शब्दकल्पद्रुमः/ष

ष

ष, मूद्ध न्यषकारः । स तु एकपञ्चाशद्वर्णान्तर्गत-

सप्तचत्वारिंशद्वर्णः । चतुस्त्रिंशद्व्यञ्जनान्त-

र्गतैकत्रिंशत्तमव्यञ्जनञ्च । अस्योच्चारणस्थानं

मूर्द्धा । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, शिक्षायाम् । १७ ।

स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरसा दन्त्या लूतुलसाः स्मृताः ॥”)

तत्पर्य्यायः ।

“षः श्वेतो १ वासुदेवश्च २

पीता ३ प्राज्ञा ४ विनायकः ५ ।

परमेष्ठी ६ वामबाहुः ७

श्रेष्ठो ८ गर्भविमोचनः ९ ॥

लम्बोदरो १० यमौजेशः ११

कामधुक् १२ कामधूमकः १३ ।

सुश्रीः १४ उश्ना १५ वृषो १६ लज्जा १७

मरुद्भक्ष्यः १८ प्रियः १९ शिवः २० ॥

सूर्य्यात्मा २१ जठरः २२ कोषो २३

मत्ता २४ वक्षो २५ विदारिणी २६ ।

कलकण्ठो २७ मध्यभिन्ना २८

युद्धात्मा २९ मलपूः ३० शिरः ३१ ॥”

इति तन्त्रम् ॥ * ॥

अपि च ।

“षकारः श्वेत आख्यातो मूर्द्धन्यो वृषसंज्ञकः ।

पित्तं शिक्तिश्च माया च महायोनिः स्वबिन्दुमत् ॥”

इति मन्त्राभिधानम् ॥

अस्य स्वरूपं यथा, --

“षकारं शृणु चार्व्वङ्गि ! अष्टकोणमयं सदा ।

रक्तचन्द्रप्रतीकाशं स्वयं परमकुण्डली ॥

चतुर्वर्गमयं वर्णं सुधानिर्म्मितविग्रहम् ।

पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥

रजःसत्त्वतमोयुक्तं त्रिशक्तिसहितं सदा ।

त्रिबिन्दुसहितं वर्णं आत्मादितत्त्वसंयुतम् ॥

सर्व्वदेवमयं वर्णं हृदि भावय पार्व्वति ॥”

इति कामधेनुतन्त्रम् ॥

अस्य लेखनप्रकारो यथा, --

“चतुष्कोणात्मिका रेखा वामदक्षिणतः क्रमात्

वह्नीन्द्रविष्णवस्तासु तिष्ठन्ति क्रमतः सदा ॥

ऊर्द्ध्वमात्रा शक्तिरूपा महालक्ष्मीसमा स्मृता ।

मात्रा मध्यगता या तु वाग्देवी सा परा

स्मृता ॥”

अस्य ध्यानं यथा, --

“चतुर्भुजां चकोराक्षीं चारुचन्दनचर्च्चिताम् ।

शुक्लवर्णां त्रिनयनां वरदाञ्च शुचिस्मिताम् ॥

रत्नालङ्कारभूषाठ्यां श्वेतमाल्योपशोभिताम् ।

देववृन्दैरभिवन्द्यां सेवितां मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥

एवं ध्यात्वा षकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥

इति च वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥

(धात्वनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमे ।

“शिः कुटादिः षः कृदङ्वान् क्षो जक्षादी र

वैदिकः ॥”

“आख्यातिकस्याङोऽप्राप्त्यर्थं कृदिति विशे-

षणम् । स्वमते तूभयत्र ङ एव । डु ञौ ष पच

पाके । भीषिचिन्तीति पचा ।” इति तट्टीका ॥)

षः, पुं, कचः । इति मेदिनी ॥ मानवः । सर्व्वः ।

श्रेष्ठः । गर्भविमोचनः । इति कश्चिदेकाक्षरकोषः ॥

षः, त्रि, विज्ञः । श्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥

षग, म ए सवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-

पर०-सक०-सेट् ।) म, सिषगयिषति । ए,

असगीत् । इति दुर्गादासः ॥

षघ, न हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०-पर०-

सक०-सेट् ।) न, सघ्नोति । असीषघत् । इति

दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/१८५

षच, सम्बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर० सक०-सेट् ।) सचति । इति दुर्गादासः ॥ षच, ङ सेचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-मक०-सेट् ।) ङ, सचते जलं मेघः । इति दुर्गादासः ॥ षट, अंशके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) अंशके अवयवे । सटति पटः अवयवी स्वादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ षट्, [ष] त्रि, संख्याविशेषः । छय इति भाषा । तद्वाचकानि यथा, । वज्रकोणः १ त्रिशिरो- नेत्रम् २ तर्कः ३ अङ्गम् ४ दर्शनम् ५ चक्र- वर्त्ती ६ कार्त्तिकेयमुखम् ७ गुणः ८ रसः ९ ऋतुः १० ज्वरबाहुः ११ रूपम् १२ । इति कविकल्पलता ॥ षट्कर्म्म, [न्] क्ली, (षट्प्रकारं कर्म्म ।) षट्- प्रकारशान्त्यादिकर्म्म । यथा, शारदायाम् । “अथाभिधास्ये तन्त्रेऽस्मिन् सम्यक् षट्कर्म्म- लक्षणम् । सर्व्वतन्त्रानुसारेण प्रयोगः फलसिद्धिदः ॥ शान्तिवश्यस्तम्भनानि विद्वेषोच्चाटने ततः । मारणान्तानि शंसन्ति षट्कर्म्माणि मनीषिणः ॥ रोगकृत्या ग्रहादीनां निराशः शान्तिरीरिता । वश्यं जनानां सर्व्वेषां विधेयत्वमुदीरितम् ॥ प्रवृत्तिरोधः सर्व्वेषां स्तम्भनं तदुदाहृतम् । स्निंग्धानां क्लेशजननं मिथोविद्वेषणं मतम् ॥ उच्चाटनं स्वदेशादेर्भ्रंशनं परिकीर्त्तितम् । प्राणिनां प्राणहरणं मारणं तदुदाहृतम् ॥ स्वदेवतादिक्कालादोन् ज्ञात्वा कर्म्माणि साधयेत् रतिर्वाणी रमा ज्येष्ठा दुर्गा काली यथाक्रमम् । षट्कर्म्मदेवताः प्रोक्ताः कर्म्मादौ ताः प्रपूजयेत् ॥ ईशचन्द्रेन्द्रनिरृतिवाय्वग्नीनान्दिशो मताः । सूर्य्योदयं समारभ्य घटिकादशकं क्रमात् ॥ ऋतवः स्युर्व्वसन्ताद्याः अहोरात्रं दिने दिने । वसन्तग्रीष्मवर्षाख्यशरद्धेमन्तशैशिराः ॥” यद्वा, -- “अर्द्धरात्रं शरत्कालो हेमन्तश्च प्रभातकः । पूर्व्वाह्णश्च वसन्तः स्यात् मध्याह्नो ग्रीष्म एव च ॥ प्रावृडरूपोऽपराह्णः स्यात् प्रदोषः शिशिरः स्मृतः ॥” अथवा, -- “ऊषोयोगे च हेमन्तः प्रभाते शिशिरागमः । प्रहरार्द्धे वसन्तः स्यात् ग्रीष्मो मध्यन्दिनागमे । तुर्य्ययामे च वर्षाख्यः शरदस्तं गते रवौ ॥” * ॥ अथ कालनियमः । “हेमन्तः शान्तिके प्रोक्तो वसन्तो वश्यकर्म्मणि । शिशिरं स्तम्भने प्रोक्तो विद्वेषे ग्रीष्म एव च । प्रावृडुच्चाटने ज्ञेया शरन्मारणकर्म्मणि ॥” * ॥ अथ तिथिनियमः । “ग्रञ्चमो च द्वितीया च तृतीया सप्तमी तथा । बुधेज्यबारसंयुक्ता विज्ञेया द्वेषकर्म्मणि ॥ कृष्णा चतुर्द्दशी तद्वदष्टमी मन्दवारकाः । उच्चाटने तिथिः शस्ता प्रदोषे च विशेषतः ॥

चतुर्द्दश्यष्टमी कृष्णा अमावास्या तथैव च । मन्दभौमदिनोपेता शस्ता मारणकर्म्मणि ॥ बुधचन्द्रदिनोपेता पञ्चमी दशमी तथा । पौर्णमासी तु विज्ञेया तिथिः स्तम्भनकर्म्मणि ॥ शुभग्रहोदये कुर्य्यात् शुभानि च शुभोदये । रौद्रकर्म्माणि रिक्तार्के मृत्युयोगे च मारणम् ॥ * जपेत् पूर्व्वमुखो वश्ये दक्षिणञ्चाभिचारके । पश्चिमे स्तम्मनं विद्यात् उत्तरे शान्तिकं भवेत् ॥ आकर्षणमथाग्नेये नैरृते मारणं तथा । उच्चाटनन्तु वायव्ये ऐशान्यां मोक्षदायकम् ॥ * ॥ अथाभिचारे कार्य्या च दक्षिणाप्लवना मही । वसनं लोहितं प्रोक्तं उष्णीषं लोहितं स्मृतम् ॥ भूषणं लौहद्रव्येण वामेन पूजनादिकम् । नरस्नायुविशेषेण मारणे रज्जुरीरिता मृतस्य युद्धशून्यस्य दन्तस्य गर्द्दभस्य वा । कृत्वाक्षमालां जप्तव्यं शत्रूणां वधमिच्छता ॥ भग्नेभदन्तमणिभिर्जपेदाकर्षकर्म्मणि । साध्यकेशसूत्रप्रोतस्तुरङ्गदशदनोद्भवैः । अक्षमालां समालोक्य विद्वेषोच्चाटने जपेत् ॥ * पद्माक्षं स्वस्तिकं भूयो विकटं कुक्कुटं पुनः । वज्रं भद्रकमित्याहुरासनानि मनीषिणः ॥ पद्मासनन्तु संयोज्य जानूर्वोरन्तरे करौ । निवेश्य भूमौ संस्थाप्य व्योमस्थं कुक्कुटासनम् ॥ अन्यानि वक्तव्यानि ॥ * ॥ “षण्मुद्राः क्रमतो ज्ञेयाः पद्मपाशगदाह्वयाः । मुषलाशनिखङ्गाख्याः शान्तिकादिषु कर्म्मसु ॥ जलं शान्तिविधौ शस्तं वश्ये वह्निरुदीरितः । स्तम्भने पृथिवी शस्ता विद्वेषे व्योम कोर्त्तितम् ॥ उच्चाटने स्मृतो वायुर्भूयोऽग्निर्न्मारणे स्मृतः । तत्तद्भूतोदये सम्यक् तत्तन्मण्डलसंयुतम् । तत्तत् कर्म्म विधातव्यं मन्त्रिणा निश्चितात्मना ॥ * शीतांशुसलिलक्षौणीव्योमवायुहविर्भुजाम् । वर्णः स्युर्म्मन्त्रबीजानि षट्कर्म्मसु यथाक्रमम् ॥ ग्रन्थनञ्च विदर्भश्च संपुटो रोधनं तथा । योगः पल्लव इत्येते विन्यास्याः षट्सु कर्म्मसु ॥ मन्त्रार्णान्तरितान् कुर्य्यात् साध्यवर्णान् यथा- व्रिधि । ग्रन्थतं तद्विजानीयात् प्रशस्तं शान्तिकर्म्मणि ॥ मन्त्राणद्वयमध्यस्तं साध्यानामाक्षरं लिखेत् ॥ विदर्भ एष विज्ञेयो मन्त्रिभिर्व्वश्यकर्म्मणि ॥ आदायन्ते च मन्त्रः स्यान्नाम्नासौ संपुटः स्मृतः । एष स्यात् स्तम्भने शस्त इत्युक्तो मन्त्रवेदिभिः ॥ नाम्न आद्यन्तमध्येषु मन्त्रः स्याद्रोधनं मतम् । विद्वेषणविधानेषु प्रशस्तमिदमीरितम् ॥ मन्त्रस्यान्ते भवेन्नामयोगः प्रोच्चाटने मतः । अन्ते नाम्नो भवेन्मन्त्रः पल्लवो मारणे मतः ॥ सितरक्तपोतमिश्रकृष्णधूम्राः प्रकीर्त्तिताः । वर्णतो मन्त्रसंप्रोक्ता देवताः षट्सु कर्म्मसु ॥ * ॥ मन्त्राणां लिखनद्रव्यं चन्दनं रोचनं निशा । गृहधूमचिताङ्गारौ मारणेऽष्ट विषाणि च ॥ श्येनाग्निलोलपित्तानि धुस्तूरकरसस्ततः । गृहधूमस्त्रिकटुकं विषाष्टकमितीरितम् ॥

देवताकालमुद्रादीन् सम्यक् ज्ञात्वा विचक्षणः । षट्कर्म्माणि प्रयुञ्जीत यथोक्तफलसिद्धये ॥ * ॥ उच्चाटने वषट् प्रोक्तं हूँ फडन्तश्च मारणे । स्तन्भने च नमः प्रोक्तं स्वाहा शान्तिकपौष्टिके ॥ होमतर्पणयोः स्वाहा न्यासपूजनयोर्न्नमः । मन्त्रान्ते योजयेन्मन्त्री जपकाले यथास्थिति ॥” अस्यार्थः एतानि तत्तत्कर्म्मणि जपकाले मन्त्रान्ते योजयित्वा मन्त्रं जपेत् । होमादिषु नायं नियमः । होम इति कश्चित् तन्न । “अग्निकार्य्ये जपेत् स्वाहा नमः सर्व्वत्र चार्च्चने शान्तिपुष्टिवशद्वेषाकर्षोच्चाटनमारणे ॥ स्वाहा-स्वधा-वषट्-हूञ्च वौषट् फट् योजयेत् क्रमात् । वश्याकर्षणसन्तापज्वरे स्वाहा प्रकीर्त्तिता ॥ क्रोधोपशमने शान्तौ प्रीतौ योज्यं नमो बुधैः । वौषट् सम्मोहनोद्दीपपुष्टिमृत्युञ्जयेषु च ॥ हूङ्कारं प्रीतिनाशे च मारणे च्छेदने तथा । उच्चाटने च विद्वेषे वषट् पङ्गुकृतौ वषट् । मन्त्रोद्दीपनकार्य्येषु लाभालाभे वषट् स्मृतः ॥” इति विशेषवचनाद्धोमे नायं विधिः ॥ * ॥ शान्तिकादौ मन्त्रलिखनपत्रादिनियमस्तत्र एव “शान्तिके राजतं ताम्रं भूर्ज्जपत्रञ्च वश्यके । सर्व्वकार्य्यैषु सौवर्णं क्रूरे स्यात् प्रेतकर्पटम् ॥ त्रिगन्धं शान्तिके प्रोक्तं पञ्चगन्धन्तु वश्यके । सर्व्वकार्य्येऽष्टगन्धः स्यात् क्रूरे चाष्टविषाणि च शान्तिके लेखनी दूर्व्वा वश्यादौ शिखि- पुच्छिका ॥ हेम्रा सर्व्वाणि कार्य्याणि क्रूरे स्यात् काक- पुच्छिका ॥ गृहेषु शान्तिकर्म्म स्यात् वश्यञ्च चण्डिकागृहे देवालये च सर्व्वाणि श्मशाने क्रूरकर्म्म च ॥” * ॥ अथ भूतानामुदयः । “दण्डाकारा गतिर्भूमेः पुटयोरुभयोरपि । तोयस्य पावकस्योर्द्धे गतिस्तिर्य्यक् नभस्वतः ॥ गतिर्व्योम्नो भवेन्मध्ये मूतानामुदयः स्मृतः । धरणेरुदये कुर्य्यात् स्तम्भनं वश्यमात्मवित् ॥ शान्तिकं पौष्टिकं कर्म्म तोयस्य समये वसोः । मारणादीनि मरुतो विपक्षोच्चाटनादिके । क्ष्वेडादिनाशने शस्तमुदये च विहायसः ॥” * ॥ अथ भूतानां मण्डलानि । “वृत्तंदिवस्तत् षड्बिन्दुलाञ्छितं मातरिश्वनः त्रिकोणं स्वस्तिकोपेतं वह्नेरर्द्धेन्दुसंयुतम् ॥ अम्भोजसन्भसो भूमेश्चतुरस्रं सवज्रकम् । तत्तद्भूतसमाभानि मण्डलानि विदुर्बुधाः ॥ वर्णैः स्वे रञ्जितान्याहुः स्वस्वनामावृतान्यपि । स्वयं वियत् मरुत् कृष्णो रक्तोऽग्निविषदं पयः ॥” पीडाभूतादिप्रयोगानन्तरं कुलार्णवे । “एकलक्षं जपेन्मन्त्रं ध्यानन्याससमन्वितम् । प्रयोगदोषशान्त्यर्थमात्मरक्षार्थकारणम् न चेत् फलञ्च नाप्नोति देवताशापमाप्नुयात् ॥” यत्तु । “न शस्तं मारणं कर्म्म कुर्य्याच्चेदयुतं जपेत् ।”

पृष्ठ ५/१८६

तत् प्रायश्चित्तपरम् । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ योगाङ्गषट्प्रकारक्रिया । तद्यथा, -- “धौतिर्वस्तिस्तथा नेतिर्नौलिकी त्राटकस्तथा । कपालभातिश्चैतानि षटकर्म्माणि समाचरेत् ॥ अन्तधौतिर्द्दन्तर्धौतिहृ द्धौतिर्मलशोधनम् । धौत्यश्चतुर्विधाः प्रोक्ता घटं कुर्व्वन्ति निर्म्म- लम् ॥ वातसारं वारिसारं वह्रिसारं बहिष्कृतम् । घटस्य निर्म्मलार्थाय अन्तर्धौतिश्चतुर्विधा ॥” * ॥ प्रयोगः । “काकचञ्चुवदास्येन पिबेद्वायुं शनैः शनैः । चालयेदुदरं पश्चाद्वर्त्मना रेचयेत् शनैः ॥ वातसारं परं गोप्यं देहनिर्म्मलकारकम् । सर्व्वरोगक्षयकरं देहानलविवर्द्धकम् ॥ १ ॥ आकण्ठं पुरयेद्वारि वक्त्रेण च पिबेत् शनैः । चालयेदुदरेणैव चोदराद्रेचयेदधः ॥ वारिसारं परं धौतं देहनिर्म्मलकारकम् । साधयेद्यः प्रयत्नेन देवदेहं प्रपद्यते ॥ २ ॥ नाभिग्रन्थिं मेरुपृष्ठं शतवारञ्च कारयेत् । उदरामयजां त्यक्त्वा जठराग्निं विवर्द्धयेत् । वह्निसारमिदं धौतं योगिनां योगसिद्धिदम् ॥ ३ ॥ काकीमुद्रां साधयित्वा पुरयेदुदरं मरुत् । धारयेदर्द्धयामन्तु चालयेदधवर्त्मना ॥ इदं धौतं परं गोप्यं न प्रकाश्यं कदाचन । नाभिमग्नजले स्थित्वा शक्तिनाडीं विसर्ज्जयेत् ॥ कराभ्यां क्षालयेन्नाडीं यावन्मलविसर्ज्जनम् । तावत् प्रक्षाल्य नाडीञ्च उदरे वेशयेत् पुनः ॥ इदं प्रक्षालनं गोप्यं देवानामपि दुर्ल्लभम् । केवलं धौतिमात्रेण देवदेहो भवेत् ध्रुवम् ॥ यामार्द्धधारणात् शक्तिं यावन्न साधयेन्नरः । वहिष्कृतमहद्धौतिस्तावन्नैव न जायते ॥ ४ ॥ दन्तमूलं जिह्वामूलं रन्ध्रे च कर्णयुग्भयोः । कपालरन्ध्रं पञ्चैते दन्तधौतिर्विधीयते । ॥ *” ॥ प्रयोगः “खादिरेण रसेनाथ मृत्तिकाभिश्च शुद्धिभिः । मार्ज्जयेद्दन्तमूलञ्च यावत् किल्विषमाहरेत् ॥ दन्तमूलं परं धौतिर्योगिनां योगसाधने । नित्यं कुर्य्यात् प्रभाते च दन्तरक्षाय योगवित् ॥ दन्तमूलं धारणादिकार्य्येषु योगिनां यतः । १ । अथातः संप्रवक्ष्यामि जिह्वाशोधनकारणम् ॥ जरामरणरोगादि नाशयेत् दीर्घलम्बिका । तर्ज्जनी मध्यमानामा अङ्गुलित्रययोगतः ॥ वेशयेद्गलमध्ये तु मार्ज्जयेल्लम्बिकामलम् । शनैः शनैर्म्मार्ज्जयित्वा कफदोषं निवारयेत् ॥ मार्ज्जयेन्नवनीतेन दोहयेच्च पुनः पुनः । तदग्रं लोहयन्त्रेण घर्षयित्वा पुनः पुनः ॥ नित्यं कुर्य्यात् प्रयत्नेन रवेरुदयकेऽस्तके । एवं कृते तु नित्ये च लम्बिका दीर्घतां गता ॥ २ तर्ज्जन्यङ्गुल्यकाग्रेण मार्ज्जयेत् कर्णरन्ध्रयोः । नित्यमभ्यासयोगेन नादान्तरप्रकाशनम् ॥ ३ ॥ ४ ॥ वृद्धाङ्गुष्ठेन दक्षेण मार्ज्जयेद्भालरन्ध्रकम् । एवमभ्यासयोगेन कफदोषं निवारयेत् ॥

