शब्दकल्पद्रुमः/सनपर्णी

पृष्ठ ५/२३८

सनपर्णी, स्त्री, (सनस्य पर्णमिव पर्णमस्याः । पाककर्णेति ङीष् ।) असनपर्णी । इति शब्द- रत्नावली ॥ सनसूत्रं, क्ली, (सनस्य सूत्रम् ।) पवित्रकम् । द्वे शणसूत्रजाले । शणस्य सूत्रं शणसूत्रं शणति ददाति सूत्रं शणः । शण श्रन्म दाने अन् शण- स्तालव्यादिमूर्द्धन्यणान्तः । इति बहवः । सनो दन्त्यसादिर्दन्त्यनान्तः । इति केचित् । तन्मते षन दु ञ दाने इत्यस्य रूपम् । सणो दन्त्य- सादिर्मूर्द्धन्यणान्त इत्यपरे । सण किण मणि काकण कोण काणा इति मूईन्यणान्ते विद्या- भरणः । “कार्पासमुपवीतं स्यात् विप्रस्योर्द्धवृतं त्रिवृत् । सनसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसौत्रिकम् ॥” इति मनुवचनात् पवित्रकमपि तदुच्यते । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ सना, व्य नित्यम् । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५४ । ९ । “सना पुराणमध्ये म्यारात् ॥”) सनात्, व्य, नित्यम् । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ (चिरात् । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २० । ६ । “सनादेव सहसे जात उग्रः ॥” “सनादेव चिरादेव जात उत्पन्नः ॥” इति तद् भाव्ये सायणः ॥) विष्णुः । इति तस्य सहस्र- नामस्तोत्रम् ॥ सनातनः, पुं, (सना भवः । “सायञ्चिरंप्राह्ले प्रगे इति ।” ४ । ३ । २३ । इति ट्युट्युलौ तुट् च ।) विष्णुः । शिवः । ब्रह्मा । पितॄणामतिथिः । इति हेमचन्द्रः ॥ दिव्यमनुष्यः । अस्य प्रमाणं सनन्दशब्दे द्रष्टव्यम् । स च ब्रह्मणः पुत्त्रः । यथा, -- “सनत्कुमारो धर्म्मश्च सनकश्च सनातनः । सनन्दश्चापि सूर्य्यश्च येऽन्ये वा ब्रह्मणः सुताः ॥ विचक्षणा न यद्वक्तुं के वान्ये जडबुद्धयः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३१ अध्यायः ॥ स तु जनलोकवासी । इति काशीखण्डम् ॥ वह्निपुराणमते तु तपोलोकस्थ इति भेदः । वैष्णवराजः । इति मत्स्यपुराणम् ॥ सनातनः, त्रि, (सनाभवः । सायञ्चिरमिति ट्युट्युलौ तुट् च ।) नित्यम् । इत्यमरः ॥ सुनिश्चलः । इति विश्वः ॥ (यथा, मनुः । ७ । ९८ । “एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधधर्म्मः सनातनः । अस्माद्धर्म्मान्न च्यवेत क्षत्त्रियो घ्नन् रने रिपून् ॥”) सनातनतमः, पुं, (अयमेषामतिशयेन सनातनः । तमप् ।) विष्णुः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रे । १३ । १४९ । १०९ ॥

सनातनी, स्त्री, (सनतन + टित्वात् ङीष् ।) दुर्गा । लक्ष्मीः । सरस्वती । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “सर्व्वकाले सना प्रोक्ता विद्यमाने तनीति च । सर्व्वत्र सर्व्वकालेषु विद्यमाना सनातनी ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५४ अध्यायः ॥ अपि च । “निर्गुणस्य च नित्यस्य बाचकश्च सनातनः । सदा नित्या निर्गुणा या कीर्त्तिता सा सना- तनी ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २७ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “स्थितिं करोति भूतानां सैव काले सनतनी ।” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ सनाथा, स्त्री, (नाथेन सह वर्त्तमाना ।) जीवद्- भर्त्तृका । इति जटाधरः ॥ (प्रभुविशेष्टे, त्रि । यथा, भागवते । १ । ११ । ८ । “अहो सनाथा भवता स्म यद्वयं त्रैपिष्टपानामपि दूरदर्शनम् । प्रेमस्मितस्मिग्धनिरीक्षणाननं पश्येम रूपं तव सर्व्वसौभगम् ॥”) सनाभिः, पुं, (समानो नाभिर्गोत्रमस्य । “ज्योति- र्जनपदेति ।” ६ । ३ । ८५ । इति समानस्य सः ।) सपिण्डः । ज्ञातिः । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ (यथा, मनुः । ५ । ७२ । “यथोक्तेनैव कल्पेन शुध्यन्ति तु सनाभयः ॥”) सनाभिः, त्रि, (समानो नाभिर्यस्येति । समानस्य सः ।) तुल्यः । इति मेदिनी ॥ स्नेहयुक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ सनामकः, पुं, शोभाञ्जनः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (समानं नाम यस्य ।) समाननामयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, हरिवंशे । ३१ । १४ । “स तासु जनयामास पुत्त्रिकासु सनामकान् । दश पुत्त्रान् महात्मासौ तपस्युग्रे रतान् सदा ॥”) सनिः, पुं, (सन + “खनिकष्यञ्जीति ।” उणा० ४ । १३९ । इति इः ।) पूजा । दानम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १०० । १३ । “तं सचन्ते सनयस्तं धनानि ॥” “सनयो धनस्य दानानि सचन्ते सेवन्ते ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सनिः, पुं, स्त्री, (सन + “खनिकष्यञ्जीति ।” उणा० ४ । १३९ । इति इः ।) अध्येषणा । इत्यमरः ॥ गुर्व्वादेः सत्कारपूर्व्वकं क्वचिदर्थे नियोजनम् । तच्च हे गुरो अस्माकं कर्म्म कुर्व्वि त्यादिरूपम् । सायते दीयते पुष्पादिकमत्र सनिः षन दु ञ दाने नाम्नीति इः पाच्छोणादीति ईपि सनी च । अन्वेषणादिवदध्येषणा । इति भरतः ॥ दिक् । इति शब्दमाला ॥ सनितः, त्रि, प्रतिपन्नः । इति हेमचन्द्रः ॥ सनिष्ठीवं, क्ली, (निष्ठीवेन सह वर्त्तमानम् ।) सनिष्ठेवम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

सनिष्ठेवं, क्ली, अम्बुकृतम् । इत्यमरः ॥ निष्ठेवो मुखवारिबिन्दुः तेन सह वर्त्तते इति सनिष्ठेवं निपूर्व्वष्ठिवेर्घञ् गुणः सनिष्ठीवमिति क्वचित् पाठो लिपिकरप्रमादादिति मुकुटः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ सनी, स्त्री, (सन + इः । वा ङीष् ।) सनिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ हस्तिकर्णास्फालः । इति शब्दरत्नावली ॥ सनीडः, त्रि, (नीडेन वासस्थानेन सह वर्त्तमानः ।) निकटः । इत्यमरः ॥ (यथा, भट्टिः । ५ । ३१ । “सम्पत्य तत्सनीडेऽसौ तं वृत्तान्तमशिश्रवत् ॥”) नीडयुक्तश्च ॥ सन्तः, पुं, संहतलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सच्छ- ब्दस्य प्रथमाबहुवचनान्तरूपञ्च ॥ (यथा, रघुः । १ । १० । तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः । हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा ॥”) सन्त्रतं, क्ली, (सम् + तन + क्तः । समो वा हित- ततयोः इति पक्षे मलोपाभावः ।) सततम् । तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ सन्तताभ्यासः, पुं, (सन्ततं यथा तथा अभ्यासः ।) निरन्तराभ्यासः । यथा । स्वाध्यायः सन्तता- भ्यासः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सन्ततिः, स्त्री, (सम् + तन + क्तिन् ।) गोत्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १ । ६९ । “सन्ततिः शुद्धवंश्याहि परत्रेह च शर्म्मणे ॥”) पंक्तिः । (यथा, कथासरित्सागरे । ११ । ५१ । “तत् श्रुत्वा नेत्रयुगलात् सरागादश्रुसन्ततिम् । हृदयाद्धीरताञ्चापि समं कन्या मुमोच सा ॥”) विस्तारः । (यथा, भागवते । १ । ४ । १९ । “व्यदधात् यज्ञसन्तत्यै वेदमेकं चतुर्व्विधम् ॥”) परस्पराभवः । पुत्त्रः । कन्या । इति विश्वः ॥ (यथा, स्मृतिः । “सन्तत्या पितॄणन्तु शोधयित्वा परिव्रजेत् ॥”) सन्तप्तः, त्रि, (सम् + तप + क्तः ।) अध्वगमना- दिना श्रान्तः । तत्पर्य्यायः । सन्तापितः २ धूपितः ३ धूपायितः ४ दूनः ५ । इत्यमरः ॥ तप्तः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अग्निजताप- युक्तः । यथा, -- “आदिक्षदादीप्तकृशानुकल्पं सिंहासनं तस्य सपादपीठम् । सन्तप्तचामीकरवल्गुवज्रं विभागविन्यस्तमहार्घरत्नम् ॥” इति भट्टिकाव्ये ३ सर्गः ॥ सन्तमसं, क्ली, (समन्तात् तमः । “अवसमन्धेभ्य- स्तमसः ।” ५ । ४ । ७९ । इति अच् । विश्वक्- तमः । व्यापकान्धकारः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । ९ । २२ । “अवधार्य्य कार्य्यगुरुतामभव- न्न भयाय सान्द्रतमसन्तेमसम् ॥”) मोहः । यथा, --

पृष्ठ ५/२३९

“ममापि किं नो दयसे दयाधन त्वदङ्घ्रिमग्नं यदि वेत्थ मे मनः । निमज्जयन् सन्तमसे पराशयं विधिस्तु वाच्यः क्व तवागसः कथा ॥” इति नैषधे ९ सर्गः ॥ सन्तर्पणं, क्ली, (सन्तर्पयति इन्द्रियाणीति । सं + तृप् + णिच् + ल्युः ।) द्राक्षादाडिमखर्ज्जुरी- कदलीशर्करालाजाचूर्णमध्वाज्य-संमिलितम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तृप्तिकारके, त्रि । यथा, “पुण्यो महाब्रह्मसमूहजुष्टः सन्तर्पणो नांकसदां वरेण्यः । जज्वाल लोकस्थितये स राजा यथाध्वरे वह्निरभिप्रणीतः ॥” इति भट्टिकाव्ये १ सर्गः ॥ सन्तानः, पुं, (सन्तनोति विस्तारयति पत्रपुष्पादी- निति । सम् + तन विस्तारे + “तनोतेरुप- संख्यानम् ।” ३ । १ । १४० । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या णः ।) कल्पवृक्षः । (संतन्यते इति । तन + घञ् ।) वंशः । इत्यमरः ॥ विस्तारः । (यथा, महाभारते । १ । १०३ । १० । “तयोरुत्पादयापत्यं सन्तानाय कुलस्य नः । मन्नियोगात् महाबाहो धर्म्मं कर्त्तुमिहार्हसि ॥”) अपत्यम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ९ । ५९ । “देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यक् नियुक्तया प्रजेप्सिताधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षये ॥”) तद्वैदिकपर्य्यायः । तुक् १ तोकम् २ तनयः ३ तोक्म ४ तक्म ५ शेषः ६ अप्नः ७ गयः ८ जाः ९ अपत्यम् १० यहुः ११ सूनुः १२ नपात् १३ प्रजा १४ बीजम् १५ । इति पञ्चदशापत्य- नामानि । इति वेदनिघण्टौ । २ । २ ॥ (अस्त्र- विशेषे, क्ली । यथा, महाभारते । ५ । ९६ । ४० । “सन्तानं नर्त्तकं घोरमास्यमोदकमष्टमम् । एतैर्विद्धाः सर्व्व एव मरणं यान्ति मानवाः ॥” सन्तानिका, स्त्री, (सन्तानो विस्तारोऽस्त्यस्या इति । सन्तान + ठन् ।) क्षीरसरः । मर्कट- जालकः । छुरिकाफलम् । फेनः । इति हारा- वली ॥ आद्यस्य गुणाः । “सन्तानिकागुरुः शीता वृष्या पित्तास्रवातजित्” इति राजनिर्घण्टः ॥ मिष्टान्नविशेषः । सरभाजा इति भाषा । तत्- करणप्रकारो यथा । दुग्धं शरावचतुष्टयं शर्क्क- रार्द्धशरावपरिमिताघृतं शरावपादैकञ्च गृहीत्वा तद्दुग्धे आवर्त्तनेन घनीभूते उष्णेस्थिते मन्थान- दण्डेन मथनेन बहुतरफेनो भविष्यति । तत्फेन सहितदुग्धस्य तप्ताङ्गारपरिरक्षणात् सरो जायते । तं सरमस्त्रेण चतुष्कोणाकृतिं निर्म्माय घृतेन भृष्ट्वा एकतारवद्धशर्क्करारसेमग्नं कुर्य्यात् किन्तु तत्राधिकक्षणं न रक्षेत् । इति पाक- राजेश्वरः ॥ (जालकरज्जुः । यथा, सुश्रुते । १ । १ । ८ “अत ऊर्द्धं व्रणबन्धनद्रव्याण्युपदेक्ष्यामः । तद्- यथा क्षौमकार्प्पास-* * विदलरज्जुतूलफल- सन्तानिकालौहानीति ॥”)

सन्तापः, पुं, (सं + तप + धञ् ।) अग्निज- तापः । तत्पर्य्यायः । संज्वरः २ । इत्यमरः ॥ तापः ३ प्रोषः ४ उष्णा ५ । इति राजनिर्घण्ढः ॥ सम्यक् तापनञ्च ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १५ । ७५ । “जन्मना ज्वरसन्तापपीडा गाढमवाप सः ॥” दुःखम् । यथा, भागवते । ६ । १४ । ४१ । “दासीनां कोऽनुसन्तापः स्वामिनः परि- चर्य्यया । अभीक्ष्णं लब्धमानानां दास्या दासीव दुर्भगाः ॥” सन्तापनः, पुं, (सन्तापयतीति । सं + तप + णिच् + ल्युः ।) कामदेवस्य पञ्चबाणान्तर्गत- बाणविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सम्यक्- तापकारके, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ७ । १० । २६ । “दिष्ट्या ते निहतः पापो लोकसन्तापनो- ऽसुरः ॥”) सन्तापितः, त्रि, (सं + तप + णिच् + क्तः । अध्वादिना श्रान्तः । इत्यमर-भरतौ ॥ अस्य पर्य्यायः सन्तप्तशब्दे द्रष्टव्यः ॥ सन्तिः, स्त्री, (सनु दाने + क्तिच् । “सनः क्तिचि लोपश्चास्यान्यतरस्याम् ।” ६ । ४ । ४५ । इति नलोपाभावः ।) दानम् । अवसानम् । इत्य- मरे सातिशब्दटीकायां नीलकण्ठः ॥ सतिश्च सातिश्च सतिसाती । सनोतेराशिषि तिगन्तस्य एतौ निपात्यौ । पक्षे सनुतात् इति वाक्ये तिकिकृते हवत्रतेरिति इम्निषेधे वनतनेत्यत्र तिकिवर्ज्जनात् नलोपाभावे सन्तिः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सन्तिशब्दो निर्विसर्गश्चेत् अस ल भावे इत्यस्मात् अन्ति- प्रत्ययेन निष्पन्नः । यथा, -- “सन्ति रम्या जनपदा बह्वन्नाः परितः कुरून् ।” इति महाभारते विराटपर्व्व ॥ सन्तुष्टः, त्रि, (सं + तुष + क्तः ।) सन्तोषयुक्तः । यथा, -- “गच्छध्वममराः सर्व्वे गृहीत्वार्च्चां स्वमालयम् सन्तुष्टा वरमस्माकं दत्त्वेदानीं सुपूजिताः ॥” इति छन्दोगवृषोत्सर्गतत्त्वम् ॥ सन्तोषः, पुं, (सं + तुष + घञ् ।) सन्तुष्टिः । तत्- पर्य्यायः । धृतिः २ स्वास्व्यम् ३ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, हितोपदेशे । “सन्तोषामृततृप्तानां यत् सुखं शान्तचेतसाम् कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥”) सन्दंशः, पुं, (सन्दशतीवेति । सं + दन्श + अच् ।) कङ्कमुखः । इति हेमचन्द्रः ॥ साँडासी इति भाषा ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २४ । ६३ । “निपातितानां भूपृष्ठे उद्वॄत्याक्षि निरीक्षताम् सन्दंशैः पश्य कृष्यन्ते नरैर्याम्यैर्मुखात्ततः ॥” वैद्यशास्त्रोक्तयन्त्रविशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । ७ । “तत्र मनःशरीरावाधकराणि शल्यानि तेषा- माहरणोपायो यन्त्राणि । तानि षट्प्रकाराणि । तद्यथा । स्वस्तिकयन्त्राणि । सन्दंशयन्त्राणि । द्वे सन्दंशयन्त्रे *** सनिग्रहोऽनिग्रश्च

सन्दंशौ षोडशाङ्गुलौ भवतस्त्वग्मांसशिरास्नायु- गतशल्योद्धरणार्थमुपदिश्येते ॥”) सन्दंशिका, स्त्री, (सन्दं शतीवेति । सं + दंश + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) सुचुटी । साँडासी इति चिम्टा इति च भाषा । लौहयन्त्रविशेषः ॥ कातारि इति भाषा । इति मेदिनी ॥ सन्दर्भः, पुं, (सं + दृभ ग्रन्थने + घञ् ।) रचना । इति हलायुधः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ७०० । “कविसमरसिंहनादः स्वरानुवादः सुधैक- संवादः । विद्वद्विनोदकन्दः सन्दर्भोऽयं मया सृष्टः ॥”) प्रबन्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ग्रन्थनम् । यथा, -- “सन्दर्भो रसना गुम्फः श्रन्थनं ग्रन्थनं समाः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “गूढार्थस्य प्रकाशश्च सारोक्तिः श्रेष्ठता तथा । नानार्थवत्त्वं वेद्यत्वं सन्दर्भः कथ्यते बुधैः ॥” इति रूपसनातनगोस्वामिकृतश्रीभागवतीय- षट्सन्दर्भस्य प्रथमसन्दर्भकारिका ॥ सन्दर्शनं, क्ली, (सं + दृश + ल्युट् ।) सम्यक्- प्रकारेण दनर्शम् । यथा, -- “सन्दर्शनार्थमम्बाया नदीपुलिनसंस्थितः । स च वैश्यस्तपस्तेपे देवीसूक्तं परं जपन् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ (सं + दृश + णिच् + ल्युट् । कारितदर्शनम् । यथा, महाभारते । १ । २ । १८० । “अस्त्रसन्दर्शदारम्भो धर्म्मराजस्य सन्निधौ ॥”) सन्दानं, क्ली, (सं + दा + ल्युट् ।) दाम । इत्य- मरः ॥ सम्यग्दानञ्च ॥ सन्दानः, पुं, गजस्याष्ठीवतोरधोभागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सन्दानिका, स्त्री, अरिखदिरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सन्दानितः, त्रि, (सन्दानं जातमस्येति । सन्दानं + इतच् ।) बद्धः । इत्यमरः ॥ सन्दानिनी, स्त्री, गोगृहम् । इति हेमचन्द्रः ॥ गोयालि इति भाषा ॥ सन्दावः, पुं, (सं + दु + “समि युद्रुदुवः ।” ३ । ३ । २३ । इति घञ् ।) पलायनम् । इत्यभरः ॥ सन्दाहः, पुं, (सं + दह + घञ् ।) मुखताल्वोष्ठ- दाहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सन्दिग्धः, त्रि, (सं + दिह + क्तः ।) सन्देहयुक्तः । यथा, -- “न तावत् सन्दिग्धसाध्यधर्म्मत्वं पक्षत्वमिति पक्षतामूलम् ॥” सन्दिग्धमतिः, त्रि, सन्देहविषयीभूतबुद्धियुक्तः । सन्दिग्धा मतिर्यस्य इति बहुब्रीहिसमास- निष्पन्नः ॥ सन्दिग्धार्थः, पुं, (सन्दिग्धोऽर्थः ।) सन्देहविषयी- भूतार्थः । (सन्दिग्धोऽर्थो यस्य ।) तद्विशिष्टे त्रि ॥

