवर्च्चलोपेतं सद्यः शूलनिवारणम् ॥ * ॥ गुडशालियवाः क्षीरं सर्पिःपानं विरेचनम् । जाङ्गलानि च मांसानि भेषजं पित्तशूलिनाम् ॥” मणीरजतताम्राणां भाजनानि गुरूणि च । तोयेनपरिपूर्णानि शूलस्योपरि धारयेत् ॥ * ॥

विरेचनं पित्तहरं प्रशस्तं रमाश्च शस्ताः शशलावकानाम् । * । सगुडां घृतसंयुक्तां भक्षयेद्वा हरीतकीम् । प्रलिह्याच्छूलशान्त्यर्थं धात्रीचूर्णं समाक्षिकम् ॥ शाल्यन्नं जाङ्गलं मांसमरिष्टं कटुकं रसम् ॥ मधूनि जीर्णगोधूमं कफशूले प्रयोजयेत् ॥” अरिष्टं भेषजक्वाथसिद्धं मद्यम् ॥ * ॥ “लवणत्रयसंयुक्तं पञ्चकोलं सरामठम् । सुखोष्णेनाम्बुना पीतं कफशूलं प्रणाशयेत् । * आमशूले क्रिया कार्य्या कफशूलप्रणाशिनी । सेव्यमामहरं सर्व्वं मद्यमग्निविवर्द्धनम् ॥ * ॥ तीक्ष्णायश्चूर्णसंयुक्तं त्रिफलाचूर्णमुत्तमम् । प्रयोज्यं मधुसर्पिभ्यां सर्व्वशूलनिवारणम् ॥” तीक्ष्णा राजिका ॥ * ॥ “दारुहैमवतीकुष्ठशताहाहिङ्गुसैन्धवैः । अम्लपिष्टैः सुखोष्णैश्च लिम्पेच्छूलयुतोदरम् ॥ मूलं वैल्वं तथैरण्डं चित्रकं विश्वभेषजम् । हिङ्गु सैन्धवसंयुक्तं सद्यः शूलनिवारणम् ॥” वातरोगान्तर्गताध्मानचिकित्सायां लिखितो नाराचनामा रसोऽन्यच्च विरेचनं शूले हितम् ॥ “कुष्माण्ड तनु कृत्वा तु छित्त्वा घर्म्मे विशोषयेत् स्थाल्यां निक्षिप्य तत् सर्व्वं पिधानेन विधाप्य च ॥ चुल्ल्यां निवेश्य वह्निञ्च ज्वालयेत् कुशलो जनः । यथा तत्र भवेद्भस्म किन्त्वङ्गारो दृढो भवेत् ॥ तदा निर्व्वापयेच्छीतं चूर्णितं चूर्णयेत्तु तम् । माषद्वयमितं तावच्छटीचूर्णञ्च मिश्रितम् ॥ जलेन भक्षयेन्नित्यं महाशूलाकुलो नरः । असाध्यमपि यच्छूलं तदप्ये तेन शास्यति ॥” इति कुष्माण्डक्षारः ॥ * ॥ अथ परिणामशूलस्य चिकित्स । “लङ्घनं प्रथमं कुर्य्याद्वमनं सविरेचनम् । पक्तिशूलोपशान्त्यर्थं तत्र वान्तेर्विधिर्यथा ॥ पीत्वा तु क्षीरमाकण्ठमदनक्वाथसंयुतम् । कान्तारकस्य पौण्ड्रस्य कोशकारस्य वा रसम् कषायं वाथ निम्बस्य कटुतुम्बीरसं वचाम् । यथाविधि वमेद्धीमान् पक्तिशूलार्द्दितो जनः ॥ त्रिवृता च तथा दन्त्यास्तैलेनैरण्डजेन वा । दत्तं विरेचनं सद्यः पक्तिशूलं निवारयेत् ॥ विडङ्गं तण्डुलं व्योषं त्रिवृद्दन्तिसचिक्रकम् । सर्व्वाण्येतानि संगृह्य सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् ॥ गुडेन मोदकान् कृत्वा खादेदुष्णेन वारिणा । जयेत्त्रिदोषजं शूलं परिणामसमुद्भवम् ॥” इति विडङ्गादि मोदकः ॥ * ॥ “नागरतिलगुडकल्कं पयसा संपिष्य यः पुमान् लिह्यात् । उग्रं परिणतिशूलं नश्येत्तस्य त्रिरात्रेण । पीतं शम्बूकजं भस्म जलेनोष्णेन तत्क्षणात् । पक्तिजं नाशयत्येव शूलं विष्णुरिवासुरान् ॥ लोहपथ्याकणाशुण्ठीचूर्णं समधुसर्पिषा । विलिहन् विनिहन्त्येक शूलं हि परिणामजम् ॥” इति पथ्यादिलोहम् ॥ * ॥