नाडीनिर्म्मलतां याति दिव्यदृष्टिः प्रजायते । निद्रान्ते भोजनान्ते च दिवान्ते च दिने दिने ॥ ५ हृद्धौतिं त्रिविधां कुर्य्यात् दण्डवज्जलवाससा । रम्भादण्डं हरिद्दण्डं वेत्रदण्डन्तथैव च ॥ हृमध्ये चालयित्वा तु पुनः प्रत्याहरेत् शनैः । कफपित्तं तथा क्लेदं रेचयेदूर्द्धवर्त्मना । दण्डधौतिविधानेन हृद्रोगं नाशयेत् ध्रुवम् ॥” हरिद्दण्डं वटझुरि ॥ १ ॥ “भोजनान्ते पिबेद्वारि आकण्ठं पूर्णितं सुधीः । ऊर्द्ध्वदृष्टिं क्षणं कृत्वा तज्जलं वमयेत् पुनः । नित्यमभ्यासयोगोऽयं कफपित्तं निवारयेत् ॥ २ चतुरङ्गुलविस्तारं सूक्ष्मवस्त्रं शनैर्ग्रसेत् । पुनः प्रत्याहरेदेतत् प्रोच्यते धौतकर्म्मकम् ॥ गुल्मज्वरप्लीहकुष्ठं कफपित्तं विनश्यति । आरोग्यं बलपुष्टिश्च भवेत्तस्य दिने दिने ॥ ३ ॥ अपानक्रूरतां तावन्मलं यावन्न शोधयेत् । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन मलशोधनमाचरेत् ॥ पीतमूलस्य दण्डेन मध्यमाङ्गुलिनापि वा । यत्नेन क्षालयेद्गुह्यं वारिणा च पुनः पुनः ॥ वारयेत् कोष्ठकाठिन्यमामाजीर्णं निवारयेत् । कारणं कान्तिपुष्ट्योश्च दीपनं वह्निमण्डलम् ॥ * ॥ जलवस्तिः शुष्कवस्तिर्वस्ती च द्विविधौ स्मृतौ । जलवस्तिं जले कुर्य्यात् शुष्कवस्तिं क्षितौ सदा ॥ नाभिमग्नजले पायुं न्यस्तनालोत्कटासनम् । आकुञ्चनं प्रकाशञ्च जलवस्तिं समाचरेत् ॥ प्रमेहञ्च गुदावर्त्तं क्रूरवायुं निवारयेत् । भवेत् स्वच्छन्ददेहश्च कामदेवसमो भवेत् ॥” न्यस्तनालोत्कटासनं ऊरुद्वये हस्त दत्त्वा शारङ्गवदुदरं कुर्य्यादित्यर्थः । १ । “वस्तिं पश्चिमतानेन चालयित्वा शनैः शनैः । अश्विनीमुद्रया पायुं आकुञ्चयेत् प्रकाशयेत् ॥ एवमभ्यासयोगेन कोष्ठदोषो न विद्यते । विवर्द्धयेत् जाठराग्निं आमवातं विनाशयेत् ॥ २ वितस्तिमानं सूक्ष्मसूत्रं नाशानाले प्रवेशयेत् । मुखान्निर्ममयेत् पश्चात् प्रोच्यते नेतिकर्म्मकम् ॥ साधनान्नेतिकर्म्मापि खेचरीसिद्धिमाप्नुयात् । कफदोषा विनश्यन्ति दिव्यदृष्टिश्च जायते ॥ * ॥ अमन्दवेगे तुन्दञ्च भ्रामयेदुभपार्श्वयोः । सर्व्वरोगान्निहन्तीह देहानलविवर्द्धनम् ॥” इति नौलिकी ॥ * ॥ “निमेषोन्मेषकं त्यक्त्वा सूक्ष्मलक्ष्यं निरीक्षयेत् । यावदश्रु निपतति त्राटकं प्रोच्यते बुधैः ॥ एवमभ्यासयोगेन शाम्भवी जायते ध्रुवम् । न जायते नेत्ररोगो दिव्यदृष्टिप्रदायकम् ॥ * ॥ सीत्कृत्य पीत्वा वक्त्रेण नासानालैर्विरेचयेत् । व्युत्क्रमेण व्युत्क्रमेण सीत्क्रमेण विशेषतः ॥ भालभातिं त्रिधा कुर्य्यात् कफदोषं निवारयेत् ॥ ईडया पूरयेद्वायुं रेचयेत् पिङ्गलया पुनः । पिङ्गलया पूरयित्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ॥ पूरकं रेचकं कृत्वा वेगेन न तु धारयेत् । एवमभ्यासयोगेन कफदोषं निवारयेत् ॥ * ॥ नासाभ्यां जलमाकृष्य वक्त्रेण रेचयेत् पुनः ।

पायं पायं प्रकुर्व्वंश्चेत् श्लेष्मदोषं निवारयेत् ॥ न जायते वार्द्धकञ्च ज्वरी नैव प्रजायते ॥” इति घेरण्डसंहितायां षट्कर्म्मशोधनं प्रथमो- ऽध्यायः ॥ षट्कर्म्मा, [न्] पुं, (षट् कम्माणि यजनादीनि यस्य । यागादिभिर्युतो ब्राह्मणः । इत्यमरः । तथा च । “इज्याध्ययनदानानि याजनाध्यापने तथा । प्रतिग्रहश्च तैर्युक्तः षट्कर्म्मा विप्र उच्यते ॥” षट् कर्म्माण्यस्य इति बहुब्रीहिः । इति भरतः । षट्कूटा, स्त्री, भैरवीविशेषः । यथा, -- अथ षट्कूटा भैरवी । “डाकिनी राकिनी बीजे लाकिनी काकिनी- युगम् । साकिनो हाकिनी बीजे आहृत्य सुरसुन्दरि ॥ आद्यमैकारसंयुक्तमन्यदीकारमण्डितम् । शक्रस्वरान्वितं देवि तार्त्तीयं बीजमालिखेत् । बिन्दुनादकलाक्रान्तं त्रितयं शैलसम्भवे ॥” तृतीयबीजं सविसर्गं इत्यपि केचित् । तन्त्रा- न्तरे । “ऊरौ क्ष्मामादनं जीवं शिवमत्र त्रिधा लिखेत् अर्केण मायाशक्राभ्यां क्रमात्तं मण्डितं कुरु ॥ बिन्दुनादान्वितं चाद्यद्वयमन्त्यं विसर्गवत् । ध्यानमस्याः प्रवक्ष्यामि सर्व्वभूतनिकृन्तनम् ॥ बालसूर्य्यप्रभां देवीं जवाकुसुमसन्निभाम् । मुण्डमालावलीरम्यां बालसूर्य्यसमांशुकाम् ॥ सुवर्णकलसाकारपीनोन्नतपयोधराम् । पाशाङ्कुशौ पुस्तकञ्च तथा च जपमालिकाम् ॥” दधतीमिति शेषः । “द्विरावृत्त्या षडङ्गानि विधाय परमेश्वरि । यन्त्रमस्या वरारोहे त्रिकोणं तत्पुटं लिखेत् ॥ वहिरष्टदलं पद्मं रविपत्रं ततो लिखेत् । चतुरस्रं चतुर्द्द्वारमेवं मण्डलमालिखेत् ॥ षडङ्गावरणं देवि ! पूजयेत् पूर्व्ववच्छिवे । रत्यादि त्रितयं देवि त्रिकोणे परिपूजयेत् ॥ डाकिन्याद्याश्च षट्कोणे वसुपत्रे ततः परम् । ब्राह्म्यादि युगलं पश्चाद्रविपत्रे ततः परम् ॥ बालायाः पीठशक्तीस्तु वामाद्याः पूजयेत् क्रमात् । चतुरस्रे लोकपालान् सायुधान् परमेश्वरि । अनेनैव विधानेन नित्याख्यां भेरवीं यजेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ षट्कोणं, क्ली, लग्नात् षष्ठगृहम् । तत्तु रिपु- स्थानम् । यथा, -- “पातालं हिबुकं चैव सुहृदम्भश्चतुर्थकम् । त्रित्रिकोणञ्च नवमं दुश्चिक्यं स्यात् तृतीयकम् ॥ धीस्थानं पञ्चमं ज्ञेयं यामित्रं सप्तमं स्मृतम् । द्युनं द्युनं तथास्ताख्यं षट्कोणं रिपुमन्दिरम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ (षट् कोणा यस्य ।) वज्रम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ षडस्रन्तन्त्रोक्तो यन्त्रभेदः । यथा, गणेशयन्त्रम् ।

पृष्ठ ५/१८७

“वीजं षट्कोणमध्यं स्फु रदनलपुरे तारगं दिक्षु लक्ष्मीः माया कन्दर्पभूमिस्तदनु रसपुटेष्वालिखेद्बीज- षट्कम् ।” इति तन्त्रसारः ॥ षट्चक्रं, क्ली, (षण्णां चक्राणां समाहारः ।) शरीरस्थपद्माकारषट्प्रकारचक्रम् । यथा, -- “सप्तपद्मानि तत्रैव सन्ति लोका इव प्रभो । गुदे पृथ्वीसमं चक्रं हरिद्वर्णं चतुर्द्दलम् ॥ लिङ्गेतु षड्दलं चक्रं स्वाधिष्ठानमिति स्मृतम् । त्रिलोकवह्निनिलयं तप्तचामीकरप्रभम् ॥ नाभौ दशदलं चक्रं कुण्डलिन्या समन्वितम् । नीलाञ्जननिभं ब्रह्मस्थानं पूर्व्वकमन्दिरम् ॥ मणिपूराभिधं स्वच्छं जलस्थानं प्रकीर्त्तितम् । उद्यदादित्यसंकाशं हृदि चक्रमनाहतम् ॥ कुम्भकाख्यं द्बादशारं वैष्णवं वायुमन्दिरम् । कण्ठे विशुद्धशरणं षोडशारं पुरोदयम् ॥ शाम्भवीवरचक्राख्यं चन्द्रबिन्दुविभूषितम् । षष्ठमाज्ञालयं चक्रं द्विदलं श्वेतमुत्तमम् ॥ राधाचक्रंमिति ख्यातं मनःस्थानं प्रकीर्त्तितम् । सहस्रदलमेकार्णं परमात्मप्रकाशकम् ॥ नित्यज्ञानमयं सत्यं सहस्रादित्यसन्निभम् । षट् चक्राणीह भेद्यानि नैतद्भेद्यं कथञ्चन ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “तत्त्वस्वरूपमेकं तत् षट्चक्रं प्रतिलक्षयेत् । षट्चक्रेऽपि महामायां क्षणं ध्यात्वा प्रयत्नतः ॥ लम्बयेन्मूलमन्त्रेण आदिषोडशचक्रकम् । आदिषोडशचक्रस्थां साधकानन्दकारिणीम् ॥ चिन्तयन् साधको देवीं जपकर्म्म सभारभेत् । भ्रुवोरुपरि नाडीनां त्रयाणां प्रान्त उच्यते । तत्प्रान्तं त्रिपथस्थानं षट्कोणं चतुरङ्गुलम् ॥ रक्तवर्णन्तु योगज्ञैराज्ञाचक्रमितीरितम् ॥ कण्ठे त्रयाणां नाडीनां वेष्टनं विद्यते नृणाम् । सुषुम्नेडापिङ्गलानां षट्कोणं तत् षडङ्ग्रुलम् ॥ तत् षट्चक्रमिति प्रोक्तं शुक्लं कण्ठस्य मध्य- गम् । त्रयाणामथ नाडीनां हृदये चैकता भवेत् ॥ तत्स्थानं षोडशास्रं स्यात् सप्ताङ्गुलप्रमाणतः । तत् पीतमुक्तं योगज्ञैरादिषोडशचक्रकम् ॥ ध्यानानामथ मन्त्राणां चिन्तनस्य जपस्य च । यस्मादाद्यञ्च हृदयं तस्मादादीति गद्यते ॥” इति कालिकापुराणे ५४ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके मध्ये स्वयम्भुलिङ्गन्तु कोटिसूर्य्यसमप्रभम् ॥ तदूर्द्धे कामबीजन्तु क-ल-शान्तीन्दूनादकम् । तदूर्द्धे तु शिखाकारा कुण्डली ब्रह्मविग्रहा ॥ तद्धाह्ये हेमवर्णाभं व-स-वर्णचतुर्द्दलम् । द्रुतहेमसमप्रख्यं पद्मं तत्र विभावयेत् ॥ तदूर्द्धेऽग्निसमप्रख्य षड्दलं हीरकप्रभम् । वादिलान्तषडर्णेन युक्ताधिष्ठानसंज्ञकम् ॥

मूलमाधारषट्कानां मूलाधारं ततो विदुः ! स्वशब्देन परं लिङ्गं स्वाधिष्ठानं ततो विदुः ॥ तदूर्द्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महत्प्रभम् । मेघाभं विद्युदाभञ्च बहुतेजोमयं ततः । मणिवद्भिन्नं तत् पद्मं मणिपूरं तथोच्यते ॥ दशभिश्च दलैर्युक्तं डादिफान्ताक्षरान्वितम् । शिवेनाधिष्ठितं पद्मं विश्वलोकैककारणम् ॥ तदूर्द्ध्वेऽनाहतं पद्ममुद्यदादित्यसन्निभम् । कादिठान्ताक्षरैरर्कपत्रैश्च समधिष्ठितम् ॥ तन्मध्ये वाणलिङ्गन्तु सूर्य्यायुतसमप्रभम् । शब्दब्रह्ममयं शब्दोऽनाहतस्तत्र दृश्यते ॥ तेनाहताख्यं पद्मं तत् मुनिभिः परिकीर्त्त्यते । आनन्दसदनं तक्षु पुरुषाधिष्ठितं परम् ॥ तदूर्द्ध्वन्तु विशुद्धाख्यं दलषोडशपङ्कजम् । स्वरैः षोडशकैर्युक्तं धूम्रवर्णं महत्प्रभम् ॥ विशुद्धिं तनुते यस्मात् जीवस्य हंसलोकनात् । विशुद्धं पद्ममाख्यातं आकाशाख्यं महत् परम् आज्ञाचक्रं तदूर्द्ध्वे तु आत्मनाधिष्ठितं परम् । आज्ञासंक्रमणं तत्र गुरोराज्ञेति कीर्त्तितम् ॥ कैलासाख्यं तदूर्द्धे तु बोधनीन्तु तदूर्द्धतः । एवञ्च शिवचक्राणि प्रोक्तानि तव सुव्रत ॥ सहस्राराम्बुजं बिन्दुस्थानं तदूर्द्ध्वमीरितम् । इत्येतत् कथितं सर्वं योगमार्गमनुत्तमम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ षट्चरणः, पुं, (षट् चरणा यस्य ।) भ्रमरः । इति हलायुधः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५८७ । “षट्चरणकीटजुष्टं परागघुणपूर्णमायुधं त्यक्त्वा । त्वां मुष्टिमेयमध्यामधुना शक्तिं स्मरो वहति ॥”) यूका । इति राजनिर्घण्टः ॥ षट्पादश्च ॥ षट्टः, क निकेतने । हिंसे । दाने । बले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर० वासे बले च अक०-हिंसे दाने च सक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादि- ष्टद्वयान्तः । क, षट्टयति लोकः । निवसति हन्ति बली स्यात् ददाति वा इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ षट्तिली, [न्] त्रि, (उद्वर्त्तनादिभदेन षट्प्रकारा- स्तिलाः सन्त्यस्येति । षट्तिल + इनिः ।) जन्म- तिथ्यादौ तिलकरणकषट्कर्म्मकारी । यथा, -- “तिलोद्वर्त्तो तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ षट्त्रिंशत्, स्त्री, (षडधिका त्रिशत् । मध्यपद- लोपि समासः ।) संख्याविशेषः । छत्रिश इति भाषा । यथा, आह्निकचिन्तामणौ । “आसनाभ्यञ्जने तद्वदुद्बर्त्तनविरूक्षणे । सन्मार्जनं सर्पिरादिस्नपनावाहने तथा ॥ पाद्यार्घ्याचमनीयञ्च स्नानीयमधुपर्क्ककौ । पुनराचमनीयञ्च वस्त्रयज्ञोपवीतके ॥ अलङ्कारो गन्धपुष्पधूपदीपौ तथैव च ।

ताम्बूलादिकनैवेद्यं पुष्पमालां तथैव च ॥ अनुलेपश्च शय्या च चामरव्यजनं तथा । आदर्शदर्शनञ्चैव नमस्कारोऽथ नर्त्तनम् ॥ गोतवाद्ये च दानानि स्तुतिहोमप्रदक्षिणम् । दन्तकाष्ठप्रदानञ्च ततो देवविसर्ज्जनम् ॥ उपचारा इमे ज्ञेयाः षट्त्रिंशत् सुरपूजने ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ षट्त्रिंशन्मतं क्ली, (षट्त्रिं शतस्तत्संख्यकधर्म्म- शास्त्रकारिणां मुनीनां मतम् ।) षडधिकत्रिंश- त्सङ्ख्यकधर्म्मशास्त्रप्रयोजकमुनीनामभिप्रायः । यथा । तथा च षट्त्रिंशन्मतम् । इति तिथि स्वरूपकथने तिथ्यादितत्त्वम् । तेषां नामानि यथा, -- “मनुर्विष्णुर्यमो दक्षः अङ्गिरोऽत्रिबृहस्पती । आपस्तम्बश्चोशना च कात्यायनपराशरौ ॥ वशिष्ठव्याससंवर्त्ता हारीतगोतमावपि । प्रचेताः शङ्खलिखितौ याज्ञवल्क्यश्च काश्यपः ॥ शातातपो लोमशश्च जमदग्निः प्रजापतिः । विश्वामित्रपैठीनसी बौधायनपितामहौ ॥ छागलेयश्च जावालो मरीचिश्च्यवनो भृगुः । ऋष्यशृङ्गो नारदश्च षट्त्रिंशत् स्मृति- कारकाः ॥ एतेषान्तु मतं यत्तु षट्त्रिंशन्मतमुच्यते ॥” इति शङ्खलिखितौ ॥ षट्पदः पुं, (षट् पदानि यस्य ।) भ्रमरः । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघुः । ६ । ६९ । “न हि प्रफुल्लं सहकारमेत्य वृक्षान्तरं काङ्क्षति षट्पदाली ॥”) तच्छकुनानि यथा, -- “ये षट्पदाद्याः शकुनानि तेषा- माश्चर्य्यरूपाणि निरूपयामः । श्रयेत वामो यदि मञ्जु गुञ्जन् पश्येत वा वामदिशं प्रसर्पन् । आस्वादयेद्वा कुसुमं प्रशस्तं भृङ्गस्तदा स्यात् सुमहान् प्रमोदः । अत्रापरे सन्ति च षट्पदा ये यात्रासु ते वामगताः प्रशस्ताः ॥” इति वसन्तराजशाकुने षट्पदादयः १५ वर्गः ॥ * यूका । इति राजनिर्घण्टः ॥ षट्चरणे, त्रि ॥ (षट्पदविशेष्टे च त्रि । यथा, महाभारते । १४ । ५ । १६ । “पुरञ्च ते सुगुप्तं स्यात् दृढप्राकारतोरणम् । अदृआट्टालकसंवाधं षट्पदं सर्व्वतोदिशम् ॥”) षट्पदप्रियः, पुं, (षट्पदानां भ्रमराणां प्रियः ।) नागकेशरवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ षट्पदातिथिः, पुं, (षट्पदः अतिथिरिव यत्र । आम्रवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ षट्पदानन्दवर्द्धनः, पुं, (षट्पदानामानन्दं वर्द्धय- तीति । वृध + ल्युः ।) किंकिरातवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ षट्पदी, स्त्री, (षट्पदानि यस्याः । ङीष् ।) यूका । इति हेमचन्द्रः ॥ भ्रमरपत्नी च ॥