पृष्ठ ५/२४०

सन्दितः, त्रि, (सं + दो अवखण्डने + क्तः ।) बद्धः । इत्यमरः ॥ सन्दिष्टं, क्ली, (सं + दिश + क्तः ।) वार्त्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ कथिते, त्रि ॥ सन्दिष्टार्थः, पुं, (सन्दिष्टोऽर्थो यस्य ।) सन्देश- हरः । इति केचित् ॥ सन्दिहानः, त्रि, (सं + दिह + शानच् ।) सन्दिग्धः । यथा, जटाधरः । “सन्दिहानः सांशयिकः संशयापन्नमानसः ॥” सन्दी, स्त्री, खट्टा । यथा । निषद्या खट्टिका सन्दी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सन्दीप्यः, पुं, मयूरशिखावृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ सन्देशः, पुं, (सं + दिश + घञ् ।) संवादः ! इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मेघदूते । ७ । “सन्देशं मे हर धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य गन्तव्या ते वसतिरलका नाम यक्षेश्वराणाम् ॥”) स्वनामख्यातमिष्टान्नविशेषश्च ॥ सन्देशवाक्, [च्] स्त्री, (सन्देश एव वाक् ।) संवादः । तत्पर्य्यायः । वाचिकम् २ । इत्यमरः ॥ सन्देशहरः, पुं, (हरतीति । हृ + अच् । सन्दे- शस्य हरः ।) दूतः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ३ । ६६ । “तवैव सन्देशहरात् विशांपतिः । शृणोति लोकेश ! तथा विधीयताम् ॥”) सन्देशहारकः, पुं, (सन्देशं संवादं हरतीति । हृ + ण्वुल् ।) दूतः । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्देहः, पुं, (सं + दिह + घञ् ।) एकधर्म्मिक- विरुद्धभावाभावप्रकारकं ज्ञानम् । इति सिद्धा- न्तमुक्तावली ॥ तत्पर्य्यायः । विचिकित्सा २ संशयः ३ द्वापरः ४ । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ५७ । ११ । “तान् समीक्ष्य ततः सर्व्वान् निर्विशेषाकृतीन् स्थितान् । सन्देहादथ वैदर्भी नाभ्यजानान्नलं नृपम् ॥”) सन्दोहः, पुं, (सं + दुह + घञ् ।) समूहः । इत्य- मरः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५८९ । “स्तननूतननखलेखालम्बी तव घर्म्मबिन्दु- सन्दोहः । आभाति पट्टसूत्रे प्रविशन्निव मौक्तिक- प्रसरः ॥”) सन्द्रावः, पुं, (सं + द्रु + “समि युद्रुदुवः ।” ३ । ३ । २३ । इति घञ् ।) पलायनम् । इत्यमरः ॥ सन्धा, स्त्री, (सं + धा + अङ् ।) स्थितिः । प्रतिज्ञा । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १४ । ५२ । “गङ्गां निषादाहृतनौविशेष- स्ततार सन्धामिव सत्यसन्धः ॥”) सन्धानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्ध्या । यथा । सन्धा द्बिजमैत्री पितृप्रसूः । इति भरतधृतवाचस्पतिः ॥ सन्धानं, क्ली, (सन्धीयते यदिति । सं + धा + ल्युट् ।) मद्यसज्जीकरणम् । इति नयनानन्दः ॥ तत्-

पर्य्यायः । अभिषवः २ । इत्यमरः ॥ सन्धानी ३ सन्धिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्धीयते सन्धानं वंशाङ्कुरफलादीन् बहुकालं सन्धाय, यत् क्रियते । इति भरतः ॥ सङ्घट्टनम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । ५ । २७ । “मुखेन सा पद्मसुगन्धिना निशि प्रवेपमानाधरपत्रशोभिना । तुषारवृष्टिक्षतपद्मसम्पदां सरोजसन्धानमिवाकरोदपाम् ॥”) काञ्जिकम् । इति हलायुधः ॥ मदिरा । अव- दंशः । सौराष्ट्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ धनुषि बाणयोजनम् । यथा, -- “तदाशु कृतसन्धानं प्रतिसंहर शायकम् । आर्त्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्त्तुमनागसि ॥” इत्यभिज्ञानशकुन्तलायाम् १ अङ्कः ॥ अन्वेषणम् । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ (सन्धिः । यथा महाभारते । ५ । १० । ३३ । “एवं कृते तु सन्धाने वृत्रः प्रमुदितोऽभवत् । यत्तः समभवच्चापि शक्रो हर्षसमन्वितः ॥”) सन्दधातीति । सं + धा + ल्युः । धारके, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “मधु तु मधुरं कषायानुरसं * * हृद्यं सन्धानं शोधनं रोपणमिति ॥”) सन्धानिका, स्त्री, (सन्धानमस्त्यस्या इति सन्धान + ठन् ।) खाद्यद्रव्यविशेषः । आचार इति भाषा । तत्करणप्रकारको यथा । अपक्वाम्र- फलानि विंशतिः राजिका शरावषोडशैकभाग- मिता मरिचं तोलकद्वयं लवणं षट्तोलकं मेथिकाद्वितोलकं जीरकं तोलकद्वयं हरिद्रा- तोलकैकं नागरमुस्तकमेकतोलकं कृष्णजीरकं तोलकैकं गृतीत्वा आम्रभिन्नं सकलद्रव्यं चूर्ण- यित्वा एकत्रीकुर्य्यात् । आम्रन्तु दीर्घं द्विखण्डं चतुष्खण्डं वा कृत्वा अष्ठीं दूरीकृत्य तदभ्यन्तरे पूर्व्वोक्तचूर्णं पूरयित्या शलाकया विद्धाखण्डा- म्रवत् कुर्य्यात् । ततस्तैले निमज्जयेत् । इति पाकराजेश्वरः ॥ सन्धानितः, त्रि, सन्धानविशिष्टः । सङ्घट्टितः । सन्धानशब्दादितप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सन्धानिनी, स्त्री, गोगृहम् । इति केचित् ॥ सन्धानी, स्त्री, (सन्धीयते यस्यामिति । सं + धा + ल्युट् । ङीप् ।) कुप्यशाला । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्धानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्धिः, पुं, (सन्धानमिति । सं + धा + किः ।) राजादीनां षड्गुणान्तर्गतगुणविशेषः । स तु स्वर्णादिदानेन बन्धुभिः प्रीत्युत्पादनात् मित्री- करणम् । मेल इति ऐक्य इति च भाषा । तद्विवरणं यथा, -- “पनबद्धो भवेत् सन्धिः स्वयं हीनस्तमाचरेत् । मर्य्यादोल्लङ्घनं नास्ति यदि शत्रोरिति स्थितिः ॥ मर्य्यादोल्लङ्घनं यत्र शत्रौ संशयितं भवेत् । न तं संशयितं कुर्य्यादित्युवाच बृहस्पतिः ॥ बलवद्विगृहीतः सन् नृपोऽनन्यप्रतिश्रयः ।

आपन्नः सन्धिभावेन विदध्यात् कालयाप- नाम् ॥ ये च दैवेनोपहता राष्ट्रं येषाञ्च दुर्गतम् । बहवो रिपवो येषां तेषां सन्धिर्विधीयते ॥ दुर्म्मन्त्रो भिन्नमन्त्रश्च नीचधर्म्मरतश्च यः । एतैः सन्धिं न कुर्व्वीत विशेषात् पूर्वपीडितैः । सन्धिं हि तादृशैः कुर्व्वन् प्राणैरपि हि हीयते ॥” इति भोजराजकृतयुक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ षोडशविधसन्धिर्यथा, -- “बलीयसाभियुक्तस्तु नृपो नान्यप्रतिक्रियः । आपन्नः सन्धिमन्विच्छेत् कुर्व्वाणः कालयापनम् कपाल १ उपहारश्च २ सन्तानः ३ सङ्गत-४ स्तथा । उपन्यासः ५ प्रतीकारः ६ संयोगः ७ पुरुषा- न्तरः ८ ॥ अदृष्टनर ९ आदिष्ट १० आत्मादिष्ट ११ उपग्रहः १२ । परिक्रय-१३ स्तथोच्छिन्न-१४ स्तथा च परभूषणः १५ ॥ स्कन्धोपनेयः १६ सन्धिश्च षोडशैते प्रकीर्त्तिताः इति षोडशकं प्राहुः सन्धिं सन्धिविचक्षणाः ॥” तेषां लक्षणानि । यथा, -- “कपालसन्धिर्विज्ञेयः केवलं समसन्धितः । १ । सम्प्रदानाद्भवति य उपहारः स उच्यते ॥ २ ॥ सन्तानसन्धिर्विज्ञेयो दारिकादानपूर्व्वकः । ३ सद्भिस्तु सङ्गतः सन्धिर्म्मैत्रीपूर्व्वं उदाहृतः ॥ यावदायुःप्रमाणस्तु समानार्थप्रयोजनम् । सम्पत्तौ वा विपत्तौ वा कारणैर्यो त भिद्यते ॥ सङ्गतः सन्धिरेवायं प्रकृष्टत्वात् सुवर्णवत् । तथान्यैः सन्धिकुशलैः काञ्चनः स उदाहृतः ॥ ४ ॥ द्रव्यात्मा कार्य्यसिद्धिस्तु समुदिश्य क्रियेत यः । स उपन्यासकुशलैरुपन्यास उदाहृतः ॥ ५ ॥ मयास्योपकृतं पूर्व्वं ममाप्येष करिष्यति । इति यः क्रियते सन्धिः प्रतीकारः स उच्यते ॥” अन्यच्च । “उपकारं करोम्यस्य ममाप्येष करिष्यति । अयञ्चापि प्रतीकारो रामसुग्रीवयोरिव ॥ ६ ॥ एकार्थां सम्यगुद्दिश्य क्रियां यत्र हि गच्छति । समं हि तत्प्रमाणेन स च संयोग उच्यते ॥ ७ ॥ आवयोर्य्योधमुख्यैस्तु मदर्थः साध्यतामिति । यस्मिन् पणस्तु क्रियते स सन्धिः पुरुषान्तरः ॥ ८ त्वयैकेन मदीयोऽर्थः संप्रसाध्यस्त्वसाविति । यत्र शत्रुः पणं कुर्य्यात् सोऽदृष्टपुरुषः स्मृतः ॥ ९ ॥ यत्र भूम्येकदेशेन पणेन रिपुवर्ज्जितः । सन्धीयते सन्धिविद्भिः स चादिष्ट उदाहृतः ॥ १० ॥ स्वसैन्येन तु सन्धानमात्मादिष्ट उदाहृतः । ११ । क्रियते प्राणरक्षार्थं सर्व्वदानादुपग्रहः ॥ १२ ॥ कोषांशेनार्द्धकोषेण सर्व्वकोषेण वा पुनः । शिष्टस्य प्रतिरक्षार्थं परिक्रय उदाहृतः ॥ १३ ॥ भुवां सारवतीनान्तु दानादुच्छिन्न उच्यते । १४ । भूम्युत्थफलदानेन सर्व्वेण परभूषणः ॥ १५ ॥ प्रतिच्छिन्नं फलं यत्र प्रतिस्कन्धेन दीयते ।

पृष्ठ ५/२४१

स्कन्धौपनेयं तं प्राहुः सन्धिं सन्धिविच- क्षणाः ॥ १६ ॥ परस्परोपकारस्तु मैत्रीसम्बन्धकस्तथा । उपहारश्च विज्ञेयाश्चत्वारश्चैव सन्धयः ॥” इति विण्षुशर्म्मकृतहितोपशे सन्धिर्नाम चतुर्थ- कथासंग्रहः ॥ संयोगः । तत्पर्य्यायः । श्लेषः २ । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, मनुः । ८ । २४८ । “तडागान्यु दपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च । सीमासन्धिषु कार्य्याणि देवतायतनानि च ॥”) सुरुङ्गा । भगम् । सङ्घट्टनम् । रूपकाणां सुखाद्यङ्गम् । सावकाशः । इति मेदिनी ॥ भेदः । इति विश्वः ॥ (साधनम् । यथा, रघुः । १९ । १६ । “तस्य सावरणदृष्टसन्धयः काम्यवस्तुषु नरेषु सङ्गिनः । वल्लभामिरुपसृत्य चक्रिरे साभिमुक्तविषयाः समागमाः ॥”) व्याकरणमते वर्णद्वयस्य मेलनम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । ११३ -- ११७ । “अथैका तस्य महिषी राज्ञः स्तनभरालसा । शिरीषसुकुमाराङ्गी क्रीडन्ती क्लममभ्यगात् ॥ सा जलैरभिषिञ्चन्तं राजानमसहा सती । अब्रवीन्मोदकैर्देव परिताडय मामिति ॥ तच्छ्रुत्वा मोदकान् राजा द्रुतमानाययन् बहून् ततो विहस्य सा राज्ञी पुनरेवमभाषत ॥ राजन्नवसरः कोऽत्र मोदकानां जलान्तरे । उदकैः सिञ्च मा त्वं मामित्यक्तं हि मया तव ॥ सन्धिमात्रं न जानासि माशब्दोदकशब्दयोः । न च प्रकरणं वेत्सि मूर्खस्त्वं कथमीदृशः ॥”) तस्य लक्षणादिर्यथा । अर्द्धमात्रोच्चारणकालेना- व्यवहितयोर्व्वर्णयोर्द्रुततरोच्चारणं सन्धिः । अत एव श्लोकार्द्ध्वयोर्मन्त्रार्द्धयोर्व्वा न सन्धिः । तत्र अर्द्धमात्रोच्चारणकालव्यवधानस्योचितत्वादिति प्राञ्चः । स्वमते तु सन्ध्यध्यायसूत्रविहितकार्य्यं सन्धिरिति सन्धिलक्षणम् । तेन पिपक्षादि- शब्दानां संयोगान्तलुपि लुपि न सन्ध्याद्यविधी इति निषेधेऽपि सन्धिग्रहणात् सन्धिलुप्येव न सन्धिरिति नियमात् झपझसोरित्यनेन चप- जपौ पिपक् पिपग् इति । भिन्नपदे तु सन्धि- र्व्विभाषयेति बोध्यम् । तथा च । “सन्धिरेकपदे नित्यो नित्यो धातूपसर्गयोः । सूत्रेषु च भवेन्नित्यः सैवान्यत्र विभाषया ॥” इति प्राञ्चः । एकपदे इति स्वभावादेकपदे समासेऽपि । यथादानं भवेत् नद्यौ इत्यादि । समासे मुरारिः हृषीकेशः त्र्यम्बकः गवीशः इत्यादि । धातू- पसर्गयोस्तु अधीते उपेत्य इत्यादि । अन्यत्र अत्र अम्भः अत्राम्भः इह इन्दुः इहेन्दुः इत्यादि । धातूपसर्गयोः समासस्य नित्यत्वादेक- पदग्रहणेनैवेष्टसिद्धौ तयोः पुनरुपादानं अनित्य- समासे कदाचिदेकपदेऽपि सन्धिर्विभाष्यते इति ज्ञापनार्थम् । तेन उच्चारितरुचिरऋचां चान- नानां चतुर्णां इत्यादि सिद्धिः । इति मुग्ध-

बोधव्याकरणटीकायां दुर्गादासः ॥ * ॥ सर्व्वा- ङ्कुरसन्धिर्म्मासत्रयेण भवति । गात्रसन्धिः सप्त- मासैर्भवति । इति सुखबोधः ॥ युगसन्धिर्युग- शब्दे देहसन्धिर्म्मर्म्मशब्दे च द्रष्टव्यः ॥ सन्धिका, स्त्री, (सन्धा एव । स्वार्थे कन् ।) मद्य- सन्धानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्धिचौरः, पुं, (सन्धिकृत् सुरुङ्गाकारी चौरः । सन्धिना चौर इति वा ।) चौरविशेषः । सिँधाल चोर इति भाषा । यथा । सन्धिचौरस्तु हारकः । इति शब्दमाला ॥ सन्धिजं, क्ली, (सन्धेर्जायते यदिति । जन + डः ।) आसवादि । यथा, काशीखण्डे । “कार्त्तिके वर्ज्जयेत्तैलं कार्त्तिके वर्ज्जयेन्मधु । कार्त्तिके वर्ज्जयेत् कांस्यं कार्त्तिके मासि सन्धि- जम् ॥” सन्धिजमासवादि । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (सन्धिसमुत्पन्ने, त्रि । यथा, सुश्रुते । ६ । २ । “पक्वः शोफः सन्धिजः संस्रवेद्यः सान्द्रं पूयं पूति पूयालसः सः ॥”) सन्धिजीवकः, त्रि, (सन्धिना अभिसन्धिना जीव- तीति । जीव + ण्वुल् ।) कुसृत्या विभवान्वेषी । तत्पर्य्यायः । पार्श्वकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः । सन्धितः, त्रि, (सन्धा जातास्येति । सन्धा + इतच् ।) सन्धियुक्तः । मिलितः । यथा, -- “अस्मद्वराद्दिव्यवपुः सन्धितः सन्धिमानसौ । आर्य्यत्वादार्य्यराजाख्यः ख्यातो भुवि भवि- ष्यति ॥” इति राजतरङ्गिण्याम् २ तरङ्गः ॥ आसवादि । यथा, -- “कार्त्तिके वर्ज्जयेत् कांस्यं कार्त्तिके शुक्लसन्धि- तम् ।” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १६ विलासः ॥ शुक्लं काञ्जिकादिपर्य्युषितद्रव्यं सन्धितञ्च वर्ज्ज- येत् । इति तट्टीका ॥ सन्धिनी, स्त्री, (सन्धास्त्यस्या इति । इनिः । ङीप् ।) वृषभेणाक्रान्ता गौः । इत्यमरः ॥ या ऋतुमती वृषभेण आक्रान्ता निष्पादितमैथुना सा सन्धिनी । गर्भेण सन्धानं सन्धा सा विद्यते अस्याः सन्धिनी इन् । इति भरतः ॥ अकाल- दुग्धा गौः । इति मेदिनी शब्दरत्नावली च ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । १७० । “सन्धिन्यनिर्द्दशावत्सागोपयः परिवर्ज्जयेत् ॥”) सन्धिपूजा, स्त्री, (सन्धौ अष्टमीनवमीसन्धिक्षणे पूजा ।) शारदीयमहापूजान्तर्गततृतीया पूजा । यथा कालिकापुराणवचनान्तरम् । “अष्टमीनवमीसन्धौ तृतीया खलु कथ्यते । तत्र पूज्या त्वहं पुत्त्र योगिनीगणसंयुता ॥” ज्योतिशे । “अष्टम्यां सन्धियोगे सकलपरिजनैः पूजयेत् सत्त्वभावै, ।” सप्तमीपूजावत्महाष्टम्यादिकृत्यमपि षष्टिद- ण्डात्मिकायाभेव न तु परदिवसीयखण्डतिथौ

किन्तु पूर्व्वोक्तसन्ध्यनुरोधान्निशादाविव खण्ड- तिथावपि सन्धिपूजा । एवञ्च पूर्णाष्टम्यां महा- ष्टमीपूजा तत्परदिने अष्टमीनवम्योः सन्धिपूजा तत्परदिने महानवमीपूजा प्रागुक्तनन्दिकेश्वर- पुराणाद्युक्तोदयगामितिथ्यनुरोधात् । तत्पर- दिने दशम्यां विसर्जनं पूजानुरोधेनाधिकदिन- लाभात् । अन्यत् दुर्गाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सन्धिबन्धः, पुं, (सन्धिं बध्नातीति । बन्ध + अच् ।) भूमिचम्पकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सन्धिबन्धनं, क्ली, (सन्धेर्बन्धनं यस्मात् ।) शिरा । इति केचित् ॥ सन्धिमतिः, पुं, काश्मीरदेशीयजयेन्द्रराजमभ्त्री । स च परे राजा बभूव । यथा, -- “सुतो महीमहेन्द्रस्य जयेन्द्रस्तस्य भूपतेः । क्ष्मामाजानुभुजो राजा बुभोजाथ प्रथुप्रथः ॥ तस्याभूदद्भु तोदन्तभवभक्तिविभूषितः । राज्ञः सन्धिमतिर्नाम मन्त्री मतिमतांवरः ॥ अस्मद्वराद्दिव्यवपुः सन्धितः सन्धिमानसौ । आर्य्यत्वादार्य्यराजाख्यः ख्यातो भुवि भवि- ष्यति ॥” इति राजतरङ्गिण्याम् २ तरङ्गः ॥ सन्धिरन्ध्रका, स्त्री, (सन्धिरन्ध्रेण कायतीति । कै + कः । टाप् ।) सुरुङ्गा । इति केचित् ॥ सन्धिला, स्त्री, (सन्धिं लातीति । ला + कः ।) सुरुङ्गा । नदी । मदिरा । इति मेदिनी ॥ सन्धिवेला, स्त्री, (सन्धिरूपा वेला ।) काल- विशेषः । स तु अहोरात्रादिमेलनकालरूपः । यथा । व्यासः । “उपास्ते सन्धिवेलायां निशाया दिवसस्य च । ताभेव सन्ध्यां तस्मात्तु प्रवदन्ति मनीषिणः ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ सन्धिहारकः, पुं, (सन्धिना हरतीति । हृ + ण्वुल् ।) सन्धिचौरः । यथा, -- “वन्दिचौरो माचलः स्यात् कुम्भिलः सन्धि- हारकः ।” इति हारावली ॥ सन्ध्या, स्त्री, (सं सम्यक् ध्यायत्यस्यामिति स + ध्यै चिन्तने + “आतश्चोपसर्गे । इत्यङ् । यद्बा, सन्दधातीति । सं + धा + “अघ्न्यादयश्च ।” उणा० ४ । ११२ । इति यक्प्रत्ययेन निपा- तितः ।) कालविशेषः । स तु दिवारात्रि- सम्बन्धिदण्डद्वयरूपः । तत्पर्य्यायः । पितृप्रसूः २ । इत्यमरः ॥ सन्धा ३ द्विजमैत्री ४ । इति भरत- धृतवाचस्पतिः । सायम् ५ दिनान्तम् ६ निशादि ७ दिवसात्ययम् ८ । इति राज- निर्घण्टः ॥ सायाह्नः ९ विकालः १० ब्रह्म- भूतिः ११ सायः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ सा च कालस्य भार्य्या । यथा, -- “कालस्य तिस्रो भार्य्याश्च सन्ध्यारात्रिदिनानि च याभिर्विना विधात्रा च संख्यां कर्त्तुं न शक्यते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १ अध्यायः ॥ * ॥ रात्रेराद्यन्तदण्डचतुष्टयात्मककालः । यथा, --