पृष्ठ ५/१३२

“नारिकेलं सतोयश्च लवणेन सुपूरितम् । मृदाववेष्टितं शुष्कं पक्वं गोमयवह्निना ॥ पिप्पल्या भक्षितं हन्ति शूलं हि परिणा- मजम् । वातिकं पैत्तिकञ्चापि श्लेष्मिकं सान्निपातिकम् ॥” इति नारिकेलक्षारः ॥ * ॥ अथान्नद्रवस्य चिकित्सा । “अन्नद्रावाख्ये शूले तु न तावत् स्वास्थ्यमश्नुते यावत् कटुकपीताम्लमन्नं न च्छर्दयेद्द्रवम् ॥ जातमात्रे जरत्पित्ते शूलमाशु विनाशयेत् । पित्तार्त्तं वमनं कृत्वा कफार्त्तञ्च विरेचनम् ॥ अत्रद्रवे च तत् कार्य्यं जरत्पित्ते यदीरितम् । जरत्पित्तेऽपि तत् पथ्यं प्रोक्तमन्नद्रवे तु यत् ॥ आमपक्वाशये शुद्धे गच्छेदन्नद्रवः शमम् । माषेण्डरीं सलवणां सुस्विन्नां तैलपाचिताम् ॥ तादृशों सर्पिषा खादेदन्नद्रवनिपीडितः । धात्रीफलभवं चूर्णमयश्चूर्णसमन्वितम् । यष्टीचूर्णेन वा युक्तं लिह्यात् क्षौद्रेण तद्गदे । श्यामकतण्डुलैः सिद्धं सिद्धं कोद्रवतण्डुलैः ॥ प्रियङ्गुतण्डुलैः सिद्धं पायसं मसितं हितम् ॥” प्रियङ्गः कङ्गविशेषः । “गौडिकं शौरणं कन्दं कुष्माण्डमपि भक्षयेत् । कलाययवशक्तून् ता शक्तून् वा लाजसंयुतान् ॥” गौडिकं गुडेन संस्कृतं पक्वान्नम् ॥ * ॥ “कुलत्थशक्तू नथवा दध्नाद्याद्दधिकं तथा ॥ चणकानामथो शक्तून् कोद्रवस्यौदनं तथा ॥” दधिकं दध्ना संस्कृतं भक्तम् । महेरि इति लोके ॥ * ॥ “गोधूममण्डकं तत्र सर्पिषा गुडसंयुतम् ॥ ससितं शीतदुग्धेन मृदितं क्वथितं हितम् ॥ अन्नद्रवो दुश्चिकित्स्यो दुर्व्विज्ञे यो महागदः । तस्मात्तस्य प्रशमने परं यत्नं समाचरेत् ॥ अन्नद्रवे जरत्पित्ते वह्निर्मन्दो भवेद्यतः । तस्मादत्रान्नपानानि मात्राहीनानि कारयेत् ॥ कलाययवगोधूमाः श्यामाकाः कोरदूषकाः । राजमाषाश्च माषाश्च कुलत्थाः कङ्गुशालयः ॥ दधिलुप्तरसं क्षीरं सर्पिर्गव्यं समाहिषम् । वास्तूकं कारवल्ली च कर्कोटकफलानि च ॥ वर्हिणो हरिणा मत्स्या रोहिताद्याः कपि- ञ्जलाः । एतस्मिन्नामये शस्ता मता मुनिचिकित्सकैः ॥” दधिलुप्तरसं दध्ना लुप्तः कृतो रसो यस्य तत् । क्षोरं दधियुक्तं क्षौरमित्यर्थः ॥ * ॥ “गुडामलकपथ्यानां चूर्णं प्रत्येकशः पलम् । त्रिपलं लोहकिट्टस्य तत् सर्व्वं मधुसर्पिषा ॥ समालोड्य समश्नीयादक्षमात्रं प्रमाणतः । आदिमध्यावसानेषु भोजनस्य निहन्ति तत् ॥ अन्नद्रवं जरत्पित्तमम्लपित्तं सुदारुणम् । परिणामसमुत्थञ्च शूलं संवत्सरोत्थितम् ॥” इति गुडमण्डूरम् ॥ * ॥ “व्यायामं मैथुनं मद्यं लवणं कटुकं रसम् । वेगरोधं शुचं क्रोधं विदलं शूलवान् त्यजेत् ॥”

इति शूलामपरिणामशूलान्नद्रवजरत्पित्ताधि- कारः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अपि च । “अर्कपत्रं गृहीत्वा तु मन्दाग्नौ तापयेच्छनैः । निष्पीड्य पूरयेत् कर्णौ कर्णशूलं विनश्यति ॥ * ॥ साञ्जनञ्च घृतं क्षौद्रं लवणं ताम्रभाजने । घृष्टं पयःसमायुक्तं चक्षुःशूलहरं परम् ॥” साञ्जनञ्च इत्यत्र ताम्बूलञ्च इति वा पाठः ॥ “चूर्णमामलकस्यैव पीतं शूलहरं परम् ॥” इति गारुडे १८३ । १९५ । १९४ अध्यायाः ॥ किञ्च । “सामद्रं सैन्धवं क्षारो राजिका लवण विडम् । कटु लोहरजः किट्टं त्रिवृत् शूरणकं समम् ॥ दधिगोमूत्रपयसा मन्दपावकपाचितम् । एतच्चाग्निबलं चर्णं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत माषादिघृतभोजनम् । नाभिशूलं मूत्रशूलं गुल्मप्लीहभवञ्च यत् ॥ सर्वं शूलहरं चूर्णं जठरानलदीपनम् । परिणामसमुत्थस्य शूलस्य च हितं परम् ॥” इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ तस्य उपपापजत्वं यथा, -- “जलोदरयकृत्प्लीहशूलरोगव्रणानि च । श्वासाजीर्णज्वरच्छर्द्दिर्भ्रममोहगलग्रहाः । रक्तार्वुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवा गदाः ॥” इति शातातपीयकर्म्मविपाकः ॥ शूलकः, पुं, (शूल इव दुर्व्विनीतत्वात् । कन् ।) दुर्वृत्तघोटकः । इति हलायुधः ॥ अत्र शूकल इत्यपि पाठो दृश्यते । यथा, -- “विनीतस्तु साधुवाही दुर्विनीतस्तु शूलकः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ शूलग्रन्थिः, स्त्री, मालादूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः शूलघातनं, क्ली, (शूलं तद्रोगं घातयतीति । हन + णिच् + ल्युः ।) मण्डूरम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ शूलघ्नः, पुं, (शूलं हन्तीति । हन + टक् । तुम्बुरु- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ शूलघातके, त्रि, ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “सर्पिर्मण्डस्तु मधुरः सरो योनिश्रोत्राक्षि- शिरसां शूलघ्नः इति ॥”) शूलद्विट्, [ष्] पुं, (शूलस्य द्विट् शत्रुः ।) हिङ्गुः । इति रत्नमाला ॥ शूलधन्वा, [न्] पुं, (शूलो धनुर्यस्य ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ शूलधरः, पुं, (शूलस्य धरः ।) शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ शूलधरा, स्त्री, (शूलस्य धरा ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ शूलधारिणी, स्त्री, (शूलं धरति या । धृ + णिनिः ।) दुर्गा । यथा, -- “सती साध्वी भवप्रीता भवानी भवमोचनी । आर्य्या दुर्गा जया आद्या त्रिनेत्रा शूल- धारिणी ॥” इति तन्त्रसारधृततच्छुतनामस्तोत्रम् ॥