पृष्ठ ५/१८८

षट्प्रज्ञः, पुं, (षट्सु रसेषु प्रज्ञा यस्य ।) कामुकः । यथा, -- “षिड्गौ व्यलीकः षट्पज्ञः कामकेलिर्व्विदूषकः पीठकेलिः पीठमर्द्दो भविलश्छिदुरो विटः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (षट्सु धर्म्मादिषु प्रज्ञा यस्य ।) धर्म्मादि- शास्त्रविज्ञः । यथा, -- “धर्म्मार्थकाममोक्षेषु लोकतत्त्वार्थयोरपि । षट्सु प्रज्ञास्ति यस्योच्चैः स षट्प्रज्ञ इति स्मृतः ॥” इति च त्रिकाण्डशेषः ॥ षडक्षीणः, पुं, (षट्सु रसेषु अक्षीणः ।) मत्स्यः । इति केचित् ॥ षडङ्गं, क्ली, (षणां अङ्गानां समाहारः । शरी- रस्य षडवयवम् । यथा, -- “जङ्घे बाहू शिरो मध्यं षडङ्गमिदमुच्यते ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेदाङ्गषट्शास्त्राणि । यथा, -- “शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं ज्योतिषं तथा छन्दश्चेति षडङ्गानि वेदानां वैदिका विदुः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अपि च । अङ्गान्याह शिक्षापद्यम् । “छन्दःपादौ तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ कथ्यते । ज्योतिषामयनं नेत्रं निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते ॥ शिक्षाघ्राणन्तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम् । तस्मात् साङ्गमधीत्यैव ब्रह्ललोके महीयते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ आद्यश्राद्धीयदानाङ्गपीठादिकम् । इति लोक- प्रसिद्धम् ॥ * ॥ षट्प्रकारगव्यविशेषः । यथा, -- “गोमूत्रं गोमयं क्षीरं सर्पिर्दधि च रोचना । षडङ्गमेतन्माङ्गल्यं पवित्रं सर्व्वदा गवाम् ॥ इति स्मृतिः ॥ * ॥ हृदयादिषडवयवम् । तत्प्रमाणं न्यासशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ षडङ्गः, पुं, (षट् अङ्गानि यस्य ।) क्षुद्रगोक्षुरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वेदः । यथा, -- “शिक्षाकल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसाञ्चयः । ज्योतिषामयनञ्चैव षडङ्गो वेद उच्यते ॥”) षडङ्गजित्, पुं, (षडङ्गं जितवानिति । जि + क्विप् । विष्णुः । इति शब्दमाला ॥ षडङ्गजेतरि, त्रि ॥ षडभिज्ञः, पुं, (षट्षु धर्म्मार्थकाममोक्षलोकत- त्त्वार्थेषु अभिज्ञा यस्य । बुद्धः ॥ इत्यमरः ॥ षडशीतिः, स्त्री, रविसंक्रान्तिविशेषः । सा तु मिथुनकन्याधनुर्म्मीनराशिषु भवति । यथा, भविष्यमात्स्यज्योतिषेषु । “मृगकर्क्कटसंक्रान्ती द्वे तूदग्दक्षिणायने । विषुवती तुलामेषे गोलमध्ये तथापराः ॥ धनुर्म्मिथुनकन्यासु मीने च षडशीतयः । वृषवृश्चिककुम्भेषु सिंहे विष्णुपदी स्मृता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अस्याः पुण्यकालः संक्रान्तिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ षडधिकाशीतिसंख्या । इत्यङ्कशास्त्रम् ॥ छेयाशी इति भाषा ॥

षडशीतिचक्रं, क्ली, (षडशीतेश्चक्रम् ।) मिथुन कन्याधनुर्म्मीनराशिस्थरवेः शुभाशुभफलज्ञानार्थं नक्षत्राङ्गनराकारचक्रम् । यथा, -- “मुखे चैकं करे वेदाः पादयुग्मे द्वयं द्वयम् । क्रोडे वाणस्तथा वेदाः करे सव्येतरेऽपि च ॥ द्वयं द्वयं तथा नेत्रे मस्तके त्रितयं तथा । द्वयञ्चैय तथा गुह्ये षडशीत्यां स्वभे स्थिते ॥ मुखे दुःखं करे लाभः पादयोर्भ्रमणं हृदि । कान्ता स्याद्बन्धनं वामे हस्ते स्यात् स्वीयभे नृणाम् ॥ सम्मानं नेत्रयोश्चैव अपमानञ्च मस्तके । गुह्ये चैव भवेन्मृत्युः षडशीतिफलश्रुतिः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ षडष्टकं, क्ली, योगविशेषः । स तु वरकन्ययोः स्वस्वराश्यपेक्षया परस्परषष्ठाष्टमराशिसम्बन्धः स च मित्रारिभेदेन द्विविधः । तत्र मित्रषड- ष्टकं यथा । श्रीपतिरत्नमालायाम् । “मकरसमेतं मिथुनं कन्याकलसौ मृगेन्द्र- मीनौ च । वृषभतुले अलिमेषौ कर्क्कष्टधनुषी च मित्र- विधौ ॥” षडष्टकाविति शेषः ॥ * ॥ अरिषडष्टकमाह । “मकरः करिकुलरिपुना कन्या मेषेण मह झषस्तुलया । कर्किघटौ वृषधनुषी वृश्चिकमिथुने चारिविधौ ॥ यदि कन्याष्टमे भर्त्ता भर्त्तुः षष्ठे च कन्यका । षडष्टकं विजानीयात् वर्ज्जितं त्रिद्रशैरपि ॥” * षडष्टकादौ तारानियममाह । भीमपराक्रमः । “सीहृद्ये ह्युभयोर्द्वयोरपि तयोरैकाधिपत्येऽपिवा ताराषट् च सुमित्रमित्रजननक्षेमार्थसम्पद्यदि षट्काष्टे नव पञ्चके व्यथधने योगे च युंयोषितोः प्रीत्थायुःसुखवृद्धिपुष्टिजनकः कार्य्यो विवाह- स्तदा ॥” गर्गः । “मरणं तारविरोधे ग्रहरिपुभाबे चिरेण । रोगादि नरनार्व्योः षट्काष्टे वैरं भवेदाशु ॥” व्यासः । “मैत्रादियोगेऽपि षडष्टकादौ तारा विपत्प्रत्यरिनैधनाख्याः । वर्ज्या विवाहे पुरुषोडुतो हि प्रीतिः परा जन्मसु तारकासु ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ मतान्तरं यथा, -- “सिंहेन मकरः श्रेष्ठो कन्यया मेष उत्तमः । तुलया सह मीनस्तु कुम्भेन सह कर्क्कटः ॥ धनुषा वृषभः श्रेष्ठो मिथुनेन च वृश्चिकः । एतत् षडष्टकं प्रीत्यै भवत्यव न संशयः ॥” इति गारुडे ६१ अध्याथः ॥ षडाननः, पुं, (कृत्तिकादीनां षण्णां स्तनपानार्थे षट् आननानि यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २३१ । २० ।

“स्तोष्यामि देवैरृषिभिश्च जुष्टं भक्त्या गुहं नामभिरप्रमेयम् । षडाननं शक्तिधरं सुवीरं निबोध चैतानि कुरुप्रवीर ! ॥”) तस्य कार्त्तिकेयनामकारणं यथा, -- “अग्निपुत्त्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत । तस्य साखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजः ॥ अपत्यं कृत्तिकानाञ्च कार्त्तिकेयस्ततः स्मृतः ॥” इति मात्स्ये ५ अध्यायः ॥ (षट्सु वदनेषु, क्ली । यथा, रघः । १४ । २२ । “सर्व्वासु मातृष्वपि वत्सलत्वात् स निर्व्विशेषप्रतिपत्तिरासीत् । षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु ॥”) षडाम्नायाः, पुं, (षट् आम्नायाः ।) शिवस्य षड्वक्त्रविनिर्गतषट्प्रकारतन्त्रशास्त्रम् । यथा, श्रीशिव उवाच । “अथेदानीं प्रवक्ष्यामि आम्नायकथनं पृथक् । पूर्व्वाम्नायो यदा मन्त्रस्तदा प्राचीदिशि स्थित सदाशिवोऽहं भगवानाचारः परिकीर्त्तितः । एवं वै दक्षिणाम्नायो दक्षिणस्यां दिशि स्थित एवं हि पश्चिमाम्नायः पश्चिमायां दिशि स्थित एवमेवोत्तराम्नाय उत्तरस्यां दिशि स्थितः ॥ मुखमूर्द्धकृतं देवि ! यत् प्रोक्तं तव सन्निधौ । ऊर्द्धाम्नायश्च कथितो देवानामपि दुर्ल्लभः ॥ यदा चाधोमुखं देवि यत् प्रोक्तं गिरिजे प्रिये । अध आम्नाय इत्युक्तः सत्यं सत्यं सुमध्यमे । षडाम्नायाश्चं कथिताश्चोत्पत्तिक्रमनामतः ॥ * ॥ यस्मिन् यस्मिंश्च ये देवाः कथिताश्च वरानने । तान्देवांश्च प्रवक्ष्यामि साधकानां हिताय बै ॥ श्रीविद्याभेदसहिता तारा च त्रिपुरा तथा । भुवनेशी चान्नपूर्णा पूर्व्वाम्नाये प्रकीर्त्तिताः ॥ वगलामुखी च वशिनी त्वरिता धनदा तथा । वशिनी बालभैरवोत्यर्थः । महिषघ्नी महालक्ष्मीर्द्दक्षिणाम्नायकीर्त्तिताः ॥ महास्वरस्वती विद्या तथा वाग्वादिनी परा । प्रत्यङ्गिरा भवानी च पश्चिमाम्नायकीर्त्तिताः ॥ कालिका भेदसहिता ताराभेदैश्च संयुता । मातङ्गी भैरवी च्छिन्ना तथा धूमावती परा । उत्तराम्रायकथिताः कलौ शीघ्रफलप्रदाः ॥ समस्तभेदसहिताः कालिकायाः प्रकीर्त्तिताः । द्वाविंशत्यक्षरी तासां दक्षिणास्नायकीर्त्तिता ॥ एकजटा षडाम्नाये महामोक्षप्रदायिनी । तत्परा परमा विद्या न विद्यान्तरगोपिता ॥ परप्रसादमन्त्रश्च ऊर्द्ध्वाम्नाये प्रकीर्त्तितः । वागीश्वरादयो देवा अध आम्नायकीर्त्तिताः ॥ ऊर्द्ध्वाम्नायो अधश्चैव केवलं मोक्षदो भवेत् । धर्म्मार्थकाममोक्षार्थे आम्नायान्ये प्रकीर्त्तिताः ॥ यथोक्तविधिना भद्रे कृत्वा फलमवाप्नुयात् ॥ * ॥ पूर्व्वाम्नायादिसर्व्वासां विधानं शृणु सुन्दरि । कृत्वा येनाशु लभते फलं यदुत्तमोत्तमम् ॥ षट्कर्म्मफलदा नॄणां षडाम्नायाः प्रकीर्त्तिताः ।

पृष्ठ ५/१८९

उत्तराम्रायो देवेशि तेषामाशु फलप्रदः ॥” इति समयाचारतन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ तत्र आम्रायभेदेनाचारभेद उक्तः । यथा, -- “पूर्व्वाम्नायोदितं कर्म्म पाशवं कथितं प्रिये । यदुक्तं दक्षिणाम्राये तदेव पाशवं स्मृतम् ॥ पश्चिमाम्नायजं कर्म्म पशुवीरसमाश्रितम् । उत्तराम्नायजं कर्म्म दिव्यवीराश्रितं प्रिये ॥ दिव्योऽपि वीरभावेन साधयेत् पितृकानने । वीरासनं विना दिव्यः पूजयेत् पितृकानने । ऊर्द्ध्वाम्नायोदितं कर्म्म दिष्यभावाश्रितं प्रिये ॥” इति निरुत्तरतन्त्रे १ पटलः ॥ षडूषणं, क्ली, (षण्णामूषणानां समाहारः ।) मिश्रितषट्कटुद्रव्यम् । यथा -- “पिप्पली मरिचं शुण्ठी त्रयमेतद्विमिश्रितम् । त्रिकटु त्र्युषणं व्योषं कटुत्रिकमथोच्यते । ग्रन्थिकानलचव्यैस्तु चतुः पञ्च षडूषणम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अपि च । “पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदाहृतम् । पञ्चकोलगुणं तत्तु रूक्षमुष्णं विषापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ षड्गया, स्त्री, षड्विधगया । यथा, -- “गयागजो गयादित्यो गायत्त्री च गदाधरः । गया गयासुरश्चैव षड्गया मुक्तिदायिका ॥” इति वायुपुराणे गयापद्धतिः ॥ षड्गवं, त्रि, (षट् गावो यत्र । सम्यसे अच् ।) गोषट्कयुक्तहलादि । यथा, -- “अष्टागवं धर्म्म्यहलं षड्गवं जीविकार्थिनाम् । चतुर्गवं नृशंसानां द्विगवं ब्रह्मघातिनाम् ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ * ॥ प्रत्ययविशेषः । (सतु । “प्रकृत्यर्थस्य षट्त्वे षड्गवच् ।” ५ । २ । २९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या भवति ॥) यथा, -- “पशुभ्यो गोयुगं युग्मे परं षट्त्वे तु षड्गवम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा च महाभारते । ८ । ३८ । ६ । “अन्यं तस्मै वरं दद्यां सौवर्णं हस्तिषड्गवम् ॥”) षण्णां गवां समाहारः । इति द्विगुसमासनिष्प- न्नम् । तत्र, क्ली ॥ षड्ग्रन्था, (षट् ग्रन्था यस्याः सा ।) वचा । इति भावप्रकाशः ॥ श्वतवचा । शटी । महा- करञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ षड्ग्रन्थि, क्ली, (षट् ग्रन्थयो यस्य) पिप्पली- मूलम् । इति वैद्यकम् ॥ षट्पर्व्वणि, पुं, भूम्नि ॥ षड्ग्रन्थिका, स्त्री, (षड्ग्रन्था एव । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) शटी । इत्यमरः ॥ षड्ग्रन्थी, स्त्री, (षट् ग्रन्था यस्याः । ङीष् ।) वचा । इति शब्दरत्नावली ॥ षड्जः, पुं, (षड्भ्यः स्थानेभ्यः जायते इति । जन + डः ।) तन्त्रीकण्ठोत्थितस्वरविशेषः । इत्यमरः ॥ अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, --

“नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दन्तांश्च संश्रितः । षड्भ्यः संजायते यस्मात् तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥” स च मयूरस्वरतुल्यस्वरः । यथा, -- “षड्जं रौति मयूरो हि गावो नर्द्दन्ति चर्षभम् । अजा विरौतिगान्धारं क्लौञ्चो नदति मध्यमम् ॥” इति भरतः ॥ (अस्मिन् चतस्रः श्रुतयो वसन्ति । यथा, सङ्गीत- दपणे । ५३ । ‘तीव्रा कुमुद्वती मन्दा छन्दोवत्यस्तु षड्जगाः ॥’) तानसेनमते सप्तस्वराणां मध्ये प्रथमस्वरोऽयम् । स्वरज् इति लोके ख्यातः । अस्योच्चारणस्थानं कण्ठः । अयं विप्रवर्णः । अस्यार्च्चिकं नाम । अर्थात् एकस्वरमिलितः । सर्व्वस्वरापेक्षया क्षुद्रस्वरोऽयम् । अस्य ताल एकः । अस्याष्टौ भेदा भवन्ति । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ षड्दुर्गं, क्ली, (षट् प्रकारं दुर्गम् ।) षट्प्रकार- कोट्टम् । तद्यथा । धन्वदुर्गम् १ महीदुर्गम् २ गिरिदुर्गम् ३ मनुष्यदुर्गम् ४ मृद्दर्गम् ५ वन- दुर्गञ्च ६ । इति महाभारते राजधर्म्मः । षड्धा, व्य, (षष् + धाच् ।) षट्प्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ षड्बिन्दुः, पुं, विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः । कीट- भेदः । इति मेदिनी । शिरोरोगस्य पक्वतैल- विशेषः । यथा, -- “एरण्डमूलं तगरं शताह्वा जीवन्तिका सैन्धवराम्निके च । भृङ्गं विडङ्गं मधुयष्टिका च विश्वौषधं कृष्णतिलस्य तैलम् ॥ अजापयस्तैलविमिश्रितञ्च चतुर्गुणे भृङ्गरसे विपक्वम् । षड्बिन्दवो नासिकयोः प्रदेयाः सर्व्वान्निहन्यु शिरसो विकारान् ॥ च्युतांश्च केशान् पलितांश्च दन्तान् निर्वध्य मूलान् सुदृढीकरोति सुपर्णगृध्रप्रतिमञ्च चक्षुः कुव्वन्ति बाह्वोरधिकं बलञ्च ॥” जीवन्तिकात्र हरीतकीशाकविशेषः । इति भावप्रकाशः ॥ षड्भुजः, त्रि, (षट् भुजा यस्य ।) षढस्तयुक्तः । यथा, -- “भीमस्त्रिपादस्त्रिशिराः षड् भुजो नवलोचनः । भग्नप्रहरणो रौद्रः कालान्तकयमोपमः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे माहेश्वरज्वररूपम् ॥ (यथा च महानिर्व्वाणतन्त्रे । ४ । १७ । “चतुर्भुजा त्वं द्विभुजा षड्भुजाष्टभुजा तथा । त्वमेव विश्वरक्षार्थं नानाशस्त्रार्थधारिणी ॥”) चैतन्यदेवे, पुं, । स तु पुरुषोत्तमक्षेत्रे षड्भुजो भूत्वा श्रीजगन्नाथदेवशरीरे लीनोऽभूत् । इति लोकप्रसिद्धिः ॥

षड्भुजा, स्त्री, (षट् भुजा इव रेखा यस्याम् ।) फललताविशेषः । खरवुजा इति भाषा । (अस्मि- न्नर्थे क्लीवलिङ्गेऽपि दृश्यते ॥) तत्पर्य्यायः । मधु फला २ षड्रेखा ३ वृत्तकर्कटी ४ तिक्ता ५ तिक्तफला ६ मधुपाका ७ वृत्तेर्व्वारुः ८ षण्मुखा ९ । अस्याः फलगुणाः । “तिक्तं बाल्ये तदनु मधुरं किञ्चिदम्लञ्च पाके निष्पक्वञ्चेत् तदमृतसमं तर्पणं पुष्टिदायि । वृष्यं दाहश्रमविशमनं मूत्रशुद्धं विधत्ते पित्तोन्मादापहरकफदं षड्भुजं वीर्य्यकारि ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ चण्डिका । यथा । पूर्व्वदले चण्डिकां पीन- वक्षःस्थलरुहां अग्निप्रभां षड्भुजां दक्षिणे गदाभयवज्रधरां वामे शक्तिशूलपरशुधरां देवी- मिती ॥ * ॥ रुद्रचण्डा । यथा । दक्षिणदले रुद्र- चण्डां कृष्णवर्णां दिव्याभरणभूषितां प्रसन्नवदनां षड्भुजा दक्षिणे वज्रशूलपरशुधरां वामे पाशा- ङ्कुशकेशधरां देवीमिति ॥ * ॥ चण्डवती । यथा । वायुदले चण्डवतीं धूम्रवर्णां प्रसन्नवदनां सर्व्वा- लङ्कारभूषितां षड्भुजां दक्षिणे अङ्कुशपाशाक्ष- सूत्रधरां वामे दण्डशूलडमरुधरां देवीमिति ॥ इति बृहन्नन्दिकेश्वरपुराणोक्तदुर्गापूजापद्धतिः ॥ षड्रसः, पुं, (षट्प्रकारो रसः ।) मधुरादि- षट्प्रकाररसः । यथा, -- “मधुरो लवणस्तिक्तः कषायोऽम्लः कटुस्तथा । सन्तीति रसनीयत्वादन्नाद्ये षडमी रसाः ॥” एषां नामलक्षणे । “मधुरं गौल्यमित्याहुरिक्ष्वादौ स च लक्ष्यते । लवणस्तु पटुः प्रोक्तः सैन्धवादौ स दृश्यते ॥ तिक्तस्तु पिचुमर्द्दादौ व्यक्तमासाद्यते रसः । कषायस्तुवरस्तूक्तः स च पूगीफलादिषु । कटुस्तु क्षारसंज्ञः स्यान्मरीचादौ स चेष्यते ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ एषां गुणास्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ षड्रात्रं, क्ली, (षण्णां रात्रीणां समाहारः ।) षडहः । यथा, -- सद्यःशौचं भवेद्विद्वन् तथा चोक्तं चतुर्व्विधम् । गर्भस्रावे च वेदोक्तं पूर्व्वकाले त्वचेतसः ॥ ब्राह्मणानामहोरात्रं क्षत्त्रियाणां दिनत्रयम् । षड्रात्रञ्चैव वैश्याणां शूद्राणां द्वादशा- ह्निकम् ॥” इति वामने १४ अध्यायः ॥ षड्रेखा, स्त्री, (षट्रेखा यत्र ।) षड्भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ षड्राजी च ॥ षड्लवणं, क्ली, (षट्गुणितं लवणम् ।) मृज्जो- पेतं पञ्चलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ षड्वक्त्रः, पुं, (षट्वक्त्राणि यस्य ।) कार्त्तिकेयः । यथा, -- “यतस्ततो विशाखोऽसौ ख्यातो लोकेषु षण्मुखः । स्कन्दो विशाखः षड्वक्तः कार्त्तिकेयश्च विश्रुतः ॥” इति मत्स्यपुराण १३४ अध्यायः