पृष्ठ ५/२४२

“त्रियामां रजनीं प्राहुस्त्यक्त्वाद्यन्तचतुष्टयम् । नाडीनां तदुभे सन्ध्ये दिवसाद्यन्तसंज्ञिते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ तत्सार्थक्यं यथा, -- “समुद्रे हिमवत्पार्श्वे नद्यामस्याञ्च दुर्म्मते । रात्रावहनि सन्ध्यायां कस्य गुप्तः परिग्रहः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ त्रिसन्ध्याकालीनोपासना । तत्कालोपास्या देवता । यथा । अथ सन्ध्योपासनम् । तत्र छन्दोगपरिशिष्टम् । “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि सन्ध्योपासनिकं विधिम् अनर्हः कर्म्मणां विप्रः सन्ध्याहीनो यतः स्मृतः ॥” अतः प्रातःस्नानानन्तरम् । तथा, -- “एतत् सन्ध्यात्रयं प्रोक्तं ब्राह्मण्यं यदधिष्ठितम् यस्य नास्त्यादरस्तत्र न स ब्राह्मण उच्यते ॥” शातातपः । “अब्राह्मणास्तु षट् प्रोक्ता ऋषिणा तत्त्व- वादिना । आद्यो राजभृतस्तेषां द्वितीयः क्रयविक्रयी ॥ तृतीयो बहुयाज्यः स्याच्चतुर्थो ग्रामयाजकः । पञ्चमस्तु भृतस्तेषां ग्रामस्य नगरस्य च ॥ अनागतान्तु यः पूर्व्वां सादित्याञ्चैव पश्चिमाम् । नोपासीत द्विजः सन्ध्यां स षष्ठोऽब्राह्मणः स्मृतः ॥” राजभृतो राजसेवकः । ग्रामादेर्भृतो भर- णीयः । ग्रामलक्षणमाह मार्कण्डेयपुराणम् । तथा शूद्रजनप्रायाः सुसमृद्धकृषीबलाः । क्षेत्रोपयोगभूमध्ये वसतिर्ग्रामसंज्ञिका ॥” अत्र सन्ध्यात्रयस्य नित्यत्वाभिधानात् । “सर्व्वकालमुपस्थानं सन्ध्यायाः पार्थिवेष्यते । अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः ॥” इति विष्णुपुराणीये सन्ध्याया इत्येकवचनान्त- पाठो धर्म्मकोषोक्तो युक्तः । एवमेव नव्यवर्द्ध- मानः । सर्व्वकालं प्रातर्म्मध्याह्नसायंरूपकाल- त्रये । अन्यथा तदुपादानं व्यर्थंस्यात् । विभ्रम- श्चित्तविक्षेपः । तेन क्षतादावपि सन्ध्यामाच- रन्ति । अतएव याज्ञवल्क्यः । “सर्व्वावस्थोऽपि यो विप्रः सन्ध्योपासनतत्परः । ब्राह्मण्याच्च न हीयेत अन्त्यजन्मगतोऽपि सन् ॥” सर्व्वावस्थोऽपि नित्यं सेवकादिकर्म्मरतोऽपि । यथोचितशौचेऽप्यशक्तोऽपि इति रत्नाकरः ॥ अन्धाद्यवस्थापन्नोऽपीति युक्तम् ॥ * ॥ सन्ध्या- त्रयसाधारणलक्षणमाह योगियाज्ञवल्ग्यः । “त्रयाणाञ्चैव वेदानां ब्रह्मादीनां समागमः । सन्धिः सर्व्वसुराणाञ्च तेन सन्ध्या प्रकीर्त्तिता ॥” सन्ध्याद्वयकालस्तु अहोरात्रसम्बन्धिमुहूर्त्ता- त्मकः । तथा च दक्षः । “अहोरात्रस्य यः सन्धिः सूर्य्यनक्षत्रवर्ज्जितः । सा च सन्ध्या समाख्याता मुनिभिस्तत्त्व- वादिभिः ॥” सूर्य्यनक्षत्रवर्ज्जितः । अर्द्धास्तमितार्द्धोदितसूर्य्य-

मण्डलप्रकृष्टतेजोनक्षत्रवर्ज्जितः । तथा च वराहः । “अर्द्धास्तमयात् सन्ध्या व्यक्तीभूता न तारका यावत् । तेजःपरिहानिरुषा भानोरर्द्धोदयं यावत् ॥” अत्र आद्यन्तता उक्ता । परिमाणमाह दक्षः । “रात्र्यन्तकाले नाड्यौ द्वे सन्ध्यादिः काल उच्यते । दर्शनाद्रविरेखायास्तदन्तो मुनिभिः स्मृतः ॥” नाडीदण्डः । योगी याज्ञवल्कः । “ह्रासवृद्धी च सततं दिनरात्र्योर्यथाक्रमम् । सन्ध्या मुहूर्त्तमाख्याता ह्रासे वृद्धौ समा स्मृता ॥” अत्रोपासनाया अपि सन्ध्यात्वमाह व्यासः । “उपास्ते सन्धिवेलायां निशाया दिवस्य च । तामेव सन्ध्यां तस्मात्तु प्रवदन्ति मनीषिणः ॥” उपास्ते यद्वक्ष्यमाणप्राणायामादिक्रिययेति यावत् ॥ * ॥ तत्काले उपास्या अपि देवता सन्ध्या । तथा च याज्ञवल्क्यः । “सन्धौ सन्ध्यामुपासीत नास्तगे नोद्गते रवौ ॥” उपासनोपक्रममाह संवर्त्तः । “प्रातःसन्ध्यां सनक्षत्रामुपासीत यथाविधि । सादित्यां पश्चिमां सन्ध्यां अर्द्धास्तमितभास्क- राम् ॥” सनक्षत्रामित्यनेन तद्युक्तकाले उपक्रम्य प्रातः सन्ध्यामुपासीत । एवमेवार्द्धास्तमितभास्करा- रब्धां पश्चिमां सादित्यामित्यनेन तद्युक्तकाले उपक्रम्य उपासीतेत्यर्थः ॥ * ॥ मध्याह्नसन्ध्याया अष्टममुहूर्त्तं कालमाह स्मृतिः ॥ “पूर्व्वापरे तथा सन्ध्ये सनक्षत्रे प्रकीर्त्तिते । समसूर्य्येऽपि मध्याह्ने मुहूर्त्तसप्तमोपरि ॥” सांख्यायनगृह्यम् । अरण्ये समित्पाणिः सन्ध्या- मुपास्ते नित्यं वाग्यत उत्तरापराभिमुखो- ऽन्वष्टमदिशमानक्षत्रदर्शनात् । अतिक्रान्तायां महाव्याहृतीः सावित्रीं स्वस्त्ययनादि जप्त्वा एवं प्रातः प्राङ्मुखस्तिष्ठन् आमण्डलदर्शनादिति । उत्तरापराभिमुखो वायुकोणाभिमुखः । कोणं विवृणोति अन्वष्टमदिशमिति । उभयदिगष्टम- भागमिति यावत् । व्यासः । “गायत्री नाम पूर्व्वाह्णे सावित्री मध्यमे दिने सरस्वती च सायाह्ने सैव सन्ध्या त्रिषु स्मृता ॥ प्रतिग्रहान्न दोषाच्च पातकादुपपातकात् । गायत्री प्रोच्यते तस्मात् गायन्तं त्रायते यतः ॥ सवितृद्योतनात् सैव सावित्री परिकीर्त्तिता । जगतः प्रसवित्रीत्वात् वाग्रूपत्वात् सरस्वती ॥” तैत्तिरीयब्राह्मणम् । उद्यन्तमस्तं यान्तं आदित्य- मभिध्यायन् कुर्व्वन् ब्राह्मणो विद्वान् सकलं भद्रमश्नुते । असावादित्यो ब्रह्मा इति ब्रह्मेव सन् ब्रह्माभ्येति य एवं वेदेत्ययमर्थः । वक्ष्यमाण- प्रकारेण प्राणायामादिकं कुर्व्वन् यथोक्तनाम- रूपोपेतं सन्ध्याशब्दस्य वाच्यमादित्यं ब्रह्मेति ध्यायन् ऐहिकमामुत्रिकञ्च सकलभद्रमश्नुते । य एवमुक्तध्यानेन शुद्धान्तःकरणो ब्रह्मसाक्षात्

कुरुते स पूर्व्वमपि ब्रह्मैव सन् प्रज्ञावान् चिर- जीवित्वं प्राप्तो यथोक्तज्ञानेनाज्ञानोपसमे ब्रह्मैव प्राप्नोति । इति पराशरभाष्ये माधवाचार्य्यः ॥ अतएव व्यासः । “न भिन्नां प्रतिपद्येत गायत्त्रीं ब्रह्मणा सह । सोऽहमस्मीत्युपासीत विधिना येन केन- चित् ॥” * ॥ गायत्तीस्थभर्गपदप्रतिपाद्य ईश्वरः । अहं जीव- रूपोऽस्मि भवामि इति । अजहत्स्वार्थलक्ष- णया जीवेश्वरयोरहंकारप्रतिफलितत्वोपाधि- रहितेन चिद्रूपेणैक्यम् । घटाकाशगृहाकाशयो- रुपाधिरित्यवगमात् । ऐक्यमिव भावयन् उपा- सीत । याज्ञवल्क्योऽपि । “या सन्ध्या सा तु गायत्त्री द्विधा भूत्वा प्रति- ष्ठिता । सन्ध्या उपासिता येन विष्णुस्तेन उपासितः ॥” * उपासनायाः फलमाह स एव । “गवां सर्पिः शरीरस्थं न करोत्यङ्गपोषणम् । निःसृतं कर्म्मसंयुक्तं पुनस्तासां तदौषधम् ॥ एवं स हि शरीरस्थः सर्पिर्वत् परमेश्वरः । विना चोपासनादेव न करोति हितं नृषु ॥ प्रणवव्याहृतिभ्याञ्च गायत्त्र्या त्रितयेन च । उपास्यं परमं ब्रह्म आत्मा यत्र प्रतिष्ठितः ॥” त्रितयेन प्रणवादित्रितयेन ब्रह्मप्रतिपादकेनो- च्चारितेन तदर्थावगमेन उपास्यं प्रसादनीयम् । तदाह स एव । “वाच्यः स ईश्वरः प्रोक्तो वाचकः प्रणवः स्मृतः वाचकेऽपि च विज्ञाते वाच्य एव प्रसीदति ॥ भूर्भुवःस्वस्तथा पूर्व्वं स्वयमेव स्वयम्भुवा । व्याहृता ज्ञानदेहेन तस्मात् व्याहृतयः स्मृताः ॥” ज्ञानदेहेन तत्त्वज्ञानस्य चिद्रूपेश्वरस्य देहेन शरीररूपेण व्याहृता उक्ताः । तेन तद्वाच्यो- ऽपीश्वरः । कूर्म्मपुराणम् । “प्रधानं पुरुषः कालो ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । सत्त्वं रजस्तमस्तिस्रः क्रमाद्व्याहृतयः स्मृताः ॥” एतद्रूपेणापि भावनीयाः । इत्याह्निकाचार- तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “दिनान्तसन्ध्यां सूर्य्येण पूर्व्वामृक्षैर्युतां बुधः । उपतिष्ठेत् यथान्यायं सम्यगाचम्य पार्थिव ॥ सर्व्वकालमुपस्थानं सन्ध्यायाः पार्थिवेष्यते । अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः ॥ सूर्य्येणाभ्युदितो यस्तु त्यक्तः सूर्य्येण यः स्वपन् अन्यत्रातुरभावाच्च प्रायश्चित्तीयते नरः ॥ तस्मादनुदिते सूर्य्ये समुत्थाय महीपते । उपतिष्ठेन्नरः सन्ध्यां ससूर्य्याञ्च दिनान्तजाम् ॥ उपतिष्ठन्ति वै सन्ध्यां ये न पूर्व्वां न पश्चिमाम् व्रजन्ति ते दुरात्मानस्तामिस्रं नरकं नृप ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे ११ अध्यायः ॥ * ॥ दीक्षितविशेषस्य सन्ध्याविशेषा यथा, -- भूमिरुवाच । “देवदेव कथं सन्ध्यां दीक्षितः कुरुते वद । केन मन्त्रेण वा भक्तस्तव कर्म्मपरायणः ॥

पृष्ठ ५/२४३

वराह उवाच । शृणु माधवि तत्त्वेन सन्ध्यामन्त्रमनुत्तमम् । यथा वदन्ति वै सूर्य्यं सन्ध्यां पूर्व्वं चिरां तथा ॥ जलाञ्जलिं गृहीत्वा च मम भक्त्या व्यवस्थितः । मुहूत्तं ध्यानमास्थाय इमं मन्त्रमुदाहरेत् ॥ मन्त्रः । भवोद्भवमादिं व्यक्तमद्वयमादित्यं सर्व्वे देवा ब्रह्मरुद्रेन्द्रास्ताञ्च कृष्णो यथासीत् ध्यान- योगस्थिता ते सन्ध्या संज्ञा वासुदेवं नमन्ति वयं देवमादि व्यक्तरूपं कृत्वा चात्मनि देवसंस्था तथापि संसारार्थं कर्म्म तत्कारणमेव सन्ध्या संस्था वासुदेव नमो नमः । अनेनैव तु मन्त्रेण सन्ध्यां कुर्य्यात्तु दीक्षितः ॥” इति वाराहे चतुर्व्वर्णदीक्षानामाध्यायः ॥ * ॥ सन्ध्याप्रशंसा यथा, -- मुनयः ऊचुः । “कथं मुने दिवं याति ब्राह्मणो दग्धकिल्विषः । अनग्निको हि मे ब्रूहि यदुक्तं वह्निना पुरा ॥ सूत उवाच । सायं प्रातश्च यः सन्ध्यामुपास्तेऽस्कन्नमानसः । जपन् हि पावनीं देवीं गायत्त्रीं वेदमातरम् ॥ तपसा भावितो देव्या ब्राह्मणः पूतकिल्विषः । न सीदेत् प्रतिगृह्णानो अपि पृथ्वीं ससागराम् ॥ ये चान्ये दारुणाः केचित् ग्रहाः सूर्य्यादयो दिवि । ते चास्य सौम्यतां यान्ति शिवाः शिवतरास्तथा ॥ यत्र तत्र गतं चैनं दारुणाः पिशिताशनाः । घोररूपा महाकायाः प्रभवन्ति न राक्षसाः ॥” इति वह्निपुराणे आश्वमेधिकनामाध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “नित्यं नित्यं त्रिसन्ध्याञ्च करिष्यसि दिने दिने । मध्याह्ने चापि सायाह्ने प्रातरेव शुचिः सदा ॥ सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्व्वकर्म्मसु । यदह्ना कुरुते कर्म्म न तस्य फलभाग्भवेत् ॥ नोपतिष्ठति यः पूर्व्वां नोपास्ते यस्तु पश्चिमाम् । स शूद्रवद्वहिः कार्य्यः सर्व्वस्मात् द्विजकर्म्मणः ॥ यावज्जीवनपर्य्यन्तं यस्त्रिसन्ध्यं करोति च । स च सूर्य्यसमो विप्रस्तेजसा तपसा सदा ॥ तत्पादपद्मरजसा सद्यःपूता वसुन्धरा । जीवन्मुक्तः स तेजस्वी सन्ध्यापूतो हि यो द्विजः ॥ तीर्थानि च पवित्राणि तस्य संस्पर्शमात्रतः । ततः पापानि यान्त्येव वैनतेयादिवोरगाः ॥ न गृह्णन्ति सुरास्तेषां पितरः पिण्डतर्पणम् । स्वेच्छया च द्विजातिश्च त्रिसन्ध्यरहितस्य च ॥ विष्णुमन्त्रविहीनश्च त्रिसन्ध्यरहितो द्विजः । एकादशीविहीनश्च विषहीनो यथोरगः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २१ अध्यायः ॥ अन्यत् कौर्म्मे १७ अध्याये गारुडे २१५ । २२० अध्याययोर्द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ जननमरणाशौचे तन्नि- षोधो यथा, -- “सन्ध्यां पञ्चमहायज्ञं नैत्यिकं स्मृतिकर्म्म च । तन्मध्ये हापयेत्तेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥

सायंसन्ध्यानिषेधकाला यथा । कर्म्मोपदेशिन्यां व्यासः । “संक्रान्त्यां पक्षयोरन्ते द्वादश्यां श्राद्धवासरे । सायंसन्ध्यां न कुर्व्वीत कृते च पितृहा भवेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तत्काले शयनादिनिषेधो यथा, -- “स्वप्नमध्ययनं स्नानमुद्वर्त्तं भोजनं गतिः । उभयोः सन्ध्ययोर्नित्यं मध्याह्ने चैव वर्ज्जयेत् ॥” इति कौर्म्मे १५ अध्यायः ॥ नदीविशेषः । युगसन्धिः । इति मेदिनी ॥ चिन्ता । संश्रवः । सीमा । सन्धानम् । कुसुम- विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्ध्यांशः, पुं, (सन्ध्याया अंशः ।) युगसन्धिः । यथा, -- “चत्वार्य्याहुः सहस्राणि वर्षाणान्तु कृतं युगम् । तस्य तावच्छती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च तथाविधः ॥ इतरेषु ससन्ध्येषु ससन्ध्यांशेषु च त्रिषु । एकापायेन वर्त्तन्ते सहस्राणि शतानि च ॥” इति मानवे । १ । ६९-७० ॥ चत्वार्य्याहुरिति । चत्वारि वर्षसहस्राणि कृत- युगं कालं मन्वादंयो वदन्ति तस्य तावद्वर्ष- शतानि सन्ध्या सन्ध्यांशश्च भवति युगस्य पूर्व्वा सन्ध्या उत्तरश्च सन्ध्यांशः । तदुक्तं विष्णुपुराणे । “तत्प्रमाणैः शतैः सन्ध्यां पूर्व्वां तत्राभिधीयते । सन्ध्यांशकश्च तत्तुल्यो युगस्यानन्तरो हि यः ॥ सन्ध्यासन्ध्यांशयोरन्तर्यः कालो मुनिसत्तम । युगाख्यः स तु विज्ञेयः कृतत्रेतादिसंज्ञकः ॥” वर्षसंख्या चेयं दिव्यमानेन तस्यैवानन्तरप्रकृत- त्वात । “दिव्यैर्व्वर्षसहस्रैस्तु कृतत्रेतादिसंज्ञितम् । चतुर्युगं द्वादशभिस्तद्विभागं निबोध मे ॥” इति विष्णुपुराणवचनाच्च । इतरेष्विति अन्येषु त्रेताद्वापरकलियुगेषु सन्ध्या सन्ध्यांशसहितेषु एकहान्या सहस्राणि शतानि च भवन्ति । तेनेदं सम्पद्यते । त्रीणि वर्षसह- स्राणि त्रेतायुगं तस्य त्रीणि वर्षशतानि सन्ध्या सन्ध्यांशश्च । एवं द्वे वर्षसहस्रे द्वापरः तस्य द्बे वर्षशते सन्ध्या सन्ध्यांशश्च । एवं वर्षसहस्रं कलिः । तस्यैकवर्षशतं सन्ध्या सन्ध्यांशश्च । इति कुल्लूकभट्टः ॥ सन्ध्याचलः, पुं, (सन्ध्याया अचलः ।) पर्व्वत- विशेषः यथा, -- “आराधनोपदेशाय कापोतस्य वचः स्मरन् । जग्मतुर्द्दक्षिणां काष्ठां यत्र सन्ध्याचलः स्थितः ॥ कान्ता नाम नदी तत्र वशिष्ठे नावतारिता । तस्यास्तीरे महाशैले स्निग्धच्छाया लता तदा । सन्ध्यां वशिष्ठः कृतवान् तत्र यस्माद्विधेः सुतः । अतः सन्ध्याचलं नाम तस्य गायन्ति देवताः ॥” इति कालिकापुराणे ५० अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “क्षोभकाख्यान्महाशैलादैशान्यां पर्व्वतोत्तमः । तुङ्गः सन्ध्याचलो नाम वशिष्ठो यत्र शप्तवान् ॥

