शब्दकल्पद्रुमः/श्रथ

पृष्ठ ५/१५४

श्रथ कि वधे । मोक्षे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पक्षे भ्वा०-सक०-सेट् ।) कि, श्राथ- यति श्रथयति । श्लाघ्यं श्राथयति स्फुटार्थ- मधुरं गद्यञ्च पद्यं सदा भावालङ्कृतिपेशलं श्रथयति स्पष्टाक्षरं नाटकम् । श्रथ्नाति प्रथि- तावदातचरितः शास्त्रं विचित्रञ्च य इति हलायुधोक्तं श्रथयतीति श्रथ त् क दौर्ब्बल्ये इत्यदन्तस्य रूपम् । अनेकार्यत्वात् बध्नाती- त्यर्थः । इति दुर्गादासः श्रथ, त् क दौर्बल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) श्रथयति । इति दुर्गादासः ॥ श्रथ, म वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) म, श्रथयति ! इति दुर्गादासः ॥ श्रथनं, क्ली, (श्रथ + ल्युट् ।) वधः । यत्नः । पुनः- पुनर्हर्षणम् । बन्धनम् । मोक्षणम् । शिथिली- करणम् । इति श्रथधातोरनट्प्रत्ययेन निष्प- न्नम् ॥ श्रद्दधानः, त्रि, (श्रद्वत्ते इति । श्रत् + धा + शानच् ।) श्रद्वायुक्तः । यथा, -- “तच्छ्रद्दधाना मुनयो ज्ञानवैराग्ययुक्तया । पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं भक्त्या श्रुतगृहीतया ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे २ अध्यायः ॥ श्रद्धा, स्त्री, (श्रद्धानमिति । श्रत् + धा + “षिद्- भिदादिभ्योऽङ् ।” ३ । ३ । १०४ । इत्यङ् । टाप् ।) संप्रत्ययः । स्पृहा । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३८ । २ । “चिच्छेद जीविते श्रद्धां धर्म्मे यशसि चात्मनः ॥” आदरः । शुद्धिः । इति शब्दरत्नावली ॥ शास्त्रार्थे दृढप्रत्ययः । यथा, -- “प्रत्ययो धर्म्मकार्य्येषु यथा श्रद्धेत्युदाहृता । नास्ति ह्यश्रद्दधानस्य धर्म्मकृत्ये प्रयोजनम् ॥” इति स्मृतिः ॥ (यथा, रघुः । २ । १६ । “बभौ च सा तेन सतां मतेन । श्रद्धेव साक्षात् विधिनोपपन्ना ॥”) चेतसः प्रसादः । इति पातञ्चलभाष्ये वेदव्यासः ॥ सा त्रिविधा । यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ सत्त्वानुरूपा सर्व्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छद्धः स एव सः ॥ यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां १७ अध्यायः ॥ * ॥ तस्याः प्रशंसा यथा, -- ब्रह्मोवाच । “श्रद्धापूर्व्वा इमे धर्म्माः श्रद्धा मध्यान्त- संस्थिताः । श्रद्धा नित्या प्रतिष्ठाश्च धर्म्माः श्रंद्धैव कीर्त्तिताः ॥ श्रुतिमात्ररसाः सूक्ष्माः प्रधानपुरुषेश्वराः ।

श्रद्धामात्रेण गृह्यन्ते न करेण न चक्षुषा ॥ कायक्लेशैर्न बहुभिस्तथवार्थस्य राशिभिः । धर्म्मः संप्राप्यते सूक्ष्मः श्रद्धाहीनैः सुरैरपि ॥ श्रद्धा धर्म्मः परः सूक्ष्मः श्रद्धा ज्ञानं हुतं तपः । श्रद्धा स्वर्गश्च मोक्षश्च श्रद्धा सर्व्वमिदं जगत् ॥ सर्व्वस्वं जीवितं वापि दद्यादश्रद्धया यदि । नाप्नुयात्तत्फलं किञ्चित् श्रद्धादानं ततो भवेत् ॥ एवं श्रद्धान्वयाः सर्वे सर्वधर्म्माः प्रकीर्त्तिताः । केशवः श्रद्धया गम्यो ध्येयः पूज्यश्च सर्वदा ॥” इति वह्निपुराणे धेनुदानमाहात्म्याध्यायः ॥ देवलः । “अर्थानामुदिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् । दानमित्यभिनिर्दिष्टं व्याख्यानन्तस्य वक्ष्यते ॥” उदिते शास्त्रकथिते । श्रद्धा देवलोक्ता यथा, “सत्कृतिश्चानसूया च सदा श्रद्धेति कीर्त्तिता ॥” अतएव भगवद्गीतासु । “अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतन्तु यत् । असदित्युच्यते पार्थ न च तत् प्रेत्य नेह च ॥” हरिवंशे बलिं प्रति भगवद्वाक्यम् । अश्रोत्रियं श्राद्धमधीतमव्रतं त्वदक्षिणं यज्ञमनृत्विजा हुतम् । अश्रद्धया दत्तमसंस्कृतं हवि- र्भागाः षडेते तव दैत्यपुङ्कव ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ याज्ञवल्क्यः । “श्रद्धाविधिसमायुक्तं कर्म्म यत् क्रियते नृभिः । सुविशुद्धेन भावेन तदानन्त्याय कल्प्यते ॥” योगियाज्ञवल्क्यः । “विधिहीनं भवेद्दुष्टं कृतमश्रद्धया च तत् । तद्धरन्त्यसुरास्तस्य मूढस्य दुष्कृतात्मनः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ श्रद्धालुः, स्त्री, (श्रद्दधातीति । श्रत् + धा + स्पृहि गृहिपतिदयिनिद्रेति” । ३ । २ । १५८ । इति आलुच् ।) दोहदवती । श्रद्धायुक्ते, त्रि । इत्य- मरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । ८ । १० । “सोऽहं तवैतत् कथयामि वत्स श्रद्धालवे नित्यमनुव्रताय ॥”) श्रद्धावान्, [त्] त्रि, (श्रद्धा विद्यतेऽस्येति । श्रद्धा + मतुप् । मस्य वः ।) श्रद्धायुक्तः । यथा, -- “श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥” इति भगवद्गीतायां ४ अध्यायः ॥ श्रन्थ, कि दर्भे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पक्षे भ्वा०-सक०-सेट् ।) कि, श्रन्थ- यति श्रन्थति । दर्भो ग्रन्थनम् । इति दुर्गा- दासः ॥ श्रन्थ, ग मोक्षे । प्रतिहृषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०-पर०-सक०-सेट् ।) ग, श्रथ्नाति वत्सं लोकः मोचयतीत्यर्थः । श्रथ्नाति शिशुं लोकः पुनः पुनर्हर्षयति इत्यर्थः । शश्रन्थ । इति दुर्गा- दासः ॥

श्रन्थः, पुं, (श्रथ्नाति मोचयति भक्तान् संसारा- दिति । श्रन्थ + अच् ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (श्रन्थ + भावे घञ् ।) श्रन्थधात्वर्थो- ऽप्यत्र ॥ श्रन्थनं, क्ली, (श्रन्थ + भावे ल्युट् ।) ग्रन्थनम् । यथा, -- “सन्दर्भो रसना गुम्फः श्रन्थनं ग्रन्थनं समाः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ श्रन्थितः, त्रि, ग्रन्थितः । बद्धः । कृतवधः । मुक्तः । हर्षितः । इति श्रन्थधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ श्रपितं, त्रि, (श्रप + क्तः ।) घृतदुग्धजलभिन्नपक्व- द्रव्यम् । यथा, -- “निष्पक्वं क्वथिते पक्वन्त्वाज्यं क्षीरं पयः स्मृतम् । अन्यत्तु श्रपितं श्राणं समुदक्तोद्धृते समे ॥” इति जटाधरः ॥ श्रपिता, स्त्री, (श्रप + क्तः । टाप् ।) काञ्जिकम् । इति केचित् ॥ श्रभ उ भ य ञि इर् तपःखेदयोः । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, श्रमित्वा श्रान्त्वा । भ य, श्राम्यति लोकः तपः करोति खिद्यति वेत्यर्थः । ञि, श्रान्तो- ऽस्ति । इर् अश्रमत् अश्रीत् । अस्मात् पुषा- दित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । धूर्य्यान् विश्रामयेति स इति रघौ श्राम त् क मन्त्रे इत्यदन्तस्य रूपम् । इति दुर्गादासः ॥ श्रमः, पुं, (श्रम + घञ् । नोदात्तोपदेशस्येति वृद्ध्यभावः ।) तपः । खेदः । इति श्रमधात्वर्थ- दर्शनात् ॥ श्रान्तिः । तत्पर्य्यायः । क्लमः २ । क्लेशः ३ परिश्रमः ४ प्रयासः ५ आयासः ६ व्यायामः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ क्लमथः ८ । इत्यसरः ॥ (यथा, भागवते । ५ । १९ । १४ । “यथैहिकामुष्मिककामलम्पटः सुतेषु दारेषु धनेषु चिन्तयन् । शङ्केत विद्वान् कुकलेवरात्ययात् यस्तस्य यत्नः श्रम एव केवलम् ॥”) शस्त्राभ्यासः । तत्पर्य्यायः । स्वुरली २ योग्यः ३ अभ्यासः ४ । इति च हेमचन्द्रः ॥ श्रमणः, पुं, (श्राम्यति तपस्यतीति । श्रम + स्यु ।) यतिविशेषः । इति मेदिनी ॥ (स तु बौद्व- सन्न्यासी ।) तत्पर्य्यायः । “मुक्तिर्मोक्षोऽपवर्गोऽथ मुमुक्षुः श्रमणो यतिः । वाचंयमो व्रती साधुरनगार ऋषिर्मुनिः ॥ निर्ग्रन्थो भिक्षुरस्य स्यं तपोयोगशमादयः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । १ । १४ । १२ । “तापसा भूञ्जते चापि श्रमणाश्चैव भुञ्जते ॥”) निन्द्यजीविनिं त्रि, । इति मेदिनी ॥ श्रमणा, स्त्री, सुदर्शना । मांसी । मुण्डीरी । शवरीभेदः इति मेदिनी ॥ श्रमी [न्] त्रि, श्रमविशिष्टः । श्रमशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । (यद्वा, श्राम्यतीति ।

पृष्ठ ५/१५५

श्रम तपः खेदयोः + “शमित्यष्टाभ्यो घिनुण् ।” ३ । २ । १४१ । इति घिनुण् ॥) श्रयः, पुं, (श्रि + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इति अच् ।) आश्रयः । श्रिधातोरल्प्रत्ययेन निष्पन्नः श्रयणं, क्ली, (श्रि + ल्युट् ।) आश्रयः । तत्पर्य्यायः श्रायः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ८ । ९ । २८ । “तत्रामृतं सुरगणाः फलमञ्जसापु- र्यत्पादपङ्कजरजःश्रयणान्न दत्याः ॥”) श्रवः, पुं, (श्रूयतेऽनेनेति । श्रु + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) कर्णः । (यथा, कथासरित्सागरे । १०३ । १५८ । “तुमुलप्रोल्ल सच्छब्दपिहितान्यरवश्रवः । चचाल स बलाम्भोधिस्तयोर्गम्भीरभीषणः ॥” चु + भावे अप् ।) श्रवणम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ११ । ७१ । “सप्तसर्प इव दण्डघट्टनात् रोषितोऽस्मि तव विक्रमश्रवात् ॥” श्रूयते इति । कर्म्मणि अप् । शब्दः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १६ । ३४ । “नप्तो वन्याय च कक्ष्याय च नमः श्रवाय च प्रतिश्रवाय च ॥”) श्रवः, [स्] क्ली, (श्रूयतेऽनेनेति । श्रु + “सर्व- धातुभ्योऽसुन् ॥” इत्यसुन् ।) कर्णः । इत्यमरः ॥ (अन्नम् । इति निघण्टुः । २ । ७ ॥ यथा, ऋग्- वेदे । ३ । १९ । ५ । “अधिश्रवांसि धेहि नस्तनूषु ॥” धनम् । इति निघण्टुः । २ । १० ॥ यशः । यथा, भागवते । ४ । १७ । ६ । “श्रवः सुश्रवसः पुण्यं सर्व्वदेहकथाश्रयम् ॥” शब्दः । यथा, तत्रैव । ५ । ११ । ९ । “गन्धाकृति स्पर्शरसश्रवांसि विसर्गवत्यर्त्त्यभिजल्पशिल्पाः ॥”) श्रवणं, क्ली, (श्रूयतेऽनेनेति । श्रु + करणे ल्युट् ।) कर्णः । इत्यमरः ॥ न स्त्रियां श्रवणः कर्णः । इति हेममाली । इति तट्टीकायां भरतः ॥ षण्मासाभ्यन्तरे श्रवणयोश्छिद्रं भवति । इति सुखबोधः ॥ श्रुतिः । सा तु कर्णेन्द्रियज्ञानम् । इति मेदिनी ॥ शोना इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । ८ । ७४ । “समक्षद्रर्शनात् साक्ष्यं श्रवणाच्चैव सिध्यति ॥” तत्तु नीतिशास्त्रोक्तधीगुणानामन्यतमम् । यथा, कामन्दकीये । ४ । २२ । “शुश्रूषा श्रवणञ्चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊद्वोऽपोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानञ्च धीगुणाः ॥”) वड्विधलिङ्गैरशेषवेदान्तानामद्वितीये वस्तुनि तात्पर्य्यावधारणम् । लिङ्गानि तु उपक्रमोप- संहाराभ्यासापूर्व्वता फलार्थवादोपपत्त्या- ख्यानि । इति वेदान्तसारः ॥ श्रवणः, पुं, क्ली, श्रवणानक्षत्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा च स्मृतिः । “अमार्कपाते श्रवणं यदि स्यादिति ॥”)

श्रवणद्वादशी, स्त्री, (श्रवणयुक्ता द्वादशी ।) श्रवणानक्षत्रयुक्तभाद्रशुक्लद्वादशी । यथा, -- पितामह उवाच । “श्रवणद्वादशीं वक्ष्ये भुक्तिमुक्तिप्रदायिनीम् । एकादशी द्वादशी च श्रवणेन च संयुता ॥ विजया सा तिथिः प्रोक्ता हरिपूजादि चाक्ष- यम् । एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च ॥ उपवासेन भक्ष्येण नैवाद्वादशिको भवेत् । कांस्यं माषं तथा क्षौद्रं लोभं वितथभाषणम् ॥ व्यायामञ्च व्यवायञ्च दिवास्वप्नमथाञ्जनम् । शिलापिष्टं मसूरञ्च द्वादश्यां वर्ज्जयेन्नरः ॥ मासि भाद्रपदे शुक्ले द्वादशी श्रवणान्विता । महती द्वादशी ज्ञेया उपवासे महाफला ॥ सङ्गमे सरितः स्नानं बुधयुक्ता महाफला । कुम्भे सरत्ने सजले यजेत् स्वर्णन्तु वामनम् ॥ सितवस्त्रयुगच्छन्नं छत्रोपानद्युगान्वितम् । ॐ नमो वासुदेवाय शिरः संपूजयेत्ततः ॥ श्रीधराय मुखं तद्वत् कण्ठं कृष्णाय वै नमः । नमः श्रीपतये वक्षो भुजौ सर्व्वास्त्रधारिणे ॥ व्यापकाय नमः कक्षौ केशवायोदरं बुधः । त्रैलोक्यपतये मेढ्रं जङ्घां सर्व्वपते नमः ॥ सर्व्वात्मने नमः पादौ नैवेद्यं घृतपायसम् । कुम्भांश्च मोदकान् दद्यात् जागरं कारयेन्निशि ॥ स्नात्वा प्रीतोऽर्च्चयित्वा तु कृतपुष्पाञ्जलिर्वदेत् । नमो नमस्ते गोबिन्द बुध श्रवणसंज्ञक ॥ अघौघसंक्षयं कृत्वा सर्वसौख्यप्रदो भव । प्रीयतां देव देवेशो विप्रेभ्यः कलसान् ददेत् । नद्यास्तीरेऽथवा कुर्य्यात् सर्व्वान् कामानवा- प्नुयात् ॥” इति गारुडे १४१ अध्यायः ॥ अन्यत् द्वादशीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ श्रवणशीर्षिका, स्त्री, श्रावणीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्रवणा, स्त्री, पुं, नक्षत्रविशेषः । इति मेदिनी ॥ सा तु अश्विन्याद्यन्तर्गतद्वाविंशनक्षत्रम् । तस्याः स्वरूपं शराकारतारात्रयात्मकम् । तस्याधि- देवो हरिः । यथा, -- “तारकात्रयमिते शराकृतौ केशवे गगनमध्यवर्त्तिनि । मत्तवारणगतेऽजलग्नतो निर्ययुर्गजमहीध्रलिप्तिकाः ॥” दं १ । पं १८ । इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरूपणम् ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “शास्त्रानुरक्तो बहुपुत्त्रमित्रः सत्पुत्त्रभक्तिर्व्विजितारिवर्गः । चेज्जन्मकाले श्रवणा हि यस्य प्रेमा पुराणश्रवणे प्रवीणः ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ तत्र गृहारम्भार्यतृणकाष्ठादिच्छेदनसंग्रहदक्षि- णादिक्गमननिषेधा यथा, -- “छेदनं संग्रहञ्चैव काष्ठादीनां न कारयेत् ।

श्रवणादौ बुधः षट्के न गच्छेद्दक्षिणां दिशम् ॥ अग्निपीडा भयं शोको राजपीडा धनक्षयः । संग्रहे तृणकाष्ठानां कृते वस्वादिपञ्चके ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ श्रवणा, स्त्री, मुण्डरिकावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ श्रवाय्यः, पुं, (श्रु श्रवणे + “श्रुदक्षिस्पृहिगृहिभ्य आय्यः ।” उणा० ३ । ९६ । इति आय्यः ।) बलियोग्यपशुः । यज्ञियपशुः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (श्रवणीये, त्रि । यथा, ऋग्वदे । १ । २७ । ८ । “वाजो अस्ति श्रवाय्यः ॥” “श्रवाय्यः श्रवणीयो वाजोऽस्ति बलविशेषो- ऽस्ति ।” इति तद्भाष्यम् ॥) श्रविष्ठा, स्त्री, (श्रवणमिति श्रवः । सोऽस्या अस्तीति । मतुप् । अतिशयेन श्रववती । अति- शयने तमबिष्ठनौ इति इष्ठन् । विन्मतुपोर्लुगिति मतुपो लुक् ।) धनिष्ठानक्षत्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, वामनपुराणे ७७ अध्याये । “श्रविष्ठायां तथा पृष्ठं शालिभक्तञ्च दोहदे । पुष्ये मुखं पूजयेत दोहदे घृतपायसम् ॥”) श्रविष्ठाजः, पुं, (श्रविष्ठायां जायते इति । जन् + डः ।) बुधग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्र जाते, त्रि ॥ श्रव्यः, त्रि, श्रोतव्यः । श्रवणार्हवाक्यादिः । श्रुधातो र्यप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, राधातन्त्रे । ९ । ३ । “यत्श्रुत्वा परमेशानि श्रव्यमन्यन्न रोचते ॥”) श्रा, ल स्वेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अदा०- पर०-अक०-अनिट् ।) रेफयुक्तस्तालव्यादिः । ल, श्राति । इति दुर्गादासः ॥ श्रा, ल म पाके । इतिकविकल्कद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-सेक०-अनिट् ।) रेफयुक्तस्तालव्यादिः । ल, श्राति । म, श्रपयति । इति दुर्गादासः ॥ श्राणं, त्रि, (श्रा + क्तः ।) पक्वम् । इति मेदिनी ॥ घृतदुग्धजलभिन्नपक्वद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ श्राणा, स्त्री, (श्रायते स्मेति । श्रा + क्तः ) यवागूः । इत्यमरः ॥ श्राद्धं, क्ली, (श्रद्धा प्रयोजनमस्य । श्रद्धा + “चूडा- दिभ्य उपसंख्यानम् ।” ५ । १ । ११० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अण् ।) शास्त्रोक्तविधानेन पितृ- कर्म्म । इत्यमरः ॥ पित्रु द्देश्यकश्रद्धयान्नादि- दानम् । तस्य लक्षणम् । यथा, -- “संस्कृतव्यञ्जनाढ्यञ्च पयोदधिघृतान्वितम् । श्रद्धया दीयते यस्मात् श्राद्धं तेन निगद्यते ॥” इति पुलस्त्यवचनात् श्रद्धया अन्नादेर्दानं श्राद्धं इति वैदिकप्रयोगाधीनयौगिकम् । इति श्राद्ध- तत्त्वम् ॥ अपि च । सम्बोधनपदोपनीतान् पित्रादीन् चतुर्थ्य न्तपदेनोद्दिश्य हविस्त्यागः श्राद्धम् । तत्तु द्वादशविधं यथा । विश्वामित्रः । “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं वृद्धिश्राद्धं सपिण्डनग् पार्व्वणञ्चेति विज्ञेयं गोष्ठ्यां शुद्ध्यर्थमष्टमम् ॥ कर्म्माङ्गं नवमं प्रोक्तं दैविकं दशमं स्मृतम् । यात्रार्थैकादशं प्रोक्तं पुष्ट्यर्थं द्वादशं स्मृतम् ॥”

पृष्ठ ५/१५६

एतद्भविष्यपुरांणे विवृतम् । यथा, भविष्ये । “अहन्यहनि यच्छ्राद्धं तन्नित्यमभिधीयते । वैश्वदेवविहीनं तदशक्तावुदकेन तु ॥ एकोद्दिष्टन्तु यच्छ्राद्धं तन्नैमित्तकमुच्यते । तदप्यदैवं कर्त्तव्यमयुग्मानासयेद्द्विजान् ॥ काम्याय तु हितं काम्यमभिप्रेतार्थसिद्धये । पार्व्वणेन विधानेन तदप्युक्तं खगाधिप ॥ वृद्धौ यत् क्रियते श्राद्धं वृद्धिश्राद्धं तदुच्यते । सर्व्वं प्रदक्षिणं कार्य्यं पूर्व्वाह्णे तूपवीतिना ॥ गन्धोदकतिलैयुक्तं कुर्य्यात् पात्रचतुष्टयम् । अघ्यार्थं पितृपात्रेषु प्रे तपात्रं प्रसेचयेत् ॥ ये समाना इति द्वाभ्यामेतज्ज्ञेयं सपिण्डनम् । नित्येन तुल्यं शेषं स्यादेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि ॥ श्रमावास्यां यत् क्रियते तत् पार्व्वणमुदाहृतम् क्रियते वा पर्वणि यत् तत् पार्वणमिति स्थितिः गोष्ट्यां यत् क्रियते श्राद्धं गोष्ठीश्राद्धं तदुच्यते बहूनां विदुषां सम्पत्सुखार्थं पितृतृप्तये ॥ क्रियते शुद्धये यत्तु ब्राह्मणानान्तु भोजनम् । शुद्ध्यथमिति तत् प्रोक्तं वेनतेय मनीषिभिः ॥ निषेककाले सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । ज्ञेयं पुंसवने चैव श्राद्धं कर्म्माङ्गमेव च ॥ देवानुद्दिश्य यच्छ्राद्धं तद्दैविकमिहोच्यते । हविष्येण विशिष्टेन सप्तम्यादिषु यत्नतः ॥ गच्छन् देशान्तरं यत्तु श्राद्धं कुर्य्याच्च सर्पिषा यात्रार्थमिति तत् प्रोक्तं प्रवेशे च न संशयः ॥ शरीरोपचये श्राद्धमर्थोपचय एव च । पुष्ट्यर्थमेतद्विज्ञे यमीपचायिकमुच्यते ॥” * ॥ तस्य पञ्चविधत्वं यथा । बृहस्पतिः । “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं वृद्धिश्राद्धं तथैव च पार्व्वणञ्चेति मनुना श्राद्धं पञ्चविधं स्मृतम् ॥” कूर्म्मपुराणे । “अहन्यहनि नित्यं स्यात् काम्यं नैमित्तिकंपुनः एकोद्दिष्टन्तु विज्ञेयं बृद्धिश्राद्धञ्च पार्वणम् ॥ एत त् पञ्चविधं श्राद्धं मनुना परिकीर्त्तितम् ॥” मत्स्यपुराणे त्रैविध्यमुक्तं यथा, -- “नित्य नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं श्राद्धमुच्यते ॥” तस्य द्वैविध्यम् । विष्णुना नित्यकाम्यरूपतया द्वैविध्यं वक्ष्यते । तत्र नित्यपदमावश्यकरूपतया पार्व्वणैकोद्दिष्टयोरपि परिग्रहार्थम् । काम्य- पदमनावश्यकत्वार्थम् । इति श्राद्धविवेकः ॥ * ॥ आदावात्रेयमुनिपुत्त्रेण निमिना तत्पुत्त्रस्य श्राद्धं कृतम् । यथा, -- धरण्युवाच । “को गुणः पितृयज्ञस्य कथमेव प्रपूज्यते । केन चोत्पादितं श्राद्धं कस्मिन्नर्थे किमात्मकम् एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण ववेस्व मे ॥ वाराह उवाच । मनोस्तु वंशसम्भूत आत्रेय इति विश्रुतः । आत्रेयस्यात्मजो विप्रो निमिनामा तपोधनः ॥ निमिपुत्त्रस्तु धर्मात्मा त्रिषु लोकेषु विश्रुतः । वर्षाणाञ्च सहस्राणि तपस्तप्त्वा वसुन्धरे ॥ मृत्युकालमनुप्राप्तस्ततः पञ्चत्वमागतः ।