शूलधृक्, [ज्] स्त्री, (शूलं धर्ज्जतीति । धृज् + क्विप् ।) दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महादेवे, पुं ॥ (शूलधृत्-इत्येव क्वचित पाठः ॥) शूलनाशनं, क्ली, (शूलं नाशयतीति । नर्श + णिच् + ल्युः ।) सौवर्च्चललवणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शूलपत्री, स्त्री, (शूलवत् पत्रमस्याः । ङीष् ।) शूलीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूलशत्रुः, पुं, (शूलस्य शत्रुः । एरण्डबृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूलहन्त्री, स्त्री, (शूलं हन्तीति । हन + तृच् । ङीप् ।) यवानी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शूलहृत्, पुं, (शूलं हरतीति । हृ + क्विप् ।) हिङ्गूः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शूला, स्त्री, दुष्टवधार्थकीलकः । वेश्या । इति विश्वः ॥ शूलाकृतं, त्रि, (शूलेन कृतम् । “शूलात् पाके ।” ५ । ४ । ६५ । इति डाच् ।) लौहादिशलाकया विद्धं पक्वमांसम् । कावाव् इति पारस्यभाषा । तत्पर्य्यायः । भटित्रन् २ शूल्यम् ३ । इत्यमरः ॥ वासितारम् ४ । इति जटाधरः ॥ शूलिकम् ५ इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य गुणाः शूल्यशब्दे द्रष्टव्याः ॥ शूलिकं, क्ली, (शूलः निमित्तत्वे नास्त्यस्येति । शूल + ठन् ।) शूलाकृतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूलिकः, पुं, शशकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शूलः अस्यास्तीति । ठन् ।) शूलयुक्ते, त्रि, ॥ शूलिनः, पुं, भाण्डीरवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ शूलिनी, स्त्री, (शूलं अस्या अस्तीति । शूल + इनि । ङीप् ।) दुर्गा । यथा, -- “खङ्गिनी शूलिनी घोरा गदिनी चक्रिणी तथा ॥ शङ्खिनी चापिनी बाणभुषुण्डीपरिघायुधा ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ शूली, [न्] पुं, शूलमस्यास्तीति । शूल + इनिः । शिवः इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८४ । ८४ । “ततो गृध्रवटं गच्छेत् स्वानं देवस्य शूलिनः ॥” शशः । इति भावप्रकाशः ॥ शूलास्त्रधारके शूलरोगयुक्तेच त्रि । यथा, -- “बर्जयेद्विदलं शूली कुष्ठी मांसं क्षयी स्त्रियम् । इति वैद्यकम् ॥ तस्य कारणं प्रायश्चित्तञ्च यथा, -- “शूली परोपतापेन जायते तत्प्रमार्ज्जकः । सोऽन्नदानं प्रकुर्व्वीत तथा रुद्रं जपेन्नरः ॥” इति शातातपीयकर्म्मविपाकः ॥ शूली, स्त्री, तृणभेदः । तत्पर्य्यायः । शूलपत्री २ अशाखा ३ धुम्रमूलिका ४ जलाश्रया ५ मधु- लता ६ पिच्छिला ७ महिषीप्रिया ८ । अस्या गुणाः । पिच्छिलत्वम् । कोष्णत्वम् । गुरुत्वम् । गौल्यत्वम् । बलप्रदत्वम् । पित्तदाहहरत्वम् । रुच्यत्वम् । दुग्धवृद्धिकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥

पृष्ठ ५/१३३

शूलोत्खा, स्त्री, सोमराजी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूल्यं, त्रि (शूलेन संस्कृतम् । शूल + “शूलोत्खात् यत् ।” ४ । २ । १७ । इति यत्) शूलाकृतम् । इत्यमरः ॥ कावाव् इति पारस्यभाषा । तत्- पाकप्रकारो यथा, -- “कालखण्डादिमांसानि ग्रथितानि शलाकया । घृतं सलवणं दत्त्वा निर्धूमे दहने पचेत् । तत्त शूल्यमिति प्रोक्तं पाककर्म्मविचक्षणैः ॥” अस्य गुणाः । “शूल्यं बल्यं सुधातुल्यं रुच्यं वह्निकरं लघु । कफवातहरं वृष्यं किञ्चित् पित्तहरं हि तत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अस्य पर्य्यायः शूलाकृतशब्दे द्रष्टव्यः ॥ शूल्यपाकः, पुं, (शूल्येन पाको यस्य ।) शूलविद्धा- ङ्गारपक्वमांसादि । इति पाकराजेश्वरः ॥ कावाव इति पारस्यभाषा ॥ शूय, प्रसवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- मक०-सेट् ।) शूयति । इति दुर्गादासः ॥ शृकालः, पुं, शृगालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शृगालः, पुं, (सृजति मायामिति । सृज + कालन् पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पशुविशेषः । शेयाल् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शिवा २ भूरिमायः ३ गोमायुः ४ मृगधूर्त्तकः ५ वञ्चकः ६ क्रोष्टुः ७ फेरुः ८ फेरवः ९ जम्बुकः १० । इत्यमरः ॥ सृगालः ११ जम्बूकः १२ मूत्रमत्तः १३ कुरवः १४ घोरबासनः १५ वनश्वा १६ फेरः १७ श्वधूर्त्तः १८ । इति शब्दरत्नावली ॥ शालावृकः १९ गोमी २० कटस्वादकः २१ । इति जटाधरः ॥ शिवालुः २२ फेरण्डः २३ व्याघ्रनायकः २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ दैत्यभेदः । इति मेदिनी ॥ वासुदेवः । निष्ठुरः । खलः । इति सारस्वता- भिधानम् ॥ भीरुः । इत्यनेकार्थकोषः ॥ * ॥ शृगालशब्दादीनां शुभाशुभसूचकत्वं यथा, -- “अनर्थहेतुर्गतिशब्दहीनः सदा शृगालः खलु दृष्टमात्रः । शस्ता हि वामा गतिरस्य शस्तो वामो निनादो निशि यो बहूनाम् ॥ हुवा हुवेति प्रथमं ततस्तु टटेति दीघः सुतरां रवो यः । स्याज्जम्बुकानां स नतः प्रशस्त- स्तदन्यरूपः कथितः प्रदीप्तः ॥ शृगालशब्दो भवने निशाया- मुच्चाटनार्थं दिशि पश्चिमायाम् । प्राच्यां भयायोत्तरतः शिवाय भवत्यवाच्यां भयनाशनाय ॥” इति वसन्तराजशाकुनम् ॥ शृगालकण्टकः, पुं, (शृगालरोधकः कण्टको यस्व ।) क्षुपविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शेयालकाटा इति भाषा ॥ शृगालकोलिः, पुं, (शृगालप्रियः कोलिर्यस्य ।) क्षुद्रकोलिवृक्षः । शेयाकुल् इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । कर्कन्धुः २ । इति रत्नमाला ॥ अपिच ।