निमेर्नाम्ना तु राजर्षेः शापाद्ब्रह्मसुतः पुरा । वशिष्ठो ह्यशरीरोऽभूत्तच्छापाच्च निमिस्तथा ॥ ततो ब्रह्मोपदेशेन निर्जने कामरूपके । सन्ध्याचले तपस्तेपे तस्य विष्णुरभूत्तदा ॥ प्रत्यक्षस्तस्य देवस्य वरदानान्महामुनिः । अमृतान्यवतार्य्यर्थे कुण्डं कृत्वा गिरिस्तटे ॥ तत्र स्नात्वा च पीत्वा च शरीरं प्राप पूरितम् । तस्मादमृतकुण्डात्तु सन्ध्या नाम नदीवरा । निःस्मृता तत्र चाप्लुत्य चिरायुरगदो भवेत् ॥” इति च कालिकापुराणे ८१ अध्यायः ॥ सन्ध्यानाटी, [न्] पुं, (सन्ध्यायां नटतीति । नट + इनिः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली- त्रिकाण्डशेषौ ॥ सन्ध्यापुष्पी, स्त्री, (सन्ध्यायां पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) जाती । इति राजनिर्घण्टः ॥ सन्ध्याबलः, पुं, (सन्ध्यायां बलं यस्य ।) राक्षसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सन्ध्याबलिः, पुं, शिवालयस्थितमृत्काष्ठादि- र्म्मितवृषः । यथा, -- “ये शिवायतनोत्सृष्टास्ते सन्ध्याबलयो वृषाः ।” इति हारावली ॥ सन्ध्याभ्रं क्ली, (सन्ध्याया अभ्रमिव तद्वर्णत्वात् ।) सुवर्णगैरिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सन्ध्या- कालीनमेघः । यथा, रघुः । १२ । २८ । “सन्ध्याभ्रकपिशस्तस्य विराधो नाम राक्षसः । अतिष्ठन्मार्गमावृत्य रामस्येन्दोरिव ग्रहः ॥”) सन्ध्यारागं, क्ली, (सन्ध्याया राग इव रागो यस्य ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ३९२ । “प्राचीरान्तरितयं प्रियस्य वदनेऽधरं सम- र्पयति । प्राग्गिरिपिहिता रात्रिः सन्ध्यारागं दिन- स्येव ॥”) सन्ध्यारामः, (सन्ध्यायां रामो रमणं यस्य ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्नः, पुं, (सद + क्तः ।) पियालवृक्षः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ अवसन्ने, त्रि ॥ (यथा, रामायणे । ६ । ११३ । ८७ । “कश्मलाभिहिता सन्ना बभौ सा रावणोरसि ॥” सन्नकः, पुं, (सीदति स्मेति । सद + क्तः । ततः स्वार्थे कन् ।) खर्व्वः । इति सन्नकद्रुशब्द- टीकायां भरतः ॥ सन्नकद्रुः, पुं, पियालवृक्षः । इत्यमरः ॥ सन्नकः खर्व्वो द्रुः स्कन्धोऽस्येति सन्नकद्रुरिति स्वामी । सन्नको द्रुश्चेति द्वे नामनी इति सोमनन्दी । इति भरतः ॥ सन्नतिः, स्त्री, (सं + नम + क्तिन् ।) प्रणतिः । (यथा, भागवते । १० । ७० । २४ । “ये च दिग्विजये तस्य सन्नतिं न ययुर्नृपाः । प्रसह्य रुद्धास्ते नासन्नयुते द्वे गिरिव्रजे ॥”) ध्वनिः । इति मेदिनी ॥ नम्रता यथा, हरि- वंशे ।

पृष्ठ ५/२४४

“यत्र ह्रीः श्रीः स्थिता तत्र यत्र श्रीस्त त्रसन्नतिः सन्नतिर्ह्रीस्तथाश्रीश्च नित्यं कृष्णे महात्मनि ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (तथा च रामायणे । ५ । ६४ । २० । “तव चेदं सुसदृशं वाक्यं नान्यस्य कस्यचित् । सन्नतिर्हि तवाख्याति भविष्यच्छुभयोग्यताम् ॥” सन्नध्वः, त्रि, (सं + नह + क्तः) वर्म्मितः । कृतसन्नाहः । (यथा, भागवते । ७ । १० । ६६ । सन्नद्धो रथमास्थाय शरं धनुरुपाददे ॥”) व्यूढः । व्यूहविन्यासयुक्तः । इति मेदिनी ॥ आततायी । वधोद्यतः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ मन्त्रादिसंयुतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (आबद्धः । यथा, अभिज्ञानशकुन्तले १ अङ्के । “कुसुममिव लोभनीयं यौवनमङ्गेषु सन्नद्धम् ॥” सञ्जातः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, रघुः । ३ । ७ । “पुराणपत्रापगमादनन्तरं लतेव सन्नद्धमनोज्ञपल्लुवा ॥”) सन्नयः, पुं, (सं + नी + अच् ।) समूहः । यथा, महाभारते । १ । १९० । ६ । “अस्मिन् राजसमावाये देवानामिव सन्नये । किमयं सदृशं कञ्चित् नृपतिं नैव दृष्टवान् ॥” पृष्ठस्थायिबलः । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ सन्नाहः, युं, (संनह्यतेऽसौ इति । सं + नह + घञ् ।) अङ्गत्राणम् । साँजोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वर्म्म २ कङ्कटः ३ जगरः ४ कव- चम् ५ दंशः ६ तनुत्रम् ७ मायी ८ उर- च्छदः ९ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महा- भारते । ४ । ३० । १७ । “पृथक् काञ्चनसन्नाहान्रथेष्वश्वानयोजयन् ॥” उद्योगः । इति रामानुजः ॥ यथा, रामा- यणे । ६ । ७५ । ४० । “ततो रामशरान् दृष्ट्वा विमानेषु गृहेषु च । सन्नाहो राक्षसेन्द्राणां तुमुलः समपद्यत ॥”) सन्नाह्यः, पुं, (संनह्यते इति । सं + नह + ण्यत् ।) युद्धयोग्यगजः । यथा, -- “राजवाह्यस्तू पवाह्यः सन्नाह्यः समरोचितः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ सन्निकर्षः, पुं, (सं + नि + कृष + घञ् ।) सान्नि- ध्यम् । तत्पर्य्यायः । पार्श्वम् २ समीपम् ३ सवि- धम् ४ समीपाभ्यासम् ५ सवेशः ६ अन्तिकः ७ सदेशम् ८ अभ्यग्रम् ९ सनीडम् १० सन्नि- धानम् ११ उपान्तम् १२ निकटम् १३ उप- कण्ठम् १४ सन्निकृष्टम् १५ समर्य्यादम् १६ अभ्यर्णम् १७ आसन्नः १८ सन्निधिः १९ । इति हेमचन्द्रः (यथा, कुमारे । ३ । ७४ । “स्त्रीसन्निकषं परिहर्त्तुमिच्छन् अन्तर्दधे भूतपतिः सभूतः ॥”) न्यायमते विषयेन्द्रियसम्बन्धः । स च ज्ञानस्य कारणम् । स तु द्विविधः । लौकिकसन्निकर्षः अलौकिकसन्निकर्षश्च । लौकिकसन्निकर्षश्च षड्- विधः । इन्द्रियसंयोगः १ इन्द्रियसंयुक्तसमवायः २ इन्द्रियसंयुक्तसमवेतसमवायः ३ श्रोत्रादि-

समवायः ४ श्रोत्रादिसमवेतसमवायः ५ तदादि- विशेषणता ६ ॥ अलीकिकसन्निकर्षस्तु त्रिविधः । सामान्यलक्षणा १ ज्ञानलक्षणा २ योगजः ३ । यथा, -- “महत्त्वं षड्विधे हेतुरिन्द्रिथं करणं मतम । विषयेन्द्रियसम्बन्धो व्यापारः सोऽपि षड्विधः द्रव्यग्रहस्तु संयोगात् संयुक्तसमवायतः । द्रव्येषु समवेतानां तथा तत्समवायतः ॥ तत्रापि समवेतानां शब्दस्य ससवायतः । तद्वृत्तीनां सममेतसमवायेन तद्ग्रहः ॥ विशेषणतया तद्वदभावानां ग्रहो भवेत् । यदि स्यादुपलभ्येतेत्येवं यत्र प्रसज्यते ॥ प्रत्यक्षं समवायस्य विशेषणतया भवेत् । अलौकिकः सन्निकर्षस्त्रिविधः परिकीर्त्तितः ॥ सामान्यलक्षणा ज्ञानलक्षणा योगजस्तथा । आसत्तिराश्रयाणान्तु सासान्यज्ञानमिष्यते ॥ तदिन्द्रियजतद्धर्म्मबोधसामग्य्र पेक्ष्यते । विषयी यस्य तस्यैव व्यापारो ज्ञानलक्षणः ॥ योगजो द्विविधः प्रोक्तो यक्तयुञ्जानभेदतः । युक्तस्य सर्व्वदा भानं चिन्तासहकृतोऽपरः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ सन्निकर्षणं, क्ली, (सं + नि + कृष + ल्युट् ।) सन्नि- धानम् । तत्पर्य्यायः । सन्निधिः २ । इति सङ्कीर्ण- वर्गे अमरः ॥ सन्निधम् ३ । इति भरतः ॥ (सम्बन्धः । यथा, भागवते । ११ । २८ । १२ । “यावद्देहेन्द्रियप्राणैरात्मनः सन्निकर्षणम् । संसारः फलवांस्तावदपार्थोऽप्यविवेकिनः ॥”) सन्निकृष्टः, त्रि, (सं + नि + कृष + क्तः ।) सन्नि- कर्षविशिष्टः । निकटः । इति विशेष्यनिघ्नवर्गे अमरः ॥ अस्य पर्य्यायः समीपशब्दे द्रष्टव्यः ॥ सन्निधं, क्ली, (सं + नि + धा + कः ।) सन्निधानम् । इति भरतधृतवोपालितः ॥ सन्निधानं, क्ली, (सं + नि + धा + ल्युट् ।) निक- टम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । २ । २१ । ५३ । “श्रेयो मुहूर्त्तं तव सन्निधानं ममैव कृस्नादपि जीवलोकात् ॥” * ॥ सम्यङ्निधीयतेऽस्मिन्निति ।) आश्रयः । यथा, “आरम्भः संशयानामविनयभवनं पत्तनं साह- सानां दोषाणां सन्निधानं कपटशतमयं क्षेत्रमप्रत्यया- नाम् । दुस्त्याज्यं यन्महद्भिः सुरनरवृषभैः सर्व्वमाया- करण्डं स्त्रीरूपं केन लोके विषममृतमयं धर्म्मनाशाय सृष्टम् ॥” इति शान्तिशतकम् ॥ (अवस्थानम् । यथा, मार्कण्डेये । ९७ । ३५ । “यस्मिन् गेहे च लिखितमेतत् तिष्ठति नित्यदा सन्निधानं कृते श्राद्धे तत्रास्माकं भविष्यति ॥”) सन्निधिः, स्त्री, (सं + नि + धा + किः ।) सन्नि- कर्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । २ । १९४ ।

“हीनान्नवस्त्रवेशः स्यात् सर्व्वदा गुरुसन्निधौ ॥” इन्द्रियगोचरः । इति मेदिनी ॥ (अवस्थानम् । यथा, जलशुद्धिप्रकरणे । “गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति । नर्म्मदे सिन्धुकावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ॥ सन्निपतितः, त्रि, एकत्रीकृतः । मिश्रितः । संनि- पूर्व्वकपतधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सन्निपातः, पुं, (सम्यक् निपातो पतनं यत्र ।) तालभेदः । यथा, -- “एक एव गुरुर्यत्र सन्निपातः स उच्यते ।” इति सङ्गीत्दामोदरः ॥ (सम्यक् निपातो यस्मात् ।) विकारोत्पादक- मिलितदोषत्रयम् । अस्य त्रयोदश नामलक्ष- णानि यथा, -- “शीघ्रगस्तान्त्रिकश्चैवमसाध्यश्चित्तविभ्रमः । कष्टसाध्यः कण्ठकुब्जः कर्णिको जिम्भगस्तथा ॥ कष्टात् कष्टतमो ज्ञेयो रुग्दाहो हन्ति मानवम् । अन्तको भग्ननेत्रश्च रक्तष्ठीवी निपातकः ॥ शीताङ्गश्च प्रलापश्च अभिन्यासोऽतिमारकः । ज्ञातव्याः सर्व्वदा वैद्यैः सन्निपातास्त्रयोदश ॥” माण्डवीये । “शीघ्रगस्तान्त्रिकश्चित्तविभ्रमः कण्ठकुब्जकः । कर्णिको जिम्भकश्चैव जग्राहश्चान्तकस्तथा ॥ भग्ननेत्रो विलापश्च प्रलापः शीतलाङ्गकः । अभिन्यासश्चेति विद्यात् सन्निपातास्त्रयोदश ॥ * सदास्यं श्लेष्मणा पूर्णं शूलं कासोऽतिवेदना । शोथश्च लक्षणान्येवं शीघ्रगे सान्निपातिके ॥ १ ॥ अतितन्द्रा ज्वरः श्वासकासस्तापोऽतिसारकः । स्थूलकण्ठः सिता श्यामा जिह्वा कण्ठे च कूजति ॥ श्रुतिरल्पा चेति विद्यात् तान्त्रिके सान्नि- पातिके ॥ २ ॥ मदो मोहो भ्रमस्तापो हास्यशीतप्रलापनम् । नित्यं वैकल्पिता पीडा विकटाक्षनिरीक्षणम् । लक्षणैः सन्निपातोऽयं ज्ञातव्यश्चित्तविभ्रमः ॥ ३ कण्ठग्रहो ज्वरो मूर्च्छा दाहः कम्पविलापनम् मोहस्तापः शिरोऽर्त्तिश्च वातार्त्तः प्रलयं गतः ॥ कण्ठकुब्जं सन्निपातं कष्टसाध्यं विनिर्द्दिशेत् ॥ ४ ज्वरः कर्णान्तशोथश्च श्वासः कम्पः प्रलापनः ॥ स्वेदः कण्ठग्रहस्तापस्तृण्मोहो भयमेव च । कर्णिके सन्निपाते च लक्षणानि भवन्तिहि । ५ ॥ सङ्कटा कठिना जिह्वा कासः श्वासोंऽति- विह्वलः । मूको वधिरता तापो बलहानिश्च लक्षणम् ॥ जिम्भगः सन्निपातोऽयं कष्टात् कष्टतरः परः ॥ ६ ॥ मोहस्तापः प्रलापश्च व्यथा कण्ठे भ्रमः श्रमः ॥ वेदना च तृषा जाड्यं श्वासश्च लक्षणैरिभैः । कष्टात् कष्टतरो ज्ञेयः कग्राहः सान्निपातिकः ॥ दाहो मोहः शिरःकम्पो हिक्का श्वासाङ्ग- मद्द नम् । सन्तापश्चान्तको ज्ञेयः सन्निपातोऽतिमारकः ॥ ८

पृष्ठ ५/२४५

श्वसनं लोचने भुग्ने स्मृतिः स्थूला ज्वरोऽधिकः । मोहः प्रलापनं कम्पो भ्रमो निद्रा च लक्षणैः ॥ ज्ञातव्यो भुग्ननेत्रोऽयं सन्निपातः क्षयंकरः ॥ ९ ॥ रक्तनिष्ठीवनं मूर्च्छा ज्वरो मोहस्तृषा भ्रमः । वान्तिर्हिक्कातिसारश्च संज्ञानाशो हृदि व्यथा ॥ मण्डलं श्यावरक्तञ्च देहेषु लक्षणैरिमैः । ज्ञातव्यः सन्निपातोऽयं रक्तष्ठीवी निपातकः ॥ १० प्रलापतापकर्णार्त्तिः प्रज्ञानाशोऽतितापवान् । ज्ञेयः प्रलापकश्चिह्नैः सन्निपातोऽतिमारकः ॥ ११ शरीरं हिमवत् शीतमतिसारश्च कम्पनम् । कर्णनादो हस्ततापो हिक्का श्वासः क्रमो- त्तरम् । सर्व्वाङ्गशीतलो हन्ति शीताङ्गः सन्निपातकः ॥ १२ ॥ त्रिदोषञ्च मुखं शुष्कं निद्रावैकल्यकष्टवाक् । निश्चेतनमतिश्वासो मन्दाग्निर्बलहीनता ॥ मृत्युतुल्यमभिन्यासं सन्निपातञ्च लक्षयेत् ॥ १३ ॥ इति चक्रपाणिदत्तः ॥ * ॥ यं दृष्ट्वा यस्य सम्भवः स तस्य सन्निपातः । सन्नि- पातविधिरनिमित्तं तद्विघाताय । इति कलाप- व्याकरणे ४ वृत्तौ २ प्रकरणम् ॥ समूहः । यथा, -- “धूमज्योतिःसलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः सन्देशार्थाः क्व पटुकरणैः प्राणिभिः प्रापणीयाः । इत्यौत्सु क्यादपरिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे कामार्त्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥” इति मेघदूतम् ॥ सम्यक्प्रकारेण पतनं मरणञ्च ॥ सन्निपातज्वरः, पुं, (सम्यक् निपातो नाशो यस्मात् तादृशो ज्वरः ।) त्रिदोषजज्वरः । स तु अष्ट- प्रकारज्वरान्तर्गतज्वरविशेषः । अष्टत्वं विवृ- णोति । वातिकः पैत्तिकः श्लैष्मिकश्चेति त्रयः । द्वन्द्वजाश्च त्रयः । वातपैत्तिकः वातश्लैष्मिकः पित्तश्लैष्मिकश्चेति । संघातनः सन्निपातिक एकः “द्व्युल्वणैकोल्वणैः षट् स्युर्हीनमध्यादिकैश्च षट् समैश्चैको विकारास्ते सन्निपातास्त्रयोदश ॥” इति चरकेण त्रयोदश सन्निपाता उक्ताः ॥ ते यथा । वातोल्वणः १ पित्तोल्वणः २ कफो- ल्वणः ३ । वातपित्तोल्वणः ४ वातश्लेष्मोल्वणः ५ पित्तश्लेष्मोल्वणः ६ एवं षट् । अधिकवातो मध्यपित्तो हीनकफः १ अधिकवातो मध्यकफो हीनपित्तः २ अधिकपित्तो मध्यवातो हीन- कफः ३ अधिकपित्तो मध्यमकफो हीनवातः ४ अधिककफो मध्यवातो हीनपित्तः ५ अधिक- कफो मध्यपित्तो हीनवातश्चेति ६ षट् । त्र्युल्वण एकः १ । एवं त्रयोदश । अत्र तु त्रिदोषज- त्वेन साम्यात् सान्निपातिक एक एव गणितः । आगन्तुजोऽपि एक एव । अत्र आगन्तुज- शब्देन अभिघातादयो हेतव उच्यन्ते । कुत्र- चिद्व्याधयः कार्य्यकारणयोरभेदोपचारात् । इति ज्वराधिकारे भावप्रकाशः ॥ * ॥ अथ सन्नि- पातज्वराधिकारमाह । तत्र सन्निपातज्वरस्य

विप्रकृष्टसन्निकृष्टकारणकथनपूर्व्विकां सम्प्राप्ति- माह । “त्रिदोषजनकैर्व्वातपित्तश्लेष्मामगेहगाः । बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगा ज्वरकारिणः ॥” पूर्व्वरूपमाह । “प्राग्रूपाणि त्रिदोषाणां स्युस्त्रिदोषज्वरे नृणाम् ।” सन्निपातज्वरस्य सामान्यानि लक्षणान्याह । “क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थि सन्धिशिरोरुजा । सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि लोचने ॥ सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कण्ठः शूकैरिवावृतः । तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासश्वासोऽरुचिर्भ्रमः ॥ परिदग्धा खरस्पर्शा जिह्वा स्रस्ताङ्गता परा । ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च ॥ शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रानाशो हृदि व्यथा । स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्शनमल्पशः ॥ कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम् । कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम् ॥ मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च । चिरात् पाकश्च दोषाणां सन्निपातज्वराकृतिः ॥” लोचने सास्रावे साश्रुणी । कलुषेऽस्वच्छे । निर्भुग्ने निर्गते कूटिले च । कण्ठः शूकैरिव धान्याग्रैरिवावृतः । जिह्वा परिदग्धा परि- दग्धेव ज्ञायते । अथवा परिदग्धेव कृष्णा दृश्यते । स्रस्ताङ्गता शिथिलगात्रता । परा अतिशयिता । ष्ठीवनमित्यादि कफसंयुक्तस्य रक्तस्य पित्तस्य च ष्ठीवनम् । शिरसो लोठन- मितस्ततः शिरश्चालनम् । कृशत्वं नातिगात्राणां गात्राणामतिशयितं कार्य्यं न व्याधिप्रभवात् । प्रततं निरन्तम् । कोठः वरटीदष्टसंस्थानः कोठ इत्यभिधीयते । श्यावः कपिशो वर्णः । मूकत्वमवचनत्वमल्पवचनत्वं वा । स्रोतसां कर्णनासादीनाम् ॥ * ॥ ननु वातादयः पर- स्परविरुद्धगुणास्तेषां सम्भूयैककार्य्यारम्भकत्वं नोपपद्यते परस्परोपघातात् दहनसलिलयोरिव तत् कथं वातपित्तकफा मिलित्वा विकारोत्- पादकाः । अत्र समाधानमुक्तं दृढबलेन । “विरुद्धैरपि न त्वेते गुणैर्घ्नन्ति परस्परम् । दोषाः सहजसात्म्यत्वाद्विषं घोरमहीनिव ॥” गदाधरस्तु हेत्वन्तरमुक्तवान् । “दैवाद्दोषस्वभावाद्वा दोषाणां सान्निपातिके । विरुद्धैश्च गुणैः कश्चिन्नोपघातः परस्परम् ॥” इति ननु भिन्नचयप्रकोपकालानां वातपित्तकफानां युगपदुत्थानाभावात् कथं सम्भूय सन्निपात- ज्वरारम्भकत्वमुपपद्यते । उच्यते । त्रिदोष- जनकनिदानबलेन युगपदेषां प्रकोपादिति सिद्धान्तः ॥ * ॥ अथ सामान्यसन्निपातजवरस्य त्रयोदश विशेषानाह । “एकोल्वणस्त्रयस्ते स्युर्द्व्युल्वणश्च तथेति षट् । त्र्युल्वणश्च भवेदेको विज्ञेयः स तु सप्तमः ॥ प्रवृद्धमध्यहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च षट् । सन्निपातज्वरस्यैवं स्युर्व्विशेषास्त्रयोदश ॥”