नष्टञ्च तं सुतं दृष्ट्वा निमेः शोक उपाविशत् । पुत्त्रशोकाभिसंयुक्तो दिवा रात्रौ च चिन्तयन् ॥ निमिः कृत्वा ततः शोकं विधिना तत्र माधवि तमेव गतसङ्कल्पस्त्रिरात्रे प्रत्यपद्यत ॥ तस्य प्रतिविशुद्धस्य माघमासे तु द्वादशीम् । मनः संसृज्य विषयं बुद्धिर्विस्तारगामिनी ॥ स निमिश्चिन्तयामास श्राद्धकल्पं समाहितः । यानि तस्यैव भोज्यानि मूलानि च फलानि च ॥ यानि कानि च भक्ष्याणि नवञ्च रससम्भवम् । यानि तस्यैव चेष्टानि सर्व्वमेतदुदाहरत् ॥ आमन्त्र्य ब्राह्मणं पूर्व्वं शुचिर्भूत्वा समाहितः । दक्षिणावर्त्ततः सर्वं ऋषिः स्वयमकुर्व्वत । सप्त कृत्वा ततस्तत्र युगपत् समुपाविशत् ॥ दत्त्वा तु मांसशाकानि मूलानि च फलानि च पूजयित्वा तु विप्रान् स सप्तकृत्वस्तु सुन्दरि ॥ कृत्वा तु दक्षिणाग्रांश्च कुशांश्च प्रयतः शुचिः । प्रददौ श्रीमते पिण्डं नामगोत्रमुदाहरन् ॥ एतस्मिन्नन्तरे देवि नारदो द्विजसत्तमः । जगाम तापसारण्यं ऋष्याश्रमविभूषितम् ॥ तं दृष्ट्वा पूजयामास स्वागतेनाथ माधवि । भीतो गद्गदया वाचा निश्वसंश्च मुहुर्मुहुः ॥ सव्रीडो भाषते विप्रः कारुण्ये न समन्वितः । कृतः स्नेहश्च पुत्त्रार्थे मया संकल्प्य यत् कृतम् ॥ तर्पयित्वा द्विजान् सप्त अन्नाद्येन फलेन च । पश्चाद्विसर्ज्जितं पिण्डं दर्भानास्तीर्य्य भूतले ॥ उदकानयनञ्चैव त्वपसव्येन पायितम् । शोकस्ने हप्रभावेण एतत् कर्म्म मया कृतम् ॥ न च श्रुतं मया पूर्वं न देवैरृ षिभिः कृतम् । भयं तीव्रं प्रपश्यामि मुनिशापात् सुदारुणात् नारद उवाच । न भेतव्यं द्विजश्रेष्ठ पितरं शरणं व्रज । अधर्म्मं न च पश्यामि धर्मेणैवात्र संशयः ॥ नारदेनैवमुक्तस्तु निमिर्ध्यानमुपाविशत् । कर्म्मणा मनसा वाचा पितरं शरणं गतः ॥ ततोऽतिचिन्तयामास वंशकर्त्तारमात्मनः । ध्यायमानस्ततोऽप्याशु आजगाम तपोधनः ॥ पुत्त्रशोकेन सन्तप्तं पुत्त्रं दृष्ट्वा तपोधनः । पुत्त्रमाश्वासयामास वाग्भिरिष्टाभिरव्ययैः ॥ निमे सङ्कल्पितश्रेयान् पितृयज्ञस्तपोधन । पितृयज्ञेति निर्द्दिष्टो धर्म्मोऽयं ब्रह्मणा स्वयम् ॥ ततो ह्यतितरो धर्म्मः क्रतुरेकः प्रतिष्ठितः । कृतः स्वयम्भुवा पूर्वंश्राद्धे यो विधिरुत्तमः ॥” इति वाराहे श्राद्धोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “अपसव्येन दातव्यं मासि मासि तिलोदकम् । प्रणम्य शिरसा देवीर्निर्व्वापस्य च धारिणीः । वष्णवी काश्यपी चेति अजया चेति नामतः ॥ एवं दत्तेन प्रीयन्ते पितरश्च न संशयः । परमात्मा शरीरस्थो देवतानां मया कृतः ॥ त्रयस्तत्र वरारोहे देवगात्राद्विनिस्मृताः । पितृदेवा भविष्यन्ति भोक्तारः पितृपिण्डकान् । देवतासुरगन्धर्व्वा यक्षराक्षसपन्नगाः ।

पिण्डं श्राद्धस्य पश्यन्ति वायुभूता न संशयः ॥ पितृयज्ञं विशालाक्षि ये कुर्व्वन्ति विदो जनाः । आयुः कीर्त्तिर्बलं तेजो धनं पुत्त्रपशुस्त्रियः ॥ ददन्ति पितरस्तस्य आरोग्यं नात्र संशयः । आत्मकर्म्मवशाल्लोकान् प्राप्नु वन्तीह शोभनान् । तिर्य्यक्ष च विमुच्यन्ते प्रेतभावाच्च मानवाः । नरके पच्यमानानां त्राता भवति मानवः ॥ पूजकः पितृदेवानां सर्व्वकालं गृहाश्रमे । द्विजातींस्तर्पयित्वां तु पूर्णेन विधिना नरः ॥ अक्षयं तस्य मन्यन्ते पितरः श्राद्धतर्पिताः । नरा ये पितृभक्तास्ते प्राप्नु वन्ति परां गतिम् ॥ * पक्वान्नं तत्र वै कार्य्यं सुविसृष्टञ्च शुद्धितः । वृत्ते तु तत्र मध्याह्ने श्राद्धारम्भन्तु कारयेत् ॥ स्वागतञ्च तथा कृत्वा पाद्यार्थं मण्डलं शुचिः । पाद्यं दत्त्वा तु विप्राय गृहस्याभ्यन्तरं नयेत् ॥ आसनं कल्पयित्वा तु आवाह्य तदनन्तरम् । अर्घ्यं दद्याद्विधानेन गन्धमाल्यैः प्रपूज्य च ॥ धूपं दीपं तथा वस्त्रं तिलोदकमथापि वा । पात्रञ्च भोजनस्यार्थे विप्राग्रे धारयेत्तथा ॥ भस्मना मण्डलं कार्य्यं पंक्तिदोषनिवारकम् । अग्निकार्य्यं ततः कृत्वा अन्नञ्च परिवेशयेत् ॥ तत्र कार्य्यस्तु सङ्कल्पः पितॄनुद्दिश्य सुन्दरि । ययासुखेन भोक्तव्यमिति ब्रूयाद्द्विजं प्रति ॥ रक्षोघ्नमन्त्रपाठांश्च आचमेत विचक्षणः । तृप्तांस्तु ब्राह्मणान् ज्ञात्वा दद्याद्वै विकिरं ततः ॥ उत्तरापोशनं दत्त्वा पिण्डप्रश्नन्तु कारयेत् । दक्षिणाभिमुखो भूत्वा दर्भानास्तीर्य्य भूतले ॥ पिण्डदानं प्रकुर्व्वीत पित्रादित्रितये तथा । पिण्डानां पूजनं कार्य्यं तन्तुवृद्ध्यै यथाविधि ॥ ब्राह्मणस्य च हस्ते तु दद्यादक्षय्यमात्मवान् । पिण्डास्त्रयस्तु वसुधे यावत्तिष्ठन्ति भूतले ॥ आप्यायमानाः पितरस्तावत्तिष्ठन्ति वै गृहे । उपस्पृश्य शुचिर्भूत्वा दद्यात् शान्त्युदकानि च ॥ प्रणम्य शिरसा भूमौ निर्वापस्य च धारिणीः । वैष्णवी काश्यपी चेति अक्षय्या चेति नामतः ॥ भक्षयेत् प्रथमं पिण्डं पत्न्यै देयञ्च मध्यमम् । तृतीयमुदके दद्यात् श्राद्धे एवं विधिः स्मृतः ॥ पितृदेवं विसृज्याथ भक्त्या तु प्रणमेत्तु तान् । एवं दत्तेन तुष्यन्ति पितृदेवा न संशयः ॥ दीर्घायुष्यं प्रयच्छन्ति पुत्त्रपौत्त्रधनानि च । तेनोत्तमेषु विप्रेषु दद्यात् श्राद्धं विधानतः ॥ अन्यथा तत्तु वै श्राद्धं निष्फलं नास्ति संशयः । मन्त्रहीनं क्रियाहीनं यत् श्राद्धं कुरुते द्विजः । मद्भक्तस्यासुरेन्द्रस्य फलं भवति भागतः ॥” इति वाराहे पितृयज्ञनिर्णयनामाध्यायः ॥ * ॥ तस्याधिकारिक्रमो यथा, -- “पुत्त्रः पौत्त्रः प्रपौत्त्रो वा भ्राता वा भ्रातृ- सन्ततिः । सपिण्डसन्ततिर्बापि क्रियार्हा नृप जायते ॥ तेषामभावे सर्व्वेषां समानोदकसन्ततिः । मातृपक्षस्य पिण्डेन सम्बद्धा ये जलेन वा ॥

पृष्ठ ५/१५७

कुलद्वयेऽपि चोत्सन्ने स्त्रीभिः कार्य्या क्रिया नृप । संघातान्तर्गतैर्व्वापि कार्य्याः प्रेतस्य याः क्रियाः ॥ उत्सन्नबन्धुरिक्थाद्वा कारयेदवनीपतिः । पूर्व्वाः क्रिया मध्यमाश्च तथा चैवोत्तराः क्रियाः ॥ त्रिप्रकाराः क्रियास्त्वेतास्तासां भेदं शृणुष्व मे । आदाहवार्य्यायुधादिस्पर्शाद्यन्तास्तु याः क्रियाः ॥ ताःपूर्व्वा मध्यमा मासि मास्येकोद्दिष्टसंज्ञिताः । प्रेते पितृत्वमापन्ने सपिण्डीकरणादनु ॥ क्रियन्ते याः क्रियाः पित्र्याः प्रोच्यन्तेता नृपो- त्तराः । पितृमातृसपिण्डैस्तु समानसलिलैस्तथा ॥ संघातान्तर्गतैश्चैव राज्ञा वा धनहारिणा । पूर्व्वाः क्रियास्तु कर्त्तव्याः पुत्त्राद्यैरेव चोत्तराः । दौहित्रैर्व्वा नरश्रेष्ठ कार्य्यास्तत्तनयैस्तथा । मृताहनि च कर्त्तव्याः स्त्रीणामप्युत्तराः क्रियाः ॥ प्रतिसंवत्सरं राजन्ने कोद्दिष्टं विधानतः ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १३ अध्यायः ॥ * ॥ याज्ञवल्क्य उवाच । “अथ श्राद्धविधिं वक्ष्ये सर्व्वपापप्रणाशनम् । अमावास्याष्टकावृद्धिः कृष्णपक्षोऽयनद्वयम् ॥ द्रव्यं ब्राह्मणसम्पत्तिर्विषुवत् सूर्य्यसंक्रमः । व्यतीपातो मजच्छाया ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ श्राद्धं प्रतिरुचिश्चैव श्राद्धकालाः प्रकीत्तिताः ॥ * ॥ अग्रो यः सर्व्ववेदेषु श्रोत्रियो वेदविद्युवा । वेदार्थविज्ज्येष्ठसामास्त्रिमधुस्त्रिसुपर्णिकः ॥ स्वस्रीयऋत्विग् जामातृयाज्यश्वशुरमातुलाः । त्रिणाचिकेतदीहित्रशिष्यसम्बन्धिबान्धवाः ॥ कर्म्मनिष्ठास्तपोनिष्ठाः पाञ्चाग्निर्ब्रह्यचारिणः । पितृमातृपराश्चैव ब्राह्मणाः श्राद्धदेवताः ॥ * ॥ रोगी हीनातिरिक्ताङ्गः काणः पौनर्भवस्तथा ॥ अवकीर्ण्यादयो ये च ये चाचारविवर्ज्जिताः । अवैष्णवाश्च ये सर्व्वे न श्राद्धार्हाः कदाचन ॥ * ॥ निमन्त्रयेच्च पूर्व्वेद्युर्द्विजैर्भाव्यञ्च संयतैः । आचान्तश्चैव पूर्व्वाह्णे ह्यासने सूपवेशयेत् ॥ युग्मान्दैवे तथा पित्रे सुप्रदेशे स्वशक्तितः । द्वौ दैवे प्रागुदक्पित्र्ये त्रीण्येकं चोभयोः पृथक् ॥ मातामहानामप्येवं तन्त्रं वा वैश्यदेविकम् । हस्तप्रक्षालनं दत्त्वा विष्टरार्थं कुशानपि ॥ आवाह्य तदनुज्ञातो विश्वेदेवास इत्यृचा । यवैरन्ववकीर्य्याथ भाजने सपवित्रके ॥ शन्नो देव्या पयः क्षिप्त्वा यवोऽसीति यवांस्तथा । या इति मन्त्रेण हस्तेष्वे व विनिक्षिपेत् ॥ नन्धोदके तथा धूपमाल्यदानप्रदीपकम् । अपसव्यं ततः कृत्वा पितॄणामप्रदक्षिणम् ॥ द्विगुणांस्तु कुशान् दत्त्वा उषन्तस्त्वेत्यृचा पितॄन् । आवाह्य तदनुज्ञातो जपेदायान्तु नस्ततः ॥ यवार्थस्तु तिलैः कार्य्यः कुर्य्यादर्घ्यादि पूर्ववत् । दत्त्वा तु संश्रवांस्तेषां पात्रे कृत्वा विधानतः ॥ पितृभ्यः स्थानमसीति न्युब्जं पात्रं करोत्यधः ।

अग्नौ करिष्येत्यादाय पृच्छत्यन्नं घृतप्लु तम् ॥ कुरुष्वेति तथोक्तोऽग्नौ हुत्वासौ पितृयज्ञतः । हुतशेषं प्रदद्याच्च भाजनेषु समाहितः ॥ यथालाभोपपन्नेषु रौप्येषु च विशेषतः । दत्त्वान्नं पृ थवी ते पात्रमिति पात्राभि मन्त्रणम् ॥ कृत्वेदं विष्णुरित्यन्ने निजाङ्गुष्ठं निवेशयेत् । सव्याहृतिकां गायत्त्रीं मधुवातेत्यृचं तथा ॥ जप्त्वा यथासुखं वाच्यं भुञ्जीरंस्तेऽपि वाग्यताः । अन्नमिष्टं हविष्यञ्च दद्यादक्रोधनोऽत्वरः ॥ आतृप्तेश्च पवित्राणि जप्त्वा पूर्व्वजपन्तथा । अन्नमादाय तृप्ताः स्थ शेषञ्चैवानुमन्य ह ॥ तदन्नं प्रकिरेद्भूमौ दद्याच्चापः सकृत् सकृत् । सर्व्व मन्नमुपादाय सतिलं दक्षिणामुखः ॥ उच्छिष्टसन्निधौ पिण्डान् प्रदद्यात् पितृयज्ञवत् । मातामहानामप्येवं दद्याच्चाचमनं ततः ॥ स्वस्ति प्रीयन्तामिति चाहैवं विश्वेदेवान् जलं ददत् । स्वस्तिवाच्य ततो दद्यादक्षय्योदकमेव च ॥ दत्त्वा तु दक्षिणां शक्त्या स्वधाकारमुदीरयेत् । वाच्यतामित्युनुज्ञातः पितृभ्यश्च स्वधोच्यताम् ॥ विप्रैरस्तु स्वधेत्युक्तो भूमौ सिञ्चेत्ततो जलम् । दातारो नोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च ॥ श्रद्धा च नो मा व्यगमत् । बहु देयञ्च नोऽस्त्विति इत्युक्त्वापि प्रियं वाचं प्रणिपत्य विसर्ज्जयेत् ॥ वाजे वाजे इति प्रीत्या पितृपूर्व्वं विसर्ज्जनम् । यस्मि स्ते संश्रवाः पूर्व्व मर्घ्यपात्रे निपातिताः ॥ पितृपात्रं तदुत्तानं कृत्वा विप्रान् विसर्ज्जयेत् । प्रदक्षिणमनुव्रज्य भुञ्जीत पितृसेवितम् ॥ ब्रह्मचारी भवेत्तान्तु रजनीं भार्य्यया सह । एवं प्रदक्षिणं कृत्वा वृद्धौ नान्दिमुखानपि ॥ यजेत यवकर्क्कन्धुमिश्राः पिण्डा यवैः श्रिताः । एकोद्दिष्टं दैवहीनमेकार्घ्यैकपवित्रकम् । आवाहनाग्नौ करणरहितं अपसव्यवत् । उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने विप्रान् विसर्ज्जयेत् ॥ अभिरम्यतां प्रब्रूयात् ब्रूयुस्तेऽभिरताः स्म ह । गन्धोदकतिलैमिश्रं कुर्य्यात् पात्रचतुष्टयम् ॥ अर्घ्याथं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् । ये समाना इति द्वाभ्यां शेषं पूर्व्ववदाचरेत् ॥ एतत् सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि । अर्व्वाक् सपिण्डीकरणं यस्य संवत्सराद्भवेत् ॥ तस्याप्यन्नं सोदकुम्भं दद्यात् संवत्सरं द्विज । पिण्डांस्तु गोऽजविप्रेभ्यो दद्यादग्नौ जलेऽपि वा ॥ हविष्यान्नेन वै मासं पायसेन तु वत्सरम् । मात्स्यहारिणकौरभ्रशाकुनच्छागपार्षतैः ॥ ऐणरौरववाराहशाशैर्मांसैर्यथाक्रमम् । मासवृद्ध्यापि तुष्यन्ति दत्तैरिह पितामहाः ॥ दद्याद्वर्षा त्रयोदश्यां मघासु च न संशयः । प्रतिपत्प्रभृतिष्वेवं कन्यादीन् श्राद्वदो भवेत् ॥ शस्त्रेण निहतानान्तु चतुर्द्दश्यां प्रदीयते ॥ * ॥ स्वर्गं ह्यपत्यमोजश्च शौर्य्यं क्षेत्रं बलं तथा ॥ पुत्त्रश्रेष्ठान् ससौभ्याम्यानपत्यं मुख्यतां शुभम् ।

प्रवृत्तचक्रतां पुत्त्रान् बाणिज्यप्रभृतींस्तथा ॥ अरोगित्वं यशो वीतशोकतां परमां गतिम् । धनं विद्यां भिषक्सिद्धिं कुप्यं गोऽजाविकं तथा ॥ अश्वानायुश्च विधिवद्यः श्राद्धं संप्रयच्छति । कृत्तिकादिभरण्यन्तं सकामानाप्नुयादिमान् ॥ वस्त्राद्याः प्रीणयन्त्येव नवं श्राद्धं कृतं द्विजाः । आयुष्प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च ॥ प्रयच्छति तथा राज्यं प्रीतो नित्यं पितामहः ॥” इति गारुडे ९९ अध्यायः ॥ * ॥ अपिच । “व्याशश्राद्धमहं वक्ष्ये भुक्तिमुक्तिप्रदं नृणाम् । पूर्व्वं निमन्त्रयेद्विप्रान् निशि स्युर्ब्रह्मचारिणः ॥ प्रदक्षिणोपवीतेन देवान् वामोपवीतिना । पितॄन्निमन्त्रयेत् पादौ क्षालयेद्वाक्यमन्त्रतः ॥ ॐ स्वागतं भवद्भिरिति प्रश्नः । ॐ सुस्वागतमिति तैरुक्ते ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्य एतत् पादोकमर्घ्यं स्वाहा पितृभ्यः स्वधा इति देवब्राह्मणपादयो- र्देवतीर्थेनाभुग्नकुशजलकुसुमदानम् । ततो दक्षिणामुखस्य वामोपवीतेन अमुकगोत्रेभ्यः अस्मत्पितृपितामहप्रपितामहेभ्यो यथानाम- शर्म्मभ्यः सपत्नीकेभ्य एतत् पादादकमर्घ्यं स्वधा इति पित्रादिब्राह्मणपादयोः पितृतीर्थेन भुग्न- कुशतिलकुसुमजलदानम् । एवं मातामहा दिषु । एतद्व आचमनीयं स्वाहा स्वधेति ब्राह्मणहस्ते । एष वो अर्घ्यः इति ब्राह्मणहस्त- ऽर्ध्यदानम् । एतद्वः पुष्पं इति ब्राह्मणहस्ते- पुष्पदानम् । ॐ सिद्धमिदमासनं इहासध्व- मित्यभिधाय ॐ भूः ॐ भुवः ॐ स्वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ सत्यं सप्तव्याहृतिभिः पूर्व्व मुखदेवव्राह्मणोपवेशनम् । उत्तराभिमुखाः पितरः ॐ देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एवच । नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव नमो नमः इति त्रिर्ज्जपेत् । ॐ अद्यास्मिन्देशे अमुकमासे अमुकराशिगते सवितरि अमुकस्यां तिथौ अमुकगोत्राणामस्मत्पितृपितामह- प्रपितामहानां यथानामशर्म्मणां विश्वेदेवपूर्व्वकं श्राद्धमहं करिष्ये ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्य इदमासनं स्वाहा । ॐ विश्वान् देवानावाहयिष्ये ॐ आवाहय इत्युक्ते ॐ विश्वेदेवास आगत शृणु- ताम इमं हवं एदं वर्हिर्निषीदत । ॐ विश्व- देवाः शृणुतेमं हवं ये मे अन्तरीक्षे य उप- द्यविष्ट येऽग्निजिह्वा उत वा यजत्रा आस- द्यास्मिन् वर्हिषि मादयध्वम् । ॐ ओषधयः समवदन्त सोमेन सह राज्ञा यस्मै कृणोति ब्राह्मणस्त्वं राजन् पारयामसि । ॐ आगच्छन्तु महाभागा विश्वेदेवा महाबलाः ये यत्र विहिताः श्राद्धे सावधाना भवन्तु ते ॥ ॐ अपहतासुरारक्षांसि वेदिसदः । इति त्रिभिर्यवविकिरणम् । ॐ पवित्रमहं करिष्ये ॐ कुरुष्वेति तेनोक्ते साग्रकुशपत्रद्धयं प्रादेश- प्रमाणं कृत्वा ॐ पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ अनेनं कुशान्तरेण छित्त्वा ॐ विष्णुर्मनसा पूते स्थः