“अथ घोण्टा ३ गोपघोण्टा ४ वदरं ५ वादि- रञ्च ६ तत् । वदरीसदृशे सूक्ष्मफले वृक्षे चतुष्टयम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ शृगालघण्टी, स्त्री, कोकिलाक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शृगालजम्बुः, स्त्री, (शृगालस्य जम्बुरिव ।) गोडुम्बः । घोण्टाफलम् । इति मेदिनी ॥ शृगालविन्ना, स्त्री, (शृगालैर्विन्ना ।) पृश्निपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृगालिका, स्त्री, शृगालपत्नी । त्रासात् पला- यनम् । इति मेदिनी ॥ भूमिकुष्माण्डः इति । जटाधरः ॥ क्षुद्रशृगालः । खेँक्शेयाली । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लोमालिका २ दीप्त- जिह्वा ३ किखिः ५ उल्कामुखी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शृगाली, स्त्री, विद्रवः । पलायनमिति यावत् । इति त्रिकाण्डशेषः । कोकिलाक्षः । विदारी । इति राजनिर्घण्डः ॥ शृगालिका च ॥ शृङ्खलः, त्रि, पुंसां कट्याभरणम् । गोट् इति भाषा ॥ हस्त्यादीनां लौहमयपादबन्धोपकरणम् आँदु इति दाँडुका इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । उन्दुकः २ निगडः ३ । इत्यमरः ॥ शृङ्खला ४ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ५ । ७२ । “शय्यां जहात्युभयपक्षविनीतनिद्राः स्तम्बेरमा मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते ॥”) लौहरज्जुः । शिकल वेडि इत्यादि भाषा ॥ बन्धनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्खलकः, पुं, (शृङ्खलं बन्धनमस्य । “शृङ्खलमस्य बन्धनं करभे ।” ५ । २ । ७९ । इति कन् ।) उष्ट्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, माघे । १२ । ७ । तीव्रोत्थितास्तावदसह्यरंहसो विशृङ्खलं शृङ्खलकाः प्रतस्थिरे ॥”) पलायननिषेधाय पादेषु दारुमयपाशलक्षित- करभः । इत्यमरभरतौ ॥ (स्वार्थे कन् ।) शृङ्ख- लश्च ॥ शृङ्खला, स्त्री, निगडः । पुंस्कटीवस्त्रबन्धः । इति मेदिनी ॥ अन्यत् शृङ्खलशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शृङ्खलितः, त्रि, (शृङ्खलो जातोऽस्येति । इतच् ।) शृङ्खलायुक्तः । निगडितः । इति धनञ्जयः ॥ शृङ्खली, स्त्री, कोकिलाक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गं, क्ली, (शॄहिंसे + “शृणातेर्ह्रस्वश्च ।” उणा० १ । १२५ । इति गन् । धातोर्ह्रस्वत्वँ कित्त्वं नुट् च प्रत्ययस्य ।) पर्व्वतोपरिभागः । तत्प- र्य्यायः । कूटम् २ कूटः ३ शिखरम् ४ । इत्य- मरः ॥ दन्तः ५ प्राग्भारः ६ । इति जटाधरः ॥ शैलाग्रम् ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । १३ । २६ । एतद्गिरेर्माल्यवतः पुरस्ता- दाविर्भवत्यम्बरलेखि शृङ्गम् ॥”) सानुः । इति नानार्थे अमरः ॥ प्रभुत्वम् ।

चिह्नम् । क्रीडाजलयन्त्रम् । (यथा रघुः १६ । ७० । “वर्णोदकैः काञ्चनशृङ्गमुक्तै- स्तमायताक्ष्यः प्रणयादसिञ्चन् ॥”) विषाणम् । (यथा, रघुः । १६ । १२ । “वन्यैरिदानीं महिषैस्तदम्भः शृङ्गाहतं क्रोशति दीर्घिकाणाम् ॥”) उत्कर्षः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ९ । ६२ । “शृङ्गं स दृप्तविनयाधिकृतः परेषा मत्युच्छ्रितं न ममृषे न तु दीर्घमायुः ॥” ऊर्द्ध्वम् । (यथा, कुमारे । ७ । ४० । “विमानशृङ्गाण्यवगाहमानः शशंस देवावसरं सुरेभ्यः ॥”) तीक्ष्णम् । पङ्कजम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (कोटिः । यथा, कुमारे । २ । ६४ । “अथ सललितयोषिद् भ्रूलताचारुशृङ्गं रतिवलयपदाङ्के चापमासज्य कण्ठे ॥” स्तनम् । यथा, भागवते । ५ । २ । ११ । “किं सम्भृतं रुचिरयोर्द्विज शृङ्गयोस्ते मध्ये कृशो वहसि तत्र दृशिः श्रिता मे ॥” “स्तनावालक्ष्याह । शृङ्गयोः स्तनयोः किं सम्भृतं किं पूर्णमस्ति मनोहरं किञ्चिदस्ति इत्ये तावत् जानामि ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥ * ॥) महिषादिशृङ्गनिर्म्मितवाद्यविशेषः । शिङ्ग इति भाषा । यथा, -- “क्वचिद्वनाशाय मनो दधद्व्रजात् प्रातः समुत्थाय वयस्यवत्सपान् । प्रबोधयन् शृङ्गरवेण चारुणा विनिर्गतो वत्सपुरःसरो हरिः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे १२ अध्यायः ॥ कामोद्रेकः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २१० । “शृङ्गं हि मन्मथोद्भेदस्तदागमनहेतुकः । उत्तमप्रकृतिप्रायो रसः शृङ्गार इष्यते ॥” * ॥ गोशृङ्गभङ्गप्रायश्चित्तं यथा । भवदेवभट्टधृतं यमवचनम् । “अस्थिभङ्गं गवां कृत्वा लाङ्गुलच्छेदनं तथा । पाटने कर्णशृङ्गाणां मासार्द्धन्तु यवान् पिबेत् ॥” अङ्गिराः । “शृङ्गभङ्गेऽस्थिभङ्गे च चर्म्मनिर्म्मोचनेऽपि वा । दशरात्रं चरेद्वज्रं सुस्था सा यदि गौर्भवेत् ॥” भवदेवभट्टहरिनाथोपाध्यायधृतं संवर्त्तवचनम् । “शृङ्गभङ्गेऽस्थिभङ्गे च कटिभङ्गे तथैव च । यदि जीवति षण्मासान् प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥” अत्र षण्मासोत्तरमरणे तद्दोषशमनाय प्राय- श्चित्तं नास्ति तदभ्यन्तरमरणे वधप्रायश्चित्तं भवति । एवञ्च शृङ्गभङ्गादिनिमित्तकपापे पृथक् प्रायश्चित्तं न कर्त्तव्यम् । वधप्रायश्चित्तेनैव गुरुणा प्रसङ्गात्तदपगमसिद्धेः । षण्मासोत्तरन्तु शृङ्गभङ्गादिनिमित्तकपूर्व्वोक्तमासार्द्धयावकपानं प्राजापत्यं वा कर्त्तव्यम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ शृङ्गः, पुं, (शॄ + गन् । उणा० १ । १२५ ।) कूर्च्च- शीर्षकवृक्षः । इति मेदिनी ॥ मुनिभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ५/१३४