तत्र प्रवृद्धवातो मध्यपित्तो हीनकफः १ मध्य- वातः प्रवृद्धपित्तो हीनकफः २ हीनवातः प्रवृद्धपित्तो मध्यकफः ३ प्रवृद्धवातो हीनपित्तो मध्यकफः ४ मध्यवातो हीनपित्तः प्रवृद्धकफः ५ हीनवातो मध्यपित्तः प्रवृद्धकफश्चेति षट् ६ । तेषां नामानि क्रमादाह । “विस्फारकश्चाशुकारी कम्पनो वभ्रु संज्ञकः । शीघ्रकारी तथा भल्लुः सप्तमः कूटपाकलः ॥ सम्मोहकः पाकलश्च याम्यः क्रकच इत्यपि । तद्वत् कर्क्कटकः प्रोक्तस्ततो वैदारिकाभिधः ॥” तन्त्रान्तरे विस्फारक इत्यत्र विस्फुरक इति पाठः । बभ्रुस्थाने विभुरिति पाठः । कुत्रापि विद्ध इत्यपि पाठः । भल्लुरित्यत्र फल्गुरिति पाठः । याम्य इत्यत्र संग्राम इति पाठः । कर्क्कटक इत्यत्र कर्क्कोटक इति पाठः ॥ * ॥ तत्र वातोल्वणस्य लक्षणमाह । “श्वासः कासो भ्रमो मूर्च्छा प्रलापो मोह- वेपथुः । पार्श्वस्य वेदना जृम्भा कषायत्वं मुखस्य च ॥ वातोल्वणस्य लिङ्गानि सन्निपातस्य लक्षयेत् । एष विस्फारको नाम्ना सन्निपातः सुदारुणः ॥” १ अथ पित्तोल्वणस्य लक्षणमाह । अतिसारो भ्रमो मूर्च्छा मुखपाकस्तथैव च । गात्रे च बिन्दवो रक्ता दाहोऽतीव प्रजायते । पित्तोल्वणस्य लिङ्गानि सन्निपातस्य लक्षयेत् । भिषग्भिः सन्निपातोऽयमाशुकारी प्रकी- र्त्तितः ॥” २ ॥ * ॥ अथ कपोल्वणस्य लक्षणमाह । “जडता गद्गदा वाणी रात्रौ निद्रा भवत्यपि । प्रस्तब्धे नयने चैव मुखमाधूर्य्यमेव च ॥ कफोल्वणस्य लिङ्गानि सन्निपातस्य लक्षयेत् । मुनिभिः सन्निपातोऽयमुक्तः कम्पनसंज्ञकः ॥” ३ ॥ अथ वातपित्तोल्वणस्य लक्षणमाह । “वातपित्ताधिको यस्य सन्निपातः प्रकुप्यति । तस्य ज्वरो मदस्तृष्णा मुखशोषप्रमीलकाः । आध्मानारुचितन्द्राश्च कासश्वासभ्रमश्रमाः । मुनिभिर्बभ्रुनामायं सन्निपात उदाहृतः ॥” ४ ॥ * अथ वातश्लेष्मोल्वणस्य लक्षणमाह । “वातश्ले ष्माधिको यस्य सन्निपातः प्रकुप्यति । तस्य शीतज्वरो मुर्च्छा क्षुत्तृष्णा पार्श्वनिग्रहः ॥ शूलमस्विद्यमानस्य हिक्का श्वासश्च जायते । असाध्यः सन्निपातोऽयं शीघ्रकारीति कथ्यते ॥ न हि जीवत्यहोरात्रमनेनाविष्टविग्रहः ॥” ५ ॥ अथ पित्तश्लेष्मोल्वणस्य लक्षणमाह । “पित्तश्लेष्माधिको यस्य सन्निपातः प्रकुप्यति । अन्तर्द्दाहो बहिः शीतं तस्य तृष्णा प्रवर्द्धते ॥ तुद्यते दक्षिणं पार्श्वमुरःशीर्षगलग्रहाः । ष्ठीवति श्लेष्मपित्तञ्च कृच्छ्रात् कण्टश्च दूयते ॥ विड्भेदः श्वासहिक्काश्च वर्द्धन्ते सप्रमीलकाः । ऋषिभिर्भल्लु नामायं सन्निपात उदाहृतः ॥” ६ ॥ अथ वातपित्तश्लेष्मोल्वणस्य लक्षणमाह । “सर्व्वदोषोल्वणे यस्य सन्निपातः प्रकुप्यति ।

पृष्ठ ५/२४६

त्रयाणामपि दोषाणां तस्य रूपाणि लक्षयेत् ॥ व्याधिभ्यो दारुणश्चैव वज्रशस्त्राग्निसन्निभः । केवलोच्छासपरमस्तब्धाङ्गस्तब्धलोचनः ॥ त्रिरात्रोपरमे तस्य जन्तोर्हरति जीवितम् । तदवस्थन्तु तं दृष्ट्वा मूढो व्याहरते जनः ॥ धर्षितो राक्षसैर्न्यूनमवेलायां चरन्ति ये । अम्बया ब्रुवते केचित् यक्षिण्या ब्रह्मराक्षसैः ॥ पिशाचैर्गुह्यकैश्चैव तथान्यैर्म्मस्तके हतम् । कुलदेवार्च्चनाहीनं धर्षितं कुलदैवतैः ॥ नक्षत्रपीडामपरे गरकर्म्मेति चापरे । सन्निपातमिमं प्राहुर्भिषजः कूटपाकलम् ॥” ७ ॥ अथ प्रवृद्धमध्यहीनवातादिजनितसन्निपातज्व- राणां लक्षणान्याह । “प्रवृद्धमध्यहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्त एवोक्ता यथादोषबलाश्रयाः ॥ प्रलापायाससम्मोहकम्पमूर्च्छारतिभ्रमाः । एकपक्षाभिघातश्च तत्राप्येतद्विशेषतः । एष सम्मोहको नाम्ना सन्निपातः सुदारुणः ॥” रोगास्त एवोक्ता उक्ता एव ते रोगाः व्यथा- वेपथुनिद्रानाशविष्टम्भादयो वातजाः । दाह- तृष्णोष्णता स्वेदादयः पित्तजाः । गौरवाग्नि- मान्द्योत्कासिका मुखप्रसेकादयः कफजाः । तत्रापि प्रलापादयः पक्षाघातान्ता विशेषाद्- भवन्ति ॥ * ॥ ननु वातः प्रवृद्धः सन् ज्वरं करिव्यति पित्तन्तु मध्यं सममिति यावत् तत् कथं ज्वरं करिष्यति । यत आह । “धातवस्तन्मला दोषा नाशयन्त्यसमास्तनुम् । समाः सुखाय विज्ञेया बलायोपचराय च ॥” इति । उच्यते । अत्र पित्तं मध्यमपि अप्रकृतमेव यतो- ऽप्रकृतयोर्वातश्ले ष्मणोरपेक्षया मध्यं तेन मध्यं मध्यकुपितमित्यर्थः ॥ * ॥ ननु कफः क्षीणः स कथं ज्वरं करिष्यति हीनशक्तिकत्वात् । उच्यते । दोषाः क्षीणा अपि व्याधीन् कुर्व्वन्त्येव । यत आह । “वातक्षयेऽल्पचेष्टत्वं मन्दवाक्त्वं विसंज्ञता । पित्तक्षयेऽधिकश्लेष्मा वह्निर्मन्दः प्रभाक्षयः ॥ शिथिलाः सन्धयो मूर्च्छा रौक्ष्यं दाहो कफ- क्षयः ॥” इत्याशङ्का सिद्धान्तश्चापरत्रापि ॥ ८ ॥ * ॥ “मध्यप्रवृद्धहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्त एबोक्ता यथादोषबलाश्रयाः ॥ मोहप्रलापमूर्च्छाः स्युर्म्मन्यास्तम्भः शिरोग्रहः ॥ कास श्वासो भ्रमस्तन्द्रा संज्ञानाशो हृदिग्रहः ॥ खेभ्यो रक्तं विसृजति तन्द्रा स्यात् स्तब्धनेत्रता । तत्राप्येते विशेषाः स्युर्म्मृत्युरर्व्वाक् त्रिवासरात् भिषग्भिः सन्निपातोऽयं कथितः पाकला- भिधः ॥ ९ ॥ हीनप्रवृद्धमध्यैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्त एवोक्ता यथादोषबलाश्रयाः ॥ हृदयं दह्यते चास्य यकृत्प्लीहान्त्रफुप्फुसाः । पच्यन्तेऽत्यर्थमूर्द्ध्वाधः पूयशोणितनिगमः ॥

शीर्णदन्तश्च मृत्युश्च तत्राप्येतद्विशेषतः । भिषग्भिः सन्निपातोऽयं याम्यनामा प्रकी- र्त्तितः ॥ १० ॥ * ॥ अथ प्रवृद्धवातमध्यपित्तहीनकस्य सन्निपातस्य लक्षणमाह । “प्रवृद्धमध्यहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्त एवोक्ता यथादोषाबलाश्रयाः ॥ प्रलापायाससंमोहकम्पमूर्च्छारतिभ्रमाः । मन्यास्तम्भेन मृत्युश्च तत्राप्येतद्विशेषतः । उक्तः क्रकचनामायं सन्निपातो भिष- ग्वरैः ॥ ११ ॥ * ॥ मन्यहीनप्रवृद्धैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्तथैवोक्ता यथादोषबलाश्रयाः ॥ अन्तर्द्दाहो विशेषोऽत्र न च वक्तुं स शक्यते । रक्तमालक्तकेनेव लक्ष्यते मुखमण्डलम् ॥ यत्नेनाकर्षितः श्लेष्मा हृदयान्न प्रसिच्यते । इषुणेवाहतं पार्श्वं तुद्यन्ते खन्यते हृदि ॥ प्रमीलकश्वासहिक्का वर्द्धते तु दिनं दिनम् । जिह्वा दग्धा खरस्पर्शा गलः शूकैरिवावृतः ॥ विसर्गं नाभिजानाति कूजेच्चापि कपोतवत् । अतीवश्ले ष्मणा पूर्णः शुष्कवक्त्रोष्ठतालुकः ॥ तन्द्रानिद्रातियोगार्त्तो हतवाणिर्हतद्युतिः । न चातिलभते ग्लानिं विपरीतानि चेच्छति ॥ आयम्यते च बहुशो रक्तं ष्ठीवति चाल्पशः । एष कर्क्कटको नाम्ना सन्निपातः सुदा- रुणः ॥ १२ ॥ * ॥ हीनमध्यप्रवृद्धैस्तु वातपित्तकफैश्च यः । तेन रोगास्त एवोक्ता यथादोषबलाश्रयाः ॥ अल्पं शूलं कटीतोदो मध्यो दाहो रुजा भ्रमः भृशं क्लमः शिरो वक्त्रमन्या हृदयवाग्रुजः ॥ प्रमीलकः श्वासहिक्काकाशजाड्यविसंज्ञताः । प्रथमोत्पन्नमेतन्तु साधयन्ति कदाचन ॥ एतस्मिन् सन्निवृत्ते तु कर्णमूले सुदारुणा । पिडका जायते जन्तोर्यया कृच्छ्रेण जीवति ॥ स वैदारिकसंज्ञोऽयं सन्निपातः सुदारुणः । त्रिरात्रोपरमे तस्य व्यर्थमौषधकल्पनम् ॥” १३ ॥ अथ तन्त्रान्तरे । वातोल्वणादीनां सन्निपात- ज्वरविशेषाणां त्रयोदशानां शीताङ्गादीनि त्रयोदश नामान्तराणि लक्षणान्तराणि चाह । “शीताङ्गस्त्रिमलोद्भवज्वरगणे तन्द्री प्रलापी ततो रक्तष्ठीवयिता च तत्र गणितः सम्भुग्ननेत्रस्तथा साभिन्यासकजिह्वकश्च कथितः प्राकसन्धिगो- ऽथान्तको रुग्दाहः सहचित्तविभ्रम इह द्वौ कर्णकण्ठ- ग्रहौ ॥” तन्द्री तन्द्रिकः । प्रलापी प्रलापकः । रक्तष्ठीव- यिता रक्तष्ठीवी । सम्भुग्ननेत्रो भुग्ननेत्रः । अभि- न्यासकः अभिन्यासः । कर्णकण्ठग्रहौ कर्णग्रहः कर्णकः । कण्ठग्रहः कण्ठकुब्जकः ॥ * ॥ अथ तेषां प्रत्येकलक्षणानि । “हिमशिशिरशरीरः सन्निपातज्वरी यः श्वसनकसनहिक्कामोहकम्पप्रलापैः ।

क्लमबहुकफतान्तर्द्दाहवम्यङ्गपीडा- स्वरविकृतिभिरार्त्तः शीतगात्रः स उक्तः ॥ १ ॥ तन्द्रातीव ततस्तृषातिसरणं श्वासोऽधिकः कासरुक् सन्तप्तातितनुर्गले श्वयथुना सार्द्धञ्च कण्डूः कफः । सुश्यामा रसना क्लमः श्रवणयोर्म्माद्यञ्च दाह- स्तथा यत्र स्यात् स हि तन्द्रिको निगदितो दोष- त्रयोत्थो ज्वरः ॥ २ ॥ यत्र ज्वरे निखिलदोषनितान्तदोष- जाते प्रलापबहुला सहसोत्थिताश्च । कम्पव्यथापतनदाहविसंज्ञताः स्यु- र्न्नाम्ना प्रलापक इति प्रथितः पृथिव्याम् ॥ ३ ॥ निष्ठीवो रुधिरस्य रक्तसदृशं कृष्णं तनौ मण्डलं लौहित्यं नयने तृषारुचिवमिश्वासातिसारभ्रमाः आध्मानञ्च विसंज्ञता च तपनं हिक्वाङ्गपीडा भृशं रक्तष्ठीविनि सन्निपातजनिते लिङ्गं ज्वरे जायते ॥ ४ ॥ भृशं नयनरक्तताश्वसनकासतन्द्राभ्रमाः प्रलापमदवेपथुश्रवणहानिमोहास्तथा । अदो निखिलदोषजे भवति यत्र लिङ्गं ज्वरे पुरातनचिकित्सकैः स इह भुग्ननेत्रो मतः ॥ ५ ॥ दोषास्तीव्रतरा भवन्ति बलिनः सर्व्वेऽपि यत्र ज्वरे मोहोऽतीव विचेष्टता विकलता श्वासो भृशं मूकता । दाहश्चिक्कणमाननञ्च दहनो मन्दो बलस्य क्षयः सोऽभिन्यास इति प्रकीर्त्तित इह प्राज्ञै- र्भिषग्भिः पुरा ॥ ६ ॥ त्रिदोषजनिते ज्वरे भवति यत्र जिह्वा भृशं वृता कठिनकण्टकैस्तदनु मूकता मूढता । श्रुतिक्षतिबलक्षती श्वसनकाससन्तप्तयः पुरातनभिषग् वरास्तमिह जिह्वकं चक्षते ॥ ७ ॥ व्यथातिशयिता भवेच्छ्र्वयथुसंयुता सन्धिषु प्रभूतकफता मुखे विगतनिद्रता कासरुक् । समस्तमिति कीर्त्तितं भवति लक्ष्म यत्र ज्वरे त्रिदोषजनिते बुधैः स हि निगद्यते सन्धिगः ॥ ८ ॥ यस्मिन् लक्षणमेतदस्ति सकलैर्द्दोषैरुदीते ज्वरे- ऽजस्रंमूर्द्धविधूननं सकसनं सर्व्वाङ्गपीडाधिका । हिक्काश्वाससदाहमोहसहिता देहेऽतिसन्तप्तता वैकल्यञ्च वृथावचांसि मुनिभिः सङ्कीर्त्तितः सोऽन्तकः ॥ ९ ॥ दाहोऽधिको भवति यत्र तृषा च तीव्रा श्वासप्रलापविरुचिभ्रममोहपीडाः । मन्या हनुव्यथनकण्ठरुजा श्रमाश्च रुग् दाहसंज्ञ उदितस्त्रिभवो ज्वरोऽयम् ॥ १० ॥ गायति नृत्यति हसति प्रलपति विकृतं निरी क्षते मुह्येत् । दाहव्यथाभयार्त्तो दोषत्रयचित्तविभ्रमो ज्वर- वान् ॥ ११ ॥

पृष्ठ ५/२४७

निःशेषदोषजनितज्वरशेषजन्मा स्यात् कर्णमूलविषये श्वयथुर्व्यथा च । कण्ठग्रहो वधिरताश्वसनप्रलाप- प्रस्वेदमोहदहनानि च कर्णकाख्ये ॥ १२ ॥ कण्ठः शूकशताबरुद्धवदति श्वासःप्रलापोऽरुचि- र्दाहो देहरुजा तृषापि च हनुस्तम्भः शिरो- ऽर्त्तिस्तथा । मोहो वेपथुना सहेति सकलं लिङ्गं त्रिदोषज्वरे यत्र स्यात् स हि कण्ठकुब्ज उदितः प्राज्ञै- श्चिकित्साबुधैः ॥ १३ ॥ * ॥ स्न्धिगस्तेषु साध्यः स्यात्तन्द्रिकश्चित्तविभ्रमः । कर्णको जिह्वकः कण्ठकुब्जः पञ्चापि कष्टकाः ॥ रुग्दाहस्त्वतिकष्टेन संसाध्यस्तेषु भाषितः । रक्तष्ठीवी भुग्ननेत्रः शीतगात्रः प्रलापकः । अभिन्यासोऽन्तकश्चैते षडसाध्याः प्रकी- र्त्तिताः ॥” * ॥ अथ तन्त्रान्तरे । वातोल्वणादीनां सन्निपात- ज्वरविशेषाणां त्रयोदशानां कुम्भीपाकादीनि त्रयोदश नामान्तराणि लक्षणान्तराणि चाह । “कुम्भीपाकः प्रोर्णुनावः प्रलापी ह्यन्तर्द्दाहो दण्डपातोऽन्तकश्च । एणीदाहश्चाथ हारिद्रसंज्ञो भेदा एते सन्निपातज्वरस्य ॥ अजघोषभूतहासौ यन्त्रापीडश्च संन्यासः । संशोषी च विशेषास्तस्यैवोक्तास्त्रयोदश च ॥” अथैषां लक्षणानि । “घोनाविवरझरद्वहुशोणासितनीललोहितं सार्त्ति । विलुठन् मस्तकमभितः कुम्भीपाकेन पीडितं विद्यात् ॥ उत्क्षिप्य यः स्वमङ्गं क्षिपत्यधस्तान्नितान्त- मुच्छसिति । तं प्रोर्णुनावजुष्टं विचित्रकष्टं विजानीयात् ॥ स्वेदभ्रमाङ्गपीडा कम्पो दवथुर्वमी व्यथा कण्ठे गात्रञ्च गुर्व्वतीदं प्रलापिजुष्टस्य जायते लिङ्गम् ॥ अन्तर्द्दाहः शैत्यं बहिंश्च यस्या विशेषतः श्वासः अङ्गमिव दग्धकल्पं सोऽन्तर्द्दाहार्द्दितः कथितः ॥ नक्तं दिवा न निद्रामुपैति गृह्णाति मूढधी- र्न्नभसः । उत्थाय दण्डपाते भ्रमातुरः सर्वतो भ्रमति ॥” नभसो गृह्णाति आकाशात् किञ्चिद्ग्रहीतुं करौ प्रसारयति इत्यर्थः । “संपूर्य्यते शरीरं ग्रन्थिभिरभितस्तथोदरं मरुता श्वासातुरस्य सततं विचेतनस्यान्तकार्त्तस्य ॥ परिधावतीव गात्रे रुक्पात्रे भुजगपतग- हरिणगणः । वेपथुमतः सदाहस्यैणीदाहज्वरार्त्तस्य ॥” रुक्पात्रे पीडाभाजने । गात्रस्य विशेषणमेतत् “यस्यातिपीतमङ्गनयने सुतरामलं ततोऽप्यं- धिकम् । दाहोऽतिशीतता बहिरस्य स हारिद्रको ज्ञेयः ॥