पृष्ठ ५/१५८

इत्युभ्य क्ष्य कुशान्तरेण त्रिवृतं कृत्वा पात्रे पवित्रनिवेशनम् । शन्नो देवीरभीष्टये आपो भवन्तु पीतये शंयोरभिस्रवन्तु नः । इति पात्रे जलदानम् । ॐ यवोऽसि यवयास्मद्दे शो यवया- राती इति यवदानम् । ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम् । ईखरीं सर्व्वभूतानां त्वामिहोपह्वये श्रियम् ॥ इति गन्धदानम् ॥ ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्या इति पुष्पदानम् । ॐ या दिव्या आपः पयसा सम्बभूवुर्य्या अन्त- रीक्षा उतपार्थ वीर्य्या हिरण्यवर्णा यज्ञियास्ता न आपः शिवाः संश्योनाः सुहवा भवन्तु ॐ धुरिलोचनसंज्ञकेभ्यो विश्वे भ्यो देवेभ्य एषोऽर्घ्यो नमः । इति हस्तेऽर्घ्यं दत्त्वा अनेनैव पात्रेण सप्लवपवित्रग्रहणं प्रथमपात्रेण संप्लवं पवित्रञ्च गृहीत्वा ब्राह्मणदक्षिणपार्श्वे कुशोपरि उर्द्ध्व- मुखपात्रे स्थापनं तदुपरि कुशदानम् । ततः ॐ धुरिलोचनसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य एतानि गन्धपुष्पधूपदीपवासोयुगसोत्तरीययज्ञोपवीतानि नमः । गन्धादिदानमच्छ्रिद्रमस्तु संकल्पसिद्धि- रस्तु । ब्राह्मणवाचनम् । ततः पितृपितामह- प्रपितामहमातामहप्रमातामहवृद्धप्रमाता- महानां सपत्नीकानां श्राद्धमहं करिष्ये । अनु- ज्ञापनम् । ॐ कुरुष्वेति ब्राह्मणैरुक्ते । ॐ देव- ताभ्यः तृइभ्यश्च महायोगिभ्य एव च । इति त्रिर्जपेत् । तत ॐ अमुकसगोत्राणां अस्मत्- पितृपितामहप्रपितामहानां यथानामशर्म्मणां सपत्नीकानां श्राद्धं युष्मास्वहं करिष्ये । ॐ कुरुष्व श्राद्धकरणानुज्ञानम् । ॐ अमुक- सगोत्रेभ्यः अस्मत्पितृपितामहप्रपितामहेभ्यो यथानामशर्म्मभ्यः सपत्नीकेभ्य इदमासनं स्वधा । ब्राह्माणवामपार्श्वे आसनम् । ॐ पितॄनावाह- यिष्ये ॐ आवाहयेत्युक्ते ॐ उशन्तस्त्वानिधीमह्यु- शन्तः समिधीमही । उशन्नु शत आवह पितॄन् हविषे अत्तवे । ॐ आयान्तु नः पितरः सौम्यासो अग्निष्वात्ताः पथिभिर्देवयानैः । अस्मिन् यज्ञे स्वधया मदन्तोऽधिब्रुवन्तु तेऽवन्त्व- स्मान् । इत्यावाहनम् । ॐ अपहतासुरा रक्षांसि वेदिसदः । त्रिस्तिलविकिरणम् । ॐ तिलोऽपि सोमदैवत्यो गोसवो देवनिर्म्मितः । प्रत्नमद्भिः पृक्तः स्वधया पितॄन् लोकान् प्रीणाहि नः स्वाहा । तिलदानम् । गन्धपुष्पं हस्ताभ्यां दत्त्वा पितृपात्रमुत्थाप्य या दिष्येति पठित्वा अमुकगोत्र अस्मत्पितः अमुकशर्म्मन् सपत्रीक एष ते अर्घ्यः स्वधा । एवं पितामहादौ । सपवित्रं पात्रं गृहीत्वा ब्राह्मणवामपार्श्वे टक्षिणाग्रकुशोपरि ॐ पितृभ्यः स्थानमसीति अधोमुस्वपात्रस्थापनम् । ॐ शुन्धन्तां लोकाः पित्मदनाः पितृसदनमसि । अधोमुखपात्र- स्पर्शनम् । ततः अमुकसगोत्रेभ्यः अस्मत्पितृ- पितामहप्रपितामहेभ्यः मपत्नीकेभ्यः एतानि गवपुप्पध पदीपवासोयुगसोत्तरीययज्ञोपवीतानि

स्वधा । पितृतीर्थेन गन्धादिदानम् । गन्धादि- दानमच्छिद्रमस्तु सङ्कल्पसिद्धिरस्तु । ब्राह्मण- वाचनम् । एवं मातामहादीनामनुज्ञापनादि कर्म्म । ॐ या दिव्येति भूमिसम्मार्ज्जनम् । ततो घृताक्तमन्नं गृहीत्वा दक्षिणोपवीतं पितृ- ब्राह्मणम् । ॐ अग्नौ करणमहं करिष्ये ॐ कुरु- ष्वेति तेनोक्ते ॐ अग्नये कव्यवाहनाय स्वाहा ॐ सोमाय पितृमते स्वाहा । आहुतिद्वयं देव- ब्राह्मणहस्ते दत्त्वा अवशिष्टार्द्धंपिण्डार्थं स्थाप- यित्वा अपरमर्द्धं पित्रादिपात्रे मातामहादिपात्रे च निःक्षिपेत् । पात्रे अन्नादिनिधाय कु शंदत्त्व अधोमुखाभ्यां पाणिभ्यां पात्रं गृहीत्वा । ॐ पृथिवी ते पात्रं द्यौः पिधानं ब्राह्मणस्य मुखे अमृते अमृतं जुहोमि स्वाहा । पात्राभि- मन्त्रणम् । इदं विष्णुर्व्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्य पांशुले विष्णो हव्यं रक्षस्व । इत्यन्नोपर्य्यधोमुखद्विजाङ्गष्ठनिवेशनम् । ॐ अप- हतेति त्रिर्य्यवविकरणम् । ॐ निहन्मि सर्व्वं यदमेध्यवद्भवेत् हताश्च सर्व्वेऽसुरदानवा मया । रक्षांसि यक्षाः सपिशाचसंघा हता मया यातुधानाश्च सर्व्वे ॥ इति सिद्धार्थविकिरणम् ॥ ततः ॐ धुरिलोचनसंज्ञकेभ्यो विश्वे भ्यो देवेभ्य एतदन्नं सघृतं सपानीयं सव्यञ्जनं स्वाहा इति वारिकुशाद्यैरन्नसङ्कल्पनम् । ॐ श्राद्धमिद- मच्छिद्रमस्तु सङ्कल्पसिद्धिरस्तु । ततो वामोप- वीतेन सव्यञ्जनं सघृतमन्नं पित्रादिपात्रे निधाय तदुपरि भूमिसंलग्नकुशं दत्त्वा ॐ पृथिवी ते पात्रं अभिमन्त्रणम् । उत्तानाभ्यां पाणिभ्यां पात्रं गृहीत्वा ॐ इदं विष्णुरित्यन्नोपरि उत्ता- नाङ्गुष्ठं निवेशयेत् ॐ अपहता इति तिलविकि- रणम् । भूमिपातितवामजानुः । अमुकगो- त्रेभ्यः अस्मत्पितृपितामहप्रपितामहेभ्य अमु- कामुकशर्म्मभ्यः सपत्नीकेभ्य एतदन्नं सघृतं सपानीयं सव्यञ्जनं प्रतिषिद्धवर्ज्जितं स्वधा । अन्नसङ्कल्पः । ॐ ऊर्ज्जं वहन्तीरमृतं घृतं पयः कीलालं परिस्रु तं स्वधास्त तर्पयत मे पितॄन् । दक्षिणामुखवारित्यागः । ॐ अन्नमिदमच्छिद्रमस्तु सङ्कल्पसिद्धिरस्तु । ततः सव्याहृतिकया गायत्त्र्या विसर्ज्जयित्वा मधु- वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः । मधुनक्तमुतोषसो मधुमत् पार्थिवं रजः मधु द्यौरस्तु नः पिता । मधुमान्नो वन- स्पतिर्मधुमानस्तु सूर्य्यो माध्वीर्गावो भवन्तु नः ॥ मधु मधु मधु इति जपः । यथा सुखं बाग्यता जुषध्वमिति ब्रूयात् । भुक्तवत्सु सप्तव्याधादिकं पितृस्तोत्रं जपत् । ॐ सप्तव्याधा दशार्णेषु मृगाः कालाञ्जरे गिरौ । चक्रवाकाः सरद्वीपे हंसाः सरसि मानसे ॥ तेऽपि जाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः । प्रस्थिता दूरमध्वानं यूयं तेभ्योऽवसीदत ॥

ततस्तृप्तेषु । दक्षिणामुखो वामोपवीती उच्छिष्ठाग्रतः । ॐ अग्निदग्धाश्च ये जीवाः येऽप्यदन्धाः कुले मम । भूमौ दत्तन तृप्यन्तु तृप्ता यास्तु परां गतिम् ॥ इति भूमौ कुशोपरि सघृमन्नं जलप्लुतं विकि- रेत् । ततो देवब्राह्मणक्रमेण जलगण्डूष दत्त्वा पूर्व्ववत् पुनः सव्याहृतिकां सावित्रीं मधुवाते- त्यृचं मधु मध्विति च जप्त्वा ॐ रुचितं भव- द्भिरिति देवब्राह्मणप्रश्नः । सुरुचितमिति तेनोक्ते ॐ शेषमन्नमप्यस्तीति प्रश्नः । इष्टैः सह भुङ्क्ष्वेति तेनोक्ते पित्रादिब्राह्मणे वामोप- वीतेन ॐ तृप्तास्थ इति प्रश्नः । ॐ तृप्तास्म इत्यक्त शेषमन्नेति प्रश्नः । ॐ इष्टैः सह भुङ्क्ष्वेति तेनोक्ते मातामहादिब्राह्मणे तथैव प्रश्नः । ततः पित्रादिब्राह्मणे पिण्डानहं पात- यिष्ये पातयेत्युक्ते । तदुच्छिष्टाग्रतोऽभ्युक्षणं मण्डलञ्च चतुष्कोणं तिलविकिरणं ॐ अमुक- गोत्र अस्मत्पितः अमुकशर्म्मन् सपत्नीक एतत्ते पिण्डासनं स्वधा इत्थं रेखामध्ये पिता- महाय प्रपितामहाय च । सव्याहृतिकां गायत्त्रीं मधुवातेति त्रिर्ज्जपन् अन्नं साज्यं पिण्ड कृत्वा कुशोपरि अमुकगोत्रास्मत्पितः अमुक- शर्म्मन् सपत्नीक एष ते पिण्डः ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा । एवं पितामह- प्रपितामहमातामहप्रमातामहवृद्धप्रमाताम- हेभ्यः । पिण्डशेषविकिरणं पिण्डान्तिके । ॐ लेपभुजः प्रीयन्तां इति स्तरणकुशेषु हस्त- मार्ज्जनम् । प्रक्षालितेन पिण्डपात्रोदकेन अमुक गोत्र अस्मत्पितः अमुकशर्म्मन् सपत्नीक एतत्ते जलमवनेनिक्ष्व ॐ ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति पितृपिण्डसेचनम् । पिण्डपात्रमधोमुखं कृत्वा बद्धाञ्जलि ॐ अत्र पितरो मादयध्वं यथाभागमावृषायध्वमिति जपः । अपः स्पृष्ट्वा वामेन परावृत्य उदङ्मुखश्च प्राणास्त्रिः संयम्य । ॐ वसन्ताय नमस्तुभ्यं ग्रीस्माय च नमो नमः । वर्षाभ्यश्च शरत्संज्ञ ऋतवे च नमः सदा ॥ हेमन्ताय नमस्तुभ्यं नमस्ते शिशिराय च । माससंवत्सरभ्यश्च दिवसेभ्यो नमो नमः ॥ ॐ षड्भ्य ऋतुभ्यो नमः पितृभ्यो नमः । इति जपः । वामेनेव परावृत्य दक्षिणामुखः अमी मदन्त पितरो यथाभागमावृषायिषत । इति जपः । वासः शिथिलीकृत्याञ्जलिं कृत्वा ॐ नमो वः पितरः पितरो नमो वः । इति जपः । गृहान्नः पितरो दत्त । इति गृहवीक्षणम् ॥ ॐ सदो वः पितरो देष्मः । इति पिण्डवीक्ष- णम् । ॐ एतद्वः पितरो वासः इत्युच्चार्य्य अमुकगोत्र इत्यादिना एतत्ते वासः ॐ ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा । दशाभवसूत्रदानम् । वामेन पाणिना उदक पात्रं गृहीत्वा । ॐ ऊर्ज्जं वहन्तीरमृतं घृतं पयः

पृष्ठ ५/१५९

कीलालं इत्यादिना पिण्डोपरि बारिधारा- त्यागः । पूर्वस्थापितपात्रशेषोदकैः प्रत्येकं पिण्ड- सेचनम् । पिण्डवाह्येन गन्धादिदानम् । पिण्डो- परि कुशं हस्तञ्च दत्त्वा ॐ अक्षन्नमी मदन्त- ह्यवप्रिया अधूषत अस्तोषत स्वभानवो विप्रा न विष्टया मतीयो यान्न्विन्द्र ते हरीति जपः । इत्थं मातामहादेर्ब्राह्मणानामाचमनं सुसुप्रो- क्षितमस्त्विति भूम्यभ्युक्षणं कृत्वा । अपां मध्ये स्थिता देवा सर्व्वमप्सु प्रतिष्ठितम् । ब्राह्मणस्य करे न्यस्ताः शिवा आपो भवन्तु नः ॥ शिवा आपः सन्त्विति हस्ते ब्राह्मणस्य जल- दानम् । लक्ष्मीर्वसति पुष्पेषु लक्ष्मीर्वसति पुष्करे । लक्ष्मीर्वस्ते सदा गोष्ठे सौमनस्यं सदास्तु मे ॥ मीमनस्यमस्तु पुष्पदानम् । ॐ अक्षतञ्चास्तु मे पुण्यं शान्तिः पुष्टिर्धृतिश्च मे । यद्यत् श्रेयस्करं लोके तत्तदस्तु सदा मम ॥ ॐ अक्षतञ्चारिष्टञ्चास्तु यवतण्डुलदानम् । अमुक- गोत्राणामस्मत् पितृ-पितामह-प्रपितामहानां सपत्नीकानां दत्तमिदमन्नपानादिकमक्षय्यमस्तु इति पित्रादिब्राह्मणहस्ते सतिलजलदानम् । यजमानस्य प्रश्ने अस्त्विति ब्राह्मणो वदेत् । एवं मातामहादीनामक्षय्यम् । आशिषः । ॐ अघोराः पितरः सन्तु गोत्रं नो वर्द्धताम् । दातारो नोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च । श्रद्धाच नो मा व्यगमद्वहु देयञ्च नोऽस्त्विति ॥ अन्नञ्च नो बहु भवेदतिथोंश्च लभेमहि । याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कञ्चन ॥ एता एवाशिषः सन्तु सौमनस्यमस्तु सुसुखं चास्तु इत्युक्ते पिण्डपात्रे अर्घ्यसम्बन्धान् कुशान् पवित्राणि चास्तीर्य्य पित्रादिब्राह्मणं स्पृष्ट्वा स्वधां वाचयिष्ये ॐ वाच्यतां ॐ पितृपितामह- प्रपितामह-मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमाता- महेभ्यो यथानामशर्म्मभ्यः सपत्नीकेभ्यः स्वधो- च्यतां अस्त स्वधा इत्युक्ते ऊर्ज्जं वहन्तीरमृतं घृतं इति पिण्डानामुपरि वारिधारां दद्यात् । तत ॐ विश्वेदेवा अस्मिन् यज्ञे प्रीयन्तां देव- ब्राह्मणहस्ते यवोदकदानं ॐ प्रीयन्तामिति तेनोक्त ॐ देवताभ्य इति त्रिर्ज्जपेत् । अधो- मुखपिण्डपात्राणि चालयित्वा आचम्यदक्षिणो पवोती पूर्व्वाभिमुखः ॐ अमुकसगोत्राय अमुकशर्म्मणे ब्राह्मणाय सपत्नीकाय श्राद्ध- प्रतिष्ठार्थं दक्षिणामिदं रजतं तुभ्यमहं ददे इति दक्षिणां दद्यात् एवं मातामहादौ ततो देवब्राह्मणाय दक्षिणादानम् । ततः पितृ- ब्राह्मणे । पिण्डपात्रमुत्तानं कृत्वा ॐ पिण्डाः सम्पन्नाः ॐ सुसम्पन्ना इति पिण्डे क्षीरधारां दत्त्वा पिण्डचालनम् । ॐ वाजे वाजे वतवाजिनो नो धनेषु विप्रा अमृता ऋतज्ञाः ।

अस्य मध्वः पिबत मादयध्वं तृप्ता यात पथिभिर्देवयानैः ॥ इति पित्रादिविसर्ज्जनम् ॥ ॐ आ मा वाजस्य प्रसवो जगम्या- देमे द्यावा पृथिवी विश्वरूपे । आ मा गन्तु पितरा मातरा युव- मा मा सोमोऽमृतत्वाय गम्यात् ॥ इति देवविसर्ज्जनम् ॥ ॐ अभिरम्यतामित्युक्ते अभिरताः स्म इति ब्राह्मणैरनुज्ञातस्य निवर्त्तनम् । गवादिषु पिण्ड- प्रतिपादनमिति । एष श्राद्धविधिः प्रोक्तः पठतां पापनाशनः । अनेन विधिना श्राद्धं कृतं वै यत्र कुत्रचित् ॥ अक्षयं स्यात् पितॄणाञ्च स्वर्गप्राप्तिर्ध्रुवा तथा । इत्युक्तं पार्व्वणश्राद्धं पितॄणां ब्रह्मलोकदम् ॥” इत्याद्ये गारुडे पार्व्वणश्राद्धम् २२२ अध्यायः ॥ ब्रह्मोवाच । “नित्यश्राद्धं प्रवक्ष्यामि पूर्व्ववत्तद्विशेषयेत् ॥ ॐ अमुकसगोत्राणामस्मत्पितृपितामहप्रपि- तामहानाममुकशर्म्मणां सपत्नीकानां श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मभ्यमहं करिष्ये । आसनादिकमत्र स्याद्विश्वे देवविवर्ज्जितम् । वृद्धिश्राद्धं प्रवक्ष्यामि पूव्ववत्तद्विशेषकम् ॥ जातपुत्त्रमुखदर्शनादौ वृद्धिश्राद्धे पूर्व्वाभिमुखेषु दक्षिणोपवीतिषु मधुयववदरमिश्राः पिण्डा दैव तीर्थेन नमस्कारान्तेन दक्षिणोपचारेणकर्त्तव्यम् दक्षिणजानु गृहीत्वा ॐ अद्यास्मदीयामुकवृद्धौ अमुक-गोत्राणामस्मत्पितृ-पितामहप्रपिता- मह-मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामहानां अमुकशर्म्मणां सपत्नीकानां नान्दीमुखानां श्राद्धेकर्त्तव्ये वसुसत्यसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां श्राद्धं सिद्धान्नन युष्मासु मया कर्त्तव्यम् । इति देवब्राह्मणामन्त्रणं ॐ करिष्यसीति तेनोक्ते इत्थमेव मातृपितामहीप्रपितामहीनां देवब्राह्म णामन्त्रणम् । तत ॐ अमुकगोत्राया मत्- प्रतितामह्या अमुको देव्या नान्दोमुख्याः श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मासु मया कर्त्तव्यमिति प्रपिता- महीब्राह्मणामन्त्रणम् । करिष्यसीति तेनोक्ते इत्थमेव पितामहाब्राह्मणामन्त्रणं मातृब्राह्मणा मन्त्रणञ्च । तत ॐ अद्यामुकवृद्धौ अमुक- गोत्राणामस्मत्-प्रपितामह-पितामह-पितॄणां नान्दोमुखानां श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मासु मया कर्त्तव्यमिति ब्राह्मणामन्त्रणं ॐ करिष्यसीति तेनोक्ते इत्थमेव वृद्धप्रमातामहादिब्राह्मणा- मन्त्रणम् । देवपितृसर्व्वदेवब्राह्मणश्राद्धकरणानु- ज्ञापनम् । आसने ॐ विश्वे देवास आगत शृणु- ताम् इमं हवं एदं वर्हिर्निषीदत ॐ विश्वे- देवाः शृणुतेमं हवं ये मेऽन्तरीक्षे य उपद्यविष्ट ये अग्निजिह्वा उतवा यजत्रा आसद्यास्मिन् वर्हिषि मादयध्वम् । ॐ आगच्छन्तु महाभागा विश्वेदेवा इति विश्वेदेवावाहनम् । गन्धादि- दानञ्च । अच्छिद्रावधारणवाचनम् । ततः प्रपि-

तामहीप्रभृतीनामनुज्ञापनं आसनं गन्धादि- दानं अच्छिद्रावधारणम् । इत्थं प्रपितामहा- दीनां अनुज्ञापनम् । आसनं आवाहने गन्धादिदानम् । एवं वृद्धप्रमातामहादीनां अनुज्ञापनादिकरणम् । ॐ वसुसत्यसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य एतदन्नं सघृतं सपानीयं सव्य- ञ्जनं सवदरे सदधि प्रतिषिद्धवर्ज्जितं नमः । इति अन्नसङ्कल्पनम् । ॐ अमुकमोत्रे मत्- प्रपितामहि अमुकीदेवि नान्दिमुखि एतदन्नं सवदरं सदधि नमः । इत्थं पितामहौमातृ- ब्राह्मणे । ततः प्रपितामहादिब्राह्मणपात्रे ॐ अमुकगोत्रेभ्यो मत्प्रपितामहपितामहपितृभ्य एतदन्नं सवदरं सदधि सव्यञ्जनं सपानीयं नमः । एवं वृद्धप्रमातामहादिभ्यः ॥ * ॥ एकोद्दिष्टं पुरावश्यं तद्विशेषं वदे शृणु ॥ प्रथमं निमन्त्रणं पादप्रक्षालनं आसनम् । अद्य अमुकगोत्रस्य मत्पितुरसुकदेवशर्म्मणः प्रति- सांवत्मरिकमेकोद्दिष्टं श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मासु अहं करिष्ये । श्राद्धकरणानुज्ञापनम् । आसनं अर्घ्यः । गन्धादिदानं पितृस्थापनम् । अन्न- संङ्कल्पनं जप्यं निवीती उत्तराभिमुखीभूया- तिथिश्राद्धं कुर्य्यात् । ततस्तृप्तिं ज्ञात्वा दक्षि- णाभिमुखो वामोपवीती उच्छिष्टसमीपे ये अग्निदग्धा इति अन्नविकिरणम् । ॐ अमुक- गोत्र पितुरमुकदेवशर्म्मन् एतत्ते जलमवने- निक्ष्व ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा इति रेखोपरि दक्षिणामुखवारिधारा- दानम् ।” इति गारुडे २२३ अध्यायः ॥ * ॥ ब्रह्मोवाच । “सपिण्डीकरणं वक्ष्ये पूर्णेऽब्दे तत्क्षयाहनि । कृत्वा कुतपकाले तु प्रेतादेः पितृलोकदम् । सपिण्डीकरणं कुर्य्यात् अपराह्वे तु पूर्व्ववत् ॥ पितामहादिब्राह्मणनिमन्त्रनम् । ॐ पुरोरवो माद्रवःसंज्ञकेभ्यो देवेभ्य एतदासनं नमः । वामपार्श्वे चासनदानम् । ततः पितामह- प्रपितामहवृद्धप्रपितामहानां सपत्नीकानां श्राद्धमहं करिष्ये । इत्यनुज्ञाग्रहणम् । पात्र- त्रयकरणं पात्रोपरि कुशं दत्त्वा पात्रान्तरेण पिधाय अच्छिद्रावधारणान्तं परिसमाप्य तथैव पितुरपि सपत्नीकस्य प्रेतान्तनाम्ना श्राद्धकर- णानुज्ञापनम् । देवपात्राच्छिद्रावधारणम् । तं परिसमाप्य पितामहप्रपितामहवृद्धप्रपितामह- पितृक्रमेण पात्राणां मनाक् वाचनं उद्धाटनं कृत्वा ये समानाः संमनसः पितरो यमराज्ये । तेषां लोकः स्वधा नमो यज्ञो देवेश कल्प्यताम् ॥ ये समानाः समनसो जीवा जीवेषु मामकाः । तेषां श्रीर्मयी कल्प्यतां अस्मिन् लोके शतं समाः ॥ एतन्मन्त्रद्वयेन पितृपात्रोदकं पितामहप्रपिता- महवृद्धप्रपितामहपात्रे दत्त्वा वृद्धप्रपितामह- पात्रं परित्यज्य पितामहप्रपितामहयोरुदकं पवित्रञ्च पितृपात्रे निक्षिपेत् । ततः पितृ-