शृङ्गकः, पुं, (शृङ्ग इव । कन् ।) जीवकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ शृङ्गकन्दः, पुं, (शृङ्गवत् कन्दो यस्य ।) शृङ्गा- टकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गजं, क्ली, (शृङ्गात् जायते इति । जन + डः ।) अगुरुः । इति रत्नमाला ॥ शरे, पुं, । यथा । शृङ्गाच्छरो जायते । इति संक्षिप्तसारकारक- पादः ॥ शृङ्गजाते, त्रि ॥ शृङ्गबेरं, क्ली, (शृङ्गस्येव बेरं शरीरं यस्य ।) आर्द्रकम् । इत्यमरः ॥ शुण्ठी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ३८ । “पिप्पलीमरीचशृङ्गबेराणि त्रिकटुकम् ॥”) गुहचण्डालपुरम् । यथा, -- “मारुते गच्छ शीघ्रं त्वमयोध्यां भरतं प्रति । जानीहि कुशली कश्चित् जनो नृपतिमन्दिरे ॥ शृङ्गबेरपुरं गत्वा ब्रूहि मित्रं गुहं मम । जानकीलक्ष्मणोपेतमागतं मां निवेदय ॥” इत्यध्यात्मरामायणे लङ्काकाण्डे १४ अध्यायः ॥ शृङ्गबेरकं, क्ली, (शृङ्गबेरमेव । स्वार्थे कन् ।) आर्दकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्गबेराभमूलकः, पुं, (शृङ्गबेराभं मूलं यस्य । कन् ।) एरका इति भावप्रकाशः ॥ शृङ्गमूलः, पुं, (शृङ्गवत् मूलं यस्य ।) शृङ्गाटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गमोही, [न्] पुं, (शृङ्गाय मन्मथोद्भे दाय मोहयतीति । मुह + णिच् + णिनिः ।) चम्पकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गला, स्त्री, (शृङ्गवत् लातीति । ला + कः ।) अजशृङ्गी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शृङ्गवान्, [त्] पुं, (शृङ्गाणि सन्ति अस्येति । शृङ्ग + मतुप् । मस्य वः ।) कुरुवर्षीयसीमा- पर्व्वतः । स तु दीर्घे ८०००० अशीतिसहस्र- योजनानि । प्रस्थे २००० द्विसहस्रयोजनानि । विस्तारे तयैव । यथा, -- “हिमवद्धेमकूटश्च निषधश्चास्य दक्षिणे । नीलः श्वेतश्च शृङ्गी च उत्तरे वर्षपर्व्वताः ॥ लक्षप्रमाणौ द्वौ मध्यौ दशहीनास्तथा परे । सहस्रद्वितयोच्छ्रायास्तावद्विस्तारिणश्च ते ॥” इति विष्णुपुराणे २ अंशे २ अध्यायः ॥ लक्षप्रमाणौ द्वौ प्राक्पश्चिमतो दैर्ध्येण निषध- नीलौ । यद्यपि जम्बु द्वीपमण्डलाकारस्य लक्ष- योजनप्रमाणत्वान्मध्यरेखायामेव मुख्यं लक्ष- प्रमाणत्वम् । निषधनीलौ तु तन्मध्यरेखातो दक्षिणतश्चोत्तरतश्च सप्तदशयोजनसहस्रान्तरि- तत्वादीषन्न्यूनौ । तथापि स्थूलदृष्ट्या लक्ष- प्रमाणावित्युक्तम् । अपरे तु हेमकूटादयो दश- हीनादशदशन्यूनाः हेमकूटश्वेतौ नवतियोजन सहस्रप्रमाणौ हिमवच्छृङ्गिणावशीतियोजन- प्रमाणौ । तदुक्तं वाराहे । “द्वीपस्य मण्डलीभावात् ह्रासवृद्धी प्रकीर्त्तिते ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ भागवतमते दैर्घ्ये १०००० दशमहस्रयोजनानि