पृष्ठ ५/१९०

षड्विधं, त्रि, (षट् विधाः प्रकारा यत्र ।) षट् प्रकारम् । यथा, -- “संज्ञा च परिभाषा च विधिर्नियम एव च । अतिदेशोऽधिकारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् ॥” इति सुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ अपि च । “तत्र क्षितिर्गन्धहेतुर्नानारूपवती मता । षड्विधस्तु रसस्त्रत्र गन्धोऽपि द्विविधो मतः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ षण्डः, पुं, (षणु दाने + “ञमन्तात् डः ।” उणा० १ । ११३ । इति डः । बहुलवचनात् सत्वाभावः ।) वृषभः । षाँड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गोपतिः २ इट्चरः ३ । इत्यमरः ॥ षण्टः ४ शण्डः ५ शण्टः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ क्लीवम् । इति जटाधरामरटीके ॥ समूहः । इति वृद्धाः ॥ (यथा, हरिवंशे । ३३ । ३२ । “नता निश्चलमूर्द्धानो बभूवुस्ते महोरगाः । सायाह्ने कदलीषण्डे कम्पितास्तस्य वायुना ॥”) षण्डः, पुं, क्ली, (षणु दाने + डः ।) अब्जादिकदम्बम् । पद्मकुसुदादिसमूहः । इत्यमरः । (यथा, माघे । ११ । १५ “कलरवमुपगीते षट् पदौघेन धत्तः कुमुदकमलषण्डे तुल्यरूपामवस्थाम् ॥” चिह्नम् । यथा, भागवते । ४ । १९ । २३ । “यानि रूपाणि जगृहे इन्द्रो हयजिहीर्षया । नगते पापस्य षण्डानि लिङ्गं षण्डमिहोच्यते ॥”) षण्डाली, स्त्री, तैलमानम् छटाक् इति भाषा । सरसी । (षण्डेन वृषभवत् कामुकपुरुवेण अलति पर्य्याप्नोतीति । अल + अच् । गौरादिलात् ङाष् । कामुकस्त्री । इति मेदिनी ॥ मुद्रा- ङ्कितमेदिन्य । दन्त्यसकारादौ लिखिता ॥ षण्ढः, पुं, (शाम्यति शिश्रामावात् । शम + “शमेर्ढः ।” उणा० १ । १०१ । इति ढप्रत्ययेन साधूः ।) नपुंसकः । इति राजनिर्घण्टः हेम- चन्द्रश्च ॥ स च चतुर्द्दशविधः विशतिविधश्च । यथा नारदः । “परीक्ष्यः पुरुषः पुंस्त्वे निजैरेवाङ्गलक्षणैः । चतुर्द्दशविधः शास्त्रे षण्ढो दृष्टो मनीषिभिः ॥ चिकित्स्यश्चाचिकित्स्यश्च तेषामुक्तो विधिः क्रमात् । निसर्गषण्ढो वद्धश्च पक्षषण्डस्तथैव च ॥ प्रतिशापाद्गुरो रोगात् देवक्रोधात्तथैव च । ईर्ष्याषण्डश्च सेव्यश्च वातरेता मुखेभगः ॥ आक्षिप्तमोघबीजौ च शालिनोऽन्यापतिस्तथा ॥” १४ ॥ कामतन्त्रे तु । “निसर्गषण्ढो बद्धश्च पक्षषण्डश्च कीलकः । शापादिषण्ढस्तब्धश्च ईर्षकः सेव्यकस्तथा ॥ आक्षिप्तमोघबीजौ च शालीनोऽन्यापतिस्तथा । मखेभगो वातरेताः कुम्भीकः पण्डनष्टकौ ॥ आसेव्यश्च सुगन्धी च षण्ढः क्लीवानि विंशतिः ॥” २० ॥

तेषां लक्षणानि यथा, -- “ध्वजादिरहितोत्पन्नो निसर्गषण्ढ उच्यते । १ । गलिताण्डो भवेद्बद्धः २ पक्षान्तरितशक्तिमान् ॥ पक्षषण्ढः ३ कीलकस्तु यः क्लैव्यादात्मनः स्त्रियम् परेण सह संयोज्य पश्चात्तामेव सेवते ॥ ४ ॥ शापादिषण्ढो गुर्व्वादिशापादेवाप्रहर्षणः । ५ । सदा स्तम्भितरेतास्तु रतिस्तब्धः ६ स ईर्षकः ॥ दृष्ट्वा व्यवायमन्येषां व्यवाये यः प्रवर्त्तते । ७ । बहुस्त्रीसेवनाज्जातविरसः सेव्यकः स्मृतः ॥ ८ ॥ प्रत्यक्प्रवृत्तवीर्य्यो यो विसर्गसमये भवेत् । आक्षिप्तबीजः स ज्ञेयो ९ मोघबीजस्तु स स्मृतः ॥ धृष्टस्त्रीसन्निधानादेर्य्यो भवेत् पतिध्वजः । १० । अत्र शालीनलक्षणं पतितम् ॥ ११ ॥ परस्यामेव यस्यास्तिपुंस्त्वं सोऽन्यापतिर्म्मतः १२ वक्त्र एव तु यः कुर्य्यान्मैथुनं स मुखेभगः ॥ १३ ॥ वातरेता विसर्गे यो वातं लिङ्गेन मुञ्चति । १४ कुम्भीकः स तु वो नार्य्याः पाणावेव प्रवर्त्तते ॥ १५ ॥ अविकारिध्वजः पण्डो १६ नष्टो रोगादशुक्रकः । १७ । शुक्रप्राण्यध्वजोच्छ्रायी आसेव्यः १८ ससुगन्धिकः ॥ यो योनिसेफसोर्गन्धमाघ्राय लभते बलम् । १० षण्ढः स्त्रीतुल्यवाक्चेष्टः स्त्रीधर्म्मा छिन्नलि- ङ्गकः ॥” २० ॥ इति वाचस्पतिकृतस्मृतिरत्नावख्यामुद्वाह- रहस्यविकाशः ॥ तद्दर्शनस्पर्शनयोः प्रायश्चित्तं यथा, -- “नालपेज्जनविद्विष्टान् वीरहीनां तथा स्त्रियम् देवतापितृसच्छास्त्रयज्ञसत्रादिनिन्दकैः ॥ कृत्वा तु स्पर्शनालापं शुद्धेतार्कावलोकनात् । अवलोक्य तथोदक्यामन्त्यजं पतितं शवम् ॥ विधर्म्मिसूतिकाषण्ढविवस्त्रान्तावसायिनः । मृतनिर्य्यातकांश्चैव परदाररताश्च ये ॥ एतदेव हि कर्त्तव्यं प्राज्ञैः शोधनमात्मनः । अभोज्यसूतिकाषण्ढमार्ज्जाराखूश्च कुक्कुटान् ॥ पतितापविद्धचाण्डालमृतहारांश्च धर्म्मवित् । संस्पृश्य शुध्यते स्नानादुदक्याग्रामशूकरौ ॥” इति मार्मार्कण्डेये सदाचाराध्यायः ॥ षण्णाडीचक्रं, क्ली, (षड्विधं नाडीचक्रम् ।) नराणां जन्मादिषण्णक्षत्रघटितचक्रविशेषः । यथा, -- “जन्माद्यं कर्म्म ततोऽपि दशमं सांहातिकं षोडषभम् । समुदायमष्टादशभं विनाशसंज्ञं त्रयोविंशम् ॥ आद्यात्तु पञ्चविंशं मानसमेवं नरः षडृक्षः स्यात् ॥” * ॥ तेषां फलम् । “इहादेहार्थहानिः स्याज्जन्मर्क्ष उपतापिते । कर्म्मर्क्षे कर्म्मणां हानिः पीडा मनसि मानसे ॥ मूर्त्तिद्रविणबन्धूनां हानिः सांहातिके तथा ॥ सन्तप्ते सामुदयिके मित्रभृत्यार्थसङ्क्षयः ।

वैनासिके विनाशः स्याद्देहद्रविणसम्पदाम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ षण्मास्यः, त्रि, (षण्मासे भवः । षण्मास + “षण्मा सात् ण्यच्च ।” ५ । १ । ८३ । इति यत् ।) षाण्मास्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ षण्मुखः, पुं, (षट् मुखानि यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २३१ । १६ । “त्वं क्रीडसे षण्मुख कुक्कुटेन यथेष्टनानाविधकामरूपी ॥”) षट् संख्यकवदने, क्ली । तद्वति, त्रि ॥ षण्मुखा, स्त्री, (षट् मुखानीव रेखा यस्याम् ।) षड्भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ षत्वं, क्ली, (षस्य भावः । ष + त्व ।) मूर्द्धन्यषका- रस्य भावः । यथा । एत्वषत्वे । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ षद, ऌ ज औ श विषादे । शरणे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-विषादे अक०-अनिट् ।) ऌ, असदत् । ज, सादः सदः । औ असात्सीत् । श, सीदती सीदन्ती । विषाद आकुलीभावः । सीदति राधा रासगृहे । शरणं हिंसा । इति दुर्गादासः । षद, क गतौ । आङ्पूर्व्वोऽयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादि । क, आसादयति । इति दुर्गादासः ॥ षन, सम्भक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सम्भक्तिः सेवनम् । सनति गुरुं लोकः । इति दुर्गादासः । षन, द ञ उ दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तना०- उभ०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) द ञ, सनोति सनुते । उ सनित्वा सत्वा । इति दुर्गादासः ॥ षन्च, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सञ्चति । इति दुर्गादासः ॥ षन्ज, औ ञि सङ्ग्रे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-अनिट् ।) औ, असाङ्क्षीत् । ञि, सक्तोऽस्ति । सजति वपुषि वासः । इति दुर्गा- दासः ॥ षप, सम्बे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) सपति । असीषपत् । सम्बः सम्बन्धः । इति दुर्गादासः ॥ षम, वैक्लव्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) वैक्लव्यं विह्वलीभावः । “समन्ति यद्वियोगेन सीमन्तिन्यः स्मरातुराः ।” इति दुर्गादासः ॥ षम, त् क वैक्लव्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) सिषमयिषति । इति दुर्गादासः ॥ षम्ब, सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सम्बति । इति दुर्गादासः ॥ षर्ज्ज, अर्ज्जने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सिषर्ज्जयिषति । सर्ज्जति धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/१९१

षर्व्व, सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सर्व्वति । इति दुर्गादासः ॥ षर्षपी, स्त्री, पक्षिविशेषः । यथा, -- “हापुत्त्रिका खञ्जनिकाषर्षपी खञ्जनाकृतौ ।” इति शब्दरत्नावली ॥ षल, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सलति । सिषालयिषति । इति दुर्गादासः ॥ षष्टिः, स्त्री, (षड् दशतः परिमाणमस्य । “पङ्क्ति- विंशतित्रिंशदिति ।” ५ । १ । ५९ । इति निपा- तनात् साधुः ।) संख्याविशेषः । षाट इति भाषा । इति ज्योतिषम् ॥ (यथा, मनुः । ३ । १७७ । “वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्टेः श्वित्री शतस्य तु । पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम् ॥”) षष्टिकः, पुं, (षष्टिरात्रेण पच्यन्ते इति । “षष्टिकाः षष्टिरात्रेण पच्यन्ते ।” ५ । १ । ९० । इति कन्- प्रत्ययेन निपातितः ।) धान्यविशेषः । षष्टि- रात्रेण पच्यते षाटिया इति स्वामिसुभूती । इत्यमरभरतौ ॥ तत्पर्य्यायः । षष्टिशलिः २ षष्टिजः ३ स्निग्धतण्डुलः ४ षष्टिवासरजः ५ । अस्या गुणाः । “गौरो नीलः षष्टिकोऽयं द्विधा स्या- दाद्यो रुच्यः शीतलो दोषहारी । बल्यः पथ्यो दीपनो वीर्य्यवृद्धिं दत्ते तस्मात् किञ्चिदूनो द्वितीयः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ षष्टिसंख्याक्रीते, त्रि ॥ षष्टिका, स्त्री, (षष्टिक + स्त्रियां टाप् ।) षष्टिक- धान्यम् । यथा, -- “हैमन्तिकं सितास्विन्नं धान्यं मुद्गास्तिला यवाः कलायकङ्गनीवारा बास्तूकं हिलमोचिका । षष्टिका कालशाकञ्च मूलकं केमुकेतरत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे हविष्यान्नप्रकरणीयस्मृति- वचनम् ॥ किञ्च । शरदि षष्टिकाभिः पार्वणं नित्यमिति वाचस्पतिमिश्राः ॥ षष्टिक्यं, त्रि, (षष्टिकानां भवनं क्षेत्रम् । षष्टिक + “यवयवकषष्टिकात् यत्” ५ । २ । ३ । इति यत् ।) षष्टिकधान्योपयुक्तक्षेत्रादि । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ षष्टितमः, त्रि,) षष्टि + “षष्ठ्यादेश्चासंख्यादेः ।” ५ । २ । ५८ । इति तमट् ।) षष्टेः पूरणः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ षष्टिधा, व्य, षष्टिप्रकारम् । षष्टिशब्दात् धाच्- प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ षष्टिमत्तः, पुं, (षष्ट्या वर्षैर्मत्तः ।) हस्ती । षष्टि- वर्षपर्य्यन्तं वयःपूर्व्वार्द्धस्थित्या षष्टिमत्तः । इति सारस्वताभिधानं शब्दमाला च ॥ षष्टिलता, स्त्री, भ्रमरमारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ षष्टिसंवत्सराः, पुं, (षष्टिगुणिताः संवत्सराः ।) प्रभवादिषष्टिसंख्यकवर्षम् । यथा, --

अथ षष्टिसंवत्सरगणना । “शाकेन्द्रकालः पृथगाकृतिघ्नः २२ शशाङ्कनन्दाश्वियुगैः ४२९१ समेतः । शराद्रिवस्विन्दु १८७५ हृतः सलब्धः षष्ट्यावशिष्टाः प्रभवादयोऽब्दाः ॥ वर्षवर्ज्जन्तुयच्छेषं सूर्य्यैः संपूर्य्य खोर्म्मिभिः ६० । हृतव्युत्क्रमतः खाग्निहृतेऽंशे मासकादयः ॥” अस्यार्थः । शाकेन्द्रकालः शकराजाब्दकालः पृथक् द्विष्ठः तत्रैव आकृतिघ्नः २२ द्वाविंशत्या पूरितः शशाङ्कनन्दाश्वियुगैरेकनवत्यधिकशत- द्वयाधिकचतुःसहस्रैः समेतोऽङ्कः । शराद्रिव- स्विन्दुहृतः पञ्चसप्तत्यधिकाष्टादशशतैर्यावत्सख्यं हर्त्तुं शक्नोति तावता हृतः कर्त्तव्यः । सलब्धः पूर्व्वशकाब्दः शरेत्यादिना लब्धसंख्यया युतः कार्य्यः षष्ट्याप्तशेषे पश्चादेषोऽङ्कः पूर्ववत् षष्ट्या हृते लब्धस्यावशिष्टे प्रभवादयः । एकावशेषे प्रभवः द्व्याद्यवशिष्टे विभवादिः । वर्षवर्ज्जन्तु यच्छेषं वर्षातिरिक्तं शराद्रिवस्विन्दुहृता- वशिष्टं तत् सूर्य्यैर्द्वादशभिः संपूर्य्य खो- र्म्मिभिः षष्ट्या हृते व्युत्क्रमत इत्यनेन पष्टि- हृतावशिष्टाः अङ्का दण्डाः षष्टिहृतलब्धांशके खाग्निहृते त्रिंशता हृते अवशिष्टा अंशका लब्धा मासाः स्युरिति ॥ * ॥ प्रभवादिषष्टिवर्षा- ण्युपक्रम्य । “आद्या तु विंशतिर्ब्राह्मी द्वितीया वैष्णवी स्मृता । तृतीया रुद्रदैवत्या श्रेष्ठा मध्याधमा भवेत् ॥” भविष्यपुराणे । भरव उवाच । “षष्ट्यब्दं कथयाम्यत्र क्रूराः सौम्याश्च ये प्रिये । संवत्सरफलं मुख्यं प्रभवादौ वरानने ॥ बहुतोयास्तथा मेघाः सर्वशस्या च मेदिनी । बहुक्षीरास्तथा गावो व्याधिरोगविवर्ज्जिताः । प्रशान्ताः पार्थिवाश्चैव प्रभवे परिकीर्त्तिताः ॥ १ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं सर्वे व्याधिविवर्ज्जिताः । प्रशान्ता मानवाः सर्वे बहुशस्या वसुन्धरा । हृष्टास्तुष्टा जनाः सर्वे विभवे च वरानने ॥ २ ॥ रोगा बहुविधाश्चैव मनुष्या वाजिकुञ्जराः । सर्व एव प्रणश्यन्ति शुक्रे वर्षे वरानने ॥ ३ ॥ उन्मत्तञ्च जगत् सर्वं धनधान्यसमाकुलम् । नित्योत्सवः प्रजावृद्धिः प्रमोदे जायते प्रिये ॥ ४ नीरोगाश्च निरावाधा मानवा विगतद्विषः । बहुक्षीरास्तथा गावः प्राजापत्ये वरानने ॥ ५ ॥ निरातङ्कं जगत् सर्व्वं धनयौवनगर्व्वितम् । अङ्गिरसि प्रजा सर्वा नित्योत्साहा वरानने । ॥ ६ ॥ सुभिज्ञं क्षेममारोग्यं वर्षाकालं सुशोभनम् । शस्यवृद्धिं विजानीयात् श्रीमुखे सुरवन्दिते ॥ ७ बहुक्षीरास्तथा गावो धान्यञ्च बलवत्तरम् । जायन्ते सर्व्वशस्यानि भावे वर्षे वरानने ॥ ८ ॥ महार्घं जायते सर्वं घृततैलरसादिकम् । प्रजानाञ्च भवेद्वृद्धिर्यूनि संवत्सरे शुभे ॥ ९ ॥