पृष्ठ ५/१६०

ब्राह्मणहस्ते पवित्रदानम् । पात्रपुष्पेण शिरसः करपादार्च्चनं हस्तेऽन्यजलदानं हस्ताभ्यां पात्र- मुत्थाप्य ॐ या दिव्येति च पठित्वा अमुक- गोत्र मत्पितरमुक प्रेत एष ते अर्घ्यो ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा इति पितृब्राह्मणहस्ते स्तोकमर्घ्योदकं पितृतीर्थेन दत्त्वा पितामहब्राह्मणहस्ते पवित्रदानं पात्र- पुष्पेण शिरः करपादार्च्चनं हस्तेऽन्यजलदानम् । हस्ताभ्यां पात्रमुत्थाप्य या दिव्येति पठित्वा अमुकगोत्र मत्पितामह अमुकदेवशर्म्मन् सपत्नीक एष तेऽर्घ्यः स्वधा । पितृपात्रेणैव पितामहब्राह्मणहस्ते स्तोकमर्घ्योदकं दत्त्वा- शेषमुदवां पिण्डसेचनार्थं पात्रान्तरे निधाय तेनैव पात्रेण पितामहब्राह्मणानां हस्तस्थं उदकं पवित्रञ्च गृहीत्वा पितृब्राह्मणवामपार्श्वे- दक्षिणाग्रकुशोपरि पितृभ्यः स्थानमसीति अधोमुखपात्रस्थापनम् । पितामहानां गन्धादि- दानं अग्नौकरणम् । देवानां अवशिष्टान्नं पितामहादिपात्रे क्षिपेत् । पितामहादिपात्रा- भिमन्त्रणादिवाचनपर्य्यन्तं क्रमेण समाप्य पितृ ब्राह्मणपात्राभिमन्त्रणं अङ्गुष्ठनिवेशनं तिल- विकिरणम् । सिद्धान्नविकिरणं कृत्वा अमुक- गोत्र मत्पितरमुक प्रेत एतत्ते अन्नं सघृतं सपानीयं सव्यञ्जनं प्रतिषिद्धवर्जितं ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा । ततो देवप्रभृति आपोशानं दद्यात् । अतिथौ प्राप्ते अतिथिश्राद्धं कुर्य्यात् अस्मिन्नवसरे । ततो विकिरणम् । पितामहादौ प्रश्नं कृत्वा पितृब्राह्मणे ॐ स्वदितं भवद्भिरिति प्रश्नः अमुकगोत्र मत्पितामह अमुकशर्म्मन् सप- त्रीक एष ते पिण्डो ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा । एवमन्ययोः । पिण्ड- दानमच्छिद्रमस्तु । सङ्कल्पसिद्धिरस्तु इति वाचनं कृत्वा ततः पितप्रे तपिण्डपातनं ॐ संकल्प- सिद्धिरस्त्विति वाचनम् । तंसमाप्य पिण्डं त्रिधा कृत्वा ये समानाः समनसः इति मन्त्रद्वयं पठित्वा पितामहप्रपितामहवृद्धप्रपितामह- पिण्डेषु क्षिपेत् । पिण्डेषु गन्धादिकं पिण्डचाल नम् । अतिथिब्राह्मणे स्वदितमित्यादि प्रश्नः । ब्राह्मणानामाचमनं भुक्तक्रमेण ताम्बूलदानं सुसुप्रोक्षितमस्तु शिवा आपः सन्तु वृद्धप्रपिता- महादिक्रमेण ब्राह्मणानां हस्ते जलदानम् । गोत्रस्याक्षय्यमस्तु पितृब्राह्मणहस्ते ॐ उप- तिष्ठतामिति सतिलजलदानं नामगोत्रेण उप- तिष्ठतामिति तेनोक्ते अघोराः पितरः सन्तु मन्त्विति उक्ते स्वधां वाचयिष्ये इति पिता- महादिब्राह्मणानुज्ञापनम् ॐ वाच्यतामित्युक्ते पितामहादिभ्यः स्वधोच्यताम् अस्तु स्वधा इत्युक्ते पितृब्राह्मणे पितृभ्यः स्वधोच्यतां इति अस्तु स्वधा इत्युक्ते ॐ ऊर्ज्जं वहन्तीरमृतं इति दक्षिणाभिमुखवारिधारात्यागः । ॐ विश्वेदेवा अस्मिन् यज्ञे प्रीयन्तामिति देवब्राह्मणहस्ते

यवोदकदानम् । ॐ देवताभ्य इति त्रिर्ज्जपः । पिण्डान् पात्रे तोलयित्वा आचम्य पितामहा- दिभ्यो दक्षिणां दत्त्वा ततः पितृब्राह्मणाय ततो अतिथिब्राह्मणाय च । आशिषो मे दीयन्ता- मित्याशीःप्रार्थनं आशिषः प्रतिगृह्यन्तां इत्युक्ते दातारो नोऽभिवर्द्धन्तामिति पात्रमुत्तानं कृत्वा वाजे वाजे इति विसर्ज्जनम् । अभिरम्यतामिति पितृब्राह्मणविसर्जनम् । सपिण्डीकरणश्राद्धं व्यासप्रोक्तं मया तव । श्राद्धं विष्णुः श्राद्धकर्त्ता फलं श्राद्धादिकं हरिः ॥” इति गारुडे २२४ अध्यायः ॥ * ॥ तिथ्यादिविशेषे श्राद्धकरणफलं यथा, -- व्यास उवाच । “अथ श्राद्धममावास्यां प्राप्य कार्य्यं हिजोत्तमैः । पिण्डान्नाहार्य्यकं भक्तभुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ पिण्डान्नाहार्य्यकं श्राद्धं क्षीणे राजनि शस्यते । अपराह्णे द्विजातीनां प्रशस्ते नामिषेण तु ॥ प्रतिपत्प्रभृति ह्येतास्तिथयः कृष्णपक्षके । चतुर्द्दशीं वर्ज्ज यित्वा प्रशस्ता ह्युत्तरोत्तराः ॥ अमावास्याष्टकास्तिस्रः पौषमाघादिषु त्रिषु । तिस्रश्चान्वष्टकाः पुण्या माघस्य दशमी तथा ॥ त्रयोदशी मघायुक्ता वर्षासु तु विशेषतः । शस्यपाकश्राद्धकाला नित्यं प्रोक्ता दिने दिने ॥ नैमित्तिकं हि कर्त्तव्यं ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः । बान्धवानाञ्च मरणे नारकी स्यादथान्यथा ॥ काम्यानि चैव श्राद्धानि शस्यन्ति ग्रहणादिषु । अयने विषुवे चैव व्यतीपातेऽप्यनन्तकम् ॥ संक्रान्त्यामक्षयं श्राद्धं तथा जन्मदिनेष्वपि । नक्षत्रेषु च सर्व्वेषु तथा कामे विशेषतः ॥ स्वर्गन्तु लभते कृत्वा कृत्तिकासु द्विजोत्तमः । अपत्यमथ रोहिण्यां सौम्ये तु ब्रह्मवर्च्चसम् ॥ मुद्राणां कर्म्मणां सिद्धिमार्द्रायां शस्यमेव च । पुनर्व्वसौ तथा भूमिं श्रियं पुष्पे तथैव च ॥ सर्व्वान् कामान् तथा सर्पेपैत्रे सौभाग्यमेव च अर्य्यमणे त धनं विद्यात् फाल्गुन्यां पाप- नाशनम् ॥ ज्ञातिश्रेष्ठं तथा हस्ते चित्रायां सुबहून् सुतान् । बाणिज्यसिद्धिं स्वातौ च विशाखायां सुवर्णकम् । मैत्रे बहूनि मित्राणि राज्यं शक्रे तथैव च । मूले कृषिं लभेद्यानं सिद्धिमाप्ये तथैव च ॥ सर्व्वान् कामान् वैश्वदेवे श्रैष्ठन्तु श्रवणे पुनः । श्रविष्ठायां तथा कामान् वारुणेच क्ष परं बलम् अजैकपादके कुर्य्यादहिव्रध्ने गृहे शुभम् । रेवत्यां बहवो रोगा ह्यश्विन्यां तुरगांस्तथा ॥ याम्ये चाजीवनं तस्मात् यदि श्राद्धं प्रयच्छति आदित्यवारे चारोग्यं चान्द्रे सौभाग्यमेव च ॥ कौजे सर्व्वत्र विजयं सर्व्वान् कामान् बुधस्य च विद्यामभीष्टं जीवे तु धनं वै भार्गवे पुनः । शनैश्चरे लभेदायुः प्रतिपत्सु शुभान् सुतान् । कन्यकां वै द्धितीयायां तृतीयायां भुवन्तथा ॥ पशून् क्षुद्रांश्चतुर्थ्यान्तु पञ्चम्यां शोभनान् सुतान् ।

षष्ठ्यां द्युतिं कृषिञ्चापि सप्तम्यां लभते नरः ॥ अष्टम्यामपि बाणिज्यं लभते श्राद्धदः सदा । स्यान्नवम्यामेकस्वुरं दशम्यां द्विखुरं बहु ॥ एकादश्यान्तथा रूप्यं ब्रह्मवर्च्चस्विनः सुतान् द्वादश्यां जातरूपन्तु रजतं रौप्यमेव च ॥ ज्ञातिश्रैष्ठं त्रयोदश्यां चतुर्द्दश्यान्तु कुप्रजाः पञ्चदश्यां सर्व्वकाममाप्नोति श्राद्धदः सदा ॥ तस्माच्छ्राद्धं न कर्त्तव्यं चतुर्द्दश्यां द्विजातिभिः । शस्त्रेण तु हतानां वै तत्र श्राद्धं प्रकल्पयेत् ॥ द्रव्यब्राह्मणसम्पत्ती न कालनियमः कृतः । तस्माद्भोगापवर्गार्थं श्राद्धं कुर्य्यात् द्विजातिभिः । कर्म्मारम्भेषु सर्व्वेषु कुर्य्यादाभ्युदयं पुनः । पुत्त्रजन्मादिषु श्राद्धं पार्व्वणं पर्व्वणि स्मृतम् ॥ अहन्यहनि नित्यं स्यात् काम्यं नैमित्तिकं तथा एकोद्दिष्टन्तु विज्ञेयं वृद्धिश्राद्धञ्च पार्वणम् ॥ एतत् पञ्चविधं श्राद्धं मनुना परिकीर्त्तितम् । यात्रायां षष्ठमाख्यातं तत् प्रयत्नेन पालयेत् ॥ शुद्धये सप्तमं श्राद्धं ब्रह्मणा परिकीर्त्तितम् । दैविकं चाष्टमं श्राद्धं यत् कृत्वा मुच्यते भयात् ॥ सन्ध्यारात्र्योर्न कर्त्तव्यं रात्रोरन्यत्र दर्शनात् । देशानाञ्च विशेषेण भवेत् पुण्यमनुत्तमम् ॥ गयायामक्षयं श्राद्धं प्रयागेऽमरकण्टके । गायन्ति पितरो गाथां कीर्त्तयन्ति मनीषिणः ॥ एष्टव्या बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेत् वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ एष्टव्या बहवः पुत्त्राः शीलवन्तो गुणान्विताः । तेषान्तु समवेतानां यद्योकोऽपि गयां व्रजेत् ॥ गयां प्राप्यानुषङ्गेण यः श्राद्धं सम्यगाचरेत् । तारिताः पितरस्तेन स याति परमां गतिम् ॥ वराहपर्व्वते चैव गङ्गायाञ्च विशेषतः । वाराणस्यां विशेषेण यत्र देवः स्वयं हरः ॥ गङ्गाद्वारे प्रभासे च विन्ध्यके नीलपर्वते । कुरुक्षेत्रे च कुब्जाम्रे भृङ्गतुङ्गे महालये ॥ केदारे फल्गुतीर्थे च नैमिषारण्य एव च । सरस्वत्यां विशेषेण पुष्करे च विशेषतः ॥ नर्म्मदायां कुशावर्त्ते श्रीशैले भद्रकर्णके । वेत्रवत्यां विपाशायां गोदावर्य्यां विशेषतः ॥ एवमादिष्वथान्येषु तीर्थेषु पुलिनेषु च । नदीनाञ्चैव तीरेषु तुष्यन्ति पितरः सदा ॥ * ॥ ब्रीहिभिश्च यवैर्म्मांसैरद्भिर्म्मूलफलेन च । श्यामकैश्च तथा शाकैर्नीवारैश्च प्रियङ्गुभिः ॥ गोधूमैश्च तिलैर्म्मुद्नेर्म्मासं प्रीणयते पितॄन् । आम्रानाम्रातकानिक्षून् मृद्धीकांश्च सदाडि- मान् ॥ विदारीश्च भरुण्डांश्च श्राद्धकाले प्रदापयेत् । लाजन्माधुयुतान्दद्यात् शक्तून् शर्कया सह दद्याच्छ्राद्धे प्रयत्नेन शृङ्गाटककशेरुकान् ॥ द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु । औरभ्रे णाथ चतुरः शाकुनेन तु पञ्च च ॥ षण्माषान् छागमांसेन पाषतेनाथ सप्त व । अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ दशमासांस्तु तप्यन्ति वराहमहिषामिषैः ।

पृष्ठ ५/१६१

शशकूर्म्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥ संवत्सरन्तु गव्येन पयसा पायसेन वा । वाध्रीणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी ॥ कालशाकं महाशल्कं खङ्गिनोऽप्यामिषं मधु । आनन्त्यायैव कल्प्यन्ते मुन्यन्नानि च सर्व्वशः ॥ क्रीत्वा लब्ध्वा स्वयंवाथ मृतानाहृत्यवै द्विजः । दद्यात् श्राद्धे प्रयत्नेन यदस्याक्षयमुच्यते ॥ * ॥ पिप्पलिं शिग्रु कञ्चैव तथा चैव मसूरकम् ॥ कुष्माण्डालाववार्त्ताकान् भूतृणं सुरसं तथा । कुसुम्भं पिण्डमूलं वै तण्डुलीयकमेव च ॥ राजमाषांस्तथा क्षीरं माहिषञ्च विवर्जयेत् । कोद्रवान् कोविदारांश्च पालङ्कीं मरिचं तथा । वर्जयेत् सर्व्वयत्नेन श्राद्धस्थाने द्विजोत्तमः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १९ अध्यायः ॥ व्यास उवाच । “स्रात्वा यथोक्तं संतर्प्य पितॄन् चन्द्रक्षये द्विजः पिण्डान्वाहार्य्यकं श्राद्धं कुर्य्यात् सौम्यमनाः शुचिः ॥ पूर्व्वमेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् । तीर्थं तद्धव्यकव्यानां प्रदाने वातिथिः स्मृतः ॥ ये सोमपा विरजसो धर्म्मज्ञाः शान्तचेतसः । व्रतिनो नियमस्थाश्च ऋतुकालाभिगामिनः ॥ पञ्चाम्निरप्यधीयानो यजुर्व्वेदविदेव च । सुबह्वृक् च त्रिषवणस्त्रिमधुर्व्वाथ यो भवेत् ॥ त्रिणाचिकेतश्छन्दोगो ज्ये ष्ठसागम एव च । अथर्व्व शिरसोऽध्येता रुद्राध्यायी विशेषतः ॥ अम्निहोत्रपरो विद्वान् न्यायविच्च षडङ्गवित् । मन्त्रब्राह्मणविच्चैव यश्च स्याद्धर्म्मपाठकः । ऋषिव्रती ऋषिकश्च तथा द्वादशवार्षिकः ॥ ब्रह्मदेयार्थसन्तानो गर्भशुद्धः सहस्रदः । चान्द्रायणब्रतचरः सत्यवादी पुराणवित् । गुरुदेवाग्निपूजासु प्रसक्तो ज्ञानतत्परः ॥ विमुक्तः सर्व्वतो धीरो ब्रह्मभूतो द्विजोत्तमः । महादेवार्च्चनरतो वैष्णवः पंक्तिपावनः ॥ अहिंसानिरतो नित्यमप्रतिग्राहकस्तथा । सत्रिणो दाननिरता विज्ञेयाः पंक्तिपावनाः ॥ मातापित्रोर्हिते युक्तः प्रातःस्नायी च वा द्विजः अध्यात्मविन्मुनिर्द्दान्तो विज्ञेयः पंक्तिपावनः ॥ ज्ञाननिष्ठो महायोगी वेदान्तार्थविचिन्तकः । श्रद्धालुः श्राद्धनिरतो ब्राह्मणः पंक्तिपावनः ॥ वेदविद्याव्रतस्नातो ब्रह्मचर्य्यापरः सदा । आथर्व्वणो मुमुक्षुश्च ब्राह्मणः पंक्तिपावनः ॥ असमानप्रवरको ह्यसगोत्रस्तथैव च । असम्बन्धी च विज्ञेयाः ब्राह्मणाः पंक्तिपावनाः ॥ भोजयेद्योगिनं पूर्व्वं तत्त्वज्ञानरतिं यतिम् । अलामे नैष्ठिकं दान्तमुपकुर्व्वाणकं तथा ॥ तदलाभे गृहस्थं वा मुमुक्षुं सङ्गवर्ज्जितम् । सर्व्वालाभे साधकं वा गृहस्थमपि भोजयेत् ॥ प्रकृतेर्गुणतत्त्वज्ञो यस्याश्नाति यतिर्हविः । फलं वेदविदां तस्य सहस्रादतिरिच्यते ॥ तस्मात् यत्नेन योगीन्द्रमीश्वरज्ञानतत्परम् । योजयेद्धष्यकव्येषु त्वलाभे त्वितरान् द्विजान् ॥

एव वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः । अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरतुष्ठितः ॥ * ॥ मातामहं मातुलञ्च स्वस्रीयं श्वशुरं गुरुम । दौहित्रं विट्पतिं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोज- येत् ॥ * ॥ न श्राद्धे भोजयेन्मित्रं धनैः कार्य्योऽस्य संग्रः । पैशाची दक्षिणा सा हि नैवामुत्र फलप्रदा ॥ कामं श्राद्धेऽर्च्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम् । द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् ॥ ब्राह्मणस्त्वनधीयानस्तुणाग्निरिव शाम्यति । तस्मै हव्यं न दातव्यं न च भस्मनि हूयते ॥ यथौषरे बीजसुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् । तथानृचे हविर्द्दत्त्वा न दाता लभते फलम् ॥ यावतो ग्रसते पिण्डान् हव्यकव्ये ष्वमन्त्रवित् । तावतो ग्रसते प्रेत्य दीप्तान् शूलर्ष्ट्ययोगुडान् ॥ अपि विद्याकुलैर्मुक्ता हीनवृत्ता नराधमाः । यत्रेते भुञ्जते हव्यं तद्भवेदासुरं द्विजाः ॥ यस्य वेदश्च वेदी च विच्छिद्येते त्रिपूरुषम् । एष त्वब्राह्मणो नार्हः श्राद्धादिषु कदाचन ॥ शूद्रप्रेष्यो भृतो राज्ञा वृषलग्रामयाजकः । वधबन्धोपजीवी च षडेते ब्रह्मबन्धवः ॥ दत्तात्मयोगो वृत्त्यर्थं पतितान्मनुरब्रवीत् । वेदविक्रयिणो ह्येते श्राद्धादिषु विगर्हिताः ॥ श्रुतिविक्रयिणो ये तु परपूर्व्वासमुद्भवाः । अधमान् ये याजयन्ति पतितास्ते प्रकीर्त्तिताः ॥ असंस्कृताध्यापका ये भृत्यर्थेऽध्यापयन्ति ये । अधीयते तथा वेदान् पतितास्ते प्रकीर्त्तिताः ॥ बुद्धश्रावकनिर्ग्रन्थाः पञ्चरात्रिविदो जनाः । कापालिकाः पाशुपताः पाषण्डा ये च तद्विधाः ॥ यस्याश्नन्ति हवोंष्येते दुरात्मानस्तु तामसाः । न तस्य तद्भवेच्छ्राद्धं प्रेत्य चेह फलप्रदम् ॥ अनाश्रमी यो द्विजः स्यादाश्रमी वा निरर्थकः । मिथ्याश्रमी च ये विप्रा विज्ञेयाः पंक्तिदूषकाः ॥ दुश्चर्म्मा कुनखी कुष्ठी श्वित्री च श्यावदन्तकः । विद्धप्रजननश्चैव स्तेनः क्लीवोऽथ नास्तिकः ॥ मद्यपो वृषलीसक्तो वीरहा दिधिषूपतिः । अगारदाही कुण्डाशी सोमविक्रयिणो द्विजाः ॥ परिवेत्ता तथा हिंस्राः परिवित्तिर्निराकृतिः । पौनर्भवः कुशीदी च तथा नक्षत्रदर्शकः ॥ गीतवादित्रनिरतो व्याधितः काण एव च । हीनाङ्गश्चातिरिक्ताङ्गो ह्यवकीर्णी तथैव च ॥ कन्यादूषी कुण्डगोलौं ह्यभिशस्तोऽथ देवलः । मित्रध्रुक् पिशुनश्चैव नित्यं भार्य्यानुवर्त्तकः ॥ मातापित्रोर्गुरोस्त्यागी दारत्यागी तथैव च । गोत्रभिद्भ्रष्टशौचश्च काण्डपृष्ठस्तथैव च ॥ अनपत्यः कूटसाक्षी याचको रङ्गजीवनः । ममुद्रयायी कृतहा तथा समयभेदकः ॥ वेदनिन्दापरश्चै व परदाररतास्तथा । द्विजनिन्दारताश्चैव वर्ज्याः श्राद्धादिकर्म्मसु ॥ कृतघ्नः पिशूनः क्रूरो नास्तिको वेदनिन्दकः । मित्रध्रुक् कुहकश्चैव विशेषात् पंक्तिदूषकाः ॥ सर्वे पुनरभोज्यान्नास्तदानार्हा हि कर्म्मसु ।