छगलकशरीरगन्धः स्कन्धरुजावान्निरुद्धगल- रन्ध्रः । अजघोषसन्निपातादाताम्राक्षः पुमान् भवति ॥ शब्दादीनधिगच्छति न स्वान्विषयान् यदी- न्द्रियग्रामः । हसति प्रलपति परुषं स ज्ञेयो भूतहासार्त्तः ॥ येन मुहुर्ज्वरवेगाद्यन्त्रेणेवावपीड्यते गात्रम् । रक्तं पीतञ्च वमेत् यन्त्रापीडः स विज्ञेयः ॥ अतिसरति वमति कूजति गात्राण्यभितश्चिरं नरः क्षिपति । स न्याससन्निपाते प्रलपति भुग्नाक्षिमण्डलो भवति ॥ मेचकवपुरतिमेचकलोचनयुगलोऽबलो मलोत्- सर्गात् । संशोषिणि सितपिडकामण्डलयुक्तो ज्वरे भवति नारायण एव भिषग्भेषजमेतेषु जाह्नवीनीरम् । नैरुज्यहेतुरेको नित्यं मृत्युञ्जयोऽध्येयः ॥” * ॥ अथासाध्यसन्निपातज्वरस्य लक्षणमाह । “सन्निपातज्वरस्यान्ते कर्णमूले सुदारुणः । शोथः संजायते तेन कश्चिदेव प्रमुच्यते ॥” सुदारुणः मारकत्वात् यतस्तेन शोथेन कश्चि- देव प्रमुच्यते । कोऽपि जीवितं त्यजति इत्यर्थः । “सन्निपातज्वरान् कष्टानसाध्यानपरे जगुः । दोषे विबद्धे नष्टेऽग्नौ सर्व्वसम्पूर्णलक्षणः । सन्निपातज्वरोऽसाध्यः कष्टसाध्यस्ततोऽन्यथा ॥” दोषे पित्तकफे । विबद्धे अपक्वे सर्व्वसम्पूर्ण- लक्षणः सर्व्वाणि दाहशीतादीनि सम्पूर्णानि अन्यूनानि प्रौढानीति यावत् लक्षणानि यस्य सः । ततोऽन्यथा दोषे पक्वे अग्नौ दीप्ते स्वल्प- लक्षणकः कष्टसाध्य इत्यर्थः ॥ * ॥ * ॥ अथ सामान्यसन्निपातज्वरस्य चिकित्सा । “सन्निपातार्णवे मग्नं योऽभ्युद्धरति मानवम् । कस्तेन न कृतो धर्म्मः काञ्च पूजां न सोऽर्हति ॥ मृत्युना सह योद्धव्यं सन्निपातं चिकित्सता । यश्च तत्र भवेज्जेता स जेतामयसङ्कुले ॥ श्लेष्मनिग्रहमेवादौ कुर्य्याद्ब्याधौ त्रिदोषजे । निरस्ते श्लेष्मणि ह्यस्य स्रोतःसूद्द्वाटितेषु च । लाघवं जायते सद्यस्तृष्णा चैवोपशाम्यति ॥” * ॥ भेडोऽप्याह । “सन्निपातज्वरे पूर्व्वं कुर्य्यादामकफापहम् । पश्चात् श्लेष्मणि संक्षीणे शमयेत् पित्तमारुतौ ॥” इति ॥ * ॥ ननु तन्त्रान्तरे प्रथमंपित्तस्य प्रतिक्रिया प्रोक्ता यथा, -- “शमयेत् पित्तमेवादौ ज्वरेषु समवायिषु । दुर्न्निवारतरं तद्धि ज्वरार्त्तेषु विशेषतः ॥” इति अन्यत्रापि । “समवाये त्रिदोषाणां पूर्वं पित्तमुपाचरेत् । ज्वरे चैयातिसारे च सर्व्व त्रान्यत्र मारुतः ॥” इति ॥ तथान्यत्र प्रथमं वायोः प्रतिक्रिया प्रोक्ता । यथा, --

“वातस्यानुजयेत् पित्तं पित्तस्यानुजयेत् कफम् ।” इति ॥ * ॥ तत्र व्यवस्थामाह तन्त्रान्तरे । “ज्वरे त्रिदोषजे सामे शमयेत् प्रथमं कफम् । जीर्य्यत्यामे जयेत् पित्तं निरामे त्वनिलं जयेत् ॥ इति । प्रथममिति स्थानत्रयेऽपि सम्बध्यते । अन्ये त्विति समादधते । “त्रयाणां वा जयेत् पूर्व्वं तं यः स्याद्वलवत्तरः ।” इति । तथा च । “संसर्गे यो गरीयान् स्यादुपक्रम्यः स वै भवेत् शेषदोषाविरोधेन सन्निपाते तथैव च ॥” इति ॥ संसर्गे दोषद्वयसंसर्गे । गरीयान् बलवत्त्वरः । “अंशांशं यत्र दोषाणां विवेक्तुं नैव शक्नु यात् ॥ क्रियां साधारणीं तत्र विदधीत् चिकित्सकः ॥ लङ्घनं वालुकास्वेदो नस्यं निष्ठीवनं तथा । अवलेहोऽञ्जनञ्चैव प्राक् प्रयोज्यं त्रिदोषजे ॥” ज्वर इति शेषः ॥ * ॥ ननु । “क्रियायास्तु गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत् पूर्व्वस्यां शान्तवेगायां न क्रियासङ्करो हितः ॥” इति वचनेन क्रियासङ्करस्य निषिद्धत्वात् कथ- मत्र नस्यनिष्ठीवनावलेहाञ्जनानि युगपद्विधी- यन्ते इत्याशङ्खायामाह । “क्रियाभिस्तुल्यरूपाभिः क्रियासाङ्कर्य्यमिष्यते । भिन्नरूपतयैतास्तु नहि कुर्व्वन्ति दूषणम् ॥” * ॥ तत्र लङ्घनस्य अवधिमाह । “त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा दशरात्रमथापि वा । लङ्घनं सन्निपातेषु कुर्य्याद्वारोग्यदर्शनात् ॥” लङ्घने त्रिरात्रादिविकल्प उल्वणवाताद्यपेक्षया दोषाणां शीघ्रमध्यमन्दशक्तिकत्वात् व्याधिस्व- भावाच्च । आरोग्यदर्शनात् इति यावदरोगता- दर्शनं स्यात्तावद्वा लङ्घन कुर्य्यात् । एतेन त्रिरात्राद्यवधेरनियतत्वं सूचितम् । अतएव सुश्रुतः प्राह । “सप्तमे दिवसे प्राप्ते दशमे द्वादशेऽपि वा । पुनर्घोरतरो भूत्वा प्रशमं यान्ति हन्ति वा ॥” घोरतर इति घोरः स्वभावादेव तदा घोरतरो भूत्वेति ॥ * ॥ हननप्रशमनयोः कारणमाह । “पित्तकफानिलवृद्ध्या दशदिवसद्वादशाह- सप्ताहात् । हन्ति विमुञ्चत्यथवा त्रिदोषजो धातुमलपा- कात् ॥” त्रिदोषजो ज्वर इति शेषः । धातुमलपाकात् धातुपाकाद्धन्ति मलपाकाद्विमुञ्चतीत्यर्थः । धातुमलपाके प्राक्तनकर्म्मैव हेतुः । तत्र यदि जीवनसंवर्द्धकं कर्म्मास्ति तदा मलपाकोऽन्यथा धातुपाकः । स च रसादिशुक्रान्तधातूनां पाको बोद्धव्यः ॥ * ॥ तत्र धातुपाकस्य लक्षणमाह । “निद्रानाशो हृदि स्तम्भो विष्टम्भो गौरवा- रुची । अरतिर्बलहानिश्च धातूनां पाकलक्षणम् ॥” विष्टम्भ उदरस्य । गौरवं गात्राणाम् । अन्यच्च ।

पृष्ठ ५/२४८

“संवाध्यमानो हृदि नाभिदेशे गात्रेषु वा पाकरुजायुतेषु । पीडाज्वरार्त्तोऽङ्गुलिभिश्च गच्छेत् स धातुपाकी कथितो भिषग्भिः ॥” अपरञ्च । “नाभेरूर्द्धं हृदोऽधस्तात् पीड्यते व्यथया यदि धातोः पाकं विजानीयादन्यथा तु मलस्य च ॥” मलपाकलक्षणमाह । “दोषप्रकृतिवैकृत्यं लघुता ज्वरदेहयोः । इन्द्रियाणाञ्च वैमल्यं मलानां पाकलक्षणम् ॥” दोषप्रकृतिवैकृत्यं दोषा वातादयस्तेषां प्रकृति- र्वेपथुदाहगौरवादिकरणं तस्य वैकृत्यं वैप- रीत्यम् । वेमल्यं मलराहित्यम् । मलानां दोषाणाम् । अन्यच्च । “शश्वद्धीन्द्रियपञ्चकस्य पटुता वह्नेश्च यत्र क्रमात् तृष्णादिप्रशमो ज्वरस्य मृदुता तं दोषपाकं वदेत् । हृन्नाभ्योरतिवेदनातिसरणं तीव्रो ज्वरस्तृण्मद श्वासाधिक्यमरोचको रतिरिति स्याद्धातु- पाकाकृतिः ॥” * ॥ आमस्याधिक्येन सप्तमदिवसाद्यवध्यतिक्रमे पर- मावधिमाह । हारीतः । “सप्तमी द्विगुणा यावन्नवम्येकादशी तथा । एषा त्रिदोषमर्य्यादा मोक्षाय च वधाय च ॥” नवम्येकादशी चागमनदिवसं संविहाय बोद्धव्या तेनागमनदिवसं नीत्वा दशमी द्वादशी च अत्र रात्रिरित्यध्याह्रियते । “सन्निपातज्वरी पूर्वं सम्यग्लङ्घनमाचरेत् । शृतं शीतं पिबेदम्भः समये भेषजं भवेत् ॥ सन्निपातेन तृष्यन्तं पार्श्वरुक् तालुशोषितम् । यः पाययेज्जलं शीतं स मृत्युर्नरविग्रहः ॥” शीतं अक्वथितम् । शृतं तु शीतं विहितमेव इति लङ्घनम् ॥ * ॥ अथ वालुकास्वेदः । “वातश्ले ष्मकृते स्वेदात् कारयेद्रू क्षनिर्म्मितात् स्निग्धः स्वेदो निषिद्धोऽत्र विना केवलवातजान् खर्परभृष्टपटस्थितकाञ्जिकसंसिक्तवालुकास्वेदः शमयति वातकफामयमस्तकशूलाङ्गभङ्गादीन् ॥ श्रोतसामार्द्रवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम् । हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपोहति ॥” इति वालुकास्वेदः ॥ * ॥ अथ नस्यम् । “सैन्धवं श्वेतमरिचं सर्षपाः कुष्ठमेव च । वस्तमूत्रेण संपिष्टं नस्यं तन्द्रानिवारणम् ॥” श्वेतमरिचं शिग्रु बीजम् । सैन्धवादिनस्यम् ॥ “मधूकसारसिन्धूत्थवचोषणकणाः समाः । श्लक्ष्णं पिष्ट्वाम्भसा नस्य दद्यात् संज्ञाप्रबोध- नम् ॥” इति मधूकसारादिनस्यम् ॥ “मातुलुङ्गार्द्रकरसं कोष्णं त्रिलवणान्वितम् । अन्यद्वा सिद्धविहितं नस्यं तीक्ष्णं प्रयोजयेत् ॥ तेन प्रभिद्यते श्लेष्मा प्रभिन्नश्च प्रसिव्यते । शिरोहृदयकण्ठास्यपार्श्वरुक् चोपशाम्यति ॥

मोहामयेन मुग्धं बोधयितुं यादृशः शक्तः । कल्पतरुनामधेयो रसो न तादृक् परं किञ्चित् ॥” इति नस्यम् ॥ * ॥ अथ निष्ठीवनम् । “जिह्वातालुगलक्लोम मरुत्पित्तेन चोच्छ्रितः । तदा स चारयेच्छोषं जिह्वायाः खरतां तथा ॥ स्फुटनञ्च तदा जिह्वां लेपयेन्मधुपिष्टया । द्राक्षया साज्यपातेन जिह्वा स्यात् सरसा मृदुः ॥ आर्द्रकस्य रसोपेतं सैन्धवं कटुकत्रयम् । आकण्ठाद्धारयेदास्ये निष्ठीवेच्च पुनः पुनः ॥ तेनास्य हृदयक्लोममन्यापार्श्वशिरोगलात् । नीलोऽप्याकृष्यते श्लेष्मा लाघवं चास्य जायते ॥ पर्व्वभेदो ज्वरो मूर्च्छा निद्राश्वासगलामयाः । मुखाक्षिगौरवं जाड्यमुत्क्लेशश्चोपशाम्यति ॥ सकृत् द्विस्त्रिश्चतुः कुर्य्याद्दॄष्ट्वा दोषबलाबलम् । एतद्धि परमं प्राहुर्भेषजं सन्निपातिनाम् ॥” इति कवलग्रहः ॥ * ॥ अथावलेहः । “कट्फलं पौष्करं शृङ्गी व्योषं यासश्च कारवी श्लक्ष्णचूर्णीकृतं चैतत् मधुना सह लेहयेत् ॥ एषावलेहिका हन्ति सन्निपातं सुदारुणम् । हिक्कां श्वासञ्च कासञ्च कण्ठरोगञ्च नाशयेत् । एतद्योज्यं कफोद्रेके चूर्णमार्द्रकजै रसैः ॥” तन्त्रान्तरे च उक्तम् । “अष्टाङ्गं मधुना लिह्यादार्द्र कस्य रसेन वा । संमोहं दारुणं हन्यात्तन्द्राकाससमन्वितम् ॥” इति । “सर्वेषु सन्निपातेषु न क्षौद्रमवचारयेत् । शीतोपचारि क्षौद्रं स्याच्छीतञ्चात्र विरुध्यते ॥ अयमभिप्रायः । सन्निपातज्वरेषु श्लेष्मनिग्र- हार्थं सर्व्वदा स्वेदो हित उक्तः । अत्राग्नि- सम्बन्धाद्देहस्योष्णता तिष्ठेदेव । उष्णेन मधुना विरोधः । उक्तञ्च सुश्रुतेन । “उष्णैर्विरुध्यते सर्वं विषान्वयतया मधु । उष्णार्त्तमुष्णैरुष्णञ्च तन्निहन्ति यथा विषम् ॥” इति ॥ शीतोपचारि क्षौद्रमिति । शीतेनोपचारोऽस्या- स्तीति शीतोपचारि । शीतञ्चात्र सन्निपाते विरुध्यते । अयमवलेहः प्रायेणोर्द्ध्वजत्रुजरोग- हरत्वात् सायमुपयुज्यते । यत उक्तं चरकेण । “ऊर्द्ध्वजत्रु गदघ्नी या सा सायमवलेहिका । अधोरोगहरी या सा भोजनात् प्राक् प्रयु- ज्यते ॥” पौष्करं पुष्करमूलं तदलाभे कुष्ठं देयम् । शृङ्गी कर्क्कटशृङ्गी । व्योषं शुण्ठीपिप्पलीमरि- चानि । यासो यवासः । केचिद्यासस्थाने यवानीं प्रक्षिपन्ति । कारवी मगरैला इति लोके । अष्टाङ्गावलेहिका ॥ * ॥ “स्विन्नमामलकं पिष्ट्वा द्राक्षया सह मेलयेत् । विश्वभेषजसंयुक्तं मधुना सह लेहयेत् ।

तेनाशु शाम्यति श्वासः कासो मूर्च्छारुचि- स्तथा ॥” इत्यवलेहः ॥ * ॥ अथाञ्जनम् । “शिरीषबीजगोमूत्रकृष्णामरिचसैन्धवैः । अञ्जनं स्यात् प्रबोधाय सरसोनशिलावचैः ॥” इति शिरीषबीजाद्यञ्जनम् ॥ * ॥ “अयोरजः श्वेतलोध्रमञ्जनं मरिचं तथा । गोपित्तेन समायुक्तं तन्द्रानाशनमुत्तमम् ॥” गोपित्तं गोरोचना । लौहचूर्णाद्यञ्जनम् ॥ * ॥ “अञ्जनं सम्यगारब्धं मधुसिन्धुशिलोषणैः । प्रमोहद्रोहि भवति भाषितं भिषजां वरैः ॥” शिला मनःशिला । उषणं मरिचम् । इत्य- ञ्जनम् ॥ * ॥ अथ क्वाथः । “सूतं विषञ्च मरिचं तुत्थकं नवसादरम् । चूर्णितं स्वरसैर्म्मद्यं धूर्त्तपत्ररसोनयोः ॥ सन्निपातकृते मोहे मूर्द्ध्नि लिम्पेत् पदोपरि । अस्थिव्यथास्वनेनैव लेपं कुर्य्यात् पदोपरि ॥” पदं पीछ इति लोके । “विल्वश्योनाकगम्भारीपाटलागणिकारिकाः । पाचनं वातकफहृत् पञ्चमूलमिदं महत् ॥ शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका । गोक्षुरो वातपित्तघ्नं कनीयः पञ्चमूलकम् ॥ उभयं दशमूलं तत् पिप्पलीचूर्णसंयुतम् । सन्निपातज्वरं हन्ति हृत्कण्ठग्रहनाशनम् ॥ तन्द्रावातकफातङ्कश्वासपार्श्वार्त्तिकासनुत् । महान्ति यानि मूलानि काष्ठगर्भाणि यानि च । तेषान्तु वल्कलं ग्राह्यं ह्रस्वमूलानि कृत्स्नशः ॥” अत्र विल्वादीनां पञ्चानां मूलस्य वल्कलं ग्राह्यम् । दशमूलक्वाथः ॥ * ॥ “दशमूलीकषायस्तु स पौष्करकणान्वितः । सन्निपातज्वरे देयः श्वासकाससमन्विते ॥” इति द्वादशाङ्गक्वाथः ॥ * ॥ “चिरज्वरे वातकफोल्वणे वा त्रिदोषजे वा दशमूलमिश्रः । किराततिक्तादिगणः प्रयोज्यः शुद्ध्यर्थिने वा त्रिवृता विमिश्रः ॥” किराततिक्तादिर्यथा, -- किराततिक्तको मुस्तं गुडूची विश्वभेषजम् । किरातादिगणो ह्येष चातुर्भद्रकमित्यपि ॥” इति चतुर्द्दशाङ्गक्वाथः ॥ * ॥ “दशमूली शठी शृङ्गी पौष्करं सदुरालभम् । भार्गी कुटजबीजञ्च पटोलं कटुरोहिणी ॥ ॥ अष्टादशाङ्ग इत्येष सन्निपातज्वरापहः । कासहृद्ग्रहपार्श्वार्त्ति श्वासहिक्कावमीहरः ॥” इत्यष्टादशाङ्गक्वाथः ॥ * ॥ “भूनिम्बदारुदशमूलमहौषधाब्द- तिक्तेन्द्रबीजधनिकेभकणाकषायः । तन्द्राप्रलापकसनारुचिदाहमोह- श्वासत्रिदोषजनितज्वरनाशनः स्यात् ॥” इति द्वितीयोऽष्टादशाङ्गक्वाथः ॥