निष्पत्तिः सर्वशस्यानां मध्या धातरि कीर्त्तिता इक्षुक्षीरगुडादीनां प्रबलत्वं वरानने ॥ १० ॥ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं कार्पासस्य महार्घता । लवणं मधु गव्यञ्च ईश्वरे दुर्ल्लभं प्रिये ॥ ११ ॥ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं प्रशान्ताः पार्थिवाः प्रिये । तस्करोपहतं वित्तं बहुधान्ये वरानने ॥ १२ ॥ राष्ट्रभङ्गश्च दुर्भिक्षं तस्करैश्चोपपीडनम् । जानीयाद्विग्रहं घोरं प्रमाथिनि वरानने ॥ १३ ॥ जायन्ते सर्वशस्यानि मेदिनी निरुपद्रवा । लवणं मधु गव्यञ्च महार्घं विक्रमे प्रिये ॥ १४ ॥ कोद्रवाः शालिमुद्गाश्च शक्तुमाषास्तथैव च । महार्घं जायते सर्वं वृषे च सुरवन्दिते ॥ १५ ॥ चणका मुद्गभाषाश्च अन्यच्च विदलं प्रिये ॥ महार्घं जायते सर्व्वं चित्रभानौ वरानने ॥ १६ ॥ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं विश्वञ्च निरुपद्रवम् । व्यवहारो भवेत् श्रेयान् स्वर्भानौ देवपूजिते ॥ १७ अतिवृष्टिश्च जायेत धान्यस्याथ प्रपीडनम् । शस्यं भवति सामान्यं दारुणे देववन्दिते ॥ १८ ॥ बहुशस्यानि जायन्ते सर्व्वदेशे सुलोचने । सौराष्ट्रे नाटदेशे च पार्थिवे नात्र संशयः ॥ १९ ॥ दुर्भिक्षं जायते घोरं सर्व्वोपद्रवसंयुतम् । अनावृष्टिः समाख्याता व्यये संवत्सरे प्रिये ॥ २० ॥ उद्यतो वर्षणे मेघो जलं नैवोपयच्छति । महार्घं सर्व्वजिद्वर्षे सर्व्वमेव वरानने ॥ २१ ॥ कोद्रवाः शालिमुग्दाश्च कङ्गुमाषास्तथैव च । सुलभं जायते सुस्थं जगद्वै सर्व्वधारिणि ॥ २२ ॥ अनग्निप्रबला लोका धान्योषधिप्रपीडनम् । जायते मानुषे कष्टं विरोधिनि न संशयः ॥ २३ ॥ सर्व्वाः प्रजाः प्रपीड्यन्ते व्याधिः शोकश्च जायते शिरोवक्षोऽक्षिरोगाश्च पापाद्धि विकृते जनाः ॥ २४ ॥ उपद्रुतं जगत् सर्व्वं तस्करैर्मूषिकैः खगैः । पीडिताश्च प्रजाः सर्व्वाः देशभङ्गः खरे प्रिये ॥ २५ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं शस्यं भवति शोभनम् । बहुक्षीरास्तथा गावो नन्दनं नन्दने प्रिये ॥ २६ ॥ अल्पतोयास्तथा मेघा वर्षन्ति खण्डमण्डले । नश्यन्ति सर्व्वशस्यानि विजये नात्र संशयः ॥ २७ ॥ क्षत्त्रियाश्च तथा वैश्याः शूद्राश्च नटनर्त्तकाः । पीडितास्ते वरारोहे जये सर्व्वे न संशयः ॥ २८ ॥ सरोगञ्च तथा देवि दाहज्वरसमन्वितम् । अभिभूतं जगत् सर्वं मन्मथे सुरवन्दिते ॥ २९ ॥ तुषधान्यक्षयो देवि सर्व्वशस्यमहार्घता । व्यवहाराश्च नश्यन्ति दुर्म्मुखे दुर्म्मुखाः प्रजाः ॥ ३० पीड्यन्ते सर्व्वशस्यानि देशे देशे शुचिस्मिते । हेमलम्बेप्रजाः सर्व्वाः क्षीयन्ते नात्र सशयः ॥ ३१ तस्करैः पार्थिवैश्चैव अभिभूतमिदं जगत् । अर्थो भवति सामान्यो विलम्बे तु भयं महत् ॥ ३२ विषमस्थं जगत् सर्व्वं विरोधे भवसंप्लवम् । विकारी सर्व्वतोऽपायो मम वाक्यन्तु नान्यथा ३३ क्वचिद्वर्षति पज्जन्यो देशे संछिन्नमण्डलः । दुर्भिक्षं सर्व्वरीवर्षे व्यवहारो विपर्य्ययः ॥ ३४ ॥

पृष्ठ ५/१९२

दुर्भिक्षं जायते सर्व्वा मेदिनी दुष्यति प्रिये । प्लेवे पवन्ति तोयानि मानवा दु खिता भुवि ॥ ३५ सुवर्णरूप्यधान्यानि जगत् सर्व्वं सुशोभनम् । ब्राह्मणा बणिजस्तुष्टाः सुभिक्षे शुभकृत् प्रिये ॥ ३६ सुभिक्षं क्षेममारोग्यं तृप्ता गोब्राह्मणाः प्रिये । सुस्थिताः शोभने वर्षे प्रजाः सर्व्वाः सुलोचने ॥ ३७ विषमस्थं जगत् सर्व्वं व्याकुलं समुदाहृतम् । जनानां जायते भद्रे क्रोधे क्रोधः परस्परम् ॥ ३८ सर्व्वत्र जायते क्षेमं सर्व्वशस्यमहार्घता । विश्वावसौ वरारोहे कार्पासस्य महार्घता ॥ ३९ ॥ पार्थिवैर्नृपसैन्यैश्च समस्तैः खण्डमण्डले । प्रपीड्यन्ते जनाः सर्व्वे भयभीताः पराभवे ॥ ४० ॥ तृणधान्यानि पीड्यन्ते ग्रीष्मे वर्षति वासवः । प्लवङ्ग पीडिताः सर्व्वाः प्रजाश्च सुरवन्दिते ॥ ४१ ॥ जायन्ते सर्व्वशस्यानि सुभिक्षं निरुपद्रवम् । सौम्यदृष्टिर्भवेद्राजा कालिके च शुभं वदेत् ॥ ४२ मुभिक्षं क्षेममारोग्यं सुखञ्च निरुपद्रवम् । सौम्यदृष्टिभवेद्राजा सौम्ये सौख्यं प्रकीर्त्तितम् ॥ ४३ तायपूर्णो भवेन्मेघो वर्वते च दिने दिने । निरुपद्रवाश्च राजानः सर्व्वसाधारणे प्रिये ॥ ४४ वासवो वर्षते देवि देशे चाखण्डमण्डले । अहिछत्रे कान्यकुब्जे विरोधि कृषिनाशकृत् ॥ ४५ अभिभूतं जगत् सर्व्वं क्लेशैर्बहुविधैः प्रिये । मारुतैः फलदाहैश्च परिवारिणि शोभने ॥ ४६ ॥ निष्पत्तिः सर्वशस्यानां सुभिक्षं भवति प्रिये । प्रमाथिनि जलोद्गारी जलदो मोदते प्रजा ॥ ४७ । निष्पत्तिः सर्व्वशस्यानां सर्व्वशस्यामहार्घता । घृतं तैलसमं याति आनन्दे नन्दति प्रजा ॥ ४८ ॥ कोद्रवाः शालिमुद्गाश्च पीड्यन्ते वरवर्निनि । सर्व्वौषधानि धान्यानि राक्षसे निष्ठुराः प्रजाः ॥ ४९ ॥ दुर्भिक्षं जायते घोरं धान्यौषधिप्रपीडनम् । अनले च समाख्यातं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ ५० देशभङ्गः सुदुर्भिक्षं समासात् कथयाम्यहम् । पिङ्गले चारुपद्माक्षि दुर्भिक्षं नर्म्मदातटे ॥ ५१ ॥ गोमहिष्यो विनश्यन्ति ये चान्ये नटनर्त्तकाः । वासवो वर्षते देवि शस्यञ्च नहि जायते ॥ तिलसर्षपमाषादिकार्पासानां महार्घता । गोमहिष्यः सुवर्णानि कांस्यताम्राद्यशेषतः ॥ तत्सर्व्वं देवि विक्रीय कर्त्तव्यो धान्यसञ्चयः । तेन धान्येन लोकोऽयं निस्तरिष्यति दुर्दिनम् । पार्थिवांमोषकादीनाः कालयुक्ते प्रपीडिताः ॥ ५२ तोयपूर्णाः स्मृता मेघा बहुशस्या च मेदिनी । निष्ठुराः प्रार्थिवा देवि सिद्धार्थे च वरानने ॥ ५३ अल्पतोया घनाश्चैव कीटकाः प्रबलाः स्मृताः । विरुद्धाः प्रार्थिवा देवि रौद्रे संवत्सरे प्रिये ॥ ५४ दुर्भिक्षं मध्यमं प्रोक्तं व्यवहारो न वचते । भवेद्वै मध्यमा वृष्टिर्दुर्म्मतौ समुपस्थिते ॥ ५५ ॥ दुर्भिक्षं जायते लोकाः सर्व्वे द्रविणवर्ज्जिताः । प्राणिनां जायतेऽहर्षो दुन्दुभौ बरवर्णिनि ॥ ५६ ॥ महिषीगोहिरण्यादिताम्रकांस्याद्यशेषतः । तत् सर्वं देवि विक्रीय कर्त्तव्यो धान्यसञ्चयः ॥

रक्ते संवत्सरे देवि क्रूरबुद्धिर्नराधिपः । मानवाः क्रूरचेष्टाश्च सग्रामे रुधिरंभवेत् ॥ ५७ ॥ दुर्भिक्षं मरणं घोरं धान्यौषधिप्रपीडनम् । पापरोगो भवेद्देवि रक्ताख्येऽमरवन्दिनि ॥ ५८ ॥ रोगो मरणदुर्भिक्षं विरोधो बहुसङ्कुलम् । क्रोधे तु विषमं सर्व्वं समाख्यातं हरप्रिये ॥ ५९ मेदिनी लभते देवि सर्व्वभूतं चराचरम् । देशभङ्गश्च दुर्भिक्षं क्षये संक्षीयते प्रजा ॥ सौराष्ट्रे मालवे देशे दक्षिणे कोङ्कणे तथा । दर्भिक्षं जायते घोरं क्षये संवत्सरे प्रिये ॥ कौमुदीनर्म्मदाद्याश्च यमुनानर्म्मदातटम् । विन्ध्यायां सैन्धवञ्चापि विनश्यति न संशयः ॥ सिंहलं मध्यदेशञ्च कालञ्जरं तथैव च । क्षये क्षयन्ति सर्व्वाणि नान्यथा वरवर्णिनि ॥” ६० इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ षष्टिहायनः, पुं, (षष्टिर्हायना आयुःकालो यस्य ।) गजः । धान्यविशेषः । इति मेदिनी राज- निर्घण्टश्च ॥ षष्टिसख्यकवत्सरः । तत्संख्यवयो- युते, त्रि, ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५४ । ४४ । “वभञ्जतुस्तदा वृक्षाँल्लताश्चाकर्षतुस्तदा । मत्ताविव च संरब्धौ वारुणौ षष्ठिहायनौ ॥”) षष्ठः, त्रि, (षष् + तस्य पूरणे डट् । ५ । २ । ४८ । डट् । षट्कतिकतिपयचतुरां थुक् । ५ । २ । ५१ । इति थुक् ।) षण्मां पूरणः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १७ । ७८ । “पञ्चमं लोकपालानामूचुः साधर्म्मयोगतः । भूतानां महतां षष्ठमष्टमं कुलभूभृताम् ॥”) षष्ठकः, त्रि, षष्ठः । षष्ठशब्दात् स्वार्थे कन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (षष्ठो भागः । “मानपश्वङ्गयोः कन्- लुकौ च ।” ५ । ३ । ५१ । इति कन् । “षष्ठको भागो मानञ्चद्भवति ।” इति काशिका ॥) षष्ठालुकालकं, क्ली, द्वित्र्यहानन्तरभुक्तम् । यथा “द्व्यन्तरे त्र्यन्तरे भुक्तमाहुः षष्ठालुकालकम् ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ षष्ठिका, स्त्री, (षष्ठी + स्वार्थे कन् ।) यथा । चामुण्डत्यत्र षष्ठिकेत्यूह्यम् । इति दुर्गोत्सवीय- बलिदानप्रकरणे तिथ्यादितत्त्वम् ॥ षष्ठी, स्त्री, (षष्ठ + ङीप् ।) कात्यायनी । इति मेदिनी ॥ षोडशमातृकान्तर्गतमातृकाविशेषः । सा प्रकृतेः षष्ठीकला स्कन्दभार्य्या च । तस्याः स्वरूपादिर्यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा या देवसेना च नारद ! । मातृकासु पूज्यतमा सा च षष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ शिशूनां प्रतिविश्वेषु प्रतिपालनकारिणी । तपस्विनी विष्णुभक्ता कार्त्तिकेयस्य कामिनी ॥ षष्ठांशरूपा प्रकृतेस्तेन षष्ठी प्रकीर्त्तिता । पुत्त्रपौत्त्रप्रदात्री च धात्री त्रिजगतां सती ॥ सुन्दरी युवती रम्या सन्ततं भर्त्तुरन्तिके । स्थाने शिशूनां परमा वृद्धरूपा च योगिनी ॥ पूजा द्वादशमासेषु यस्या विश्वेषु सन्ततम् । पूजा च सूतिकागारे परा षष्ठदिने शिशोः । एकविंशतिमे चैव पूजा कल्याणहेतुकी ।

शश्वन्नियमिता चैषा नित्या काम्याहुतिः परा ॥ मातृरूपा दयारूपा शश्वद्रक्षणरूपिणी । जले स्थले चान्तरीक्षे शिशूनां स्वप्नगोचरे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । श्रीनारायण उवाच । “षष्ठांशा प्रकृतेर्या च सा तु षष्ठी प्रकीर्त्तिता । तस्याः पूजाविधौ ब्रह्मन् इतिहासमिमं शृणु ॥ राजा प्रियव्रतश्चासीत् स्वायम्भुवमनोः सुतः । योगीन्द्रो न वहेद्भार्य्यां तपस्यासु रतः सदा ॥ ब्रह्माज्ञया च यत्रेन कृतदारो बभूव सः । सुचिरं कृतदारश्च न लेभे तनयं ततः ॥ पुत्त्रेष्टियज्ञं तञ्चापि कारयामास कश्यपः । मानिन्यै तस्य कान्तायै मुनिर्यज्ञचरुं ददौ ॥ भुक्त्वा चरुञ्च तस्याश्च सद्यो गर्भो बभूव ह । दधार तञ्च सा देवी दैवं द्वादशवत्सरम् ॥ ततः सुषाव सा ब्रह्मन् कुमारं कनकप्रभम् । सर्व्वावयवसम्पन्नं मृतमुत्तानलोचनम् ॥ श्मशानञ्च ययौ राजा गृहीत्वा बालकं मुने । एतस्मिन्नन्तरे तत्र विमानञ्च ददर्श ह ॥ ददर्श तत्र देवीञ्च कमनीयां मनोहराम् । दृष्ट्वा तां पुरतो राजा तुष्टाव परमादरम् ॥ पप्रच्छ राजा तां दृष्ट्वा ग्रीष्मसूर्य्यसमप्रभाम् । तेजसा ज्वलितां कान्तां शान्तां स्कन्दस्य नारद ॥ प्रियव्रत उवाच । का त्वं सुशोभने कस्य कान्ते कान्तासि सुव्रते । कस्य कन्या वरारोहा धन्या मान्या च योषि- ताम् ॥ देवसेनोवाच । ब्रह्मणो मानसी कन्या देवसेनाहमीश्वरी । दृष्ट्वा मां मनसा धाता ददौ स्कन्दाय भूमिप ॥ मातृकासु च विख्याता स्कन्दभार्य्या च सुव्रता बिश्वे षष्ठीति विख्याता षष्ठाशा प्रकृतेर्यतः ॥ इत्येवमुक्त्वा सा देवी गृहीत्वा बालकं मुने । महाज्ञानेन तपसा जीवयामास लीलया ॥ गृहीत्वा बालकं देवी गगनं गन्तुमुद्यता । पुनस्तुष्टाव तां राजा शुष्ककण्ठौष्ठतालुकः ॥ नृपस्तोत्रेण सा देवी परितुष्टा बभूव ह । उवाच तं नृपं ब्रह्मन् ! वेदोक्तं कर्म्मनिर्म्मितम् ॥ देवसेनोवाच । त्रिषु लोकेषु राजा त्वं स्वायम्भुवमनोः सुतः । मम पूजाञ्च सर्व्वत्र कारयित्वा स्वयं कुरु ॥ तदा दास्यामि पुत्त्रन्ते कुलपद्ममनोहरम् । इत्येवमुक्त्वा सा देवी तस्मै तद्बालकं ददौ ॥ राजा चकार स्वीकारं तत्पूजार्थञ्च सुव्रतः । जगाम देवी स्वर्गञ्च दत्त्वा तस्मै शुभं वरम् ॥ आजगाम महाराजः स्वगृहं हृष्टमानसः । देवीं तां पूजयामास ब्राह्मणेभ्यो धनं ददौ ॥ राजा च प्रतिमासेषु शुक्लषष्ठ्यां महोत्सवम् । षष्ठ्या देव्याश्च यत्नेन कारयामास सर्व्वतः ॥ बालानां सूतिकागारे षष्ठाहे यत्नपूर्व्वकम् । तापूजां कारयामास चैकविंशतिवासरे ॥

पृष्ठ ५/१९३

बालानां शुभकार्य्ये च शुभान्नप्राशने तथा । सर्व्वत्र वर्द्धयामास स्वयमेव चकार ह ॥ ध्यानं पूजाविधानञ्च स्तीत्रं मत्तो निशामय । यत् श्रुतं धर्म्मवक्त्रेण कौथुमोक्तञ्च सुव्रत ॥ शालग्रामे घटे वाथ वटमूलेऽथवा मुने । भित्तौ पुत्तलिकां कृत्वा पूजयेद्वा विचक्षणः ॥ षष्ठांशां प्रकृतेः शुद्धां सुप्रतिष्ठाञ्च सुप्रभाम् । सुपुत्त्रदाञ्च शुभदां दयारूपां जगत्प्रसूम् ॥ श्वेतचम्पकवर्णाभां रत्नभूषणभूषिताम् । पवित्ररूपां परमां देवसेनामहं भजे ॥ इति ध्यात्वा स्वशिरसि पुष्पं दत्त्वा विचक्षणः पुनर्ध्यात्वा च मूलेन पूजयेत् सुव्रतां सतीम् ॥ पाद्यार्घ्याचमनीयैश्च गन्धधूपप्रदीपकैः । नैवेद्यैर्विविधैश्चापि फलेन शोभनेन च ॥ मूलेनौँ ह्रीँ षष्ठीदेव्यै स्वाहेति विधिपूर्व्वकम् अष्टाक्षरं महामन्त्रं यथाशक्ति जपेन्नरः ॥ ततः स्तुत्वा च प्रणमेद्भक्तियुक्तः समाहितः । स्तोत्रञ्च सामवेदोक्तं वरपुत्त्रफलप्रदम् ॥ अष्टाक्षरं महामन्त्रं लक्षधा यो जपेन्मुने । स पुत्त्रं लभते नूनमित्याह कमलोद्भवः ॥ * ॥ स्तोत्रं शृणु मुनिश्रेष्ठ सर्व्वकामशुभावहम् । आज्ञाप्रदञ्च सर्व्वेषां गूढं वेदेषु नारद ॥ प्रियव्रत उवाच । नमो देव्यै महादेव्यै सिद्ध्यै शान्त्यै नमो नमः शुभायै देवसेनायै षष्ठ्यै देव्यै नमो नमः ॥ वरदायै पुत्त्रदायै धनदायै नमो नमः । सुखदायै मोक्षदायै षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ शक्तिषष्ठांशरूपायै सिद्धायै च नमो नमः । मायायै सिद्धयोगिन्यै षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ सारायै सारदायै च पारायै सर्व्वकारिण्यै । बालाधिष्ठातृदेव्यै च षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ कल्याणदायै कल्याण्यै फलदायै च कर्म्मणाम् । प्रत्यक्षायै च भक्तानां षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ पूज्यायै स्कन्दकान्तायै सर्व्वेषां सर्व्वकर्म्मसु । देवरक्षणकारिण्यै षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ शुद्धसत्त्वस्वरूपायै वन्दितायै नृणां सदा । हिंसाक्रोधवर्ज्जितायै षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ धनं देहि प्रियां देहि पुत्त्रं देति सुरेश्वरि । धर्म्मं देहि यशो देहि षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ देहि भूमिं प्रजां देहि विद्यां देहि सुपूजिते । कल्याणञ्च जयं देहि षष्ठीदेव्यै नमो नमः ॥ इति देवीञ्च संस्तूय लेभे पुत्त्रं प्रियव्रतः । यशस्विनञ्च राजेन्द्रं षष्ठीदेवीप्रसादतः ॥ षष्ठीस्तोत्रमिदं ब्रह्मन् यः शृणोति च वत्सरम् । अपुत्त्रो लभते पुत्त्रं वरं सुचिरजीविनम् ॥ वर्षमेकञ्च या भक्ता संस्तुत्येदं शृणोति च । सर्व्वपापविनिर्म्मुक्त्या महाबन्ध्या प्रसूयते ॥ वीरं पुत्त्रञ्च गुणिनं विद्यावन्तं यशस्विनम् । शुचिं चिरायुष्मन्तमेव षष्ठीदेवीपसादतः ॥ काकबन्ध्या च या नारी मृतापत्या च या भवेत् वर्षं श्रुत्वा लभेत् पुत्त्रं षष्ठीदेवीप्रसादतः ॥ रोगयुक्ते च बाले च पिता माता शृणोति चेत्