ब्राह्मभावान्निरस्ताश्च वर्ज्ज नीयाः प्रयत्नतः ॥ शूद्रान्नरसपुष्टाङ्गः सन्ध्योपासनयर्ज्जितः । महायज्ञविहीनश्च ब्राह्मणः पंक्तिदूषकः ॥ अधीतनाशनश्चैव स्नानहोमविवर्ज्जितः । तामसो राजसश्चैव ब्राह्मणः पंक्तिदूषकः ॥ बहुनात्र किमुक्तेन विहितान् ये न कुर्वते । निन्दितानाचरन्त्येव वर्ज्जनीयाः प्रयत्नतः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे २० अध्यायः ॥ * ॥ “गोमयेनोदकैर्भूमिं शोधयित्वा समाहितः । सन्निपात्र द्विजान् सर्व्वान् साधुभिः सन्निमन्त्र- येत् ॥ श्वो भविप्यति मे श्राद्धं पूर्वेद्युरभिपूज्य च । असम्भवे परेद्युर्व्वा यथोक्तलक्षणैर्युतान् ॥ तस्य ते पितरः श्रुत्वा श्राद्धकालमुपस्थितम् । अन्योन्यमनसा ध्यात्वा सम्पतन्ति मनोजवाः ॥ ब्राह्मणैस्ते सहाश्नन्ति पितरो ह्यन्तरीक्षगाः । वायुभूताश्च तिष्टन्ति भुक्त्वा यान्ति परां गतिम् ॥ आमन्त्रिताश्च ते विप्राः श्राद्धकाल उपस्थिते । वसेयुर्नियताः सर्वे ब्रह्मचर्य्यपरायणाः ॥ अक्रोधनोऽत्वरोऽमत्तः सत्यवादी समाहितः । भारं मैथुनमध्वानं श्राद्धकृद्वर्जयेज्जपम् ॥ आमन्त्रितो ब्राह्मणो यः अन्यं वै कुरुते क्षणम् स याति रौरवं घोरं शूकरत्वं प्रयाति च ॥ आमन्त्रयित्वा यो मोहादपरं मन्त्रयेत् द्विजम् । स तस्मादधिकः पापी विष्ठाकीटोऽभिजायते ॥ श्राद्धे निमन्त्रितो विप्रो मेथुनं योऽधिगच्छति ब्रह्महत्यामवाप्नोति तिर्य्यग्योनौ स गच्छति ॥ श्राद्धं कृत्वा तु भुक्त्वा च योऽध्वानं प्रतिपद्यते । भवन्ति पितरस्तस्य तन्मासं पांशुभोजनाः ॥ निमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे प्रकुर्य्यात् कलहं द्विजः भवन्ति तस्य तन्मासं पितरो मलभोजनाः ॥ तस्मान्निमन्त्रितः श्राद्धे नियतात्मा भवेत् द्विजः अक्रोधनः शौचपरः कर्त्ता चैव जितेन्द्रियः ॥ श्वोभूते दक्षिणां गत्वा दिशं दर्भान् समाहितः समूलानाहरेद्वापि दक्षिणाग्रान् सुनिर्म्मलान् ॥ दक्षिणाप्लवनं स्निग्धं विविक्तं शुभलक्षणम् । शुचिं देशं विविक्तञ्च गोमयेनोपलेपयेत् ॥ नदीतीरेषु तीर्थेषु स्वभूमौ चैव सानुषु । विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्ते च पितरं सदा ॥ पारक्ये भूमिभागे तु पितॄणां नैच निर्वपेत् । स्वामिभिस्तद्विहन्ये त मोहात् यत् क्रियते नरेः ॥ अटव्यः पर्व्वताः पुण्यास्तीर्थान्यायतनानि च । सर्व्वाण्यस्वामिकान्याहुर्न हि तेषु परिग्रहः ॥ तिलानवकिरेत्तत्र सर्वतो बन्धयेदजान् । असुरोपहतं सर्व्वं तिलैः शुध्यत्यजेन वा ॥ ततोऽन्नं बहुसंस्कारं नैकव्यञ्जनमच्युतम् । चोष्यपेयसमृद्धञ्च यथाशक्त्या प्रकल्पयेत् ॥ ततो निवृत्ते मध्याह्ने न्यु प्तलोमनखान् द्विजान अभिगम्य यथामार्गं प्रयच्छेद्दन्तधावनम् ॥ तैलमभ्यञ्जनं स्नानं स्नानोयञ्च पृथम्बिघम् । पात्रैरौडुम्बरैः कुर्य्यात् वैश्वदेवत्यपूर्वकम् ॥ ततः स्नात्वा विवृत्तेम्यः प्रत्युत्थाय कृताञ्जलिः ।

पृष्ठ ५/१६२

पाद्यमाचमनीयञ्च संप्रयच्छेद्यथाक्रमम् ॥” पुस्तकान्तरे विवृत्तेभ्यः स्थाने निमित्तेभ्य इति निवृत्तेभ्य इति च पाठः ॥ “ये चात्र विश्वदेवानां द्विजाः पूर्व्वं निमन्त्रिताः प्राङ्मु खान्यासनान्येषां द्विदर्भोपहितानि च ॥ दक्षिणासुखयुक्तानि पितॄणामासनानि च । दक्षिणाग्रैकदर्भाणि प्रोक्षितानि तिलोदकैः ॥ तेषूप्रवेशयेदेतानासनं संस्पृशन् द्विजः । आसध्वमिति संजल्पन्नासीरंस्ते पृथक् पृथक् ॥ द्वौ दैवे प्राङ्मु खौ पित्रे त्रयश्चोदद्मुखास्तथा । एकैकं वा भवेत्तन्त्रं देवमातामहेष्वपि ॥ सत्क्रियां देशकालौ च शौचं ब्राह्मणसम्पदम् । पञ्चैतान् विस्तरो हन्ति तस्मान्नेहेत विस्तरम् ॥ अपि वा योजयेदेकं ब्राह्मणं वेदपारगम् । श्रुतशीलादिसम्पन्नमलक्षणविवर्ज्जितम् ॥ उद्धृत्य पात्रे चान्नं तत् सर्व्वस्मात् प्राकृतात् पुनः । देवतायतने तस्मै निवेद्यान्नं प्रवर्त्तयेत् ॥ प्रास्येदग्नौ तदन्नन्तु दद्याद्वा ब्रह्मचारिणे । तस्मादेकमपि श्रेष्ठं विद्धांसं भोजयेत् द्विजम् ॥ भिक्षुक्षो ब्रह्मचारी वा भोजनार्थमुपस्थितः । उपविष्टेषु यः श्राद्धे कामं तमपि भोजयेत् ॥ अतिथिर्यस्य नाश्नाति न तत् श्राद्धं प्रशस्यते । तस्मात् प्रयत्नात् श्राद्ध्वेषु पूज्या ह्यतिथयो द्विजैः ॥ आतिथ्यरहितश्राद्धे भुञ्जते ये द्विजातयः । काकयोनिं व्रजन्त्येते दाता चैव न संशयः ॥ * ॥ हीनाङ्गः पतितः कुष्ठी ब्रणी पुक्कसनास्तिकौ । कुक्कुटाः शूकराः श्वानो वर्ज्याः श्राद्धेषु दूरतः ॥ वीभत्समशुचिं नग्नं मत्तं धूर्त्तं रजस्वलाम् । नीलकाषायवसनं पाषण्डांश्च विवर्ज्जयेत् ॥ यत्तत्र क्रियते कर्म्म पैतृकं ब्राह्मणान् प्रति । तत् सर्वमेव कर्त्तव्यं वैश्वदैवकपूर्व्व कम् ॥ यथोपदिष्टान् सर्व्वांस्तानलं कुर्य्याद्विभूषणैः । स्रग्दामभिः शिरोवेष्टिधूपवासोऽनुलेपनैः ॥ ततस्त्वावाहयेद्देवान् ब्राह्मणानामनुज्ञया । उदङ्मुखो यथान्यायं विश्वदेवास इत्यृचा ॥ द्वे पवित्रे गृहीत्वा च भाजने क्षालिते पुनः । शन्नो देव्या जलं क्षिप्त्वा यवोऽसीति यवांस्तथा या दिव्या इति मन्त्रेण हस्ते त्वर्घ्यं निवेदयेत् । प्रदद्याद्गन्धमाल्यानि धूपादीनि च शक्तितः ॥ अपसव्यं ततः कृत्वा पितॄणां दक्षिणामुखः । आवाहनं ततः कुर्य्यात् उशन्तस्त्वे त्युचा बुधः ॥ आवाह्य तदनुज्ञातो जपेदायान्तु नस्ततः । शन्नो देव्योदकं पात्रे तिलोऽसीतितिलां स्तथा क्षिप्त्वा चाघ्ये यथापूर्वं दत्त्वा हस्तेषु वै पुनः । मंम्रवांश्च ततः सर्व्वान् पात्रे कुर्य्यात् समा- हितः ॥ पितृभ्यः स्थानमेतेन न्युब्जं पात्रं निधाय तु । अग्नी करिष्येत्यादाय पृच्छत्यन्नं घृतप्लुतम् ॥ कुरुष्वेति ह्यनुज्ञातो जुहुयादुपवीतवत् । यज्ञोपवीतिना होमः कर्त्तष्यः कुशपाणिना । प्राचीनावीतिना पित्र्यं वैश्वदेवन्तु होमयेत् ।

दक्षिणं पातयेज्जानुं देवान् परिचरन् मदा ॥ पितॄणां परिचर्य्यासु पालयेदितरं तथा । सोमाय वै पितृमते स्वधा नम इति ब्रुवन् ॥ अग्नये कव्यवाहनाय स्वधेति जुहुयात्ततः । अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत् ॥ महादेवान्तिके वाथ गोष्ठे वा सुसमाहितः । ततस्तेरभ्यनुज्ञातो गत्वा वै दक्षिणां दिशम् ॥ गोमयेनोपलिप्योर्व्वों स्थानं कृत्वा तु सैकतम् । मण्डलं चतुरस्रं वा दक्षिणावनतं शुभम् । त्रिरुल्लिखेत्तस्य मध्यं दर्भेणैकेन चैव हि ॥ ततः संस्तीर्य्य तत्स्थाने दर्भान् वै दक्षिणाग्र- कान् । त्रीन् पिण्डान् निर्व्वपेत्तत्र हविःशेषान् समा- हितः ॥ न्युप्य पिण्डांस्तु तद्धस्तं निर्मृज्याल्लेपभागिनाम् । तेषु दर्भेष्वथाचम्य त्रिरायम्य शनैरसून् ॥ षडप्यृतून्नमस्कुर्य्यात् पितॄनेव च मन्त्रवत् । उदकं निनयेच्छेषं शनैः पिण्डान्तिके पुनः ॥ अवजिघ्रेषु तान् पिण्डान् यथाभ्युप्तान् समा- हितः । अथ पिण्डावशिष्टान्नं विधिना भोजयेद्द्विजान् ॥ मांसान् पुपांश्च विविधान् दद्यात् कृशरपाय- सम् । सूपशाकफलानीक्षून् पयो दधि घृतं मधु ॥ अन्नञ्चैव यथाकामं विविधं भक्ष्यपेयकम् । यदुद्दिष्टं द्विजेन्द्राणां तत्तत्सर्व्वं निवेदयेत् ॥ धान्यांस्तिलांश्च विविधान् शर्करा विविधास्तथा उष्णमन्नं द्विजातिभ्यो दातव्यं श्रेय इच्छता ॥ अन्यत्र फलमूलेभ्यः पानकेभ्यस्तथैव च । नाश्रूणि पातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत् ॥ न पादेन स्पृशेदन्नं न चैतदवधूनयेत् ॥ क्रोधेन चैव यद्दत्तं यद्दत्तं त्वरया पुनः ॥ यातुधाना विलुम्पन्ति जल्पता चोपपादितम् । स्विन्नगात्रो न तिष्ठेत सन्निधौ च द्विजन्मनाम् न चात्र श्येनकाकादीन् पक्षिणः प्रतिषेधयेत् । न दद्यादत्र हस्ते न प्रत्यक्षलवणं तथा ॥ न चायसेन पात्रेण न चैवाश्रद्धया पुनः । काञ्चनेन तु पात्रेण राजतौडुम्बरेण च ॥ दत्तमक्षयतां याति खाङ्गेन च विशेषतः । पात्रे तु मृण्मये यो वै श्राद्धे भोजयते पितॄन् ॥ स याति नरकं घोरं भोक्ता चैव पुरोधसा । न पंक्त्या विषमं दद्यात् न याचेन्न च दापयेत् याचिता दापिता दाता नरकान् यान्ति- दारुणान् । भुञ्चीत वाग्यताः स्पृष्टा न ब्रूयुः प्राकृतान् गुणान् ॥ तावद्धि पितोरऽश्नन्ति यावन्नोक्ता हविर्गुणाः । नाग्रासनोपविष्टस्तु भुञ्जीत प्रथमं द्विजः ॥ बहूनां पश्यतां सोऽज्ञः पंक्त्या हरति किल्वि- षम् । न किञ्चिद्वर्ज्जयेच्छ्राद्धे नियुक्तस्तु द्विजोत्तमः ॥ न मांसं प्रतिषेधेत नवान्यस्यान्नमीक्षयेत् ।

यो नाश्नाति द्विजो मांसं नियुक्तः पितृकर्म्मणि स प्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम् ॥ स्वाध्यायं श्रावयेदेषां धर्म्मशास्त्राणि चैव हि । इतिहासपुराणानि श्राद्धकल्पांश्च शोभनान् ॥ ततोऽन्नमुत्सृजेद्भुक्तेष्वग्रतो विकिरन् भुवि । स्पृष्ट्वा स्वदितमित्येवं तृप्तानाचमयेत्ततः ॥ आचान्ताननुजानीयादभितो रम्यतामिति । स्वधास्त्विति च तं ब्रूयुर्ब्राह्मणास्तदनन्तरम् ॥ ततो भुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत् । यथा ब्रूयुस्तथा कुर्य्यादनुज्ञातो द्विजोत्तमैः ॥ पित्रे स्वदितमित्येवं वाच्यं गोष्ठेषु सुश्रुतम् । सम्पन्नमित्यभ्युदये दैवे रुचितमित्यपि ॥ विसृज्य ब्राह्मणांस्थान् वै पितृपूर्व्वन्तु वाग्यतः दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन् याचेतेमान् वरान् पितॄन् ॥ दातारो नोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च । श्रद्धा च नो मा व्यगमद्वहु देयञ्च नोऽस्त्विति ॥ पिण्डांस्तु गोऽजविप्रेभ्यो दद्यादग्नौ जलेऽपि वा मध्यमन्तु ततः पिण्डमद्यात् पत्नी सुतार्थिनी प्रक्षाल्य हस्तावाचम्य ज्ञातीन् शेषेण भोजयेत् ज्ञातिष्वपि च भुक्तेषु स्वान् भृत्यान् भोजयेत्ततः पश्चात् स्वयञ्च पत्नीभिः शेषमन्नं समाहरेत् । नोद्वासयेत्तदुच्छिष्टं यावन्नास्तं गतो रविः ॥ ब्रह्मचारी भवेतान्तु दम्पती रजनीन्तु ताम् । दत्त्वा श्राद्धं तथा भुक्त्वा सेवते यस्तु मैथुनम् ॥ महारौरवमासाद्य कीटयोनिं व्रजेत् पुनः । शुचिरक्रोधनः शान्तः सत्यवादी समाहितः ॥ स्वाध्यायञ्च तथाध्वानं कर्त्ता भोक्ता च वर्जयेत् ॥ श्राद्धं कृत्वा परश्राद्धे भुञ्जते ये द्विजातयः । महापातकिभिस्तुल्या यान्ति ते नरकान् बहून् एष वोऽभिहितः सम्यक् श्राद्धकल्पः सनातनः । अनेन वर्त्तयेन्नित्यमुदासीनोऽथ तत्त्ववित् ॥ अनग्निरध्वगो वापि तथैव व्यसनान्वितः । आमश्राद्धं द्विजः कुर्य्यात् वृषलस्तु सदैवहिः ॥ आमश्राद्धं यदा कुर्य्यात् विधिज्ञः श्रद्धयान्वितः तेनाग्नौ करणं कुर्य्यात् पिण्डांस्तेनैव निर्वपेत् ॥ योऽनेन विधिना श्राद्धं कुर्य्यात् संयतमानसः । व्यपेतकल्मषो नित्यं यतीनां वर्त्तते पदम् ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन श्राद्धं कुर्य्यात् द्विजोत्तमः आराधितो भवेदीशस्तेन सम्यक् सनातनः । अपि मूलफलैर्व्वापि प्रकुर्व्वन्निर्धनो द्विजः ॥ तिलोदकैस्तर्पयेद्वा पितॄन् स्नात्वा समाहितः । न जीवत्पितृको दद्याद्धामान्तं वा विधीयते । येषां वापि पिता दद्यात्तेषाञ्चैके प्रचक्षते । पितापितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः ॥ यो यस्य म्रियते यस्मै देयं नाम्नास्य तेन तु । भोजयेद्वापि जीवन्तं यथाकामन्तु भक्तितः ॥ न जीवन्तमतिक्रम्य ददाति श्रूयते श्रुतिः । द्व्यामुष्यायणिको दद्याद्वीजिक्षेत्रिकयोः समम् ॥ ऋक्थादर्द्धं समादद्यात् नियोगोत्पादितो यदि अनियुक्तात् सुतो यस्तु शुल्कतो जायते द्विजः ॥ प्रदद्याद्वीजिने पिण्डं क्षेत्रिणे तु ततोऽन्यथा ।

पृष्ठ ५/१६३

द्वी पिण्डौ निर्व्वपेत्ताभ्यां क्षेत्रिणे बीजिने तथा । कोर्त्तयेदथ चैकस्मिन् बीजिनं क्षेत्रिणं ततः । मृताहनि तु कर्त्तव्यमेकोद्दिष्टं विधानतः ॥ अशौचे स्वे परिक्षीणे काम्यं वै कामतस्ततः । पूर्व्वाह्णे चैव कर्त्तव्यं श्राद्धमभ्युदयार्थिना ॥ देववत् सर्व्वमेव स्यान्न वै कार्य्या तिलक्रिया । दर्भाश्च ऋजवः कार्य्या युग्मान् वै भोजयेत् द्विजान् ॥ नान्दीमुखास्ते पितरः प्रीयन्तामिति वाचयेत् । मातृश्राद्धन्तु पूर्वं स्यात् पितॄणां स्यादनन्तरम् ॥ ततो मातामहानाञ्च वृद्धौ श्राद्धत्रयं स्मृतम् । देवपूर्व्वन्तु दद्याद्वै न कुर्य्यादप्रदक्षिणम् ॥ प्राङ्मुखो निर्व्वपेत् पिण्डानुपवीतौ समाहितः । पूर्व्वं वै मातरः पूज्या भक्त्या चैव गणेश्वरः ॥ स्थण्डिलेषु पवित्रेषु प्रतिमासु द्विजातिषु । पुष्पै र्धूपैश्च नैवेद्यैर्गन्धाद्यैर्भूषणैरपि ॥ पूजयित्वा मातृगणान् कुर्य्यात् श्राद्धत्रयं बुधः । अकृत्वा मातृयागन्तु यः श्राद्धं परिवेशयेत् । तस्य क्रोधसमाविष्टा हिंसामिच्छन्ति मातरः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे २१ अध्यायः ॥ मात्स्ये १६ । १७ । १८ । अध्यायेषु चान्यत् द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ श्राद्धे कदलीपत्रं निषिद्धं भोजन- पात्रतया । इति हेमाद्रिव्याख्या श्राद्धखण्डे ॥ न जातीकुसुमानि दद्यात् न कदलीपत्रम् । इति क्रतुवचनम् ॥ * ॥ श्राद्धोत्तरनिषिद्धानि यथा, -- “यात्रा युद्धं नदीपारं मिथ्यालापो द्विभोजनम् । द्यूतक्रीडा दिवानिद्रा श्राद्धे सप्त विवर्ज्जयेत् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ स्मृतिः । द्यूतञ्च कलहञ्चैव सायंसन्ध्यां दिवाशयम् । श्राद्धकर्त्ता च भोक्ता च पुनर्भुक्तञ्च वर्जयेत् ॥” अपि च । विष्णुपुराणम् । “वर्ज्यानि कुर्व्वता श्राद्धं कोपोऽध्वगमनं त्वरा । भोक्तुरप्यत्र राजेन्द्र त्रयमेतन्न शस्यते ॥” राजमार्त्तण्डे । “पुनर्भोजनमध्यानं द्युताध्ययनमैथुनम् । दानं प्रतिग्रहं सन्ध्यां श्राद्धं कृत्वाष्ट वर्जयेत् ॥” नव्यवर्द्धमानधृता स्मृतिः । “पुनर्भोजनमध्वानं भाराध्ययनमैथुनम् । दानं सन्ध्यां पुनः स्नानं श्राद्धं कृत्वाष्ट वर्जयेत् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ अथ वैष्णवश्राद्धविधिः । “प्राप्ते श्राद्धदिनेऽपि प्रागन्नं भागवतेऽर्पयेत् । तच्छेषेणैव कुर्व्वीत श्राद्धं भागवतो नरः ॥” यच्च स्मृतौ । “गृहाग्निशिशुदेवानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । पितृपाकोन दातव्यो यावत् पिण्डान्न निर्वपेत् ॥” इति ॥ “ईदृक् सामान्यवचनं विशेषवचनघ्रजैः । श्रुतिस्मृतिपुराणादिवर्त्तिभिर्व्वाध्यते ध्रुवम् ॥” तथा च पाद्मे ।

“विष्णोर्निवेदितान्ने न यष्टव्यं देवतान्तरम् । पितॄभ्यश्चापि तद्देयं तदानन्त्याय कल्प्यते ॥” मोक्षधर्म्मे नारदोक्तौ । “सात्वतं विधिमास्थाय प्राक् सूर्य्यमुखनिः- सृतम् । पूजयामास देवेशं तच्छेषेण पितामहान् ॥” ब्रह्माण्डपुराणे । “यः श्राद्धकाले हरिभुक्तशेषं ददाति भक्त्या पितृदेवतानाम् । तेनैव पिण्डांस्तुलसीविमिश्रा- नाकल्पकोटिं पितरः सुतृप्ताः ॥” स्कान्दे श्रीशिवोक्तौ । “देवान् पितॄन् समुद्दिश्य यद्विष्णोर्विनिवेदितम् तानुद्दिश्य ततः कुर्य्यात् प्रदानं तस्य चैव हि ॥ प्रयान्ति तृप्तिमतुलां सोदकेन तु तेन वै । मुकुन्दगात्रलग्नेन ब्राह्मणानां विलेपनम् ॥ चन्दनेन तु पिण्डानां कर्त्तव्यं पितृतृप्तये । देवानाञ्च पितॄणाञ्च जायते तृप्तिरक्षया ॥ एवं कृते महीपाल मा भवेत् संशयः क्वचित् ॥” तत्रैव श्रीपुरोषोत्तमखण्डे । “अन्नाद्यं श्राद्धकाले तु पतिताद्यैर्निरीक्षितम् । तुलसीदलमिश्रेण सलिलेनाभिषिञ्चयेत् ॥ तदन्नं शुद्धतामेति विष्णोर्नैवेद्यमिश्रितम् । विष्णोर्नैवेद्यशेषन्तु तस्माद्देयं द्विजन्मना । पिण्डे चैव विशेषेण पितॄणां तृप्तिमिच्छता ॥” तत्रैव श्रीब्रह्मनारदसंवादे । “पितॄनुद्दिश्य यैः पूजा केशवस्य कृता नरैः । त्यक्त्वा ते नारकीं पीडां मुक्तिं यान्ति महामुने ॥ धन्यास्ते मानवा लोके कलिकाले विशेषतः । ये कुर्व्वन्ति हरेर्नित्यं पित्रर्थं पूजनं मुने ॥ किं दत्तैर्ब्बहुभिः पिण्डैर्गयाश्राद्धादिभिर्मुने ॥ यैरर्च्चितो हरिर्भक्त्या पित्रर्थश्च दिने दिने ॥ यमुद्दिश्य हरेः पूजा क्रियते मुनिपुङ्गव ॥ उद्धृत्य नरकावासात्तं नयेत् परमं पदम् ॥ यो ददाति हरेः स्थानं पितॄनुद्दिश्य नारद । कर्त्तव्यं हि पितॄणां यत्तत् कृतं तेन भो द्विज ॥” * श्रुतौ च । एक एव नारायण आसीत् न ब्रह्मा नेमे द्यावापृथिव्यौ सर्वे देवाः सर्वे पितरः सर्वे मनुष्याः विष्णुना अशितमश्नति विष्णुना घ्रातं जिघ्रन्ति विष्णुना पीतं पिबन्ति तस्साद्विद्वांसो विष्णूपहृतं भक्षयेयुरिति । अतएवोक्तं श्रीभग- वता विष्णुधर्म्मे । “प्राणेभ्यो जुहुयादन्नं मन्निवेदितमु त्तमम् । तृप्यन्ति सर्व्वदा प्राणा मन्निवेदितभक्षणात् ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन प्रदेयं मन्निवेदितम् । ममापि हृदयस्थस्य पितॄणाञ्च विशेषतः ॥” किञ्च तत्रै वान्यत्र । भक्ष्यं भोज्यञ्च यत्किञ्चिदनिवेद्याग्रभोक्तरि । न देयं पितृदेवेभ्यः प्रायश्चित्ती यतो भवेत् ॥ सर्गादौ कथितो देवैरग्रभुक् भगवान् हरिः । यज्ञभागभुजो देवा ततस्तेन प्रकल्पिताः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ९ विलासः ॥ * ॥