प्रस्थे २००० द्विसहस्रयोजनानि । यथा । उत्तरोत्तरेणेलावृतं नीलः श्वेतः शृङ्गवान् इति त्रयो रम्यकहिरण्मयकुरूणां वर्षाणां मर्य्यादा- गिरयः प्रागायता उभयतः क्षारोदावधयो द्विसहस्रयोजनपृथव एकैकशः पूर्व्वस्मात् पूर्व्व- स्मादुत्तरोत्तरो दशांशाधिकांशेन दैर्घ्य एव ह्रसन्ति । एवं दक्षिणेनेलावृतं निषधो हेम- कूटो हिमालय इति प्रागायता यथा नीला- दयः । अयुतयोजनोत्सेधा हरिवर्षकिंपुरुष- भारतानां यथासंख्यम् ॥ इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ शृङ्गाटं, क्ली, (शृङ्गमुत्कर्षं अटतीति । अट् + अच् ।) चतुष्पथम् । इति हेमचन्द्रः धरणिश्च ॥ शृङ्गाटः, पुं, (शृङ्गवत् कण्टकं अटतीति । अट् + अच् ।) जलकण्टकः । इति भूरि- प्रयोगत्रिकाण्डशेषौ ॥ स्वादुकण्टकः । इति शब्द रत्नावली ॥ कामाख्यादेशस्थपर्व्वतः । यथा, -- “दीपवत्याः पूर्व्वतस्तु शृङ्गाटो नाम पर्व्वतः । तत्र भर्गस्य देवस्य लिङ्गमेकं प्रतिष्ठितम् ॥ सरित्तु सिद्धा त्रिस्रोता दक्षिणोदधिगामिनी । शृङ्गाटकस्य सततं स्वनन्ती ग्राव्लिपादतः । दक्षिणं सागरं याति भर्गस्य प्रियकारिणी ॥ सलिले यो नरः स्नाति तिस्रोतायां नरोत्तमः । शृङ्गाटकं समारुह्य पूजयेल्लिङ्गशङ्करम् ॥ स दीप्तकायः शुद्धात्मा प्राप्य कामानिहातुलान् । अन्ते भर्गगृहं याति ततो मोक्षमवाप्नु यात् ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ शृङ्गाटकं, क्ली, (शृङ्गाटमेव । स्वार्थे कन् ।) चतुष्पथम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ७१ । ४५ । “तां शून्यशृङ्गाटकवेश्मरथ्यां रजोऽरुणद्वारकपाटयन्त्राम् ॥”) जलज-लताफलविशेषः । पानिफल इति शिङ्गाडा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । जलसूचिः २ संघाटिका ३ वारिकण्टकः ४ । इति जटा- घरः ॥ शृङ्गाटः ५ वारिकुब्जकः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्षीरशुक्लः ७ जलकण्टकः ८ इति शब्दमाला ॥ शृङ्गाटकः ९ शृङ्गरुहः १० जलवल्ली ११ जलाशयः १२ शृङ्गकन्दः १३ शृङ्गमूलः १४ विषाणी १५ । अस्य गुणाः । शोणितपित्तहरत्वम् । लघुत्वम् । सरत्वम् । वृष्यतमत्वम् । विशेषात् त्रिदोषवातभ्रमशोफ- नाशित्वम् । रुचिप्रदत्वम् । मेहनदार्ढ्यहेतुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शीतलत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ खाद्यविशेषः । समूसा इति हिन्दी भाषा ॥ यथा, भावप्रकाशे । “शुद्धमांसं तनूकृत्य कर्त्तितं स्वेदितं जले । लवङ्गं हिङ्गुसहितं लवणार्द्रकसंयुतम् ॥ एलाजीरकधन्याकनिम्बूरससमन्वितम् ॥ घृते सगन्धे तद्भृष्टं पूरणं प्रोच्यते बुधैः ॥ शृङ्गाटकं समितया कृतं पूरणपूरितम् ।

पुनः सर्पिषि संभृष्टं मांसं शृङ्गाटकं वदेत् ॥ मांसं शृङ्गाटकं रुच्यं बृहणं बलकृत् गुरु । वातपित्तहरं वृष्यं कफघ्नं वीर्य्यवर्द्धनम् ॥” शृङ्गाटकः, पुं, (शृङ्गाट एव । स्वार्थे कन् ।) जल- कण्टकः । इति राजवल्लभः ॥ शृङ्गारं, क्ली, (शृङ्गं प्राधान्यं ऋच्छतीति । ऋ + अण् ।) लवङ्गम् । सिन्दूरम् । चूर्णम् । इति मेदिनी ॥ आर्द्रकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कालागुरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गारः, पुं, (शृङ्गं कामोद्रे कमृच्छतीति । ऋ गतौ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् । यद्वा, शॄ हिंसायाम् + “भृङ्गारशुङ्गारौ ।” उणा० ३ । १३६ । इति आरन्प्रत्ययेन साधुः ।) सुरतः । नाट्यरसः । गजभूषणम् । इति मेदिनी ॥ * ॥ नाट्यरसस्य लक्षणं यथा, -- “पुंसः स्त्रियां स्त्रियाः पुंसि संयोगं प्रति या स्पृहा । स शृङ्गार इति ख्यातो रतिक्रीडादिकारणम् ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अपि च । “शृङ्गं हि मन्मथोद्भेदस्तदागमनहेतुकः । उत्तमप्रकृतिप्रायो रसः शृङ्गार इष्यते ॥ परोढां वर्जयित्वात्र वेश्याञ्चाननुरागिणीम् । आलम्बनं नायिकाः स्युर्दक्षिणाद्याश्च नायकाः ॥ चन्द्रचन्दनरोलम्बरुताद्युद्दीपनं मतम् । भ्रूविक्षेपकटाक्षादिरनुभावः प्रकीर्त्तितः ॥ त्यक्तोग्र्यमरणालस्यजुगुप्साव्यभिचारिणः । स्थायी भावो रतिः श्यामवर्णोऽयं विष्णुदैवतः ॥” स च द्विधा । विप्रलम्भः संभोगश्च । इति साहित्यदर्पणम् ॥ अन्यत् मैथुनशब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ शृङ्गारादिभङ्गे नरको यथा, -- “शृङ्गाराहारनिद्राणां यश्च भङ्गं करोति च । स व्रजेत् कालसूत्रञ्च स्वामिनश्च विशेषतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४२ अध्यायः ॥ शृङ्गारकं, क्ली, (शृङ्गारमेव । स्वार्थे कन् ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घ ण्टः ॥ शृङ्गविशिष्टे, त्रि । शृङ्गशब्दात् “शृङ्गवृन्दाभ्यामारकन् वक्तव्यः ।” ५ । २ । १२२ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या आरकन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ स्वार्थे के शृङ्गारश्च तत्र पुं ॥ शृङ्गारभूषणं, क्ली, (शृङ्गारस्य भूषणम् ।) सिन्दूरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्गारयोनिः, पुं, (शृङ्गारे योनिरुत्पत्तिर्यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधहेमचन्द्रौ ॥ शृङ्गारी, [न्] पुं, (शृङ्गारोऽस्यास्तीति । इनिः ।) पूगः । गजः । सशृङ्गारः । सुवेशः । इति मेदिनी ॥ माणिक्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शृङ्गिः, स्त्री, मत्स्यविशेषः । शिङ्गीमाछ इति भाषा । यथा, -- “मद्गुरस्यप्रिया श ङ्गी शृङ्गिरित्यपि कुत्रचित् स्यादप्रिया मद्गुरसीति च नामद्वयम् कचित् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ५/१३५