मासञ्च मुच्यते बालः षष्ठीदेवीप्रसादतः ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४० अध्यायः ॥ * ॥ चन्द्रस्य षष्ठकलाक्रियारूपतिथिविशेषः । स तु शुक्लकृष्णपक्षभेदेन द्विविधः । तत्र चन्द्रस्य वृद्ध्यनुकूलषष्ठकलाक्रियारूपः शुक्लपक्षीयः । तस्य ह्रासानुकूलषष्ठकलाक्रियारूपः कृष्णपक्षीयः । * ॥ वैशाखादिषु तस्या विशेषनामानि यथा, -- “प्रसूत्या द्वादशे मासि सम्पूज्यापत्यवृद्धये । सुते जाते तथा षष्ठ्यां षष्ठी द्वादशरूपिणी ॥ वैशाखे चान्दनी षष्ठी ज्यैष्ठे चारण्यसंज्ञिता । आषाढे कार्द्दमी ज्ञेया श्रावणे लुण्ठनी तथा ॥ भाद्रे चपेटी विख्याता दुर्गाख्याश्वयुजे तथा । नाड्याख्या कार्त्तिके मासि मार्गे मूलकरूपिणी पौषे मास्यन्नरूपा च शीतला तपसि स्मृता । गोरूपिणी फाल्गुने च चेत्रेऽशोका प्रकीर्त्तिता ॥” इति स्कन्दपुराणम् ॥ तत्कृत्यादि यथा, -- अथ षष्ठी सा सप्तमीयुता ग्राह्या युग्मात् । राजमार्त्तण्डे । “ज्यैष्ठे मासि सिते पक्षे षष्ठी चारण्यसंज्ञिता व्यजनैककरास्तस्यामटन्ति विपिने स्त्रियः ॥ तां विन्ध्यवासिनीं स्कन्दषष्ठीमाराधयन्ति च । कन्दमूलफलाहारा लभन्ते सन्ततिं शुभाम् ॥” कन्दं सूरणादि । मूलं तदितरत् । भविष्ये । “येयं मार्गशिरे मासि षष्ठी भरतसत्तम । पुण्या पापहरा धन्या शिवा शान्तागुहप्रिया ॥” देवीपुराणे चैत्रमधिकृत्य । “षष्ठ्यां स्कन्दस्य कर्त्तव्या पूजा सर्व्वोपचारिका तहैव सुखसौभाग्यमन्ते विष्णुपुरं व्रजेत् ॥” इयमेव स्कन्दषष्ठी पञ्चमीयुतैवोपोष्या । “कृष्णाष्टमी स्कन्दषष्ठी शिवरात्रिचतुर्दशी । एताः पूर्व्वयुताः कार्य्यास्तिथ्यन्ते पारणं भवेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तवचनात् ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “अष्टमीञ्च तथा षष्ठीं नवमीञ्च चतुर्दशीम् । शिरोऽभ्यङ्गं न कुर्व्वीत पर्व्वसन्धौ तथैव च ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ सा च कार्त्तिकेयाभिषेकतिथिः । यथा, -- “स्वयं स्कन्दो महादेवः सर्व्वपापप्रणाशनः । तस्य षष्ठीं तिथिं प्रादादभिषेके पितामहः ॥ अस्यां फलाशनो यस्तु यजेन्नियतमानसः । अपुत्त्रोऽपि लभेत् पुत्त्रान् अधनोऽपि लभेत् धनम् यं यमिच्छेत मनसा तं तं लभति मानवः ॥ यश्चैतत् पठति स्तोत्रं कार्त्तिकेयस्य मानवः । तस्य गेहे कुमाराणां क्षेमारोग्यं भवेद्ध्रुवम् ॥” इति वाराहे स्कन्दोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “विद्वान् वरिष्ठश्चतुरः सुकीर्त्तिः प्रलम्बबाहुर्व्रणकीर्णगात्रः । सत्यप्रतिष्ठो धनपुत्त्रयुक्तः षष्ठीप्रसूतो मनुजश्चिरायुः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥

तत्र यात्राकरणदोषो यथा, -- “पञ्चम्यामीप्सितार्थः स्यात् षष्ठ्यां व्याधियुतो भवेत् । सप्तम्यामर्थलाभः स्यादष्टम्यामस्त्रपीडनम् । षष्ठ्यष्टमीद्वादशीषु न गच्छेत्त्रिदिनस्पृशि ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ षस, लु र स्वापे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-अक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । लु, सस्ति । र, वैदिकः । स्वापः शयनम् । इति दुर्गादासः ॥ षस्ज, सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) दन्त्यसोपधः । क्विपि संयोगादि- लोपे सक् । सज्जति । वचोऽपि परुषाक्षरं न च पदेषु संसज्जते । इति शाकुन्तले गणकृता- नित्यत्वात् । इति दुर्गादासः ॥ षस्त, इ लु र स्वप्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- पर०-अक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः दन्त्यसोपधः । इ, संस्त्यते । नमध्यपाठेऽपि नस्योपधत्वाभावादेत लोपाभावे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । लु, संस्ति । र, वैदिकः । इति दुर्गादासः ॥ षह, ज ङ शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) इहापि शक्तिः क्षमा । ज, साहः सहः । ङ, अन्यायं सहते नासौ । इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ षह, य कि शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा० चुरा०-भ्वा०-च-पर०-सक०-सेट् ।) शक्तिरिह दैवादिकस्य शकधातो रूपंतेन क्षमा इत्यर्थः । य, सह्यति दुःखं लोकः सहत इत्यर्थः । कि, साहयति । स एवायं नागः सहति कलभेभ्यः परिभवम् । इति दुर्गादासः ॥ षहसानुः, पुं, क्षमावान् । यज्ञः । मयूरः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ षाट्, व्य, सम्बोधनम् । इति केचित् ॥ षाडवः, पुं, गानम् । रसः । इति मेदिनी ॥ रागस्य जातिविशेषः । स च षट्स्वरमिलितराग- रागिण्यौ । यथा, -- “औडवः पञ्चभिः प्रोक्तः स्वरैः षड्भिस्तु षाडवः ॥ सम्पूर्णः सप्तभिर्ज्ञेय एवं रागस्त्रिधा मतः ॥” इति सङ्गीतदर्पणम् ॥ षाड्गुण्यं, क्ली, (षड्गुणा एव । “चातुर्वर्ण्या- दीनां स्वार्थे ।” ५ । १ । १२४ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या ष्यञ् ।) राज्ञां राज्यरक्षणे उपायाः षट् । यथा । सन्धानासनं सन्धिं कृत्वा अव स्थानम् १ । यात्रासन्धानं युद्धार्थयानम् २ । विगृह्यासनं वैरं कृत्वावस्थानम् ३ । यात्रां संपरिगृह्यासनं शत्रोर्भयप्रदर्शनार्थं यानं प्रदर्श्य स्वस्थाने अवस्थानम् ४ । द्वैधीभावः उभयत्र सन्धीकरणम् ५ । अन्येषां संश्रयः दुर्गादेर्म्महा- राजस्य वा आश्रयः ६ । इति महाभारते राजधर्म्मः ॥ (यथा, माघे । २ । ९३ । “षाड्गुण्यमुपयुञ्जीत शक्त्यपेक्षं रसायनम् । भवन्त्यस्यैवमङ्गानि स्थास्नूनि बलवन्ति च ॥”)

पृष्ठ ५/१९४

षाण्मातुरः, पुं, (षण्णां मातॄणामपत्यमिति । “मातुरुत्संख्यासंभद्रपूर्व्वायाः ।” ४ । १ । ११५ । इति अण् । उकारश्चान्तादेशः ।) कार्त्तिकेयः । इत्यमरः ॥ षात्वणत्विकः, त्रि, षत्वणत्वविधायकशास्त्रव्या- ख्यानम् । तत्र भवः । यथा । षत्वणत्वयोर्विधा- यकं शास्त्रं षात्वणत्वं तस्य व्याख्यानान्तत्र भवो वा षात्वणत्विकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ षाध, ओ न य सिद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०-दिवा० च-पर०-अक०-अनिट् ।) औ, शिषात्सति । न, साध्नोति । य, साध्यति । सिद्धिर्निष्पत्तिः । इति दुर्गादासः ॥ षान्त्व, क सामयोगे । इतिकविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा० पर०-सक०-सेट् ।) क, सान्त्वयति शोकार्त्तं दयालुः । सिषान्त्वयिषति । इति दुर्गादासः ॥ षाष्ठः, त्रि, षष्ठः । षष्ठशब्दात् स्वार्थे ष्ण (अण्) प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (पुं, षष्ठो भागः । “षष्ठाष्ट- माभ्यां ञ च ।” ५ । ३ । ५० । इति ञः । इति सिद्धान्त्रकौमुदी ॥) षि, ग ञ न बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- स्वा०-च-उभ०-सक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । ग ञ, सिनाति सिनीते । न, सिनोति सिनुते । ईति दुर्गादासः ॥ षिच, प श ञ औ क्षरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-अनिट् ।) प श ञ, सिञ्चति सिञ्चते । औ, सेक्ता । सिषिचुरवनि- मम्बुवहाः । इति भारविः । इति दुर्गादासः ॥ षिट, अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) मूर्द्ध्वन्यादिः । सेटति खलं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ षिङ्गः, पुं, (षिट् अनादरे + बाहुलकात् अतो- ऽपि गन् सत्वाभावश्च । इत्यणादिटीकायां उज्ज्वलः । १ । १२३ ।) कापुकः । लोच्चा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । विदग्धः २ नागरः ३ भविलः ४ छिदुरः ५ विटः ६ व्यलीकः ७ षट्- प्रज्ञः ८ कामकेलिः ९ विदूषकः १० । इति भूरिप्रयोगः ॥ पीठकेलिः ११ पीठमर्द्दः १२ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पल्लविकः १३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । ५ । ३४ । “पन्थानमाशु विजहीहि पुरः स्तनौ ते पश्यन् प्रतिद्विरदकुम्भविशङ्किचेताः । स्तम्बेरमः परिणिनं सुरसावुपैति षिड्गैरगद्यत ससम्भ्रममेव काचित् ॥”) षिध, गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) सेधति । निष्ठायां सिधितः । इति दुर्गादासः ॥ षिध, उ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् । क्वा वेट् ।) सेधति । उ, मेधित्वा सिद्ध्वा । क्वावेट्त्वान्नेम् ङीश्वीति इमो निपेधे मिद्धः । इति दुर्गादासः ॥ षिध, उ य औ सिद्धौ । इति दुर्गादासः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-अनिट् । क्वावेट् ।) उ,

सेधित्वा सिद्ध्वा । य, सिध्यति । औ, असैत्- सीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । सिद्धिर्निष्पत्तिः । सिध्यति घटो निष्पन्नः स्यात् इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ षिध, ऊ शिवे । शास्त्रे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-शिवे अक०-अनुशासने सक०- वेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । ऊ, असेधीत् असैत्- सीत् । शिवं मङ्गलम् । तदाकर्म्मकः । सिद्ध्वो वर्णसमाम्नाय इति कातन्त्रस्याद्यसूत्रम् । शास्त्र- मनुशासनम् । सेधति शिष्यं गुरुः । इति दुर्गा- दासः ॥ षिन्भ, उ हिंसने । दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-दीप्तौ अक०-सेट् । क्वावेट् उ, सिम्भित्वा सिब्ध्वा । इति दुर्गादासः ॥ षिल, श उञ्छे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा० पर०-सक०-सेट् ।) उञ्छ उद्धृतशस्यशेषापह- रणम् । श, सिलति धान्यं दीनः । सेलिता । इति दुर्गादासः ॥ षिव, य उ तन्तुततौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् । क्वावेट् ।) तन्तु- ततिस्तन्तुभिर्ग्रन्थनम् । य, सीव्यति वस्त्रं सौचिकः । उ, सेवित्वा स्यूत्वा । इति दुर्गा- दासः ॥ षु, गतौ । ऐश्वर्य्यप्रसवयोश्च । इति कविकल्पद्रुमः (भ्वा०-पर०-सक०-अनिट् ।) सवति । इति दुर्गादासः ॥ षु, ञ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ० सक०-अनिट् ।) ञ, सुषाव सुषुवे । इति दुर्गादासः ॥ षु, न ञ सन्धाक्लेदपीडमन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०-उभ०-सक०-अक० च-अनिट् ।) मूर्द्ध- न्यादिः । न ञ, सुनोति सुनुते । सन्धा सन्धा- नम् । क्लेद इह स्नानं मङ्गलस्नानं वा । तथाच षु ञ अभिषवे । इति प्राञ्चः । अभिषवः पीडनं मन्थनं वेति त्रिलोचनादयः । स्नानञ्चेति दुर्गः । सन्धानं मङ्गलस्नानं वेति धातुप्रदीपः । इति दुर्गादासः ॥ षु, ल ऐश्वर्य्यप्रसवयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०-अक०-सक० चसेट् ।) ल, सौति । इति दुर्गादासः ॥ षुः, पुं, गर्भविमोचनम् । इत्येकाक्षरकोषः ॥ षुट्ट, क तौच्छ्ये । अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी टद्व- यान्तः । क, सुट्ठयति । दन्त्यादिरयमिति भीमः । तौच्छ्यमल्पीभावः । इति दुर्गा- दासः ॥ षुन्भ, दीपनहिंसयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-दीपने अक०-हिंसायां सक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । पञ्चमस्वरी । सुम्भति सुषुम्भ । इति दुर्गादासः ॥ षुर, श भेश्ययोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । श, सुरति

सोरिता सुषोर । भा दीप्तिः । ऐश्यमैश्वर्य्यम् । इति दुर्गादासः ॥ षुह, ल य तृपि । शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) शक्तिः क्षमा । ऌ, असुहत् । य, सुह्यति दुःखं मुनिः सहत इत्यर्थः । सुषोह । इति दुर्गादासः ॥ ष, ङ ल सूतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा० आत्म०-सक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । ङल, सूते । इति दुर्गादासः ॥ षू, य ङ औ सूतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा० आत्म०-सक० अनिट् ।) य ङ, सूयते । ओ, सूनः । सूतिर्गर्भविमोचनम् । सूते पुत्त्रं नारी । अन्यत्रापि धर्म्मोऽर्थं प्रसूयते । इति दुर्गादासः ॥ षू, श क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर० सक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । श, सुवति । इति दुर्गादासः ॥ षूः, स्त्रो, गर्भविमोचनम् । इति कश्चिदेकाक्षर- कोषः ॥ षूद, क्षणने । इति प्राञ्चः । (भ्वा०-पर०-सक० सेट् ।) क्षणनमवदारणं हिंसोपलक्षणमिति रमानाथेन व्याख्यातम् । इति दुर्गादासः ॥ षूद, क आश्रुतिहत्योः । निरासे । इति कविकल्प द्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) आश्रुति- रङ्गीकारः । क, सूदयति धनं विप्राय दातुं दाता । रमानाथस्तु आस्रवण इति दन्त्यसकारं पठित्वा सूदयति मदिरा भाण्डात् क्षरति इत्यर्थ इत्याह । इति दुर्गादासः । षूद, ङ निरासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी । ङ, सूदते । निरासो निःक्षेपः । इति दुर्गादासः ॥ षूर, ङ य ई स्तम्भे । हिंसे इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-स्तम्भे अक०-हिंसे सक०- सेट् । निष्ठायां अनिट् ।) ङ य, सूर्य्यते । ई, सूर्णः । कैश्चिदयं न मन्यते । स्तम्भो जडी- भावः । इति दुर्गादासः ॥ षूर्क्ष, नादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रेफयुक्तः । षष्ठस्वरी । सूर्क्षति दुष्टं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ षूर्क्ष्य, ईर्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) सूर्क्ष्यति सुषूर्क्ष्य । षद्वयान्तो- ऽयमित्येके । इति दुर्गादासः ॥ षूष, प्रसवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी मूर्द्धन्यादिः । सूषति । इति दुर्गादासः ॥ षेक, ऋ ङ सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० आत्म०-सक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । अस्य षोपदेशविधौ वर्ज्जनेऽपीह पाठः कस्यचिदनु- रोधात् । ऋ, असिषेकत् । ङ, षेकते । इति दुर्गादासः ॥ षेल, ऋ चालगत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०-सक०-सेट् ।) मूर्द्ध्वन्यादिः । ऋ, असि- षेलत् । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/१९५

षेव, ऋ ञ ङ सेवने । इतिकविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० उभ०-आत्म०-च-सक-सेट् ।) ऋ, असि- षेवत् । ञ, सेवति सेवते । ङ, सेवते । सेवन- माराधनमुपभोग आश्रयणञ्च । विष्णुं सेवते सुस्वं सेवते तीर्थं सेवते साधुः । अन्ये त्वस्मात् परस्मैपदममन्यमानाः नीचं समृद्धमपि सेवति नीच एव । स्वाधीने विभवेऽप्यहो नरपतिं सेवन्ति किं मानिन इत्यादौ गणकृतानित्यत्व- माहुः । इति दुर्गादासः ॥ षै, क्षये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । सायति । इति दुर्गादासः ॥ षो, य नाशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । नाश इह नष्टीकरणम् । य, स्यति यमो जन्तून् । इति दुर्गादासः ॥ षोडन्, [त्] पुं, (षट् दन्ता अस्य । “पृषोदरा- दीनि यथोपदिष्टम् ।” ६ । ३ । १०९ । इति षष उत्वं दतृदशधासूत्तरपदादेष्टुत्वञ्च ।) षड्- दन्तयुक्तवृषः । इति हेमचन्द्रः ॥ षोडश, [न्] त्रि, (षट् च दश च । “पृषोदरा- दीनि यथोपदिष्टम् ।” ६ । ३ । १०९ । इति साधुः ।) संख्याविशेषः । षडधिका दश । षोल इति भाषा । तद्वाचकौ इन्दुकलामातृका- शब्दौ । इति कविकल्पलता ॥ नित्यबहुवचना- न्तोऽयम् ॥ (यथा, मनुः । ११ । २४९ । “सव्याहृतिप्रणवकाः प्राणायामास्तु षोडश । अपि भ्रूणहनं मासात् पुनन्त्यहरहःकृताः ॥”) षोडशः, त्रि, षोडशानां पूरणः । षोडशन्शब्दात् उट्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौसुदी । (यथा, भागवते । २ । ९ । ६ । “स्पर्शेषु यत् षौडशमेकविंशं निष्कञ्चनानां नृप यद्धनं विदुः ॥”) षोडशकलाः, स्त्री, (षोडशसंख्यान्विताः कलाः ।) चन्द्रमण्डलस्य षडधिकदशभागाः । तासां नामानि यथा । ततश्चन्द्रस्य अमृतादिषोडश- कलाः पूर्व्ववत् प्राणप्रतिष्ठां कृत्वा पूजयेत् । अं अमृतायै नमः १ । आं मानदायै २ । इं पूषाये ३ । ईं तुष्ट्यै ४ । उं पुष्ट्यै ५ । ऊं रत्यै ६ । ऋं धृत्यै ७ । ॠं शशिन्यै ८ । ऌं चन्द्रिकायै ९ । ॡं कान्त्यै । १० एं ज्योत्- स्नायै ११ । ऐं श्रियै १२ । ओं प्रीत्यै १३ । औं अङ्गदायै १४ । अं पूर्णाय २५ । अः पूर्णा- मृतायै १६ । नमः सर्व्वत्र । शक्तश्चेत् प्रत्येक- मावाह्य गन्धादिभिः पूजयेत् । इति तन्त्रसारः ॥ षोडशदानं, क्ली, (षोडशप्रकारं दानम् ।) श्राद्धादौ षोडशप्रकारदेयद्रव्यम् । तत्क्रममाहुः साम्प्रदायिकाः । “भूभ्यामनं जलं वस्त्रं प्रदीपोऽन्नं ततः परम् । ताम्बलच्छत्रगन्धाश्च माल्यं फलमतः परम् ॥ शय्या च पादुका गावः काञ्चनं रजतं तथा । दानमेतत् षोडशकं प्रेतमुद्दिश्य दीयते ॥”