अथोपवासदिने श्राद्धनिषेधः । पाद्मे पुष्कर- खण्डम् । “एकादश्यां यदा राम श्राद्धं नैमित्तिकं भवेत् । तद्दिने तु परित्यज्य द्वादश्यां श्राद्धमाचरेत् ॥” तत्रैवोत्तरखण्डे । “एकादश्यान्तु प्राप्तायां मातापित्रोर्म्मृतेऽहनि द्वादश्यां तत् प्रदातव्यं नोपवासदिने क्वचित् ॥ गर्हितान्नं न चाश्नन्ति पितरश्च दिवौकसः ॥” स्कान्दे । “एकादशी यदा नित्या श्राद्धं नैमित्तिकं भवेत् उपवासं तदा कुर्य्यात् द्वादश्यां श्राद्धमाचरेत् ॥” ब्रह्मवैवर्त्ते । “ये कुर्व्वन्ति महीपाल श्राद्धं त्वेकादशीदिने । त्रयस्ते नरकं यान्ति दाता भोक्ता परेतकः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १२ विलासः ॥ श्राद्धं, त्रि, (श्रद्धा अस्त्यस्येति । श्रद्धा + “प्रज्ञा श्रद्धार्च्चावृत्तिभ्यो णः ।” ५ । २ । २०१ । इति णः ।) श्रद्धासमन्वितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ श्राद्धकर्त्ता, [ऋ] त्रि, (करोतीति । कृ + तृच् । श्राद्धस्य कर्त्ता ।) श्राद्धकारकः । यथा, -- “श्राद्धकर्त्ता च भोक्ता च पुनर्भुक्तञ्च वर्ज्जयेत् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ श्राद्धदेवः, पुं, (श्राद्धस्य देवः ।) यमः । इत्यमरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८ । १५६ । “श्राद्धदेवेन कथितं विश्वामित्रस्य चेष्टितम् ॥”) स तु विवस्वतः संज्ञायां पत्न्यां जातः ॥ मनु- मेदः । इति पुराणम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १०६ । ४ । “मनुर्वैवस्वतो ज्येष्ठः श्राद्धदेवः प्रजापतिः । ततो यमो यमी चैव यमलौ सम्बभूवतुः ॥”) श्राद्धशाकं, क्ली, (श्राद्धे देयं शाकम् ।) काल- शाकम् । इति भावप्रकाशः ॥ श्राद्धिकः, त्रि, (श्राद्धमनेन भुक्तमिति । श्राद्ध + “श्राद्धमनेन भुक्तमिनिठनौ ।” ५ । २ । ८५ । इति ठन् ।) श्राद्धभोक्ता । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ श्राद्धसम्बन्धिद्रव्यादि । यथा, याज्ञ- वल्क्यः । “सन्ध्यागर्ज्जितनिर्घाते भूकम्पोल्कानिपातने । समाप्य वेदं द्युनिशमारण्यकमधीत्य च ॥ पञ्चदश्यां चतुर्द्दश्यामष्टम्यां राहुसूतके । ऋतुसन्धिषु भुक्त्वा वा श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ श्राद्धी, [न्] त्रि, श्राद्धभोक्ता । श्राद्ध + “श्राद्ध- मनेन भुक्तमिनिठनौ ।” ५ । २ । ८५ । इति सूत्रे ण इनिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ श्रान्तः, पुं, (श्रम + क्तः ।) शान्तः । जितेन्द्रियः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रमयुक्ते, त्रि । श्रम तपःखेदयोः इत्यस्मात् क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । यथा, -- “सखि मत्प्राणनाथन्तु साधयन्ती निरन्तरम् । अतिश्रान्तासि सद्भावस्नेहयोरियमौचिती ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥

पृष्ठ ५/१६४

श्रान्तमंवाहनं, क्ली, (श्रान्तस्य संवाहनम् ।) श्रमान्वितस्य आसनादिप्रदानद्वारा श्रमोप- शमनम् । इति केचित् ॥ श्राम, त् क मन्त्रे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) अशश्रामत् । मन्त्रो- ऽभिमुखीकरणम् । गुप्तोक्तिरित्येके । इति दुर्गादासः ॥ श्रामः, पुं, (श्रामयतीति । श्राम + अच् ।) मासः । मण्डपः । कालः । इति मेदिनी ॥ श्रामणेरः, पुं, जिनभिक्षुशिष्यः । तत्पर्य्यायः । चेलुकः २ प्रव्रजितः ३ महापासकः ४ गोमी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रायः, पुं, (श्रि श्रये + “श्रिणीभुवोऽनुपसर्गे ।” ३ । ३ । २४ । इति घञ् ।) श्रयणम् । आश्रयः । इत्यमरः ॥ (यथा, भट्टिः । ७ । ३६ । “यात यूथं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् ॥”) श्रीसम्बन्धिनि, त्रि । यथा । श्रीर्देवता अस्य श्रायं हविः । इति श्रीशब्दादण्प्रत्ययेन निष्पन्न- मिति सिद्धान्तकौमुदी ॥ श्रायसः, त्रि, (श्रेयस् + अण् । “देविकाशिंश- पेति ।” ७ । ३ । १ । इति आदेरचः आत् ।) श्रेयसि भवः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ श्रावः, पुं, श्रवणम् । श्रुधातोर्घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इक्ष्वाकुवंशीयनृपतिविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २०१ । ३ । “आर्द्रात्तु युवनाश्वस्तु श्रावस्तस्यात्मजो- ऽभवत् ॥”) श्रावकः, पुं, (शृणोतीति । श्रु + ण्वुल् ।) शाक्य- मुनिशिष्यविशेषः । काकः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (श्रावयतीति । श्रु + णिच् + ण्वुल् । दूरध्वनिः । यथा, माघे । ११ । १ । “प्रणिजगदुरकाकुश्रावकस्निग्धकण्ठाः परिणतिमिति रात्रे र्मागधा मागधाय ॥”) श्रोतरि, त्रि । (यथा, पुराणम् । “ऋग्वेदश्रावकं पैलं जग्राह विधिवद्द्विजम् । यजुर्वेदप्रवक्तारं वैशम्पायनमेव च ॥”) श्रावणः, पुं, (श्रवणेनाचरति न तु कार्य्येणेति । श्रवण + अण् । पाषण्डः । इति मेदिनी ॥ (श्रवणेन गृह्यते इति । श्रवण + “शेषे ।” ४ । २ । ९२ । इत्यण् । शब्दः । इति काशिका ॥) वैगाखादि-द्वादशमासान्तर्गत-चतुर्थ-मासः । श्रवणानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी श्रावणी सा यत्र मासे सः । (श्रवणा + अण् ।) तत्पर्य्यायः । नभाः २ श्रावणिकः ३ । इत्यमरः ॥ नभः ४ । इति शब्दरत्नावली । स च द्विविधः सौर- श्चान्द्रश्च । कर्क्कटस्थरविको मामः सौर- श्रावणः । कर्कटस्थरविप्रारब्धशुक्लप्रतिपदादि- दर्शान्तो मासश्चान्द्रश्रावणः । चान्द्रोऽपि द्विविधो मुख्यो गौणश्च । तत्र मुख्यचान्द्रश्राव- णोयकृष्णप्रतिपदादिपौर्णमास्यन्तो मासो गौण- चान्द्रः श्रावणः । मुख्यलक्षर्ण प्रागेवोक्तम् । इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ तत्र जातफलम् ।

“लोकप्रमिद्धो धनवान् वदान्यः सुहृत्कलत्रात्मजदासयुक्तः । आज्ञाकरा यस्य जनस्य सर्व्वे स श्रावणाख्ये सुतरां प्रसूतः ॥” अथ श्रावणकृत्यम् । तत्र देवीपुराणम् । “सुप्ते जनार्द्दने कृष्णे पञ्चम्यां भवनाङ्गने । पूजयेन्मनसा देवीं स्नुहीविटपसंस्थिताम् ॥” स्नु ही सिजवृक्षः । “देवीं संपूज्य नत्वा च न सर्पभयमाप्नुयात् । पञ्चम्यां पूजयेन्नागाननन्ताद्यान् महोरगान् । क्षीरं सर्पिश्च नैवेद्यं देयं सर्पविषापहम् ॥” गारुडे । “अनन्तं वासुकिं शङ्खं पद्मं कम्बलमेव च । तथा कर्कोटकं नागं धृतराष्ट्रञ्च शङ्खकम् ॥ कालीयं तक्षकञ्चापि पिङ्गलं मणिभद्रकम् । यजेत्तानसितान्नागान दष्टमुक्तो दिवं ब्रजेत् ॥” पुराणान्तरेऽपि । अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्मोऽथ तक्षकः । कुलीरः कर्कटः शङ्खो ह्यष्टौ नागाः प्रकी- र्त्तिताः ॥” पाद्मे । शेषः पद्मो महापद्मः कुलीरः शङ्खपालकः । वासुकिस्तक्षकश्चैव कालीयो मणिभद्रकः । ऐरावतो धृतराष्ट्रः कर्कोटकधनञ्जयौ ॥” रत्नाकरे । “पिचुमर्द्दस्य पत्राणि स्थापयेद्भवनोदरे । स्वयञ्चापि तदश्नीयात् ब्राह्लणानपि भोजयेत् ॥” पिचुमर्द्दस्य निम्बस्य ॥ * ॥ तत्र प्रयोगः । हरिशयनानन्तरं गौणचान्द्रेण श्रावणकृष्ण- नवम्यां कृतस्नानादिरुदङ्मुखः । अद्य श्रावणे मासि कृष्णे पक्षे पञ्चम्यां तिथौ अमुकगोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा सर्पभयाभावकामो मनसा- देवीपूजामहं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य स्नुही- वृक्षे पूजयेत् । तदभावे घटे जले वा न्यासा- दिकं कृत्वा देवीमम्बेति ध्यात्वा मनसादेवि इहागच्छ इहावाह्य एतत् पाद्यं ॐ मनसा- देव्यै नमः । इत्यनेन यथाशक्ति गन्धपुष्पधूप- दीपनैवेद्यानि दद्यात् । ततोऽनन्तादीन् नागान् पूजयेत् तत्र क्षीरसर्पिर्नैवेद्यं प्रधानम् । अनन्तादिकं पाद्यादिभिः संपूज्य । ॐ योऽसावनन्तरूपेण ब्रह्माण्डं सचराचरम् । पुष्पवद्धारयेन्मूध्नि तस्मै नित्यं नमो नमः ॥” इत्यनेन त्रिः पूजयेत् । एवं प्रणवादिनमोऽन्तेन स्वस्वनाम्ना पूजयेत् । ॐ वासुकय नमः । ॐ शङ्णाय नमः । ॐ कम्बलाय नमः । ॐ कर्को- टकाय नमः । ॐ शङ्खकाय नमः । ॐ काली- याय नमः । ॐ तक्षकाय नमः । ॐ पिङ्गलाय नमः । ॐ महापद्माय नमः । ॐ कुलिकाय नमः । ॐ मणिभद्राय नमः । ॐ धनञ्जयाय नमः । ॐ शेषाय नमः । ॐ ऐरावताय नमः । अशक्तौ गन्धपुष्पाभ्यां पूजयेत् । निम्ब- पत्राणि गृहे स्थापयेत् ब्राह्मणेभ्यो दद्यात्

स्वयं भक्षयेच्च । उभयदिने पूर्व्वाह्णे मुहूर्त्तान्यून- पञ्चमीलाभे पूर्व्वदिने पूजा युग्मात् । श्रावण्यां पौर्णमास्यां श्राद्धमावश्यकम् । इति कृत्यतत्त्वम् ॥ श्रवणानक्षत्रसम्बन्धिनि, त्रि ॥ श्रावणा, स्त्री, दध्यालीकवृक्षः । इति मेदिनी । श्रावणिकः, पुं, (श्रवणा पौर्णमास्यस्मिन्नस्तीति । श्रवणा + “विभाषा फाल्गुनीश्रवणाकार्त्तिकी- चैत्रीभ्यः ।” ४ । २ । २६ । इति ठक् ।) श्रावण- मासः । इत्यमरः ॥ श्रावणी, स्त्री, (श्रवणेन नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी । श्रवण + “नक्षत्रेण युक्तः कालः ।” ४ । २ । ३ । इत्यण् । ङीप् ।) श्रावणमासीयपूर्णिमा । यथा, “पौर्णमासी तथा माघी श्रावणी च नरोत्तम । एतांस्तु श्राद्धकालान् वै नित्यानाह प्रजापतिः ॥ इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ बृक्षविशेषः । मुण्डी इति थोलकुडिया इति च हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । मुण्डितिका २ भिक्षुः ३ श्रवणशीर्षिका ४ श्रवणा ५ प्रव्रजिता ६ परिव्राजी ७ तपोधना ८ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवाता- मातिसारकासविषच्छर्द्दिनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “मुण्डी भिक्षुरपि प्रोक्तः श्रावणी च तपोधना । श्रवणाह्ना मुण्डितिका तथा श्रवणशीर्षिका ॥ महाश्रावणिकान्या तु सा स्मृ ता भूकदम्बिका कदम्बपुष्पिका च स्यादव्यथा तु तपस्विनी । मुण्डितिका कटुः पाके वीर्य्योष्णा मधुरा लघुः मेध्या गण्डा पची कृच्छ्रकृमियोन्यर्त्तिपाण्डुनुत ॥ श्लीपदारुच्यपस्मारप्लीहमेदोगुदार्त्तिहृत् । महामुण्डी च तत्तुल्या गुणैरुक्ता महर्षिभिः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यत् मुण्डितिकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ श्रावन्ती, स्त्री, धर्म्मपत्तनाख्यदेशः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ श्राविष्ठीयः, त्रि, (श्रविष्ठासु जातः । + श्रविष्ठा + “श्रविष्ठाफल्गुन्यनुराधेति ।” ४ । ३ । ३४ । इतिछण् ।) श्रवणानक्षत्रजातः ॥ इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ श्रि, ञ सेवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-सेट् ।) ञ, श्रयति श्रयते । इति दुर्गादासः ॥ श्रितः, त्रि, (श्रि + क्तः । “श्र्युकः किति ।” ७ । २ । ११ इति इडागमो न ।) सेवितः । आश्रितः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, रघुः । ११ । ६१ । “भास्करश्च दिशमध्युवास यां तां श्रिताः प्रतिभयं ववाशिरे ॥” पक्वः । यथा, रामायणे । २ । ५६ । २८ । “लक्ष्मणः पुरुषव्याघ्रमथ राघवमब्रवीत् । अयं सर्व्वः समस्ताङ्गः श्रितः कृष्णमृगो मया । देवता देवसङ्काश यजस्व कुशलो ह्यसि ॥”) श्रितवान्, [त्] त्रि, (श्रि + क्तवतु । “श्र्युकः किति । ७ । २ । ११ । इति इडागमो न) सेवाकारकः । इति मिद्धान्तकौमुदी ॥

पृष्ठ ५/१६५

श्रियंमन्या, स्त्री, आत्मानंश्रियं मन्यते या । इति मुग्धबोधव्याकरण्णम् ॥ (यथा, भट्टिः । ५ । ७१ । “मिथ्यैव श्रीः श्रियंमन्या श्रीमन्मन्यो मृषा- हरिः ॥”) श्रिष, उदाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर० सक०-सेट् ।) क्त्वावेट् ।) उ, श्रेषित्वा श्रिष्ट्वा । इति दुर्गादासः ॥ श्री, ञ ग पाके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ [क्र्या०- उभ०-सक०-सेट् ।) ञ ग श्रीणाति श्रीणीते । इति दुर्गादासः ॥ श्रीः, स्त्री, (श्रयतीति । श्रि + “क्विप्वचिप्रच्छीति ।” उणा० २ । ५७ । इति क्विप् दीर्घश्च ।) लक्ष्मीः (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ८ । १३ । “श्रियञ्च देवदेवस्य पत्नी नारायणस्य च या ॥” लवङ्गम् । इत्यमरः ॥ वेशरचना । शोभा । (यथा, रामायणे । २ । ९४ । १० । एवमादिभिराकीर्णः श्रियं पुष्यत्रयं गिरिः ॥”) सरस्वती । सरलवृक्षः । त्रिवर्गः । सम्पत्तिः । (यथा, -- “न दातुं नोपभोक्तुं वा शक्नोति कृपणः श्रियम् ॥”) विधा । डपकरणम् । विभूतिः । मतिः । इति मेदिनी ॥ अधिकारः । प्रभा । कीर्त्तिः । इति धरणिः ॥ वृद्धिः । सिद्धिः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृत्तार्हन्माता । इति हेमचन्द्रः ॥ कमलम् । विल्ववृक्षः । वृद्धिनामौषधम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ देवादिनाम्नः पूर्व्वं श्रीशब्द- प्रयोगः कर्त्तव्यः । यथा, -- “देवं गुरुं गुरुस्थानं क्षेत्रं क्षेत्राधिदेवताम् । सिद्धं सिद्धाधिकारांश्च श्रीपूर्व्वं समुदीरयेत् ॥” इति राघवभट्टधृतप्रयोगसारदर्शनात् स्वर्ग- गामित्वादिना सिद्धोऽधिकारो येषां नराणां इत्यनेन जीवतां श्रीशब्दादित्वं नाम्रः । न तु मृतानां तथेति शिष्टाचारः । इति संस्कार- तत्त्वम् ॥ * ॥ पत्रपृष्ठे श्रीशब्ददानप्रमाणं पत्र- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (एकाक्षरच्छन्दोविशेषः । यथा छन्दोमञ्जर्य्याम् । “ग्श्रीः ।” उदा- हरणम् । “श्रीस्ते । [सास्ताम् ॥”) श्रीः, पुं, (श्रि + क्विप् दीर्घश्च ।) रागविशेषः । स तु हनुमन्मते षड्रागान्तर्गतपञ्चमरागः । पृथिव्या नाभितो निर्गतः । अस्य जातिः सम्पू र्णा । तस्य स्वरावलिः । ष ऋ ग म प ध नि अस्य गृहं षड्जस्वरः । हेमन्तर्त्तौ अप- राह्णे गानसमयः । रागमालायां अस्याकारः । सुन्दरपुरुषः । शुक्लवस्त्रपरीधानः । मतान्तरे रक्तवस्त्रपरीधानः । स्फाटिकपद्मरागमणि- मालागलः । पद्मपुष्पहस्तः । विचित्रसिंहा- सनारूढः । अस्य संमुखे गायन्ति गायकाः ॥ हनुमन्मते अस्य भार्य्याः पञ्च । यथा । प्रथमा मालश्रोः । [तस्याः सम्पूर्णजातिः । अस्याः स्वरावलिः । ष ऋ ग म प ध नि । अस्या गृहं षड्जस्वरः । हिमर्त्तौद्वितीयप्रहरदिवसे गान-

समयः । रागमालायां तस्याः स्वरूपम् । रक्त- वर्णा स्त्री । कोमलाङ्गी । पीतवस्त्रपरीधाना । कौतुकाद्भ्रमन्ती सती नायकादभिन्ना सखी- गणेन सह हास्ययुक्ताम्रतरुतलोपविष्टा ॥ १ ॥ द्वितीया मारवा अथवा मालवा । अस्याः षाडवजातिः । अस्याः स्वरावलिः । ष प ग म ध नि । अस्या गृहं षड्जस्वरः । हिमर्त्तौ शेषवेलायां गानसमयः । रागमालायां तस्याः स्वरूपं यथा । स्वर्णवस्त्रपरीधाना । पुष्पमाल्य- धरा । नायकमेलनार्थमेकाकिनीसङ्केतस्थानोप- विष्टा ॥ २ ॥ तृतीया धनाश्रीः । अस्याः षाडव- जातिः । अस्याः स्वरावलिः । ष प ध नि ऋ ग । गृहं षड्जस्वरः । हिमर्त्तौ द्वितीयप्रहर- दिवसे शेषवेलायां वा गानसमयः । राग- मालायां तस्याः स्वरूपम् । वियोगिनी नारी । रक्तवस्त्रपरीधाना । वियोगजसन्तापेन दुःखि- तातिकृशा । एकाकिनी रोरुद्यमाना बकुल- तरुतलोपविष्टा ॥ ३ ॥ चतुर्थी वसन्तरागिणी । अस्याः सम्पूर्णा जातिः । अस्याः स्वरावलिः । ष ऋ ग म प ध नि । अस्या गृहं षड्जस्वरः । हिमर्त्तौ मध्याह्ने वसन्तर्त्तौ दिवा मात्रे च गान- समयः । रागमालायां तस्याः स्वरूपम् । सुन्दरपुरुषाकृतिः । कस्यचिन्मते श्यामवर्णा । रक्तवसना । मयूरपुच्छशिखा । आम्रमुकुल- हस्ता । यौवनमदनमदमत्ता । पुष्पमाल्यगल- देशा । पुष्पोद्याने सह नर्त्तकीसुस्वरगायनीभिः सुखेन रागरङ्गयुता । वामहस्तधृतताम्बूल- वीटिका । स्त्रीगणसहितहास्यकौतुकक्रीडा- नृत्यगीतवाद्यासक्ता । रागमालान्तरे उक्तगुणं- युक्ता श्रीकृष्णमूर्त्तिसदृशमूर्त्तिर्लिखिता ॥ ४ ॥ पञ्चमी आशावरी । अस्या औडवजातिः । अस्याः स्वरावलिः । ध नि ष म प । अस्याः गृहं धैवतस्वरः । हिमर्त्तौ द्वितीयप्रहरदिवसे गानसमयः । रागमालायां अस्याः स्वरूपम् । श्यामवर्णा स्त्री । कोमलाङ्गी । श्वेतशाटीपरि- धाना । कर्पूरानुलेपना । हस्तपदयोर्बृहत्सर्प- वेष्टिता केशैर्बद्धचूडा । जलमध्यस्थपर्वतगुहा- यामुपविष्टा । रागमालान्तरे उक्तगुणयुक्ता वृक्षपत्रबद्धकटिदेशा नग्ना लिस्विता ॥ ५ ॥ * ॥ अस्य पुत्त्रा अष्टौ । यथा । सिन्धुः १ मालवः २ गौँडः अथवा गोण्डः ३ अस्य स्थाने केचित् कल्याणः इति केचिच्च हामीर इति पठन्ति । नुण सागरः ४ कुम्भः ५ गम्भीरः ६ शङ्करः अथवा आगडः ७ विहागरः ८ ॥ * ॥ कल्लि- नाथमते श्रीरागः प्रथमरागः अस्य भार्य्या षट् । यथा । गौरी १ गौलाहली २ धवली ३ रुद्राणी ४ मालकौश अर्थात् कौशिकी ५ देव- गान्धारी ६ । तन्मते पुत्त्रा अष्टौ हनुमन्मत- तुल्याः । किन्तु गौँडशङ्करविहागरस्थाने कल्याण आगडा विगडा लिखिताः ॥ * ॥ सोमेश्वरमतेऽपि प्रथमरागोऽयम् । अस्य रागिण्यः षट् । यथा । मालवी अथवा मरवा १

त्रिवेणी अथवा तिरवनी २ गौरी ३ केदारा ४ मधुमाधवी ५ पाहाडिका अथवा पाहाडी ६ । अस्य पुत्त्राः पूर्व्वोक्तमतद्वयतुल्याः । तन्मते अस्य रागस्य रागिणीसहितस्य शिशिरर्त्तौ गानममयः ॥ * ॥ भरतमते पञ्चमरागोऽयम् । अस्य रागिण्यः पञ्च । यथा । सिन्धुवी १ । काफी २ ठुमरी ३ पूर्व्वदेशे विस्तार इति ख्याता । विचित्रा ४ शिरहटी अथवा सोरहठी ५ तन्मते अस्याष्ट पुत्त्राः यथा । श्रीरमणः १ कोलाहलः २ सामन्तः ३ शङ्करणः ४ राके- श्वरः ५ खटरागः ६ वडहंसः ७ देशकारः ८ । तेषां भार्य्या यथा । विय्या १ धाय्या २ कुम्भा ३ सुहनी ४ शरदा ५ क्षेमा ६ शशरेखा ७ सुर- सती ८ । इति नानासङ्गीतशास्त्रतः संगृही- तम् ॥ श्रीकण्ठः, पुं, (श्रीः शोभा कण्ठेयस्य ।) शिवः । इत्यमरः ॥ कुरुजाङ्गलदेशः । स तु हस्तिना- पुरस्य उत्तरपश्चिमे वर्त्तते । इति हेमचन्द्रः ॥ (पक्षिविशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ८६ । ३८ । “स्त्रीसंज्ञा भासभषककपिश्रीकर्णछिक्कराः । शिखिश्रीकण्ठपिप्पीकरुरुश्येनश्च दक्षिणाः ॥”) श्रीकण्डपदलाञ्छनः, पुं, (श्रीकण्ठ इति पदं लाञ्छनं यस्य ।) भवभूतिः । स तु मालती- माधवादिनाटककर्त्ता । इति शब्दमाला ॥ (यथा, उत्तरचरिते प्रस्तावगायाम् । “अस्ति खलु तत्रभवान् काश्यपः श्रीकण्ठ- पदलाञ्छनो भवभूतिर्नाम ॥”) श्रीकण्ठसखः, पुं, (श्रीकण्ठस्य महादेवस्य सखा । समासे टच् ।) कुबेरः । इति हलायुधः ॥ श्रीकन्दा, स्त्री, (श्रीः शोभा तद्युक्तः कन्दो यस्याः ।) बन्ध्याकर्कोटकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्रीकरं, क्ली, रक्तोत्पलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीकरः, पुं, विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्मृति- ग्रन्थकारविशेषः । यथा । श्रीकराचार्य्यादि- ग्रन्थादरपराहतविवेकानाम् । इति दायभागा- द्यश्लोकटीमायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ (श्रियः शोभायाः करः) । श्रीकारके, त्रि ॥ श्रीकरणं, क्ली, (श्रीः क्रियतेऽनेनेति । कृ + करणे ल्युट् ।) लेखनी । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीकान्तः, पुं, (श्रियाः कान्तः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीकारी, [न्] पुं, (श्रियं शोभां करोतीति । कृ + णिनिः ।) मृगविशेषः । तत्पर्य्यायः । शिखि- यूपः २ कुरङ्गः ३ महायवः ४ यवनः ५ वेगि- हरिणः ६ जङ्घालः ७ जाङ्घिकाह्वयः ८ । अस्य मांसगुणाः । लघुत्वम् । हृद्यत्वम् । बलप्रदत्वञ्च इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीखण्डः, पुं, क्ली, (श्रियः शोभायाः खण्ड इव यत्र ।) चन्दनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ९ । १० ।