पृष्ठ ५/२४९

एतस्यैव गुण उक्तो वङ्गसेनेन । “अष्टादशाङ्गमित्येष मृत्युकल्पं ज्वरं जयेत् ॥” इति ॥ * ॥ अथ सन्निपातज्वरे रसाः । “विषं त्रिकटुकं गन्धं टङ्कणं मृतशुल्वकम् । धुस्तूरस्य च बीजानि हिङ्गुलं नवमं स्मृतम् ॥ एतानि समभागानि दिनैकं विजयाद्रवैः । मर्द्दयेच्चणकाकारा कर्त्तव्या वटिकाथ सा ॥ भक्षणीया तु पातव्योरविमूलकषायकः । मृतसंजीवती नाम्ना सन्निपातज्वरान्तकृत् ॥” इति मृतसञ्जीवनी वटिका ॥ * ॥ सन्निपातज्वरे रसप्रदीपे । “शुद्धसूतसमं गन्धं सूतांशं मृतताम्रकम् । त्रिभिस्तुल्यैर्गवां क्षीरैर्म्मर्द्दयेदातपे खरे ॥ मर्द्दयेद्दिनमेकन्तु निर्गुण्डीशिग्रजद्रवैः । विधाय गोलं तं गोलमन्धमूषागतं पचेत् ॥ त्रियामान् वालुकायन्त्रे ततः खल्ले विचूर्णयेत् । अष्टमांशं विषं तत्र क्षिपेत्तेनापि मर्द्दयेत् ॥ त्रिनेत्राख्यो रसो ह्येष ज्ञेयो गुञ्जाद्वयोन्मितः । पञ्चकोलकषायेण छागीदुग्धेन वा सह ॥ रसेनानेन भुक्तेन सन्निपातज्वरो महान् । संक्षयं व्रजति क्षिप्रं कर्त्तव्यो नात्र संशयः ॥” इति त्रिनेत्रो रसः ॥ * ॥ सन्निपातज्वरे रसप्रदीपे । “भस्म षोडशनिष्कं स्यादारण्योपलसम्भवम् । मरिचं निष्कमात्नञ्च विषं निष्कं विचूर्णयेत् ॥ रसो भस्मेश्वरो नाम्ना सन्निपातज्वरान्तकृत् । एकगुञ्जामितो भक्ष्य आर्द्रकस्य द्रवेण हि ॥” इति भस्मेश्वरो रसः ॥ * ॥ सन्निपातज्वरे रसेन्द्रचिन्तामणौ । “द्वौ कर्षौ सूतकाद्ग्राह्यौ गन्धकाद्द्वौ तथैव च । यत्नतस्तूभयं मर्द्यं दिनं हंसपदीरसैः ॥ कल्कस्य वटिकां कृत्वा निःक्षेत् काचभाजने । कर्षैकममृतं तत्र क्षिप्त्वा वक्त्रं निरोधयेत् ॥ कुपिकायाः परौ भागौ वालुकाभिश्च पूरयेत् । सार्द्धं यावदहोरात्रं तावत्तत्र पचेद्रसम् ॥ दीपमात्रोऽनलो देयः साङ्गशीतं तमुद्धरेत् । तोलार्द्धममृतं तत्रक्षिपेत्तावत्तथोषणम् ॥ भक्षितो रक्तिकामात्रो रसस्त्वग्निकुमारकः । सन्निपातज्वरं हन्याद्वातं मन्दाग्नितामपि ॥ शूलं संग्रहणीं गुल्मं क्षयं पाण्डुगदं तथा । श्वासकासादिकान् सर्व्वान् गदानेष विना- शयेत् ॥” इति अग्निकुमारो रसः ॥ * ॥ सन्निपातज्वरादिषु रसेन्दचिन्तामणौ । “गन्धेशटङ्कमरिचं विषं धर्त्तूरजैर्द्रवैः । दिनसंमर्द्दितं शुष्कं पञ्चवक्त्रो रसो भवेत् ॥ आर्द्रकस्य द्रवेणैष दातव्यो रक्तिकामतः । सन्निपातज्वरं घोरं नाशयेन्नात्र संशयः ॥” ईशः पारदः । टङ्कः टङ्कणः । षञ्चवक्तो रसः ॥ * ॥ सन्निपातज्वरे रसेन्द्रचिन्तामणौ । अथ शीत- ज्वरे रसाः ।

“सूतकं गन्धकञ्चैव हरितालं मनःशिलाम् । एकनिष्कं द्विनिष्कञ्च चतुर्निष्कं तथैव च ॥ पञ्चनिष्करसैः कारवेल्ल्याः कल्क प्रकल्पयेत् । ताम्रपत्राणि तुल्यानि तेन कल्केन लेपयेत् ॥ सरावसंपुटे तानि कृत्वा तेषामुपर्य्यपि । दद्यात्तां पिष्टिकां पश्चात् पुटपाकेन पाचयेत् ॥ ततः संचूर्णयेदेव रसः क्षौद्रेण भक्षितः । यवैकमात्रया हन्ति घोरं शीतज्वरं ध्रुवम् ॥” पाराटङ्कः १ गन्धकटङ्कः २ हरितालटङ्कः ४ मनःशिलाटङ्कः ५ ताम्रपत्रटङ्कः १२ । इति शीतज्वरारिरसः ॥ * ॥ रसप्रदीपे । “पारदं गन्धकं तुत्थं दरदञ्च विषं समम् । विषादष्टगुणं योज्यं मरिचं विश्वभेषजम् ॥ अश्वगन्धा तु विजया कासमर्दकठिल्लकः । चतुर्णाञ्च रसैरेतच्चूर्णं यत्नेन मर्दयेत् ॥ तुलस्यास्तु दलैः सार्द्धं भक्षितो रक्तिकामितः । हन्ति शीतज्वरं घोरं नाम्रायं शीतकेशरी ॥” इति शीतकेशरीरसः ॥ * ॥ रसप्रदीपे । “तालकं शूक्तिकाचूर्णं तुल्यं तत्रोभयोपरि । नवमांशञ्च तुत्थं स्यात् मर्दयेत् कन्यकाद्रवैः ॥ तत्तु संशुष्कमुपलैर्वन्यैर्गजपुटे पचेत् । शीतं तच्चूर्णयेदर्द्धं गुञ्जामात्रं शितायुतम् ॥ प्रभाते भक्षयेत्तेन याति शीतज्वरक्षयम् । वान्तिर्भवति कस्यापि कस्यापि न भवत्यपि ॥” इति शीतभञ्जी ॥ * ॥ “रसकं पारदं तुत्थं तालकं गन्धटङ्कणम् । सर्व्वमेतत् समं चूर्णं कारवेल्लीरसैर्दिनम् ॥ मर्दयेत्तेन शुद्धस्य रसकादिसमस्य तु । ताम्रस्य भाजनस्यान्तर्लिम्पेदर्द्धाङ्गु लोन्मितम् ॥ तत् पचेद्वालुकायन्त्रे यवा यावत् स्फुटन्ति हि । शीतलं तद्धि गृह्णीयात्ताम्रपात्रोदराद्भिषक् ॥ शीतभञ्जी रसो माषमात्रो मरिचसंयुतः । भक्षितः पर्णखण्डेन नाशयेद्विषमज्वरान् ॥” इति शीतभञ्जी रसः ॥ * ॥ शीतज्वरादिविषमज्वरेषु रसेन्द्रचिन्तामणौ । “तालको दरदोद्भू तपारदो गन्धकः शिला । क्रमाद्भागार्द्धरहितं कारवेल्ल्यम्बुमर्दितम् ॥ अनेनास्य प्रमाणेन ताम्रपात्रीं प्रलेपयेत् । अधोमुखीं दृढे भाण्डे तान्निरुध्याथ पूरयेत् ॥ चुल्ल्यां वालुकया घस्रमग्निं प्रज्वालयेदृढम् । शीतं संचूर्ण्य माषोऽस्य नागवल्लीदले स्थितः ॥ भक्षितो मरिचैः सार्द्धं समस्तान् विषमज्वरान् शीतदाहादिकान् हन्ति पथ्यं शाल्यौदनं पयः ॥” इति शीतभञ्जीरसः ॥ * ॥ रसरत्नप्रदीपे । “रसं गन्धं विषञ्चैव समं शुद्धञ्च टङ्कणम् । मर्दयेत् खल्लमध्ये तु यावत् कज्जलसन्निभम् ॥ नकुलस्य मुखे क्षिप्त्वा मृदा संवेष्टयेद्दृढम् । स्थापयेत् मृण्मये पात्रे अधोऽर्द्धलवणं न्यसेत् ॥ मुखे भाण्डं संनिरुध्य चतुर्यामं दृढाग्निना ।

साङ्गशीतं समुद्धृत्य कृत्वा खल्लेषु कज्जलीम् । गुञ्जाद्वयप्रमाणेन नस्यकर्म्मणि योजयेत् । वामभागे ज्वरं हन्ति तत्क्षणात् कौतुकं महत् योजयेद्दक्षिणे भागे आरोग्यं निश्चितं भवेत् ॥” इत्यर्द्धनारीनाटेश्वरो रसः ॥ * ॥ शीतज्वरादिविषमज्वरेषु रसरत्नप्रदीपे । “कट्फलं त्रिफलादारुचन्दनं सपरूषकम् । कटुकापद्मकोशीरं विपचेत् कर्षकं जले ॥ त्रिदोषदाहतृष्णाघ्नं पानमात्रेयपूजितम् । दीर्घकालज्वरार्त्तानामेतत् स्यादमृतोमम् ॥” कर्षं कट्फलाद्युशीरान्तानां समुदितानां जले प्रस्थमिते विपचेत् अर्द्धशेषम् । कट्फलादिपानं तृष्णायां दाहे च । “सन्निपाते तु दाहार्त्तं यः सिञ्चेच्छीतवारिणा आतुरः स कथं जीवेद्भिषग्वा स कथं भवेत् ॥” एष सन्निपातिनो दाहे शीताम्बुसेकनिषेधो रुग्- दाहान्यत्र तत्र व्याप्याद्यवगाहनस्योक्तत्वात् ॥ * ॥ अथान्नमाह । “दुःस्पर्शगोक्षुरक्षुदासिद्धमाहारमर्पयेत् । दोषशान्तिबलाग्न्यर्थं त्रिदोषज्वरिणे भिषक् ॥” दुःस्पर्शो यवासः । आहारमुचितमन्नम् ॥ “लाजशक्तून् समश्नीयात् सैन्धवेन समन्वितान् ते चेज्जीर्य्यन्त्यविघ्नेन ज्वरी जीवेत्तदा ध्रुवम् ॥” इति केचित् ॥ रक्तपित्ते हितत्वेन तृष्णादाहज्वरेषु च । लाजानां शक्तवः शीता न च तेऽत्र हिता मताः ॥ पाचनो दीपनः सोष्णो लाजमण्डो यतः स्मृतः । दशमूलादिसंसिद्धः सन्निपातज्वरे हितः ॥ सन्निपातज्वरी यस्तु कम्पते प्रलपत्यपि । किञ्चिदेव न जानाति चिकित्सा तस्य कथ्यते ॥ अभ्यञ्जयेत् पुराणेन सर्पिषा पूर्व्वमेव तम् । बलारास्नागुडूच्याद्यैस्तैलैश्च परिषेचयेत् ॥ वर्त्तको वर्त्तका लावो वार्त्ताकस्तित्तिरिः शशः । कुलिङ्गश्च रसेनैषां तर्पयेत यथानलम् ॥” वर्त्तकः वटेर इति लोके । वर्त्तका बटई इति लोके । वार्त्ताको वातचटक इति निर्घण्टः ॥ वगेरा इति लोके । कुलिङ्गो गरगरैया इति लोके । “सन्निपाते क्षुधार्त्तं यो भोजयेत् पिशितौदनम् स कथं भिषगाख्यान्तु लभते मनुजाधमः ॥” * ॥ अथ वातोल्वणसन्निपातज्वरस्य चिकित्सा । “पञ्चमूलीकषायन्तु दद्याद् वातोत्तरे ज्वरे । भृशोष्णं वा सुखोष्णं वा दृष्ट्वा दोषबलाबलम् ॥” पञ्चमूली महती प्रथमं प्राप्तायास्त्यागे वचना- भावात् ॥ * ॥ अथ पित्तोल्वणसन्निपातज्वरस्य चिकित्सा । “परूषकाणि त्रिफला देवदारु च कट्फलम् । चन्दनं प्रद्मकं चैव तथा कटुकरोहिणी ॥ पृश्नीपर्णी शृतं त्वेभिरुषितं शीतलं जलम् । पित्तोत्तरे नृणामेतत् सन्निपाते चिकित्सितम् ॥” इति परूषकादिक्वाथः ॥ * ॥

पृष्ठ ५/२५०

“किराततिक्तकं मुस्तं गुडूची विश्वभेषजम् । पाठोदीप्यं मृणालञ्च शृतं पित्ताधिके पिबेत् ॥” इति किरातादिसप्तकम् ॥ * ॥ अथ कफोल्वणसन्निपातज्वरस्य चिकित्सा । “बृहत्यौ पौष्करं भार्गी शटी शृङ्गी दुरा- लभा । वत्सकस्य तु वीजानि पटोलं कटुरोहिणी ॥ बृहत्यादिर्गणः शस्तः सन्निपाते कफोत्तरे । श्वासादिषु च सर्व्वेषु हितः सोपद्रवेष्वपि ॥” इति बृहत्यादिक्वाथः ॥ * ॥ अथ वातपित्तोल्वणसन्निपातज्वरस्य चिकित्सा “वातपित्तहरं वृष्यं कनीयः पञ्चमूलकम् । तत्क्वाथो मधुना हन्ति वातपित्तोत्तरं ज्वरम् ॥” इति लघुपञ्चमूलम् ॥ * ॥ अथ वातश्लेष्मोल्वणसन्निपातज्वरचिकित्सा । किराततिक्तकं मुस्तं गुडूची विश्वभेषजम् । चातुर्भद्रकमित्याहुर्व्वातश्लेष्मोल्वणे ज्वरे ॥” इति चातुर्भद्रकक्वाथः ॥ * ॥ अथ पित्तश्लेष्मोल्वणसन्निपातज्वरचिकित्सा । “पर्पटः कट्फलं कुष्ठमुशीरं चन्दनं जलम् । नागरं मुस्तकं शृङ्गी पिप्पल्येषां शृतं हितम् । तृष्णादाहाग्निमान्द्येषु पित्तश्लेष्मोल्वणे ज्वरे ॥” इति पर्पटादिक्वाथः ॥ * ॥ अथ वातपित्तश्लेष्मोल्वणसन्निपातज्वरचिकित्सा । “नागरं धान्यकं भार्गी पद्मकं रक्तचन्दनम् । पटोलं पिचुमर्दश्च त्रिफला मधुकं बला ॥ शर्करा कटुका मुस्ता गजाह्वा व्याधिघातकः । किराततिक्तममृता दशमूली निदिग्धिका ॥ योगराजो निहन्त्येष सन्निपातत्रिकोल्वणम् । सन्निपातसमुत्थानं मृत्युमप्यागतं जयेत् ॥” गजाह्वा गजपिप्पली । व्याधिघातकः आरम्वधः । निदिग्धिका द्वैगुण्यार्थं पृथक् पठिता । इति योगराजक्वाथः ॥ * ॥ अथ प्रवृद्धमध्यहीनवा- तादिजनितसन्निपातज्वराणां षण्मां तन्त्रेण चिकित्सामाह । “प्रवृद्धं कर्षयेद्दोषं क्षीणं संवर्द्धयेद्भिषक् । चिकित्सेयं विधातव्या दोषयोर्व्वृद्धहीनयोः ॥” अस्यायमर्थः । प्रवृद्धं दोषं कर्षयेत् तत्क्षैण्य- हेतुभिरौषधान्नविहारैः कृशीकृत्य समीकुर्य्यात् क्षोणं दोषं संवर्द्धयेत् । तद्वृद्धिहेतुभिरौषधान्न- विहारैर्वर्द्ध यित्वा समीकुर्य्यादित्यर्थः । “प्रवृद्धे समिते दोषे मध्यमः स्वयमेव हि । शान्तिं याति समं नीते त्वनुबन्ध्येऽनुबन्धवत् ॥” अभ्यायमर्थः । वर्षासु वायुरनुबन्ध्यः सेव्यः । प्रधानमिति यावत् । पित्तश्लेष्माणावनुबन्धौ वायोरनुचरौ शरदि पित्तमनुबन्ध्यं कफोऽनु- बन्धः । वसन्ते कफोऽनुबन्ध्यो वातपित्ते अनुबन्धौ तत्र यथानुबन्ध्ये प्रशमं नीतेऽनुबन्धः स्वयमेव गान्तिं याति । तथा प्रवृद्धे दोषे शमिते ह्रास- यित्वा समीकृते मध्यमो दोषो हि निश्चयेन स्वयमेव गान्तिं याति प्रकृतो भवतीत्यर्थः ॥ * ॥ अथ गोताङ्गादीनां सन्निपातज्वराणां त्रयो-

दशानां विशिष्टा चिकित्सा । तत्र शीताङ्गस्य चिकित्सामाह । “भास्वन्मूलं जीरकं व्योषभार्गी- व्याघ्रीशुण्ठीपुष्करं गोजलेन । सिद्धं सद्यः शीतगात्रादिमोह- श्वासश्लेष्मोद्रेककासान्निहन्ति ॥” भास्वन्मूलं अर्कमूलम् । “कर्क्कोटिकाकन्दरजः कुलत्थ- कृष्णावचाकट्फलकृष्णजीरैः । किराततिक्तानलकट्वलावु- पथ्याभिरुद्वर्त्तनमत्र शस्तम् ॥” कर्क्कोटिकाकन्दरजः खखसामूलरजः । “रसविषमरिचमहेशप्रियफलभस्सैकभूचतुर्व- सुभिः । भागैर्म्मितमुद्धूननमिदममितस्वेदशैत्यहरम् ॥” * अथ तन्त्रिकस्य चिकित्सा । “क्षुद्रामृतानागरपौष्कराणि शृतानि पीतानि शिवायुतानि । शुण्ठीकणागस्तिरसोषणानि नस्येन तन्द्राविजयोल्वणानि ॥ मरिचकचपञ्चपचा वचा रुक् कृमिहंरनागरशर्व्वरीगवाक्ष्यः । छगलकजलकल्किता नितान्तं नसि निहिता ननु तन्त्रिकं जयन्ति ॥” कचः बालकः । पञ्चपचा दारुहरिद्रा । रुक् कुष्ठम् । कृमिहरो विडङ्गः । शर्व्वरी हरिद्रा । गवाक्षी इद्रवारुणी । नसि नासिकायाम् । “तुरङ्गलालालवणोत्तमेन्द्रः मनःशिलामागधिकामधूनि । नियोजितान्यक्षिणि निश्चितं द्राक् तन्द्रां सनिद्रां विनिवारयन्ति ॥” लवणोत्तमं सैन्धवम् । इन्द्रः कर्पूरः । निद्रा अतिनिद्रा ॥ * ॥ अथ प्रलापकस्य चिकित्सा । “सतगरवरतिक्तो रेवताम्भोदतिक्ता- नलदतुरगगन्धाभारतीहारहूराः । मलयजदशमूलीशङ्खपुष्पीसुपक्वाः प्रलपनमपहन्युः पानतो नातिदूरात् ॥” वरतिक्तोऽत्र पर्पटो न तु महानिम्बस्तन्त्रा- न्तरानुरोधात् । नलदं लामज्जकम् । तदलाभा- दुशीरं ग्राह्यम् भारती ब्राह्मी । वरम्भी इति लोके । हारहूरा द्राक्षा । “सान्त्वनैरञ्जनैर्नस्यैस्तीक्ष्णैस्तिमितसेवनैः । सर्व्वतो विकृतं चित्तमस्य प्रकृतिमानयेत् ॥” * ॥ अथ रक्तष्ठीविनश्चिकित्सा । “रौहिषधन्वयवासकवासा- पर्पटगन्धलताकटुकाभिः । शर्करया सममेष कषायः क्षतजष्ठीविन उदित उपायः ॥” रौहिषं सुगन्धतृणविशेषः । रोहित इति लोके । गन्धलता प्रियङ्गुः । पद्मकचन्दनपर्पटमुस्ता जातिवरारुणचन्दनवारि ।

क्लीतकनिम्बयुतं परिपक्वं वारि भवेदिह शोणितहारि ॥” क्लीतकं यष्टीमधुकम् । इह रक्तष्ठीविनि । “मधुकमधूकपरूषकषाय- श्चन्दनपल्लवदारुसनाथः । श्रीपर्णीफलशीतकषायः सशित इह स्यादस्रजयाय ॥” पल्लवं पत्रकम् । पाथः बालः । सनाथः सप्र- धानः । श्रीपर्णी गम्भारी ॥ * ॥ अथ भुम्न- नेत्रस्य चिकित्सा । “तुरङ्गगन्धालवणोग्रगन्धा- मधूकसारोषणमागधीभिः । वस्ताम्बुशुण्ठीलसुनान्विताभि- र्न्नस्यं त्वसम्भुग्नदृशं करोति ॥” * ॥ अथाभिन्यासस्य चिकित्सा । “शृङ्गीभार्ग्य भयाजाजीकणाभूनिम्बपर्पटैः । देवदारुवचाकुष्ठयासकट्फलनागरैः ॥ मुस्तधान्याकतिक्तेन्द्रयवपाठाहरेणुभिः । हस्तिपिप्पल्यपामार्गपिप्पलीमूलचित्रकैः ॥ विशलारग्वधारिष्टशटीवाकुचिकाफलैः । विडङ्गरजनीदार्व्वीयवानीद्वयसंयुतैः ॥ समांशैर्व्विहितः क्वाथो हिङ्ग्वार्द्रकरसान्वितः । अभिन्यासज्वरं घोरं हन्ति तन्द्राञ्च तत्क्षणात् प्रमोहं कर्णशूलञ्च सन्निपातांस्त्रयोदश । हिक्कां श्वासञ्च कासञ्च तथा सर्व्वानुपद्रवान् ॥” इति शृङ्ग्यादिक्वाथः ॥ * ॥ अथ जिह्वकस्य चिकित्सा । “किराततिक्ताकुलकृत्कलिञ्ज- कर्च्चूरकृष्णाकटुतैलयुक्तः । अम्लद्रवः संशमयेद्रसज्ञा दोषांस्तुतो दाशरथिर्यथाब्धिम् ॥” आकुलकृत् अकरकरहा इति लोके । कलिञ्जं कुलिञ्जन इति लोके । अम्लद्रवः वीजपुरादि- रसः । इति किरातादिकवलः ॥ * ॥ “शालूरपर्णी मालूरमूलामयमधुप्लुता । शम्बूकपुष्पी सहिता सेव्या वाचां विशुद्धये ॥” शालूरपर्णी ब्राह्मी । मालूरमूलं विल्वमूलम् ॥ आमयः कुष्ठम् । शम्बूकपुष्पी शङ्कपुष्पी । शालूर- पर्ण्यादिरवलेहः ॥ * ॥ “क्षुद्रा नागरपुष्करामृतलता ब्राह्मी वचा- सुव्रता । भार्गी वासकया सतोयसुरसा क्वाथो जये- ज्जिह्वकम् । विश्वावर्म्मविभावरीयुगवरावत्सादनीवारिद- व्याघ्रीनिम्बपटोलपुष्करजटारुग्दारुभिर्व्वा कृतः ॥” पुष्करं पुष्करमूलम् । तथा चामरसिंहः । “मूले पुष्करकाश्मीरपद्मपत्राणि पौष्करे ।” सुव्रता गन्धपलाशी काश्मीरे प्रसिद्धा । सुरसा तुलसी । विश्वादिर्योगान्तरम् । वर्म्म पर्प्पटः ॥ विभावरीयुगं हरिद्रा दारुहरिद्रा च । वरा त्रिफला । वत्सादनी गुडूची । व्याघ्री कण्ट-