तत् षोडशषोडशकैरेको दानसागरो भवति ॥ तत्र भूमेः पूजायां दानवाक्ये च प्रियदत्तेति विशेषणम् । भूमेर्द्देवता विष्णुः षष्ठिवर्षसह- स्रावच्छिन्नस्वर्गवासः फलम् । प्रतिग्रहे तद्भूमेः प्रदक्षिणीकरणम् । तद्भूमेरसन्निधाने तामुद्दिश्य प्रदक्षिणम् ॥ १ ॥ आसनस्य उत्तानाङ्गिरसो देवता राज्यस्थानानुत्तमस्वर्गप्राप्तिः फलम् । तत्र विशेषानुपदेशात् करमध्यात्माग्नेयेन तीर्थेन प्रतिग्रहः । एवमन्यत्रापि आग्नेयं कर- तलम् ॥ २ ॥ जलस्य वरुणो देवता तृप्तिप्राप्तिः फलम् ॥ ३ ॥ वस्त्रस्य बृहस्पतिर्द्देवता चन्द्र- सालोक्यप्राप्तिः फलम् । प्रतिग्रहे दशान्तग्रहण- परिधाने ॥ ४ ॥ दीपस्य अग्निर्द्देवता उत्तमचक्षुः प्राप्तिः फलम् ॥ ५ ॥ अन्नस्य प्रजापतिर्देवता अक्षयसुखप्राप्तिः फलम् । प्रतिग्रहे मुष्टिग्रह- णम् ॥ ६ ॥ ताम्बूलस्य वनस्पतिर्देवता मेधा- वित्वसुभगत्वप्राज्ञत्वदर्शनीयत्वप्राप्तिः फलम् ॥ ७ ॥ छत्रस्य उत्तानाङ्गिरसो देवता सर्व्वव्याधिविनि- र्मुक्तत्वश्रीमत्त्वबहुपुत्त्रत्वप्राप्तिः फलम् । प्रति- ग्रहे दण्डधारणम् ॥ ८ ॥ गन्धस्य गन्धर्व्वो देवता ब्रह्मपदप्रयाणं फलम् ॥ ९ ॥ माल्यस्य वनस्पति र्देवता अत्यन्तसुखित्वभवनं फलम् ॥ १० फलस्य- वनस्पतिर्देवता मुदा युक्तत्वं फलम् ॥ ११ ॥ शय्यायाः उत्तानाङ्गिरसो देवता अत्यन्तसुखित्व भवनं फलम् । प्रतिग्रहे आरोहणम् ॥ १२ ॥ पादुकायुगलस्य उत्तानाङ्गिरसो देवता सर्व्व- लोकसुखगमनं फलम् । प्रतिग्रहे आरोह- णम् ॥ १३ ॥ धेनो रुद्रो देवता सूर्य्यलोकप्राप्तिः फलम् । तत्र धेनुं प्राङ्मुखीमात्मसमीप- मानीय । “ॐ या लक्ष्मीः सर्व्वभूतानां या च देवेष्वव- स्थिता । धेनुरूपेण सा देवी मम शान्तिं प्रयच्छतु ॥ ॐ देवस्था या च रुद्राणी शङ्करस्य च या प्रिया । धेनुरूपेण सा देवी मम शान्तिं प्रयच्छतु ॥ ॐ विष्णोर्वक्षसि या लक्ष्मीर्या लक्ष्मीर्धनदस्य च । या लक्ष्मीः सर्व्वभूतानां सा धेनुर्वरदास्तु मे ॥ ॐ चतुर्मुखस्य या लक्ष्मीः स्वाहा चैव विभा- वसोः । चन्द्रार्कशक्रशक्तिर्या धेनुरूपास्तु सा श्रिये ॥ ॐ स्वधा त्वं पितृसंघानां स्वाहा यज्ञभूजां यतः । सर्व्वपापहरा धेनुस्तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ सर्व्वदेवमयीं देवीं सर्व्ववेदमयीन्तथा । सर्व्वलोकनिमित्ताय सर्व्वलोकमपि स्थिराम् । प्रयच्छामि महाभागामक्षयाय सुखाय च ॥” इत्युच्चार्य्य उत्सृजेत् । प्रतिग्रहे पुच्छधार- णम् ॥ १४ ॥ हिरण्यस्याग्निर्देवता दीर्घायुः- प्राप्तिः फलम् ॥ १५ ॥ रजतस्य चन्द्रमा देवता उत्तमरूपप्राप्तिः फलम् ॥ १६ ॥ इति शुद्धि-

तत्त्वम् ॥ * ॥ गयापद्धत्युक्तषोडशदादनं यथा, “स्वर्णं रौप्यं तथा ताम्रं कांस्यं गावो गजा हयाः । गृहं भूमिर्वृषो वस्त्रं शाय्या क्षेत्रमुपानहौ ॥ दास्यन्नं पितृयज्ञेषु दानं षोडशकं मतम् ॥” इति वायुपुराणे गयामाहात्म्यम् ॥ षोडशभूजा, स्त्री, (षोडश भूजा यस्याः ।) षोड- शहस्तयुक्ता दुर्गा । यथा, -- “यदा तु षोडशभुजां महामायां प्रपूजयेत् । दुर्गातन्त्रेण मन्त्रेण विशेषं तत्र वै शृणु ॥ कन्यायां कृष्णपक्षस्य एकादश्यामुपोषितः । द्वादष्यामेकभक्तन्तु नक्तं कुर्य्यात् परेऽहनि ॥ चतुर्द्दश्यां महामायां बोधयित्वा विधानतः । गीतवादित्रनिर्षोषैर्नानानैवेद्यवेदनैः ॥ अयाचितं बुधः कुर्य्यात् उपवासं परेऽहनि । एवमेव व्रतं कुर्य्यात् यावद्वै नवमी भवेत् ॥ ज्येष्ठायान्तु समभ्यर्च्च्य मूलेन प्रतिपूजयेत् । उत्तरेणार्च्चनं कृत्वा श्रवणान्ते विसर्ज्जयेत् ॥” इति कालिकापुराणे ५९ अध्यायः ॥ षोडशमातृकाः, स्त्री, (षोडशसंख्यकाः मातृकाः ।) षोडशसंख्यकदेवोविशेषः । यथा । गौर्य्यादि- षोडशमातृकाभ्यो नमः । इति दुर्गोत्सव- पद्धतिः ॥ तासां नामानि यथा, श्राद्धतत्त्वे । “गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः ॥ शान्तिः पुष्टिर्धृतिस्तुष्टिरात्मदेवतया सह । आदौ विनायकः पूज्यः अन्ते च कुलदेवता ॥” षोडशर्त्विक्क्रतुः, पुं, (षोडश ऋत्विजो यत्र । तादृशः क्रतुः ।) षोडशपुरोहितसाध्ययाग- विशेषः । स तु ज्योतिष्टोमयागः । द्वादशाह- साध्यसत्रयागश्च । यथा । ज्योतिष्टोमे द्वादश- शतगोदक्षिणाविभागः षोडशर्त्विजां तद्विकृती- भूते सत्रात्मके द्वादशाहसाध्ये शतेनार्द्धिनो दीक्षयन्तीत्यादिदर्शनेन निर्णीयते । तत्र विभारं मनुरप्याह । “सर्व्वेषामर्द्धिनो मुख्यास्तदर्द्धेनार्द्धिनोऽपरे । तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थाश्चैकपादिनः ॥” दक्षिणा गोशतविभागाय श्रौतकात्यायनोऽपि । अथ द्वादश द्वादश आद्येभ्यः षट् षट् द्वितीयेभ्य- श्चतस्रश्चतस्रस्तृतीयेभ्यस्तिस्रस्तिस्र इतरेभ्यः । इत्यत्र षोडशर्त्विजां चतुरश्चतुरः कृत्वा चत्वारो वर्गाः । इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ एषां ऋत्विजां नामानि यथा ब्रह्मा १ ब्राह्म- णाच्छंसी २ आग्निध्रः ३ पोता ४ । एते सार्व्व- वेदीयाः । होता ५ मैत्रावरुणः ६ अच्छावाक् ७ ग्रावस्तोता ८ । एते ऋग्वेदिनः । अधर्य्युः ९ प्रतिप्रस्थाता १० नेष्टा ११ उन्वेता १२ । एते याजुषाः । उद्गाता १३ प्रस्तोता १४ प्रतिहर्त्ता १५ सुब्रह्मण्यः १६ । एते सामगाः । इति महा- भारते मोक्षधर्म्मे १०५ अध्याये नीलकण्ठटीका षोडशाशुः, पुं, (षोडश अंशवो यस्य ।) शुक्रः । इति शब्दमाला ॥ षोडशकिरणयुक्ते, त्रि

पृष्ठ ५/१९६

षोडशाङ्गः, पुं, (षोडश द्रव्याणि अङ्गानि यस्य ।) षोडशप्रकारसुगन्धिद्रव्यमिश्रितधूपः । यथा, -- “गुग्गुलुं सरलं दारु पत्रं मलयसम्भवम् । ह्रीवेरमगुरुं कुष्ठं गुडं सर्ज्जरसं घनम् ॥ हरीतकीं नखीं लाक्षां जटामांसीञ्च शैलजम् । षोडशाङ्गं विदुर्धूपं दैवे पैत्र्ये च कर्म्मणि ॥” इति तन्त्रसारः ॥ षोडशावयवयुक्ते, त्रि ॥ षोडशाङ्घ्रिः, पुं, (षोडश अङ्घ्रयो यस्य ।) कर्कटः । इति हेमचन्द्रः ॥ षोडशचरणयुक्ते, त्रि ॥ षोडशारं, क्ली, (षोडश अराणि इव दलानि यस्य ।) षोडशदलपद्मम् । यथा, तन्त्रे । “आधारे लिङ्गनाभौ हृदयसरसिजे तालुमूले ललाटे द्वे पत्रे षोडशारे द्विदशदशदले द्वादशार्द्धे चतुष्के । वासान्ते वादिलान्ते ड-फ-क-ठ-सहिते कण्ट- देशे स्वरणां हक्षौ कोदण्डमध्ये सकलदलगतं वर्णरूपं नमामि ॥” जलाशयोत्सर्गीयवेदिकोपरिकर्त्तव्यचक्रम् । यथा, मत्स्यपुराणे । “रजसा मण्डलं कुर्य्यात् पञ्चवर्णेन तत्त्ववित् । षोडशारं भवेच्चक्रं पद्मगर्भं चतुर्म्मुखम् ॥ चतुरस्रन्तु परितो वृत्तं मध्ये गुणोत्तरम् । वेद्याश्चोपरि तत् कृत्वा ग्रहाल्लोकपतींस्तथा । विन्यसेन्मन्त्रतः सर्व्वान् प्रतिदिक्षु विचक्षणः ॥” इति जलाशयोत्सर्गतत्त्वम् ॥ षोडशार्च्चिः, [स्] पुं, (षोडश अर्च्चींषि यस्य ।) शुक्रग्रहः । इति भूरिप्रयोगः ॥ षोडशशिखा- युक्ते, त्रि ॥ षोडशावर्त्तः, पुं, (षोडश आवर्त्ता यस्य ।) शङ्खः । इति हेमचन्द्रः ॥ षोडशावर्त्तनयुक्ते, त्रि । षोडशिकाम्रं, क्ली, पलपरिमाणम् । इति वैद्यक- परिभाषा ॥ षोडशी, [न्] पुं, यज्ञपात्रविशेषः । यथा अति- रात्रे षोडशिनं गृह्णाति नातिरात्रे षोडशिनं गृह्णातीति । षोडशी ससोमकपात्रविशेषः । इति मलमासतत्त्वम् ॥ षोडशी, स्त्री, द्वादशमहाविद्यान्तर्गतविद्या- विशेषः । यथा, -- “काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमावती तथा ॥ वगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमलात्मिका । एता दश महाविद्याः सिद्धविद्याः प्रकीर्त्तिताः ॥” तत्र पारिभाषिकीं षाडशीमाह ज्ञानार्णवे । “चन्द्रान्तं वारुणान्तञ्च शक्रादिमहितं पृथक् । वामाक्षिबिन्दुनादाढ्यं विश्वमातृकलात्मकम् ॥ विद्यादौ योजयेद्देवि साक्षात् जाग्रत्स्वरूपिणी । विकुटाः सकला भेदाः पञ्चकूटा भवन्ति हि । वैष्णवी वसुकूटा स्यात् षट्कूटा शाङ्करी भवेत् ॥”

अस्यार्थः चन्द्रान्तं हकारः । वारुणान्तं शकारः । शक्रादी रेफः । वामाक्षि ईकारः । विद्यादौ पुर्व्वोक्तद्वादशविद्यादौ । “वेदादिमण्डिता देवि शिवशक्तिमयी सदा । तदा भेदास्तु सकलाः षट्कूटा परमेश्वरि । वैष्णवी नवकूटा स्यात् सप्तकूटा च शाङ्करी ॥” अस्यार्थः शिवशक्तिमयी पूर्व्वोक्ता बीजद्वय- वती । वेदादिः प्रणवः । मण्डिता आदौ भूषिता ॥ * ॥ अथ महाषोडशी । “आद्यवीजद्वयं भद्रे विपरीतक्रमेण हि । विलिख्य परमेशानि ततोऽन्यानि समुद्धरेत् ॥ अन्तर्म्मुखी वरारोहे कुमारी त्रिपुरेश्वरी । एभिस्तु पञ्चसंख्याकैर्बीजैः संपुटितां यजेत् ॥ षट्कूटां परमेशानि विद्येयं षोडशाक्षरी । त्रिकूटाः सफला भद्रे षोडशार्णा भवन्ति हि । वैष्णव्येकोनविंशार्णा शैवी सप्तदशाक्षरी ॥” अस्यार्थः । आद्यबीजद्वयं मायारमात्मकम् । विपरीतक्रमः आदौ रमा पश्चान्माया । अन्तर्मध्य स्थितं कामबीजं मुखे आदौ यस्याः कुमार्य्याः । एभिः पञ्चसंख्याकैर्बीजैः षट्कूटां सप्तकूटां नवकूटां वा संपुटितां संपुटवत् कृतां तेनांनुलोमविलोमतः संपुटितामित्यर्थः । योगिनीतन्त्रे । “श्रीबीजमायास्मरयोनिशक्ति- स्तारञ्च माया कमलाथ विद्या । शक्त्यादिबीजैश्च विलोमतोक्त्या श्रीषोडशीयञ्च शिवप्रदिष्टा ॥” तथा च रुद्रयामले । “श्रीर्म्माया मदनो वाणी परा तारं शिवप्रिया । हरिप्रिया त्रिकूटा सा परा वाणी मनोभवः । मातालक्ष्मीर्म्महाविद्या श्रीबीजं षोडशी परा ॥” अथ बीजावली षोडशी । रुद्रयामले । “श्रीबीजमाये संलिख्य तथैव च कुमारिकाम् । श्रीबीजमाये कामञ्च वाङ्माया कमला तथा ॥ परां कामञ्च वाग्बीजं माया श्रीबी जमेव च । बीजावली षोडशीयं सर्व्वतन्त्रेषु गोपिता ॥ राज्यं देयं शिरो देयं न देया षोडशाक्षरी ॥” * ॥ तन्त्रान्तरे । “आद्या कुण्डलिनी शक्तिः शक्तिराद्या ततः परा निवेशयेत्तयोर्म्मध्ये देवि गोविन्दवल्लभाम् ॥ ततस्तु मन्मथं बीजं श्रीबीजं तदनन्तरम् । हृल्लेखा रभयोर्वक्त्रे वेदवक्त्रं विनिःक्षिपेत् ॥ ततो लोपा न्यसेद्देवि त्रिकूटामथवा पराम् । आद्यानि पञ्चबीजानि पश्चाद्विन्यस्य सुन्दरि । षोडशीयं सुगोप्या हि स्नेहाद्देवि प्रकाशिता ॥ अस्या माहात्म्यमतुलं जिह्वाकोटिशतैरपि । वक्तुं न शक्यते देवि कि पुनः पञ्चभिर्मुखैः ॥ अपि प्रियतमं देयं सुतदारधनादिकम् । राज्यं देयं शिरो देयं न देया षोडशाक्षरी ॥” तन्त्रान्तरे । “सिन्दूररजसा वापि कुङ्कु मेन विलेपिते । लिखित्वा दर्शयेद्भूमौ न च कर्णे प्रकाशयेत् ॥

ततः स्वात्मविशुद्ध्यर्थं लक्षमेकं जपेद्गुरुः ॥” * ॥ बीजषोडशीमाह । सिद्धयामले । कामो माया रमा बाला त्रिकूटा स्त्री भगा- ङ्कुशौ । काली कामकला कूर्च्चं सर्व्वादौ प्रणवः प्रिये ॥ श्रीमहाषोडशीयञ्च या ख्याता भुवनत्रये । ज्ञानेन मृत्युहा विद्या सर्व्वाम्नायैर्नमस्कृता ॥ सप्तलक्षमहाविद्यास्तन्त्रादौ कथिताः प्रिये । सारात्सारतरा भूता या या विद्याः सुगोपिताः ॥ बहुना किमिहोक्तेन तासां सारा तु षोडशी । प्रकाशिता महादेवी या पृष्टा ते पुनः पुनः ॥” * शाक्तकामराजन्तु श्रीक्रमे । “मायाबीजं तथा झिण्टी कामं शक्रं वियत् क्रमात् । जातवेदो मृगाङ्केन लाञ्छितं परमेश्वरी ॥ एतद्वाग्भवकूटञ्च पूर्व्ववत् कामराजकम् । तथैव शक्तिबीजन्तु सुन्दर्य्येषा प्रकीर्त्तिता ॥” अत्रापि पूर्व्ववद्बीजसंयोगः । माया ईकारः । झिण्टी एकारः । पुनः शाक्तमाह । “एतद्भगं ततो माया ब्रह्मा शक्रो हरोऽग्निना वामनेत्रेण संयुक्तो नादबिन्दुविभूषितः । एतद्वाग्भवमुद्दिष्टं पूर्व्ववत् कामशक्तिकम् ॥” भग एकारः । अत्रापि पूर्व्ववद्बीजसंयोगः । अत्र विशेषः । “ब्रह्मबीजं यदा दद्यात् त्रिकूटेषु वरानने । प्रथमा सुन्दरी देवी द्वितीया ब्रह्मसुन्दरी ॥ शक्तिकूटे महेशानि अनन्तसुन्दरी मता । एषा तु सुन्दरी विद्या मतभेदेन दर्शिता ॥ त्रिकूटान्ते हंसवीजं बिन्दुसर्गविभूषितम् । एषा श्रीप्राणसंयुक्ता दारिद्य्रदुःखमोचिनी ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ ऊनविंशतिपिण्डदानक्रिया । यथा, -- प्रेतशिलोक्तरीत्या द्वादशपिण्डान् षोडशी- पिण्डांश्च दद्यात् । इति तीर्थयात्राप्रयोगतत्त्वम् तद्विधानं यथा, -- “अमावस्यान्तु कन्यार्के तीर्थप्राप्तौ तथा नृप कृत्वा श्राद्धं विधानेन दद्यात् षोडशपिण्डकम् ॥ वायुपुराणीयस्तत्प्रयोगो यथा । ऊनविंशति- दास्यमानप्रिण्डस्थानानि यथादक्षिणं भाग- चतुष्टयेन कृतानि तत्र दक्षिणाग्रान् कुशान् आस्तीर्य्य । “अस्मत्कुले मृता ये च गतिर्येषां न विद्यते । आवाहयिष्ये तान् सर्व्वान् दर्भपृष्ठे तिलोदकैः ॥ मातामहकुले ये च गतिर्येषां न विद्यते । आवाहयिष्ये तान् सर्व्वात् दर्भपृष्ठे तिलोदकैः बन्धुवर्गकुले ये च गतिर्येयां न विद्यते । आवाहयिष्ये तान् सर्व्वान् दर्भपृष्ठे तिलोदकैः ॥” इत्येतैस्तिलोदकैरावाह्य । “आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहादयः ॥ अतीतकुलकोटीनां सप्तद्वीपनिवासिनाम् । आब्रह्मभुवनाल्लोकादिदमस्तु तिलोदकम ।”

पृष्ठ ५/१९७

इत्येताभ्यां तिलोदकाञ्जलीन् दद्यात् । ततो मू- लादितः पितृतीर्थेन पिण्डान् दद्यात् । तत्र क्रमः “अस्मत्कुले मृता ये च गतिर्येषां न विद्यते । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ १ ॥ मातामहकुले ये च गतिर्येषां न विद्यते । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ २ ॥ बन्धुवर्गकुले ये च गतिर्येषां न विद्यते । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ३ ॥ अजातदन्ता ये केचित् ये च गर्भे प्रपीडिताः । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ४ ॥ अग्निदग्धाश्च ये केचिन्नाग्निदग्धास्तथा परे । विद्युच्चौरहता ये च तेभ्यः पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ५ दावदाहे मृता ये च मिंहव्याघ्रहताश्च ये । दष्ट्रिभिः शृङ्गिभिर्व्वापि तेभ्यः पिण्डं ददा- म्यहम् ॥ ६ ॥ उद्बन्धनमृता ये च विषशस्त्रहताश्च ये । आत्मापघातिनो ये च तेभ्यः पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ७ अरण्ये वर्त्मनि वने क्षुधया तृषया हताः । भूतप्रतपिशाचाश्च तेभ्यः पिण्डं ददाम्यहम् ॥ वने जले ॥ ८ ॥ रौरवे चान्धतामिस्रे कालसूत्रे च ये स्थिताः । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ९ ॥ अनेकयातनासंस्थाः प्रेतलोके च ये गताः । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ १० ॥ अनेकयातनासंस्था ये नीता यमकिङ्करैः । तेषामुद्धरणार्थाय इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ ११ ॥ नरकेषु समस्तेषु यातनासु च ये स्थिताः । तेषामुद्धरणाथयि इमं पिण्डं ददाम्यहम् ॥ १२ ॥ पशुयोनिगता ये च पक्षिकीटसरीसृपाः । अथवा वृक्षयोनिस्थास्तेभ्यः पिण्ड ददाम्य- हम् ॥ १३ ॥ जात्यन्तरसहस्रेषु भ्रमन्तः स्वेन कर्म्मणा । मानुष्यं दुर्ल्लभं येषां तेभ्यः पिण्डं ददाम्यहम् ॥ १४ दिव्यन्तरीक्षभूमिष्ठाः पितरो बान्धवादयः । मृता असंस्कृता ये च तेभ्यः पिण्डं ददाम्य- हम् ॥ १५ ॥ ये केचित् प्रेतरूपेण वर्त्तन्ते पितरो मम । ते सर्व्वे तृप्तिमायान्तु पिण्डदानेन सर्वदा ॥ १६ येऽबान्धवा बान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः । तेषां पिण्डो मया दत्तः अक्षय्यमुपतिष्ठताम् ॥ १७ पितृवंशे मृता ये च मातृवंशे च ये मृताः । गुरुश्वशुरबन्धूनां ये चान्ये बान्धवा मृताः ॥ ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्तदारविवर्ज्जिताः । क्रियालोपगता ये च जात्यन्धाः पङ्गवस्तथा ॥ विरूपा आमगर्भाश्च ज्ञाताज्ञाताः कुले मम । तेषां पिण्डो मया दत्तः अक्षय्यमुपतिष्ठताम् ॥ १८ आब्रह्मणो ये पितृवंशजाता मातुस्तथा वंशभवा मदीयाः । कुलद्वये य मम दासभूता भृत्यास्तयैवाश्रितसेवकाश्च ॥ मित्राणि सख्यः पशवश्च वृक्षा दृष्टा ह्यदृष्टाश्च कृतोपकाराः ।