पृष्ठ ५/१६६

“तद्युक्तं विपरीतकारिणि तव श्रीखण्डचर्च्चा विषं शीतांशुस्तपनो हिमं हुतवहः क्रीडामुदो यातनाः ॥”) श्रीगर्भः, पुं, (श्रीर्गर्भेऽस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ खङ्गः । यथा, -- “असिर्व्विषशनः खङ्गस्तीक्ष्णधारो दुरासदः । श्रोगर्भो विनयश्चैव धर्म्मपाल नमोऽस्तु ते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ श्रीग्रहः, पुं, (श्रियः ग्रहो यत्र ।) पक्षिणः पानीय- शाला । तत्पर्य्यायः । शकुनिप्रपा २ । इति हारावली ॥ श्रीघनं, क्ली, (श्रिया घनम् ।) दधि । इति जटा- धरः ॥ श्रीघनः, पुं, (श्रिया बुद्ध्या घनः ।) बुद्धः । इत्य- मरः ॥ श्रीचक्रं, क्ली, (श्रियाश्चक्रम् ।) त्रिपुरसुन्दर्य्याः पूजायन्त्रविशेषः । यथा, -- “श्रीचक्रस्योद्धृतिं वक्ष्ये तत्र पूजाप्रसिद्धये । बिन्दुगर्भं त्रिकोणन्तु कृत्वा चाष्टारमुद्धरेत् ॥ दशारद्वयमन्वस्राष्टारषोडशकोणकम् । त्रिरेखात्मकभूगेहवेष्टितं यन्त्रमालिखेत् ॥” इति मन्त्रमहोदधौ ११ तरङ्गः ॥ अपिच । अथ श्रीचक्रम् । यथा बिन्दुमत् त्र्यस्र अष्टकोणं एतत्रयं संहारचक्रम् । द्विदशारं चतुर्द्दशारं स्थितिचक्रमेतत्त्रयम् । अष्टपत्रं षोडशदलं वृत्तत्रयम् । भूसदनत्रयं चतुर्द्दार- समायुक्तमेतत् सृष्ट्यात्मकम् । तदुक्तं यामले । “बिन्दुत्रिकोणवसुकोणदशारयुग्म- मन्वस्रनागदलसङ्गतषोडशारम् । वृत्तत्रयञ्च धरणीसदनत्रयञ्च श्रीचक्रराजमुदितं परदेवतायाः ॥” चक्रराजं सिन्दूरकुङ्कुमादिना लिखितं सुवर्ण- रजतपञ्चरत्नस्फटिकताम्राद्युत्कीर्णं कुर्य्यात् । तथा भूतभैरवतन्त्रे । “अकृत्वा सुसमां रेखां नालिख्य सुसमं मुखम् योऽत्र यन्त्रे प्रवर्त्तेत तस्य सर्व्वं हराम्यहम् ॥ यस्या यत्र स्थितिर्द्देवि तत्र तां नार्च्चयेद्यदि । तन्मांसरुधिरेणैव पारणा तस्य जायते ॥ पशोरालोकनं न स्यात्तथा कुरुत यत्नतः । यदि दैवात् पशोरग्रे लिखितं विद्यते क्वचित् । ममाङ्गक्षतिरेवात्र क्रियते पापबुद्धिना ॥” तथा भूतभैरवे । “योऽस्मिन् यन्त्रेमहेशानि केशराणि प्रकल्पयेत् योगिनीसहितास्तस्य हिंसां कुर्व्वन्ति भैरवाः ॥” इति वचनान्नात्र केशराणि । “न रात्रावङ्कयेत् यन्त्रं साधकस्तु कदाचन । प्रमादादङ्किते यन्त्रे शापो भवति तत्क्षणात् ॥ तत्रापराजितापुष्पे करवीरे जवासु च । तत्र देवी वसेन्नित्यं तद्यन्त्रे पूजनं मम ॥” तथा सच्छन्दभैरवे । “कुर्य्याच्च स्थण्डिले यन्त्रं हस्तमात्रं सुसुन्दरम् ।

रत्नादिषु च निर्म्माणे मानमिच्छावशाद्भवेत् ॥ एकतोलं द्वितोलं वा त्रितोलं वेदतोलकम् । इतोऽधिकं नरः कृत्वा प्रायश्चित्तीभवेत् ध्रुवम् ॥ रक्तेन रजसापूर्य्य श्रीचक्रं भुवि पूजयेत् । नश्यन्ति सर्व्वविघ्नानि प्राप्यते च यथेप्सितम् ॥ दशभागं सुवर्णस्य ताम्रस्य द्वादशं तथा । षड्दशं रजतस्याथ चैतल्लोहत्रयं भवेत् ॥ चक्रेऽस्मित् पूजयेद्यो हि स सौभाग्यमवाप्नुयात अणिमाद्यष्टसिद्धीनामधिपो जायतेऽचिरात् ॥ विद्रुमे रचिते यन्त्रे पद्मरागेऽथवा प्रिये । इन्द्रनीलेऽथ वैदूर्य्ये स्फाटिके मरकतेऽपि वा । धनं पुत्त्रं तथा दारान् यशांसि लभते ध्रुवम् । ताम्रन्तु कान्तिदं प्रोक्तं सुवर्णं शत्रुनाशनम् ॥ राजतं क्षेमदञ्चैव स्फाटिकं सर्व्वसिद्धिदम् ॥” एतदद्यन्त्रमात्रे ज्ञेयम् ॥ * ॥ अथ श्रीचक्रनाशे प्रायश्चित्तम् । “दग्धं च स्फुटितं यन्त्रं हृतं चौरेण वा प्रिये । उपवासं प्रकुर्व्वोत दिनमेकमतन्द्रितः ॥ लक्षमात्रं जपेद्विद्यां होमतर्पणपूर्व्वकम् । सद्भक्त्या च गुरुं तोष्य ब्राह्मणानपि भोज- येत् ॥” लक्षं जप्त्वा दशांशहोमः तद्दशांशञ्च तर्पणम् । लक्षमयुतमित्येके । “कदाचिल्लुप्तचिह्नं वा स्फु टितादि विदूषणम् भग्नं करोति यो मर्त्यो मृत्युस्तस्य द्रुतं भवेत् तस्माच्च तीर्थराजे वा गङ्गादिसरितां वरे ॥ समुद्रे वा क्षिपेद्देवि चान्यथा दुःखमाप्नुयात् ॥” इदन्तु यन्त्रमात्रविषयम् ॥ * ॥ अथ श्रीचक्र- पादोदकमाहात्म्यम् । “गङ्गापुष्करनर्म्मदासु यमुनागोदावरीगोमती- गङ्गाद्वारगयाप्रयागवदरीवाराणसीसिन्धुषु । रेवासेतुसरस्वतीप्रभृतिषु ब्रह्माण्डभाण्डोदरे तीर्थस्नानसहस्रकोटिफलदं श्रीचक्रपादोदकम्” अथ दर्शनफलम् । “सम्यक् शतक्रतून् कृत्वा यत् फलं समवाप्नुयात् तत् फलं लभते भक्त्या कृत्वा श्रीचक्रदर्शनम् ॥ षोडशं वा महादानं कृत्वा यल्लभते फलम् । तत् फलं समवाप्नोति कृत्वा श्रीचक्रदर्शनम् ॥ सार्द्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नात्वा यत् फलमश्नुते । तत् फलं लभते भक्त्या कृत्वा श्रीचक्रदर्शनम् ॥ इति तन्त्रसारः ॥ श्रीजः, पुं, (श्रियः जायते इति । जन् + डः ।) कामदेवः । श्रिया जातत्वात् । शाम्बः । इति केचित् ॥ श्रीतालः, पुं, (श्रीयुक्तस्तालः ।) तालवृक्षसद्दृश- वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । मृदुतालः २ लक्ष्मी- तालः ३ मृदुच्छदः ४ विशालपत्रः ५ लेखार्हः ६ मसीलेख्यदलः ७ शिरालपत्रकः ८ याम्योद्- भूतः । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । ईषत् कषायत्वम् । पित्तनाशित्वम् । कफकारि- त्वम् । ईषद्वातप्रकोपणत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥

श्रीदः, पुं, (श्रियं ददातीति । दा + कः ।) कुबेरः । इत्यमरः ॥ शोभादातरि, त्रि, ॥ श्रीधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । श्रिया धरः ।) विष्णुः । (यथा, मुकुन्दमालायाम् । ९ । “मा भैर्मन्दमनो विचिन्त्य बहुधा यामीश्चिरं यातना नामी नः प्रभवन्ति पापरिपवः स्वामी ननु श्रीधरः । आलस्यं व्यपनीय भक्तिसुलभं ध्यायस्व नारायणं लोकस्य व्यसनापनोदनकरो दासस्य किं न क्षमः ॥”) भूतार्हद्भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ शालग्राम- चक्रे, क्ली, । यथा, -- “अतिक्षुद्रं द्विचक्रन्तु वनमालाविभूषितम् । श्रीधरं देवि विज्ञेयं श्रीप्रदं गृहिणां सदा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १९ अध्यायः ॥ श्रीनन्दनः, पुं, (श्रियाः नन्दनः ।) कामदेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ लक्ष्मीपुत्त्रश्च ॥ श्रीनिकेतनः, पुं, (श्रियं निकेतयति वासयतीति । नि + कित + णिच् + ल्युः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ९ । १८ । १३ । “भगवानपि विश्वात्मा पावनः श्रीनिकेतनः ॥” श्रियः आश्रयस्थाने, त्रि । यथा, भागवते । ३ । ३ । २० । “स्निग्धस्मितावलोकेन वाचा पीयूषकल्पया । चरित्रे णानवद्येन श्रीनिकेतेन चात्मना ॥”) श्रीनिवासः, पुं, (श्रियो निवास आश्रयस्थानम् । विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीपं, त्रि, (श्री + पा + कः ।) श्रियं पाति यत् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ श्रीपञ्चमी, स्त्री, (श्रियः सरस्वत्याः पञ्चमी ।) माघशुक्लपञ्चमी । यथा, -- “चतुर्थी वरदा शुक्ला तत्र गौरी सुपूजिता । सौभाग्यमतुलं कुर्य्यात् पञ्चम्यां श्रीरपि श्रियम् ॥ सरस्वतीपूजानध्यायश्चात्र गौडाचारः । अत्र श्रीपञ्चम्यामारभ्य प्रतिमासं षडब्दसमाप्यं श्रीपञ्चमीव्रतं कुर्व्वन्ति पठन्ति च । इति संव- त्सरकौमुदीधृतब्रह्मपुराणवचनम् ॥ श्रीपतिः, पुं, (श्रियः पतिः ।) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (यथा, मुकुन्दमालायाम् । १६ । “सेव्यः श्रोपतिरेव सर्व्वजगतामेकान्ततः साक्षिणः प्रह्लादश्च विभीषणश्च करिराट् पाञ्चाल्य- हल्या ध्रुवः ॥”) पृथिवीनाथः । इति मेदिनी ॥ श्रीपथः, पुं, (श्रियः पन्थाः । “ऋक्पूरब्धूःपथा- मानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इति अः ।) राज- पथः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रीपर्णं, क्ली, (श्रीविशिष्टानि पर्णानि यस्य ।) पद्मम् । अग्निमन्थवृक्षः । इति मेदिनी ॥ श्रीपर्णिका, स्त्री, (श्रीपर्णी एव । स्वार्थे कन् ।) वाट्फलवृक्षः । इत्यमरः ॥

पृष्ठ ५/१६७

श्रीपर्णी, स्त्री, (श्रीयुक्तानि पर्णानि यस्याः । ङीष्) गम्भारीवृक्षः । इत्यमरः । कट्फलवृक्षः । इति मेदिनी ॥ शाल्मलीवृक्षः । हठवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । अग्निमन्थवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्रीपिष्टः, पुं, (श्रियः सरलद्रुमस्य पिष्टः ।) सरल- वृक्षरसः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ श्रीपुत्त्रः, पुं, अश्वः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (श्रियः पुत्त्रः ।) कामदेवश्च ॥ श्रीपुष्पं, क्ली, (श्रीयुक्तं पुष्पमस्य ।) लवङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पद्मकाष्ठम् । इति रत्न- माला ॥ श्रीफलः, पुं, (श्रीयुक्तं फलमस्य ।) विल्ववृक्षः । इत्यमरः । राजादनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीफला, स्त्री, (श्रीविशिष्टं फलमस्याः ।) नीली । क्षुद्रकारवेल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीफलिका, स्त्री, (श्रीफला + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) क्षुद्रकारवेल्ली । महानीलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीफली, स्त्री, (श्रीयुक्तं फलमस्याः । ङीष् ।) आमलकी । नीली । इति मेदिनी ॥ श्रीभद्रा, स्त्री, भद्रमुस्तकः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीभागवतं, क्ली, (श्रीमत् भागवतमिति मध्यपद- लोपिसमासः ।) अष्टादशमहापुराणान्तर्गता- ष्टादशसहस्रश्लोकयुक्तपुराणविशेषः ! (तत्तु मत- भेदेन विष्णुभागवतदेवीभागवतभेदात् । द्विवि- धम् ।) यथा, -- “अष्टादशं भागवतं सारमाकृष्य सर्व्वतः । कृतवान् भगवान् व्यासः शुकञ्चाध्यापत् सुतम् ॥ स्कन्धेर्द्वादशभिर्युक्तं ब्रह्मविद्यासमन्वितम् । वेदवेदान्तसारं तत् पुराणानाञ्च सत्तम ॥ यत्र संकीर्त्तितः कृष्णो भगवान् वै पदे पदे । श्रीभागवतमित्येव ये स्मरन्ति नराः क्वचित् । मुच्यन्ते सर्व्वपापेभ्यो यथा नाम्ना गदाभृतः ॥ महीभृतां यथा मेरुर्देवानां केशवो यथा । सुरभिः कामधेनूनामप्सरस्सु यथोर्व्वशी ॥ कार्ष्णानां पार्व्वतीनाथो राज्ञां दाशरथिर्यथा । सप्तीनाञ्चेव गन्धर्व्वा नदीनां जाह्नवी यथा । पुराणानां तथा राजन् श्रीभागवतमुत्तमम् ॥ अम्बरीश उवाच । पुराणं तं भागवतं पठ मे पुरतो हरेः । चरितं दैत्यराजस्य प्रह्लादस्य च मत्पतेः ॥ गौतम उवाच । अम्बरीश शुकप्रोक्तं नित्यं भागवतं शृणु । पठस्व स्वमुखेनापि यदीच्छति भवक्षयम् ॥ स्कन्धे स्कन्धेऽश्वमेधस्य फलमाप्नोति मानवः । प्रत्यध्यायं राजसूयफलेन परियुज्यते ॥ प्रतिश्लोकं वाजपेयफलं तस्योपजायते । पदे पदे महाराज तीर्थस्नानफलं लभेत् ॥ एतद्भागवतं देवि पुराणं मुक्तिसाधकम् । तत्रापि दशमस्कन्धः सर्व्वभक्तमनोहरः । तत्रापि रासलीलाढ्या पञ्चाध्यायी महाफला ॥

श्रीपार्व्वत्युवाच । सर्व्वञ्च हरिलीलाढ्यं श्रीमद्भागवतं यदि । स्कन्धस्य दशमस्यायं महिभा केन हेतुना ॥ रासलीलेति तत्रापि कथ्यते सर्वतोऽधिका । तत्र मे कारणं श्रोतुमुत्कण्ठा वर्द्धते भृशम् ॥ श्रीसदाशिव उवाच । स्वयं भगवतो जन्म तस्य लीला च वर्ण्यते । श्रुतीनाञ्च स्तुतिर्यत्र सर्व्ववेदार्थसम्मिता ॥ स्वयं भगवतो लीला सर्वशक्तिश्च दर्शिता । दशमस्कन्धमाहात्म्यं एतद्वै कारणं मतम् ॥ तत्रापि रासलीलाया यन्माहात्म्यमुदीरितम् । तत्रापि कारणं वच्मि शृणु पर्वतनन्दिनि ॥ यः स्वयं भगवान् कृष्णः पूर्णैश्वर्य्य इतीर्य्यते । स सर्व्वशक्तिसम्पूर्णः सर्वलीलाप्रकाशकः ॥ तस्यैव शक्तयो गोप्यः प्रोक्ताः सर्व्वोत्तमा यतः । शक्तीनाञ्च शक्तिमतो लीला यत्रैकतः स्थिता । सा लीला सर्वतः श्रष्ठा कीर्त्तिता परम- र्षिभिः ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ७१ अध्यायः ॥ (तथाच शिवपुराणे । “भगवत्याश्च दुर्गायाश्चरितं यत्र विद्यते । तत्तु भागवतं प्रोक्तं नतु देवीपुराणकम् ॥” अस्य विशेषविवृतिस्तु पुराणशब्द-भागवत- शब्दयोर्द्रष्टव्यम् ॥) श्रीभ्राता, पुं, (श्रियः भ्राता समुद्रजातत्वात् ।) अश्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चन्द्रः । समुद्रो- त्पन्नत्वात् ॥ श्रीमतिः, स्त्री, राधा । यथा, -- “श्रीराधा श्रीमतिः श्रेष्ठा श्रेष्ठरूपा श्रुति- प्रिया ॥” इति नारदपञ्चरात्रे तस्याः सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ श्रीमती, स्त्री, (श्रीर्विद्यतेऽस्या इति । मतुप । ङीप् ।) श्रीयुक्ता । योषिन्नाम्नः पूर्व्वं एतच्छब्दो योज्यः । इति शिष्टाचारः ॥ श्रीमस्तकः, पुं, (श्रीयुक्तं मस्तकमस्य ।) रसोनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (श्रियो मस्तकः ।) लक्ष्मीशिरश्च ॥ श्रीमान्, [त्] पुं, (श्रीर्विद्यतेऽस्येति । मतुप् ।) तिलकवृक्षः । इत्यमरः ॥ अश्वत्थवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुबेरः । इति शब्दमाला ॥ श्रीमान्, [त्] त्रि, (श्री + मतुप् ।) मनोज्ञः । (यथा, माघे । १ । १ । श्रियः प्रतिः श्रीमति शासितुं जगत् जगन्निवासो वसुदेवसद्मनि । वसन् ददर्शावतरन्तमम्बरात् हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः ॥”) धनी । इति मेदिनी ॥ तत्पर्य्यायः । लक्ष्मीवान् २ लक्ष्मणः ३ श्रीलः ४ । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “श्रीमन्नाथ भवद्यशोविटपिनः खे तारकाः कोरका-

स्तेषामेकतमः पुरा विकशितो यः पूर्णिमा- चन्द्रमाः । तेनेदं शरदिन्दुसुन्दरसुधास्यन्दैर्जगत् मण्डित शेषेष्वेषु विकस्वरेषु भविता कीदृक् न जार्ना महे ॥” इति कालिदासः ॥) श्रीमलापहा, स्त्री, धूम्रपत्रा । इति राज- निर्घण्ठः ॥ श्रीमुखः, पुं, कालचक्रस्य सप्तमवत्सरः । इति केचित् ॥ पत्रपृष्ठे श्रीशब्दलिखनम् । इति लोक- प्रसिद्धिः ॥ शोभायुक्तानने, क्ली ॥ श्रीमूर्त्तिः, स्त्री, (श्रीयुक्ता मूर्त्तिः ।) देवविग्रहः । विष्णुप्रतिमा । यथा । अथ श्रीमूर्त्तयः । एका- दशस्कन्धे । “शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या च मैकता मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा मता ॥ चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् । उद्वासावाहने न स्तः स्थिरायामुद्धवार्च्चने ॥ अस्थिरायां विकल्यः स्यात् स्थण्डिले तु भवेत् द्वयम् । स्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्ज्जनम् ॥ गोपालमन्त्रोद्दिष्टत्वात् तच्छ्रीमूर्त्तिरपेक्षिता । तथापि वैष्णवप्रीत्यै लेख्याः श्रीमूर्त्तयोऽखिलाः ॥” अथ श्रीमूर्त्तिलक्षणानि । हयशीर्षपञ्चरात्रे । भगवच्छ्रीहयशीर्षब्रह्मसंवादे । “आदिमूर्त्तिर्वासुदेवः सङ्कर्षणमथासृजत् । चतुर्मुर्त्तिः परं प्रोक्तं एकैको भिद्यते त्रिधा ॥ केशवादिप्रभेदेन मूर्त्तिद्वादशकं स्मृतम् । पङ्कजं दक्षिणे दद्यात् पाञ्चजन्यं तथोपरि ॥ वामोपरि गदा यस्य चक्रं चाधोव्यवस्थितम् । आदिमूर्त्तेस्तु भेदोऽयं केशवेति प्रकीर्त्त्यते ॥ १ ॥ अधरोत्तरभावेन कृतमेतत्तु यत्र वै । नारायणाख्या सा मूर्त्तिः स्थापिता भुक्ति- मुक्तिदा ॥ २ ॥ सव्याधः पङ्कजं यस्य पाञ्चजन्यं तथोपरि । दक्षिणोर्द्धे गदा यस्य चक्रं चाधोव्यवस्थितम् ॥ आदिमूर्त्तेस्तु भेदोऽयं माधवेति प्रकीर्त्त्यते ॥ ३ ॥ दक्षिणाधःस्थितं चक्रं गदा यस्योपरिस्थिता ॥ वामोर्द्ध्वसंस्थितं पद्मं शङ्खं चाधोव्यवस्थितम् । सङ्कर्षणस्य भेदोऽयं गोविन्देति प्रकीर्त्त्यते ॥ ४ ॥ दक्षिणोपरि पद्मं तु गदा चाधोव्यवस्थिता । सङ्कर्षणस्य भेदोऽयं विष्णुरित्यभिशब्द्यते ॥ ५ ॥ दक्षिणोपरि शङ्खञ्च चक्रं चाधः प्रदृश्यते । वामोपरि तथा पद्मं गदा चाधः प्रदृश्यते । मधुसूदननामायं भेदः सङ्कर्षणस्य च ॥ ६ ॥ त्रिविक्रममूर्त्तिमाह । दक्षिणोर्द्धे गदा यस्य पङ्कजं चाप्यधः स्थितम् । वामोर्द्धे संस्थितं चक्रमधः शङ्खं प्रदृश्यते । ब्रह्माण्डगं वामपादं दक्षिणं शेषपृष्ठगम् ॥ ७ ॥ श्रोवामनमूर्त्तिमाह । बलिवञ्चनसयुक्त वामनं चाप्यधःस्थितम् । वामोर्द्धे कौमोदी यस्य पुण्डरीकमधास्थितम् ॥