शृङ्गिकं, क्ली, विषभेदः । इति हलायुधः ॥ शृङ्गिका, स्त्री, पतिविषा इति शब्दरत्नावली ॥ शृङ्गिणः, पुं, (शृङ्गेस्तः अस्येति । शृङ्ग + “ज्योस्ना- तमिस्रेति ।” ५ । २ । ११४ । इति इनच् ।) मेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शृङ्गिणी, स्त्री, (शृङ्गे स्तः अस्या इति । शृङ्ग + इनिः । ङीष् ।) गौः । इत्यमरः ॥ श्लेष्मघ्नी- वृक्षः । मल्लिकावृक्षः । ज्योतिष्मतीवृक्षः । इति मेदिनी ॥ शृङ्गी, [न्] पुं, (शृङ्ग + इनिः ।) हस्ती । वृक्षः । पर्व्वतः । (यथा, रघुः । १२ । ८० । “रुरोध रामं शृङ्गीव टङ्कच्छिन्नमनःशिलः ॥” ऋषिविशेषः । स तु शमीकपुत्त्रः । अभिमन्यूजः परिक्षित् अनेनाभिशप्तः ।) शृङ्गयुक्ते, त्रि । इति मेदिनी ॥ यथा, रामायणे । २ । २५ । २० । “महिषाः शृङ्गिणौरौद्रा नते द्रुह्यन्तु पुत्त्रक ॥”) शृङ्गी, स्त्री (शृङ्गि + वा ङीष् ।) मत्स्यविशेषः । शिङ्गी इति जियल इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मद्गुरप्रिया २ । इत्यमरः मधुश्च ॥ मद्गरी ३ । इति कलिङ्गः ॥ मद्गुरसी ४ अप्रिया ५ शृङ्गिः ६ । इति केचिदिति भरतः ॥ अस्या गुणाः । स्वादुरमत्वम् । स्निग्धत्वम् । बृंह- नत्वम् । कफकोपनत्वम् । शोथपाण्डुमरुत्पित्त- नाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अतिविषा । ऋषभौषधम् । इत्यमरः ॥ कर्कटशृङ्गी । प्लक्षः । वटः । विषम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलङ्कार- सुवर्णम् । यथा । स्त्री शृङ्गी मण्डनस्वर्णे । इति भरतधृतरत्नकोषः ॥ शृङ्गीकनकं, क्ली (शृङ्गी मण्डनस्वर्णम् । तदेव कनकम् ।) अलङ्कारसुवर्णम् । इत्यमरः ॥ अलङ्कारस्य कुण्डलादेर्यत् सुवर्णं तत् शृङ्गी- कनकमुच्यते शृङ्गी अलङ्खारः तदर्थं कनकं- शृङ्गीकनकं अलङ्कारसुवर्णस्य शृङ्गीति च नाम । स्त्री शृङ्गी मण्डनस्वर्णे इति रत्नकोषः ॥ शृङ्गी ह्रस्वान्ता च शृङ्गति कर्णादीन् शृङ्गिः श्रगि श्लगि व्रजे नाम्नीति इः निपातनात् जिः पाच्छो- णादीति ईपि शृङ्गी । इति भरतः ॥ शृणिः, स्त्री, अङ्कुशः । इत्यमरः ॥ “शृणाति मर्म्म- स्थाणं शृणिः । शॄ स्वॄ गि हिंसने कॄगॄज्याग्ला- हाल्वादेर्निरिति ल्वादित्वात् क्तेर्निः निपा- तनादिह ह्रस्वः । नाम्नीति डृणिर्व्वा । “शृणिरङ्कुशवाची च काशश्च तृणवाचकः ।” इति शभेदात् तालव्यादिः । सरति मर्म्मस्थानं गच्छति सृणिर्द्दन्त्यादिरित्यन्ये । स्त्रियामित्यत्र द्वयोरिति पाठः । इति मेदिनी ॥ आवक्षमग्न- मवमत्य शृणिं शिताग्रमिति माघः । स्त्रिया- मिति प्रायिकत्वादुक्तमिति मुकुटः ।” इति भरतः ॥ शृतं, त्रि, (श्रा पाके + क्तः ।) “शृतं पाके ।” ६ । १ । २७ । इति शृभावः ।) पक्वक्षीराज्य- पयांसि । इत्यमरः ॥ शृतमन्नं विवर्ज्जयेदिति- त्वार्षम् । इति भरतः ॥ कथितम् । इति शब्द