जन्मान्तरे ये मम दासभूता- स्तेभ्यः स्वधा पिण्डमहं ददानि ॥ १९ ॥ अत्रोनविंशतिपिण्डे षोडशपिण्डत्वं पारिभाषिकं पञ्चाम्रवत् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ एतेषां मन्त्राणां स्त्रीलिङ्गोहेन स्त्रीषोडशीत्वं भवति ॥ * अथ मातृषोडशी । “गर्भादवगमे चैव विषमे भूमिवर्त्मनि । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ मासि मासि कृतं कष्टं वेदना प्रसवेषु च । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ शैथिल्ये प्रसवे चैव मातुरत्यन्तदुष्करम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ पद्भ्यां जनयते मातुर्दुःखञ्चैव सुदुस्तरम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ पद्भ्यामित्यत्र दद्भ्यामिति च पाठः ॥ ४ ॥ अग्निना शोषते देहं त्रिरात्रानशनेषु च । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ पिबेच्च कटुद्रव्याणि क्लेशानि विविधानि च । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ दुर्ल्लभं भक्षद्रव्यस्य त्यागे विन्दति यत् फलम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ रात्रौ मूत्रपुरीषाभ्यां भिद्यते मातृकर्पटम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ पुत्त्रं व्याधिसमायुक्तं मातृदुःखमहर्निशम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ यदा पुत्त्रो न लभते तदा मातुश्च शोचनम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ क्षुधयां विह्वले पुत्त्रे ददाति निर्भरं स्तनम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ दिवा रात्रौ यदा मातुः शोषणञ्च पुनः पुनः । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ पूर्णे तु दशमे मासि मातुरत्यन्तदुष्करम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ गात्रभङ्गो भवेन्मातुस्तृप्तिं नैव प्रयच्छति । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ अल्पाहारवती माता यावत् पुत्त्रोऽस्ति बालकः तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ यमद्वारे महाधीरे पथि मातुश्च शोचनम् । तस्या निष्क्रमणार्थाय मातृपिण्डं ददाम्यहम् ॥ इति गयायां प्रसिद्धिः ॥ षोडशोपचारः, पुं, (षोडशप्रकार उपचारः ।) षोडशप्रकारपूजाद्रव्यम् । यथा, -- “आसनं स्वागतं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् । मधुपर्काचमनस्नानवसनाभरणानि च ॥ सुगन्धिसुसनोधूपदीपनैवेद्यवन्दनम् । प्रयोजयेदर्च्चनायां उपचारांस्तु षोडश ॥” इति तन्त्रसारः ॥ षोढा, व्य, (षष् + धाच् । पृषोदरादित्वात् साधु । षट्प्रकारम् । यथा, -- “सप्रसङ्ग उपोद्धातो हेतुतावसरस्तथा । निर्व्वाहकैककार्य्यत्वे षोढा सङ्गतिरिष्यते ॥” इत्यनुमितौ जागदीशी टीका ॥

संख्याया धाच्प्रकारे । इति सूत्रेण षष्शब्दात् धाच्प्रत्ययेन निपातनान्निष्पन्नम् । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ षोढान्यासः, पुं, (षोढा षड्धा न्यासः ।) विधिना शरीरे मन्त्रविन्यासः । यथा । अथ षोढान्यासः । तदुक्तं वीरतन्त्रे । “केवलां मातृकां कृत्वा मातृकां तारसंपुटाम् । मातृकापुटितं तारं न्यसेत् साधकसत्तमः ॥ १ ॥ श्रीबीजपुटितां तान्तु मात्कापुटितन्तु तत् ॥ २ कामेन पुटितां देवीं तत्पुटं काममेव च ॥ ३ ॥ शक्त्या च पुटितां देवीं शक्तिञ्च तत्पुटां न्यसेत् क्रीं द्वन्द्वञ्च पुनर्न्यस्त्वा ऋ-ॠ-ऌ-ॡञ्च पूर्ववत् ॥ ५ मूलेन पुटितां देवीं तत्पुटं मन्त्रमेव च ॥ ६ ॥ अनुलोमविलोमेन न्यस्त्वा मन्त्रं यथाविधि । मूलेनाष्टशतं कुर्य्यात् व्यापकं तदनन्तरम् ॥” यथा, प्रणवपुटितां मातृकाम् । एवं मातृका- पुटितं तारम् । एवं श्रीबीजपुटितां ताम् । तत्- पुटितं श्रीबीजम् । एवं कामेन पुटितां मातृ- काम् । मातृकापुटितं कामम् । एवं शक्त्या पुटितां मातृकाम् । मातृकापुटितां शक्तिं न्यसेत् । तथा क्रीं द्वन्द्वञ्च ऋ-ॠ-ऌ-ॡञ्च पूर्व- वत् । तत्पुटितां मातृकां न्यसेत् । मातृकापुटि तञ्च तत् । मन्त्रपुटितां मातृकाम् । तत्पुटितं मन्त्रम् । पुनरनुलोमविलोमेन केवलं मातृका- स्थाने न्यस्य मूलेनाष्टशतेन व्यापकं कुर्य्यात् । अयं न्यासस्ताराया अपि कार्य्यः । “इति गुप्तेन दुर्गाया अङ्गषोढा प्रकीर्त्तिता । तारायाः कालिकायाश्च उन्मुख्याश्च तथा- परे । एतस्मिन् न्यासवर्य्ये च सर्व्वं पापं प्रणश्यति ॥” इति तन्त्रसारः ॥ ष्टक, म प्रतीघाते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०-सक०-सेट् ।) म, तिष्टकयिषति । इति दुर्गादासः ॥ ष्टग, म ए संवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) म, तिष्टगयिषति । दन्त्य- वर्गद्वितीयोपध इति केचित् । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्टन, मि शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) मि, स्तनयति स्तानयति अतिष्टनत् । इति दुर्गादासः ॥ ष्टभ, इ ङ स्तम्भे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सक०-चसेट् ।) इ, स्तम्भ्यते । ङ, स्तम्भते । तिष्टम्भयिषति । इकारस्य पुनरुक्तिः पूर्व्वत्र तत्सम्बन्धनिषेधायैव ङितस्तुसर्वे । एक एवेत् पाठबलात् वाध्य इति वत् । स्तम्भो जडी भावः जडीकरणञ्च । स्तम्भौ स्थूणाजडीभावौ इत्यमरोक्तेः । शीतेनावस्तब्धः जडीकृत इत्यर्थः । इति क्रमदीश्वरोक्तेश्च । स्तम्भ इह क्रिया निरोधः । इति भीमः । दीषवृद्धिरिति गोविन्द भट्टः । स्तम्भो रुद्धीकरणञ्च । स्तम्भते कबाटेन द्वारं लोकः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/१९८

ष्टम, वैक्लव्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) वैक्लव्यं विह्वलीभावः । स्तमति । अतिष्टमत् । इति दुर्गादासः ॥ ष्टम, त् क वैक्लव्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिः । षोप- देशपाठो भ्वाद्यादीति दन्त्यत्वे कृतसकारादि- त्वात् षत्वार्थः । तिष्टमयिषति । एवं सर्वत्र । इति दुर्गादासः ॥ ष्टिघ, न ङ आस्कदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) आस्कत् आस्क- न्दनम् । अभियोग इति भट्टमल्लः । न ङ, स्तिघ्नुते नदीं पान्थः । तिष्टिघे । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्टिप, ऋ ङ श्च्युति । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अतिष्टेपत् । ङ, स्तेपते तिष्टेपे । श्च्युति क्षरणे । इति दुर्गादासः ॥ ष्टिम, य क्लेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-अक०-सेट् ।) य, स्तिम्यति तिष्टेम । क्लेदः आर्द्रभावः । इति दुर्गादासः ॥ ष्टीम, य क्लेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-अक०-सेट् ।) य, ष्टीम्यति तिष्टीम । क्लेद आर्द्रभावः । इति दुर्गादासः ॥ ष्टु, ञ ल स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ अदा०- उभ०-सक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिः । ञ ल, स्तौति स्तवीति स्तुते । इति दुर्गादासः ॥ ष्टुच, ङ प्रसादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिस्तमध्यः । प्रसादः प्रसन्नीभावः । ङ, स्तोचते जनं तोष्टु- च्यते । षस्याधो मूर्द्धन्यण इति केचित् । स्नोचते मोस्नुच्यते । इति दुर्गादासः ॥ ष्टुभ, उ ङ स्तम्भे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० आत्म०-अक०-सक० च-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, स्तोभित्वा । स्तुब्ध्वा । ङ, स्तोभते तुष्टोभयि- षति । स्तम्भो जडीभावः तत्करणञ्च । स्तम्भौ स्थूणाजडीभावावित्यमरोक्तेः । शीतेनावस्तब्धो जडीकृत इत्यर्थः । इति क्रमदीश्वरोक्तेश्च । “शास्त्रेण स्तोभते भूयो लघुप्रकृतिको नरः ।” इति हलायुधः । स्तोभते वृषं शीतो वायुः । इति चतुर्भुजः । स्तम्भ इह क्रियानिरोधः । इति भीमः । दोष- वृद्धिरिति गोविन्दभट्टः । इति दुर्गादासः । ष्टूप, क उच्छ्राये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी । उच्छ्रायो राशीकरणम् । क, स्तूपयति धान्यं कृषकः । तुष्टूपयिषति । इति दुर्गादासः ॥ ष्टूप, य इर् उच्छ्राये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी । य, स्तूप्यति । इर्, अस्तूपत् अस्तूपीत् । पुषादित्वा- न्नित्यं ङ इत्यन्ये । अतुष्टूपत् । इति दुर्गादासः ॥ ष्टृक्ष, गमने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर० सक०-सेट् ।) सप्तमस्वरयुक्तः तमध्यः । स्तृक्षति तरीष्टृक्ष्यते । इति दुर्गादासः ॥

ष्टृह, ऊ श वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-वेट् ।) मूर्द्धन्यादिः तमध्यः । ऊ, अस्तर्हीत् । अस्तृक्षत् । श, स्तृहती स्तृहन्ती । तिष्टर्हयिषति । इति दुर्गादासः ॥ ष्टॄह, ऊ श वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-वेट् ।) मूर्द्धन्यादिः तमध्यः । अष्ट- मस्वरी । ऊ, अस्तॄहीत् अस्तॄक्षत् । श स्तॄहती स्तॄहन्ती । तिष्टॄहयिषति । इति दुर्गादासः ॥ ष्टेप, ऋ ङ श्च्युति । इतिकविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० आत्म०-अक०-सेट् ।) ॠ, अतिष्टेपत् । ङ, स्तेपते तिष्टेपे । श्च्युति क्षरणे । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्ट्यूमः, पुं, चन्द्रः । दीप्तिः । इति केचित् ॥ ष्ट्यै, संहतौ । ध्वनौ । इतिकविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०-अक०-अनिट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तदन्त्य- वर्गाद्यमध्यः षयोगात् टः । तेन तष्ट्यौ । तष्ट्या- सति । ताष्ट्यायते । संहतिः समूहः । ष्ट्यायति लोकः एकत्र समूहायते शब्दायते वा इत्यर्थः ॥ दन्त्यविधौ ष्ट्यैष्वक्कष्ठिवां वर्ज्जनान्न दन्त्यः । इति दुर्गादासः ॥ ष्ठग, म ए संवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा पर०-अक०-सेट् ।) मूर्द्धन्यादिस्थमध्यः षयोगात् ठः । म, तिष्ठगयिषति । ए, अस्थगीत् । दन्त्य- वर्गप्रथममध्यः इति केचित् । तिष्ठगयिषति अतिष्ठगत् । इति दुर्गादासः ॥ ष्ठल, ज स्थितौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) ज, स्थालः स्थलः । स्थलति लोकस्तिष्ठतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ ष्ठा, ञि स्थाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-अनिट् ।) ञि, स्थितोऽस्ति । स्थानं गतिनिवृत्तिः । तिष्ठति साधुर्धर्मे । पृष्ठतस्तिष्ठ- मान इति वीरचरिते प्रकाशार्थे आत्मनेपद- विधानात् शानः । अथवा ताच्छील्ये शतुः शानः । इति दुर्गादासः ॥ ष्ठिव, उ निरासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, ष्ठेवित्वा ष्ठ्युत्वा । अस्य नेम् ङीश्वी इत्यादिना इमो निषेधे निष्ठायां ष्ठ्यूत इति भेदः । निरास इह फुत्कार इति भट्टमल्लः । मुखेन श्लेष्मादेर्वमन- मिति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ ष्ठिव, य निरासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा० पर०-सक०-सेट् ।) य, ष्ठीव्यति । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्ठीव, निरासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०- सक०-सेट् ।) ष्ठीवति । यं ह्रस्विनं मत्वा ष्ठिवुक्लमाचमोऽपीति दीर्घिणं विदधामः स एवायं ष्ठीविष्यति इत्यादिसाधनाय दीर्घो पठ्यते । तेन ह्रस्विनो ग्रहणेनास्मिन् गृहीते भ्वाद्यादि ष्णः स्न इत्यादिना मूर्द्धन्यषस्य दन्त्य- सो न स्यात् एवं ष्ठिवजाद्योः खेरित्यादिना खेष्ठ- कारस्य तकारे तिष्ठीव टिष्ठीवैत्यपि स्यात् । यत्तु सत्यप्यस्मिन्ननटि ष्ठीवनमिति निपातनं

तदस्य सर्वसम्मतत्वाभावात् । निरास इह फुत- कार इति भट्टमल्लः । मुखेन श्लेष्मादेर्वमन- मिति केचित् । ष्ठीवत्यन्नं लोकः । ष्ठीवासि शुष्केक्षुलतास्थिकल्पम् । इति दुर्गादासः ॥ ष्णस, य ऌ उ मि निवासे । इति कविकल्पद्रुमः । (दिवा०-पर०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) मूर्द्ध- न्यादिर्दन्त्यनकारयुक्तः । ष, स्नस्यति । ऌ, अस्नसत् । उ, स्नसिता स्नुस्त्वा । मि, स्नसयति स्नासयति । इति दुर्गादासः ॥ ष्णा, ल शोधने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा० पर०-अक०-अनिट् ।) मूर्द्धन्यादिरयम् । दन्त्यादिरयमिति कश्चित् । ल, स्नाति गङ्गायां धीरः । अनुपसर्गस्य ञौ ज्वलह्वलेत्यादिना ह्रस्वो वा स्नपयति स्नापयति । सोपसर्गस्य तु प्रस्नापयति । इति दुर्गादासः ॥ ष्णिह, ऊ य ऌ ञि प्रीतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-वेट् ।) ऊ, स्नेहिष्यति स्नेक्ष्यति । य, स्निह्यति बन्धुः । ऌ, अस्नि- हत् । ञि, स्निग्धः स्नीढोऽस्ति । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्णिह, क स्रेहने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा० पर-अक०-सेट् ।) स्नेहनं स्निग्धीभावः । क, स्नेहयति वर्त्तिका तैलेन । इति दुर्गादासः ॥ ष्णु, ञ ल स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा० उभ०-सक०-अनिट् ।) ञ ल, स्तौति स्तवीति स्तुते । इति दुर्गादासः ॥ ष्णुच, ङ सेचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् । स्नोचते सुष्णुचे । इति दुर्गादासः ॥ ष्णुम, य भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा० पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यनकारयुक्तः । य, स्नुम्यति सुष्णोम । इति दुर्गादासः ॥ ष्णुह, य ऊ ऌ उद्गारे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-वेट् ।) दन्त्यनकारयुक्तः । उद्गारो वान्तिः । य, स्नुह्यत्यन्नं लोकः । ऊ, स्नोहिष्यति स्नोक्ष्यति । ऌ, अस्नुहत् । इति दुर्गादासः ॥ ष्णै, वेष्टे । इति कविकल्पद्रुमः (भ्वा०-पर०-सक० अनिट् ।) प्रकृत्या दन्त्यवर्गशेषोपधः । स्नायति वृक्षं लता । अनुपसर्गस्य ञौ ज्वलह्वलेत्यादिना ह्रस्वो वा । स्नपयति स्नापवति । सोपसर्गस्य तु प्रस्नापयति । इति दुर्गादासः ॥ ष्मि, ङ स्मिते । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-अनिट् । स्मितमीषद्धास्यम् । ङ, स्मयते बधूः । विस्मापयते । इति दुर्गा- दासः ॥ ष्वक्क, ङ सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक-सेट् ।) वकारयुक्तादिः कोपधः । ङ, ष्वक्कते षिष्वक्किषते षाष्वक्क्यते । दन्त्य- विधावस्य वर्ज्जनान्न दन्त्यः । चन्द्रोदयस्तु इमं पञ्चमस्वरिणं मत्वा षुक्कते षुषुक्किषते षोषुक्क्यते इत्याह ॥ इति दुर्गादासः ॥

ष्वद, क स्वादे । छेदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) स्वादो रसो-

पादानम् । क, स्वादयति क्षीरं लोकः । इति

दुर्गादासः ॥

ष्वद, ङ प्रीतिलिहोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) प्रीतिः प्रीती-

करणम् । लिट् रसोपादानम् । ङ, अपां हि

तृप्ताय न वारिधारा स्वादुः सुगन्धिः स्वदते

तुषारा । इति श्रीहर्षः । इति दुर्गादासः ॥

ष्वन्ज, औ ञि ङ आलिङ्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(भ्वा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) वकारयुक्तादिः ।

आलिङ्ग आलिङ्गनम् । औ, स्वङ्क्ता । ञि,

स्वक्तोऽस्ति । ङ, स्वजते युवतीं युवा । परि-

ष्वजति पाञ्चाली मध्यमं पाण्डुनन्दनमिति

गणकृतानित्यत्वात् । इति दुर्गादासः ॥

ष्वप, औ घ लु ञि शये । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(अदा०-पर-अक०-अनिट् ।) वकारयुक्त-

मूर्द्धन्यादिः । औ, अस्वाप्सीत् । घ लु, स्वपिति ।

ञि, सुप्तोऽस्ति । शयः शयनम् । इति दुर्गादासः ॥

ष्वर्त्त, क गत्याम् । तङ्के । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(चुरा०-पर०-सक०-तङ्के अक०-सेट् ।) वकार-

युक्तमूर्द्धन्यादिः । तङ्को दुःखेन जीवनम् । क,

स्वर्त्तयति जनो गच्छति दुःखेन जीवति

वेत्यर्थः । असिष्वर्त्तत् । इति दुर्गादासः ॥

ष्विद, ऌ औ य आ ञि स्विदि । इति कविकल्प-

द्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-अनिट् ।) ऌ,

अस्विदत् । औ, स्वेत्ता । य, स्विद्यति । आ,

स्वेदितं स्विन्नं तेन । ञि, स्विन्नोऽस्ति । स्विदीति

मोहस्नेहमोक्षेष्विति वोपदेवः । गात्रप्रक्षरणे

इति प्राञ्चः । न च स्विद्यति तस्याङ्गमिति

हलायुधः ॥ इति दुर्गादासः ॥

ष्विद, ञि आ ङ ऌ मोहस्नेहमोक्षेषु । इति कवि-

कल्पद्रुमः । (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ञि,

स्विन्नोऽस्ति ॥ आ, स्वेदितं स्विन्नं तेन । ङ,

स्वेदते तिलः तैलं मुञ्चति इत्यर्थः । ऌ, अस्वि-

दत् स्नेहः स्निग्धीभावः । इति दुर्गादासः ॥