पृष्ठ ५/१६८

दक्षिणोर्द्धं सहस्रारं पाञ्चजन्यमधः स्थितम् । सप्ततालप्रमाणेन वामनं कारयेत् सदा ॥ ८ ॥ ऊर्द्धं दक्षिणतश्चक्रमधः पद्मं व्यवस्थितम् । वामोर्द्धे कौमोदी यस्य पाञ्चजन्यमधःस्थितम् ॥ पद्मा पद्मकरा वामे पार्श्वे तस्य व्यवस्थिता । स्थितो वाप्युपविष्टो वा सानुरागविलासवान् ॥ प्रद्युम्नस्य हि भेदोऽयं श्रीधरेति प्रकीर्त्त्यते ॥ ९ ॥ दक्षिणोर्द्धं महाचक्रं कौमोदी तदधःस्थिता ॥ वामोर्द्ध नलिनं यस्य अधः शङ्खं विराजते । हृषीकेशेति विज्ञेयः स्थापितः सर्व्वकामदः ॥ १० दक्षिणोर्द्धे पुण्डरीकं पाञ्चजन्यमधस्तथा । वामोर्द्धे संस्थितं चक्रं कौमोदी तदधःस्थिता ॥ पद्मनाभेति सा मूर्त्तिःस्थापिता मोक्षदायिनी ११ दक्षिणोर्द्धे पाञ्चजन्यमधस्तात्तु कुशेशयम् ॥ सव्योर्द्धं कौमोदी देवी हेतिराजमधःस्थितम् । अनिरुद्धस्य भेदोऽयं दामोदर इति स्थितः ॥ १२ ॥ एतेषान्तु स्त्रियौ कार्य्ये पद्मवीणाधरे शुभे । इति क्रमेण मार्गादिमासाधिपाः केशवादयो द्वादश ॥ * ॥ अथ सिद्धार्थसंहितायां चतु- र्व्विशतिमूर्त्तयः । “वामुदेवो गदाशङ्खचक्रपद्मधरो मतः । १ । पद्मं शङ्खं तथा चक्रं गदां वहति केशवः ॥ २ ॥ शङ्खं पद्मं गदां चक्रं धत्ते नारायणः सदा । ३ । गदां चक्रं तथा शङ्खं पद्मं वहति माधवः ॥ ४ ॥ चक्रं पद्मं तथा शङ्खं गदाञ्च पुरुषोत्तमः । ५ । पद्मं कौमदकीं शङ्खं चक्रं धत्तेऽप्यधोक्षजः ॥ ६ ॥ सङ्कर्षणो गदाशङ्खपद्मचक्रधरः स्मृतः । ७ । चक्रं गदां पद्मशङ्खौ गोविन्दो धरते भुजे ॥ ८ ॥ गदां पद्मं तथा शङ्खं चक्रं विष्णुर्विभर्त्तियः । ९ । चक्रं शङ्खं तथा पद्मं गदाञ्च मधुसूदनः ॥ १० ॥ गदां सरोजं चक्रञ्च शङ्खं धत्तेऽच्युतः सदा । ११ । शङ्खं कौमोदकीं चक्रमुपेन्द्रः पद्ममुद्वहेत् ॥ १२ ॥ शङ्खचक्रगदापद्मधरः प्रद्युम्न उच्यते । १३ । पद्मं कौमोदकीं चक्रं शङ्खं धत्ते त्रिविक्रमः ॥ १४ ॥ शङ्खं चक्रं गदां पद्मं वामनो वहते सदा । १५ । पद्मं चक्रं गदां शङ्खं श्रीधरो वहते भुजे ॥ १६ ॥ चक्रं पद्मं गदां शङ्खं नरसिंहो बिभर्त्ति यः । १७ । पद्मं सुदर्शनं शङ्खं गदां धत्ते जनार्द्दनः ॥ १८ ॥ अनिरुद्धश्चक्रगदाशङ्खपद्मलसद्भुजः । १९ । हृशीकेशो गदां चक्रं पद्मं शङ्खञ्च धारयेत् ॥ २० ॥ पद्मनाभो वहेत् शङ्खं पद्मं चक्रं गदां तथा । २१ । पद्मं चक्रं गदाशङ्खं धत्ते दामोदरः सदा ॥ २२ ॥ शङ्खं चक्रं सरोजञ्च गदां वहति यो हरिः । २३ । शङ्ख कौमोदकीं पद्मं चक्रं कृष्णो विभर्त्ति यः ॥ २४ ॥ एताश्च मूर्त्तयो ज्ञेया दक्षिणाधःकरक्रमात् ॥” मत्स्यपुराणे च । “एतदुद्देशतः प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं तथा । विस्तरेण न शक्नोति बृहस्पतिरपि द्विजाः ॥” इति । सेवानिष्ठा हरेः श्रीमद्वैष्णवाः पाञ्चरात्रिकाः । प्राकट्यादखिलाङ्गानां श्रीमूर्त्तिं बहु मन्यते ॥

सेव्या निजनिजैरेव मन्त्रैः स्वस्वेऽष्ट मूर्त्तयः । शालग्रामात्मके रूपे नियमो नैष विद्यते ॥ द्विभुजा जलदश्यामा त्रिभङ्को मधुराकृतिः ॥ सेव्या ध्यानानुरूपैव श्रीमूर्त्तिः कृष्णदैवतैः ॥ अन्याश्च विविधाः श्रीमदवतारादिमूर्त्तयः । प्रादुर्भावविधावग्रे लेख्यास्तत्तद्विशेषतः ॥ नित्यकर्म्मप्रसङ्गेऽत्र मूर्त्तिजन्मप्रतिष्ठयोः । विधिर्न्न लेखितुं योग्यः स तु लेखिष्यतेऽग्रतः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १८१ विलासः ॥ श्रीयुक्तः, त्रि, (श्रिया युक्तः ।) लक्ष्मीविशिष्टः । श्रीमान् । जीवत्पुरुषनाम्नः पूर्वं दातव्योऽयम् ॥ श्रीयुतः त्रि, (श्रिया युतः ।) लक्ष्मीविशिष्टः । श्रीमान् । जीवत्पुरुषनाम्नः पूर्वं दातव्योऽयम् ॥ श्रीरसः, पुं, (श्रियः रसो निर्य्यासः ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीरङ्गपत्तनं, क्ली, देशविशेषः । सारंपटन् इति भाषा । इति मादराजाख्यदेशे प्रसिद्धम् ॥ श्रीरागः, पुं, षड्रागाणां मध्ये तृतीयरागः । इति हलायुधः । अस्य रागिण्यो यथा, -- “गान्धारी देवगान्धारी मालवश्रीश्च सारवी । रामकीर्य्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ विस्तारस्तु श्रीशब्दे द्रष्टव्यः ॥ श्रीरामः, पुं, (श्रीयुतो रामः ।) रामचन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीरामनवमी, स्त्री, (श्रीरामस्य नवमी तज्जन्म दिनत्वात् ।) चैत्रशुक्लनवमी । सा च श्रीरामस्य जन्मतिथिः ॥ तद्व्रतकथा यथा, -- “पुरैकदा सुखासीन ब्रह्माणं जगतां पतिम् । उवाच सहसागत्य सनकः संजितेन्द्रियः ॥ सनक उवाच । राज्ञा दशरथेनैव राज्ञ्या कोशल्ययापि वा । कस्मात् कर्म्मवशाल्लब्धः पुत्त्रोऽसौ जगतीपतिः । दूर्व्वादलश्यामरामो विस्तार्य्य कथयस्व मे ॥ ब्रह्मोवाच । साधु पृष्टं त्वया वत्म जगतां हितकारकम् । पुरा राजा दशरथः कौशल्या च समाहितौ ॥ जजाप मन्त्रं दुर्गायाः शिवस्य च विशेषतः । तयोर्जपेन तुष्टः सन् शिवः प्रत्यक्षतां गतः ॥ दशरथ उवाच । अद्य मे सफलं जन्म अद्य मे सफलं तपः । अद्य मे सफलं चक्षुर्यतस्त्वमवलोकितः ॥ श्रीशिव उवाच । किन्ते काम्यं महाराज कथयस्व ददामि तत् ॥ दशरथ उवाच । देवदेवाप्यपुत्त्रोऽहमिति दुःखेन दुःखितः । चिरं विचार्य्य मनसा शिवाराधनतत्परः ॥ इति श्रुत्वा महादेवस्तमुवाच दयापरः । कुरु राजन् वंशयज्ञं ततस्ते जगतीपतिः ॥ श्रीरामनामा पुत्त्रोऽसौ कौशल्यायां भविष्यति । इत्युक्त्वा तं महादेवस्तयोरन्तर्हितोऽभवत् ॥ * ॥

इति रुद्रमुखात् श्रुत्वा राजा दशरथः सुखी । ततश्चक्रे वशयज्ञं स देव्या सह तत्परः ॥ ततः काले महाराज्ञी गर्भं धत्ते मनोहरम् चैत्रे मासि सिते पक्षे नवम्यां शोभने दिने । अतिपुण्यसुसंलग्ने जातो रामः स्वयं हरिः । पुनव्वस्वक्षसंयुक्ता सा तिथिः सर्व्वकामदा । श्रीरामनवमी प्रोक्ता कोटिसूर्य्यग्रहाधिका ॥ अस्मिन् दिने महापुण्ये राममुद्दिश्य भक्तितः । यत्किञ्चित् क्रियते कर्म्म तदक्षयकरं स्मृतम् ॥ उपोषणं जागरणं पितॄनुद्दिश्य तर्पणम् । तस्मिन् दिने तु कत्तव्यब्रह्मप्राप्तिमभीपसुभिः । तस्मिन् दिने महापुण्ये राममुद्दिश्य भक्तितः जपेदेकान्त आसीनो यावत् स्याद्दशमौदिनम् ॥ तेनैव स्यात् पुरश्चर्य्या दशम्यां भोजयेद्धिजान् । भक्ष्यभोज्यैर्बहुविधैर्भक्त्या दद्याच्च दक्षिणाम् । कृतकृत्यो भवेत्तेन सद्यो रामः प्रसीदति ॥ यस्तु रामनवम्यान्तु भुङ्क्ते मर्त्यो विमूढधीः । कुम्भोपाकेषु घोरेषु पच्यते नात्र संशयः ॥ कुर्य्याद्रामनवम्यां य उपोषणमतन्द्रितः । न शेते मातृजठरे स्वयं रामो भवेत्तु सः ॥ श्रीरामनवमी नाम पुण्यात् पुण्यतमय्रतम् । इति श्रुत्वा सुसंतुष्टः सनकः पुनरब्रवीत् । विधिना केन कर्त्तव्यं वद मे कमलोद्भव ॥ * ॥ ब्रह्मोवाच । व्रतपूर्व्वदिने स्नात्वा सकृद्भुक्त्वा निरामिषम् । त्यक्त्वा च योषिच्छयनं शयीत स्थण्डिले कुशे ॥ ब्राह्मे मुहूर्त्ते चोत्थाय कृत्वा प्रातः क्रियां ततः । प्रातः स्नात्वा शुचिर्भूत्वा सङ्कल्पं विधिनाचरेत् प्रतिमायां घटे वापि पटे वा यन्त्रतोऽपि वा । शालग्रामशिलायान्तु तुलसीदलकल्पिता ॥ पूजा श्रीरामचन्द्रस्य कोटिकोटिगुणाधिका । कौशल्या पूजनीयादौ राजा चैव ततः परम् ॥ षडङ्गं पूजयेत्तत्र लक्ष्मणादीन् विशेषतः । पूजयेत् परया भक्त्या परिवारं ततः परम् ॥ ततो ग्रहांश्च दिक्पालांस्तदस्त्राणि च पूजयेत् । उच्चस्थे ग्रहपञ्चके सुरगुरौ सेन्दौ नवम्यां तिथौ लग्ने कर्क्कटके पुनर्व्वसुदिने मेषं गते पूषणि । निर्द्दग्धुं निखिलाः पलाशसमिधो मध्यादयो- ध्यारणे- राविर्भूतमभूदपूर्व्वविभवं यत्किञ्चिदेकं महः ॥ ततो वाद्यादिकं कृत्वा दद्यादर्घ्यं विशेषतः । मूलमन्त्रेण दद्याद्वै भक्त्या पुष्पाञ्जलित्रयम् ॥ एवमष्टसु यामेषु अष्टधा च जपेद्व्रती । इतिहासकथां श्रुत्वा गीतनृत्यैर्निशां नयेत् ॥ ततः परदिने प्रातः स्नानं कृत्वा विधानतः । रामं दूर्व्वादलश्यामं भक्त्या भक्त्या प्रपूजयेत् । दक्षिणां विधिवद्दत्त्वा ततोऽच्छिद्रावधारयेत् । भोजयित्वा ततो विप्रान् स्वयं पारणमाचरेत् । य इदं शृणुयान्नित्यं पुण्याहे च विशेषतः । बहुपुत्त्रो धनाढ्यश्च अन्ते ब्रह्मत्वमाप्नुयात् ॥ संग्रामे वैरिणो हन्ता सर्वत्र विजयी भवेत् राजद्वारे महाघोरे संग्रामे शत्रुसङ्क ले ॥

पृष्ठ ५/१६९

दूर्व्वादलश्यामरामस्तस्य रक्षाकरो भवेत् ॥ भक्त्या यः शृणुयाद्रोगी उल्लाषः स भवेत् सदा बन्ध्या पुत्त्रवती सा च पतिचित्तानुवर्त्तिनी । सपत्नीदर्पदलनी सा भवेन्नात्र संशयः ॥ दरिद्रो लभते वित्तं भीतो भवति निर्भयः । यज्ञदानतपांस्यस्य तीर्थस्नानादिकाः क्रियाः ॥ न रामनवमी-नाम-व्रतस्यैककला-समाः । यस्मै कस्मै न दातव्यं न प्रकाश्यं कदाचन ॥ शिष्याय भक्तियुक्ताय शुचयेऽपि प्रदापयेत् । शठाय परतन्त्राय विकत्थनरताय च ॥ भ्रमादपि न वक्तव्यं यदीच्छेदात्मनो हितम् । मयैतत् कथितं वत्स तव स्नेहाद्व्रतोत्तमम् ॥ य इदं कुरुते भक्त्या श्रीरामनवमीव्रतम् । सर्व्वपापप्रमुक्तश्च अन्ते ब्रह्मत्वमाप्नुयात् ॥” इति श्रीरामभक्तितरङ्गिण्यां ब्रह्मसनकसंवादे श्रीरामनवमीव्रतकथा समाप्ता ॥ श्रीलः, त्रि, (श्रीर्विद्यतेऽस्येति । श्री + सिध्मादि- त्वात् लच् ।) लक्ष्मीवान् । इत्यमरः ॥ शोभा- युक्तश्च ॥ श्रीलता, स्त्री, (श्रीविशिष्टा लता ।) महा- ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीवत्सः, पुं, (श्रीयुक्तं वत्सं वक्षो यस्य ।) विष्णुः । विष्णुचिह्नविशेषः । स तु वक्षस्यशुक्लवर्ण- दक्षिणावर्त्तलोमावली । (यथा, रघुः । १० । १० । “प्रभानुलिप्तश्रीवत्सं लक्ष्मीविभ्रमदर्पणम् । कौस्तुभाख्यमपांसारं बिभाणं बृहतोरसा ॥”) अर्हतां ध्वजः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुरुङ्गाभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीवत्सकी, [न्] पुं, श्रीवत्सकः श्रीवत्सवत् चिह्न- मस्त्यस्येति । श्रीवत्सक + इनिः ।) हृद्वक्रावर्त्त- हयः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रीवत्सभृत्, पुं, (श्रीवत्सं बिभर्त्तीति । भृ + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्रीवत्सलाञ्छनः, पुं, विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । २२ ॥ “श्रीवत्सो लाञ्छनं चिह्नं यस्य श्रीवत्सलाञ्छनः । वक्षस्यनन्यमहापुरुषलक्षणं श्वेतरोमावर्त्त- विशेषः श्रीवत्स इति सर्व्वस्वे । श्रीवत्सो हृत्- सङ्गतमणिविशेषः कौस्तुभवदिति कृष्णदासः ।” इत्यरमटीकायां भरतः ॥ श्रीवत्साङ्कः, पुं, (श्रीवत्सः अङ्कश्चिह्नं यस्य ।) विष्णुः । इति हलायुधः ॥ (यथा, बृहत्सं- हितायाम् । ४३ । ३ । “लब्धवराः क्षीरोदं गत्वा ते तुष्टुवुः सुराः सेन्द्राः । श्रीवत्साङ्कं कौस्तुभमणिकिरणोद्भासितोर- स्कम् ॥”) श्रीवराहः, पुं, (श्रिया युक्तो वराहः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीवल्ली, स्त्री, (श्रीयुता वल्ली ।) कण्टकवृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । शिववल्ली २ कण्टवल्ली ३ शावली ४ अम्ला ५ कटुफला ६ दुरारोहा ७ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । अम्लत्वम् । वातशोफकफा-

पहत्वञ्च । तत्फलं तैललेपघ्नमत्यम्लं रुचिकृत् परम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीवाटी, स्त्री, नागवल्लीभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीवारकः, पुं, (श्रियं वारयति कामयते इति । वृ + णिच् + ण्युल् ।) सितावरशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीवासः, पुं, (श्रियं सरलवृक्षं वासयतीति । वस + णिच् + अच् ।) सरलवृक्षरसः । टार- पिन् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पायसः २ वृक- धूपः ३ श्रीवेष्टः ४ सरलद्रवः ५ । इत्यमरः ॥ तैलपर्णी ६ श्रीपिष्टः ७ । इति जटाधरः ॥ श्रीवेशः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । “श्रीवासः सरलं पूतिः कुन्दुरुर्ग्रन्थिपर्णकम् । सिह्लकः परमा मांसी देवदारु मुरा नखम् । सर्व्वेऽमी परमा लक्ष्मी रक्षोघ्ना ज्वर- नाशनाः ॥” इति राजवल्लभः ॥ अन्यत श्रीवेष्टशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (श्रियो लक्ष्म्या वासः आश्रयस्थानम् ।) पद्मम् । (यथा, राजेन्द्र कर्णपूरे । ४२ । “श्रीवासो यशसां पदं सुमनसामप्यास्पदं सम्पदां यत्रागच्छति गोचरं नयनयोः काश्मीरमीन- ध्वजः ॥”) विष्णुः । इति मेदिनी ॥ शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ श्रीवासाः, [स्] पुं, श्रियं सरलवृक्षं वासयतीति । वस + णिच् + असुन् ।) सरलद्रवः । इत्यमर- टीका ॥ श्रीविद्या, स्त्री, (श्रिया विद्या ।) महाविद्यावि- शेषः । सा तु त्रिपुरसुन्दरी । तस्याः षट्त्रिंश- द्भेदाः ग्रन्थबाहुल्यभिया न लिखिताः । अथ श्रीविद्या । तत्र मेरुः । ज्ञानार्णवे । “भुमिश्चन्द्रः शिवो माया शक्तिः कृष्णाध्व- मादनौ । अर्द्धचन्द्रश्च बिन्दुश्च नवार्णो मेरुरुच्यते ॥ महात्रिपुरसुन्दर्य्या मन्त्रा मेरुसमुद्भवाः । सकला भुवनेशानी कामेशी बीजमुद्धृतम् । अनेन सकला विद्याः कथयामि वरानने ॥ शक्त्यन्तस्तुर्य्यवर्णोऽयं कलमध्ये सुलोचने । वाग्भवं पञ्चवर्णाठ्यं कामराजमथोच्यते ॥ मादनं शिवचन्द्राठ्यं शिवान्तं मीनलोचने । कामराजमिदं भद्रे षड्वर्णं सर्व्वमोहनम् ॥ शक्तिबीजं वरारोहे चन्द्राद्यं सर्व्वमोहनम् । एतामुपास्य देवेशि कामः सर्व्वाङ्गसुन्दरः । कामराजो भवेद्देवि विद्येयं ब्रह्मरूपिणी ॥” अस्यार्थः । शक्तिरेकारः तूर्य्य ईकारः तेन ककार एकार ईकारलकारमहामाया वाग्- भवकूटम् । शिवो हकारः चन्द्रः सकारः तेन हकारमकारलकारमहामाया इति कामराज- कूटम् । चन्द्रः सकारः तेन सकारककारलकार- महामाया इति शक्तिकूटम् । तेन त्रिभिः कूटैः कामराजविद्येयम् ॥ * ॥ अस्याः ध्यानं यथा, --

“बालार्कमण्डलाभासां चतुर्बाहुं त्रिलोचनाम् पाशाङ्गुशशरांश्चापं धारयन्तीं शिवां श्रये ॥” एवं ध्यात्वा मानसपूजादिकं कुर्य्यात् । इति तन्त्रसारः ॥ श्रीवृक्षः, पुं, (श्रीप्रदः श्रीप्रियो वा वृक्षः । शाक पार्थिवादिवत् सभासः ।) अश्वत्थवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ विल्ववृक्षः । यथा, -- “इषे मास्यसिते पक्षे नवम्यामार्द्रयोगतः । श्रीवृक्षे बोधयामि त्वां यावत् पूजां करो- म्यहम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतश्रीदुर्गाबोधनमन्त्रः ॥ (विष्णोर्वक्षस्थःलस्थशुभावर्त्तविशेषः । यथा, विष्णुपादादिकेशान्तवर्णनस्तोत्रे । २८ । “वक्षः श्रीवृक्ष-कान्तं मधुकरनिकरश्यामलं शार्ङ्गपाणेः संसाराध्वश्रमात्तैरुपवनमिव यत् सेवितं तत् प्रपद्ये ॥” अश्वस्य ह्वदावर्त्तः । इति माघटीकायां मल्लि- नाथः । ५ । ५६ ॥) श्रीवृक्षकः, पुं, (श्रीवृक्ष एव । स्वार्थे कन् ।) अश्वस्य हृदावर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य प्रमाणं माघे । ५ । ५६ । इत्यस्य टीकायां द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) श्रीवेष्टः, पुं, (श्रियः सरलवृक्षस्य वेष्टः निर्य्यासः ।) सरलवृक्षस्य निर्यासः । तत्पर्य्यायः । “श्रीवेष्टो वृक्षधूपश्च चितागन्धो रसायकः । श्रीवासः श्रीरसो वेष्टो लक्ष्मीवेष्टस्तु वेष्टकः ॥ वेष्टसारो रसावेष्टः क्षीरशीर्षः सुधूपकः । धूपाङ्गस्तिलपर्णश्च सरलाङ्गोऽपि षोडश ॥” तद्गुणाः । “श्रीवेष्टः कटुतिक्तश्च कषायः श्लेष्मपित्तजित् । योनिदोषरुजाजीर्णव्रणघ्नाध्मानदोषनुत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “श्रीवासः सरलः श्रावः श्रीवेष्टो वृक्षधूपकः । श्रीवासो मधुरस्तिक्तः स्निग्धोष्णस्तुवरः सरः ॥ पित्तलावातमूर्द्धाक्षिस्वररोगकफापहः । रक्षोऽश्रीस्वे ददौर्गन्ध्ययूकाकण्डूव्रणप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ श्रीशः, पुं, (श्रिया ईशः ।) विष्णुः । (यथा, मुग्धबोधे । “श्रीशोऽधिशेतेऽहिमधिष्ठितोऽब्धि- मध्यास्य घोषं मथुरामनूष्य । यो द्वारकामध्यु षितो विकुण्ठ- मुपावसच्चावसतात् स हृन्नः ॥”) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्रीसंज्ञं, क्ली, (श्रियः संज्ञा संज्ञा यस्य ।) लवङ्गम् इत्यमरः ॥ श्रीसहोदरः, पुं, (श्रियाः सहोदरः समुद्रजात- त्वात् ।) चन्द्रः । इति केचित् ॥ श्रीहस्तिनी, स्त्री, (श्रीयुक्ता हस्तीनीव ।) वृक्ष- विशेषः । हातिशूडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः पूरुण्डी २ । इत्यमरः ॥ नागदन्ती ३ । इति जटाधरः ॥