चन्द्रिका रत्नमाला च ॥ * ॥ अथ क्वाथविधिः । “पानीयं षोडशगुणं क्षुण्ण द्रव्यपले क्षिपेत् । मृत्पात्रे क्वाथयेत् ग्राह्यमष्टमांशावशेषितम् ॥ कर्षादौ तु पलं यावत् दद्यात् षोडशिकं जलम् । तज्जलं पाययेद्धीमान् कोष्णं मृद्वग्निसाधितम् । शृतः काथः कषायश्च निर्य्यूहः स निगद्यते ॥” क्वाथपानमात्रामाह । “मात्रोत्तमा पलेन स्यात्त्रिभिरक्षैस्तु मध्यमा । जघन्या च पलार्ङ्ग्रेन स्नेहक्वाथौषधेन च ॥” तन्त्रान्तरे । “क्वाथद्रव्यपले वारि द्विरष्टगुणमिष्यते । चतुर्भागावशिष्टन्तु पेयं पलचतुष्टयम् ॥ दीप्तानलं महाकायं पाययेत् द्व्यञ्जलिं जलम् । अन्ये त्वर्द्धं परित्यज्य प्रसृतन्तु चिकित्सकाः ॥ क्वाथत्यागमनिच्छन्तस्त्वष्टभागावशेषितम् । पारम्पर्य्योपदेशेन वृद्धवैद्याः पलद्वयम् ॥” अष्टभागावशेषितस्य चतुर्भागावशिष्टापेक्षया गुरुत्वाद्दीप्तानलं महाकायं पलद्वयं पायये- न्मध्यमाग्निमल्पकायं पलमात्रं पाययेत् । मात्रोत्तमा पलेन स्यादित्यादिवचनात् । “क्वाथे क्षिपेत् सितामशैश्चतुर्थाष्टमषोडशैः । वातपित्तकफातङ्के विपरीतं मधु स्मृतम् ॥ जीरकं गुग्गुलुं क्षारं लवणञ्च शिलाजतु । हिङ्गु त्रिकटुकञ्चैव क्वाथे शाणोन्मितं क्षिपेत् ॥ क्षीरं घृतं गुडं तैलं मूत्रं चान्यत द्रवं तथा । कल्कं चूर्णादिकं क्वाथे निक्षिपेत् कर्षसम्मितम् ॥ तत्रोपविश्य विश्रान्तः प्रसन्नवदनेक्षणः । औषधं हेम रजतं मृद्भाजनपरिस्थितम् ॥ पिबेत् प्रमन्नहृदयः पीत्वा पात्रमधोमुखम् । विधायाचम्य सलिलं ताम्बूलाद्युपयोजयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “द्रव्यादापोत्थितात्तोये वह्निना परितापितात् । निःशृतो यो रसः पूतः स शृतः समुदाहृतः ॥” इति वैद्यकम् ॥ शृध, व ऌङ उ पर्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । क्तावेट् ।) व, शर्त्- स्यति शिशृत्सति । ऌ, अशृधत् । ङ, शर्धते । उ, शर्द्धित्वा शृद्ध्वा । पर्दोऽपानोत्सर्गः । शृधु प्रहसने इति चुरादिपरस्मैपदीधातुरन्यैर्न मन्यते । प्रहसनं विद्रवः । इति गोविन्दभट्टः । शर्द्धयति वृद्धं कुत्सितशब्दैर्बालः । इति रमा- नाथः । इति दुर्गादासः ॥ शृध, उ ञ क्लेदने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-अक०-सेट् । क्त्वाविट् ।) उ, शद्धित्वा शृद्ध्वा । ञ शर्द्धति शर्द्धते । क्लेदनमाद्रभावः । इति दुर्गादासः ॥ शृधुः, पुं, (शृध + बाहुलकात् कुः ।) बुद्धिः । गुदम् । इति विश्वः ॥ शृधूः, पुं, (शृध + “नृतिशृध्योः कूः ।” उणा० १ । ९३ । इति कूः ।) कुत्सितः । अपानम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥

शॄ, गि हिंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ क्र्या०- पर०-सक०-सेट् ।) गि, शृणाति । शीर्णः शीर्णिः । इति दुर्गादासः ॥ शेखरं, क्ली, लवङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिग्रु- मूलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शेखरः, पुं, (शिखि गतौ + बाहुलकात् अरप्रत्य- येन साधुः ।) शिखावस्थितमाल्यम् । इत्य- मरः ॥ यथा, -- “शिखाविन्यस्तमालायामापीडः शेखरोऽपि च ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे । ११ । ४६ । “नवकरनिकरेण स्पष्टबन्धूकसून- स्तवकरचितमेते शेखरं बिभ्रतीव ॥” शिरोभूषणमात्रम् । यथा, कुमारे । ७ । ३२ । “बभूव भस्मैव सिताङ्गरागः कपालमेवामलशेखरश्रीः ॥”) गीतस्य ध्रुवविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “द्वादशाक्षरपादः स्यात् स चाल्पशुभकृत् प्रभोः । हंसके च रसे वीरे गीयते शेखरो ध्रुवः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ लघुशेखरो यथा, -- “लघुर्गुरुर्भवेद्यत्र स भवेल्लघुशेखरः ॥” इति तत्रैव ॥ (शृङ्गम् । यथा, कथासरित्सागरे । २८ । १८९ । “ततोऽस्तगिरिशेखरं व्रजति वासरेशे शनैः सखीं पुनरुपागमप्रणयिणीं समापृच्छ्य ताम् । क्षणं जनितविस्मया गगनमार्गमुत्पत्य सा जगाम वसतिं निजां प्रसवमेव सोमप्रभा ॥”) शेखरी, स्त्री, वन्दा । इति शब्दरत्नावली ॥ शेपः, पुं, (शी + बाहुलकात् पः ।) शेफः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायार १९ । ८८ । “वस्तिर्न शेपो हरसा तरस्वी ॥”) शेपालः, पुं, (शी + वालन् । बाहुलकात् वकारस्य पकारः । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । ४ । ३८ । शैवालः । इति शब्दरत्नावली ॥ शेफः, पुं, शिश्नः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १० । ७ । ३८ । “विकटाः काललम्बौष्ठा बृहच्छेफाण्डपिण्डकाः ॥”) शेफः, [स्] क्ली, (शेते रेतःपातानन्तरमिति । शी + “वृङ्शीङ्भ्यां स्वरूपाङ्गयोः पुट् च ।” उणा० ४ । २०० । इति असुन् । अत्र केचित् फ चेति पठन्ति इत्यतः फः ।) शिश्नः । इत्य- मरः ॥ शुकपाते सति शेते पतति इति शेफः । शीङ् धातोर्नाम्नीति फस्प्रत्ययः । शेफसशेपसी शेफशेपौ शैवश्चेति पञ्च रूपाणि भवन्तीत्या चार्य्याः । इति भरतः ॥ (यथा, बृहत्सहि तायाम् । ६८ । ८ । “ऋजुवृत्तशेफसो लगुशिरालशिश्नाश्च धनवन्तः ॥”)