पृष्ठ ५/२५१

कारिका । रुक् कुष्ठम् ॥ * ॥ अथ सन्धिनस्य चिकित्सा । “शटीसुरतरूत्तमाः स्थविरदारुरास्नाः समाः सनागरसुधान्विताः पिब शतावरीसंयुताः । मृदुज्वलनपाचिताः सह पुरेण सन्धिग्रह- व्यथापहतये वृथा शिशिरसेवनं मा कृथाः ॥” उत्तमा त्रिफला । स्थविरदारु विघारा इति लोके । सुधा गुडूची । पुरो गुग्गुलुः । “वचाकवचकच्छुरासहचरामृताभङ्गुरा- सुराह्वघननागरातरुणदारुरास्नापुराः । वृषातरुणभीरुभिः सह भवन्ति सन्धिग्रह- व्यथोरुजडिमक्लमभ्रमणपक्षघातद्रुहः ॥” कवचः पर्प्पटकः । कच्छुरा यवासः । भङ्गुरा अतिषिषा । सुराह्वं देवदारु । अतरुणदारु वृद्धदारु । पुरो गुग्गुलुः । वृषा बृहद्दन्ती एरण्डवत् पत्रविटपा तदलाभे दन्ती च ग्राह्या समानगुणत्वात् । तरुण एरण्डः । भीरुः शता- वरी । “सुरदारु शटी सुधालता सुवहा शुण्ठियुता शृता जले । सपुराः शमयन्ति सेविताः सततं सन्धिगतं सदागतिम् ॥” सुवहा राम्ना । “मुस्तैरण्डप्राणदावाणदारु- च्छिन्नारास्नाभीरुकर्च्चूरतिक्ता । वासा विश्वा पञ्चमूलीयुगाढ्या हन्यान्मन्यास्तम्भसन्धिग्रहार्त्तीः ॥” प्राणदा हरितकी । बाणः नीलपुष्पसहचरः । तिक्ता कटुका ॥ * ॥ अथान्तके विधिः । “इहापहाय व्रतमुष्णवारि ज्वरारिपूयादिगदापहारि । ज्वरच्छिदं जीवितदञ्च नित्यं मृत्युञ्जयं चेतसि चिन्तयस्व ॥” इह अन्तके व्रतं लङ्घनादिनियमम् । “कर्पूरप्रकरावदातवपुषं सद्योगमुद्राजुषं शश्वद्भक्तजनेषु भावुकजुषं भालस्फु रच्चक्षुषम् । संपूर्णामृतकुम्भसम्भृतकरं शुभ्राक्षमालाधरं पिङ्गोत्तुङ्गजटाकलापरुचिरं चन्द्रार्द्धमौलिं स्तुहि ॥ भिषग्भिरिति निर्णीतं सन्निपातेऽन्तकाभिधे । भेषजं जाह्नवीनीरं वैद्यो गोविन्द एव हि ॥” * अथ रुग्दाहस्य चिकित्सा । “उशीरचन्दनोदीच्यद्राक्षामलकपर्प्पटैः । शृतं शीतं जलं दद्याद्दाहतृड्ज्वरशान्तये ॥” इति षडङ्गपानम् ॥ * ॥ “सशितो निशि पर्य्युषितः प्रातर्धान्याक- तण्डुल क्वाथः । पीतः शमयत्यचिरादन्तर्द्दाहं ज्वरं पत्तम् ॥” धान्याकतण्डुलाः कण्डितधान्यकानि । इति धान्याकक्वाथः ॥ * ॥ “पथ्यां तैलघृतक्षौद्रैर्लिहन् दाहज्वरापहाम् । कासासृक्पित्तवीसर्प श्वासान् हन्ति वमीमपि ॥”

तेलघृतक्षौद्रैरित्यत्र न समुच्चयः स्नेहेन केवलेन मधुनापि लिह्यात् । इति पथ्यावलेहः ॥ * ॥ “प्रशमयति दाहमचिरात् दधियुक्कर्क्कन्धु- पल्लवैर्लेपः । लेपो हिमकरमलयजनिम्बदलैस्तक्रपिष्टैर्व्वा ॥” हिमकरः कर्पूरः । तथा च घनसारश्चन्द्रसंज्ञ इत्यमरः ॥ “उत्तानसुप्तस्य गभीरताम्र- कांस्यादिपात्रे निहिते च नाभौ । शीताम्बुधारा बहला पतन्ती निहन्ति दाहं त्वरितं ज्वरञ्च ॥ शीताम्भसा तु शतशश्च विलोडितेन गव्येन चन्दनयुतेन घृतेन दिग्धा । दाहज्वरी सकमलोत्पलमाल्यधारी क्षिप्रं विशेत् सलिलकोष्ठमनल्पकालम् ॥ काञ्जिकार्द्रपटेनावगुण्ठनं दाहनाशनम् । अथ गोतक्रसंस्विन्नशीतलीकृतवाससा ॥” * ॥ अथान्नमाह । “दाहावमर्द्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयान्वितम् । शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम् ॥” लाजतर्पणं लाजशक्तुभिरुपतर्पणम् । “वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्त्रगृहाः शुभाः । नार्य्यश्चन्दनदिग्धाङ्ग्यो दाहदैन्यहरा मताः ॥ मुक्तावली चन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरभूषितानाम् । नितम्बिनीनां सुपयोधराणा- मालिङ्गनान्याशु हरन्ति दाहम् ॥ प्रह्लादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः । हितञ्च भोजयेदन्नं येनाप्नोति सुखं महत् ॥” प्रह्लादकं कामकृतं हर्षम् ॥ * ॥ अथ चित्त- भ्रमस्य चिकित्सा । “कणोषणोग्रालवणोत्तमानि करञ्जबीजं क्षणदामलानि । पथ्याक्षसिद्धार्थकहिङ्गुशुण्ठी- युतानि वस्ताम्बुविमिश्रितानि ॥ पिष्ट्वा गुटीयं नयने विधेया प्रचेतनेति प्रथितान्वितार्था । चित्तभ्रमापस्मृतिभूतदोष- शिरोऽक्षिरोगभ्रमनाशहेतुः ॥” वस्ताम्बु छागमूत्रम् । “कुम्भोद्भवतरोरम्भोगुडविश्वाकणान्वितम् । निहितं नसि नूनं स्यात् चित्तभ्रमविनाशनम् ॥” कुम्भोद्भवतरोरम्भः अगस्तिवृक्षत्वक्कल्करसः । “मुरामूर्द्ध जमेधाह्वामधूकमलयोद्भवैः । मरुत्तरुमधून्मिश्रैः पुरपाणिजपांशुभिः ॥ लोहलामज्जकैलाभिर्धूपश्चित्तभ्रमापहः । ग्रहदोषहरः श्रीदः सौभाग्यकर उत्तमः ॥” मुरा एकाङ्गी । मूर्द्धजो बाला । मरुत्तरुः देवदारुः । पुरः गुग्गुलुः । पाणिजः नखः । पांशुः पर्पटकः । लोहं अगुरुः । लामज्जकं उशीरवत् पीतच्छवितृणविशेषः । तदलाभे उशीरं ग्राह्यम् ।

“मृद्दीकामरदारुमत्स्यशकलामुस्तामलक्योऽमृता पथ्यारेवतरामसेनकरजोराजीफलैः संयुताः । हन्युश्चित्तरुजोऽथ दर्द्दु रदला द्राक्षा पटोली पयः पथ्या पर्पटराजवृक्षकटुकाशम्बूकपुष्पः शृताः ॥” मृद्दीका द्राक्षा । मत्स्यशकला कटुका । आरे- वतः आरग्वधः । रामसेनकः किराततिक्तकः । रजः पर्पटकः । राजीफलः पटोलः । अथ योगान्तरमाह । दर्दुलदला मण्डूकपर्णी । सा च त्र्यर्था ब्राह्मी मञ्जिष्ठा शोणकश्च । तथाप्यत्र ब्राह्मी ग्राह्या । यत उक्तं गुणग्रन्थे । ब्राह्मी मतिप्रदा मेध्या ज्वरहन्त्री रसायनीति ब्राह्मी वरम्भी इति लोके । पयः बालकं राज- वृक्ष आरग्वधः । शम्बूकपुष्पी शङ्खपुष्पी ॥ * ॥ अथ कर्णकस्य चिकित्सा । “प्रलेपः समस्तं नयत्यल्पमेकः समुद्रिक्तशोथञ्च रक्तावसेकः । विपक्वञ्च शस्त्रक्रिया पूयजित् सा व्रणत्वं गतञ्च द्रुतं तच्चिकित्सा ॥” अयमर्थः । अल्पं तं कर्णकं एकः प्रलेपः अस्तं नाशं नयति । तच्चिकित्सा व्रणचिकित्सा । “निशाविशालामयमाणिमन्थ- दार्वीङ्गदीमूलकृतः प्रलेपः । प्रभाकरक्षीरयुतप्रभावाद्- व्यस्तः समस्तोऽप्यथ कर्णकघ्नः ॥” कुलत्थः कटफलं शुण्ठी कारवी च समांशकैः । सुखोष्णैर्लेपनं कार्य्यं कर्णमूले मुहुर्न्मुहुः ॥ गैरिकं कठिनीशुण्ठीकट्फलैः सवचैः समैः । उष्णैः काञ्जिकसंपिष्टैः प्रलेपः कर्णमूलनुत् ॥ शिग्रुराजिकयोः पिष्ट्वा कर्णमूलं प्रलेपयेत् । कर्णमूलभवः शोथस्तेन लेपेन शाम्यति ॥ अशिशिरजलपरिमृदितं मरिचकणाजीर- सिन्धुजं त्वरितम् । नस्यविधिसेवितं ननु कर्णकरुक् नाशकृद्- गदितम् ॥ भार्गीजयापौष्करकण्टकारी- कट्त्रिकोग्राघनकुण्डलीभिः । कुलीरशृङ्गीकटुकारसाभिः कृतः कषायः किल कर्णकघ्नः ॥” भार्गी वभनेटी इति लोके । तदलाभे कण्ट- कारीमूलं ग्राह्यम् । जया गणियार इति लोके । पौष्करं पुष्करमूलम् । उग्रा वचा । कुण्डली गुडूची । कुलीरशृङ्गी कर्क्कटशृङ्गी । रसा रास्ना । “दशमूलमत्स्यशकलाचपला- त्रिफलामहौषधिकिरातयुतम् । मरिचं परिक्वथितमाशु बला- दपहन्ति कर्णरुजः सकला ॥” चपला पिप्पली ॥ * ॥ अथ कण्ठकुब्जस्य चिकित्सा । “फलत्रिकत्र्यूषणमुस्तकद्वि- कलिङ्गसिंहाननशर्व्वरीभिः ।

पृष्ठ ५/२५२

काथः कृतः कृन्तति कण्ठकुब्जं कण्ठीरवः कुञ्जरमाशु यद्वत् ॥” सिंहाननो वासकः । शर्व्वरी हरिद्रा । “किरातकटुकाकणाकुटजकण्टकारीशटी- कलिद्रुकिलिमाभयाकटुककट्फलाम्भोधरैः । विषामलकपुष्करानलकुलीरशृङ्गीवृषै- र्म्महौषधसखैरयं जयति कण्ठकुब्जं गणः ॥” शटी कच्चूरः । कलिद्रुः विभीतकः । किलिमं देवदारुः । कटुकं मरिचम् । विषा अतिविषा । पुष्करं पुष्करमूलम् । वृषः वासकः । वृषा- दिभिः किविशिष्टैः महौषधसखैः महौ- षधस्य सखिभिः । तेन एतैः सहितेन महौ- षधेन इत्यर्थः ॥ * ॥ अथोल्वणवातादिप्रवृद्ध- मध्यक्षीणवातादिहेतुकानां कुम्भीपाकादिसन्नि- पातज्वराणां त्रयोदशानां चिकित्साभिधीयते सा च तुल्यहेतुकानां विस्फु रकादीनां त्रयो- दशानामिव विधातव्या । इति सन्निपातज्वरा- धिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ सन्निपातनुत्, पुं, (सन्निपातं नुदतीति । नुद् + क्विप् ।) नेपालनिम्बः । इति राजनिर्घण्ढः ॥ सन्निबद्धः, त्रि, सम्यग्बन्धनयुक्तः । संनिपूर्व्वबन्ध- धातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सन्निबन्धनं, क्ली, सम्यङ्निश्चितबन्धनम् । सम्यग् विबन्धनम् । संनिपूर्व्वकबन्धधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सन्निभः, त्रि, (सम्यक् निभातीसि । सं + नि + भा + कः ।) सदृशः । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १३ । २२ । “भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्ज्जागेन्द्रसन्निभः ॥”) सन्निरुद्धगुदः, पुं, (संनिरुद्धं गुदं यस्मात् ।) गुह्य- द्वारोद्भवरोगविशेषः । इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २० । ४२ । “संनिरुद्धगुदं रोगं वल्मीकं वद्गिरोहिणमि । प्रत्याख्याय यथायोगं चिकित्सितमथाचरेत् ॥” तन्निदानादि क्षुद्ररोगशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सन्निविष्टः, त्रि, (सं + नि + विश् + क्तः ।) उप- विष्टः । यथा, -- “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान् कनककुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुर्धृतशङ्खचक्रः ॥” इत्यादित्यहृदयम् ॥ निकटः । इति केचित् ॥ सन्निवृत्तिः, स्त्री, (सं + नि + वृ + क्तिन् ।) सम्यङ् निवर्त्तनम् । (यथा, रघुः । १० । २७ । “गतिस्त्वं वीतरागाणामभूयः सन्निवृत्तये ॥”) सन्निवेशः, पुं, (संनिविशन्ते अत्रेति । सं + नि + विश + घञ् ।) पत्तनादिषु दिगादिपरिच्छिन्न- प्रदेशः । पूर्व्वद्दिगाद्यवच्छिन्नगृहम् । इति कलिङ्गः ॥ पुरादेर्बहिर्विहरणभूमिः । इति स्वाम्यादयः ॥ तत्पर्य्यायः । निकर्षणम् २ । इत्य- मरभरतौ ॥ किञ्च ।

“नगरादिबहिः स्वैरविहारचारुभूमिषु । तत्र द्वयं निगदितं सन्निवेशो निकर्षणम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १४ । ७६ । अशून्यतीरां मुनिसन्निवेशै- स्तमोऽपहन्त्रीं तमसां वगाह्य ॥” संस्थानम् । यथा, कुमारे । ३ । ४५ । “उत्तानपानिद्वयसन्निवेशात् प्रफुल्लराजीवमिवाङ्कमध्ये ॥”) सन्निहितं, त्रि, (सं + नि + धा + क्तः ।) निकट- स्थितम् । यथा । ब्रह्मपुराणे । “षष्ठ्यादौ कृष्णपक्षे तु भूमौ सन्निहिता भवेत् यावत् पुण्यममावास्यां दिनानि दश पञ्च च ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (अग्निविशेषे, पुं, । यथा, महाभारते । ३ । २२० । १९ । “प्राणानाश्रित्य यो देहं प्रवर्त्तयति देहिनाम् । तस्य सन्निहितो नाम शब्दरूपस्य साधनः ॥”) सन्न्यस्तः, त्रि, (सं + नि + अस् + क्तः ।) सम्यङ् न्यासीकृतः । समर्पितः । यथा, -- “योगसन्न्यस्तकर्म्माणं ज्ञानसंछिन्नसंशयम् । आत्मवन्तं न कर्म्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥” इति भगवद्गीतायाम् ४ अध्यायः ॥ सन्न्यासः, पुं, (सं + नि + अस् + घञ् ।) जटा- मांसी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काम्यकर्म्मणां न्यासः । हथा, -- “काम्यानां कर्म्मणां न्यासं सन्न्यासं कवयो विदुः सर्व्वकर्म्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ अपि च । “सन्न्यासः कर्म्मणां न्यासः कृतानामकृतेः सहा कुशलाकुशलाभ्यान्तु प्रहाणं न्यास उच्यते ॥” इति मात्स्ये १२० अध्यायः ॥ * ॥ चतुर्थाश्रमः । तदाश्रमधर्म्मा यथा, -- “सर्व्वसङ्गपरित्यागो ब्रह्मचर्य्यसमन्वितः । जितेन्द्रियत्वमावासे नैकस्मिन् वसतिश्चिरम् ॥ अनारम्भस्तथाहारे भिक्षा विप्रे ह्यनिन्दिते । आत्मज्ञानविवेकश्च तथा ह्यात्मावबोधनम् ॥ चतुर्थे चाश्रमे धर्म्मो ह्यस्माभिस्ते प्रकीर्त्तितः ॥” इति वामने १४ अध्यायः ॥ * ॥ तदाश्रमकालादि यथा, -- “एवं वनाश्रमे स्थित्वा तृतीयं भागमायुषः । चतुर्थमायुषो भागं सन्न्यासेन नयेत् क्रमात् ॥ अग्नीनात्मनि संस्थाप्य द्विजः प्रव्रजितो भवेत् । योगाभ्यासरतः शान्तो ब्रह्मविद्यापरायणः ॥ यदा मनसि सम्पन्नं वैतृष्णं सर्व्ववस्तुषु । तदा सन्न्यासमि च्छेत्तु पतितः स्याद्विपर्य्यये ॥ प्राजापत्यान्निरूप्येष्टिमाग्नेयीमथवा पुनः । दान्तः पक्वकषायोऽसौ ब्रह्माश्रममुपाश्रयेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे २७ अध्यायः ॥ * ॥ कलौ क्षत्त्रियबैश्ययोः सन्न्यासनिषेधो यथा, -- “अश्वमेधं गवालम्भं सन्न्यासं पलपैतृकम् ।

देवरेण सुतोत्पत्तिं कलौ पञ्च विवर्ज्जयेत् ॥” इति कलौ सन्न्यासनिषेधकं क्षत्त्रियवैश्य विष- यकम् इति मलमासतत्त्वम् ॥ सर्न्न्यासप्रति- षेधश्च कलौ क्षत्त्रविशीर्भवेत् । इति मलमास- तत्त्वप्रतिज्ञायां श्रीरघुनन्दनभट्टाचार्य्यः ॥ * ॥ चैत्रमासे सन्न्यासकरणप्रमाणं यथा, -- “चैत्रे शिवोत्सवं कुर्य्यात् नृत्यगीतमहोत्सवेः । स्नायात् त्रिसन्ध्यं रात्रौ च हविष्याशी जिते- न्द्रियः । शिवस्वरूपतां याति शिवप्रीतिकरः परः ॥ क्षत्त्रियादिषु यो मर्त्यो देहं संपीड्य भक्तितः । अश्वमेधफलं तस्य जायते च पदे पदे ॥ सर्व्वकर्म्मपरित्यागी शिवोत्सवपरायणः । भक्तैर्ज्जागरणं कुर्य्याद्रात्रौ नृत्यकुतूहलैः ॥ नानाविधैर्म्महावाद्यैन्नृत्यैश्च विविधैरपि । नानावेशधरैर्न्नृत्यैः प्रीयते शङ्करप्रभुः ॥ किमलभ्यं भगवति प्रसन्ने नीललोहिते । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन तोषणीयो महेश्वरः ॥ शङ्खवाद्यं शङ्खतोयं वर्ज्जयेत शिवसन्निधौ । ग्रामाद्वहिरिमं शम्भोरुत्सवं कारयेन्मुदा । उपोष्य हुत्वा संक्रान्त्यां व्रतमेतत् समापयेत् ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे उत्तरखण्डे ९ अध्यायः ॥ सन्न्यासी, [न्] पुं, (संन्यासोऽस्यास्तीति । इनिः । सन्न्यासाश्रमविशिष्टः । चतुर्थाश्रमी । तत्पर्य्यायः पाराशरी २ मस्करी ३ परिव्राट् ४ कर्म्मन्दी ५ श्रमणः ६ भिक्षुः ७ । इति जटाधरः ॥ तस्य लक्षणादि यथा । सर्व्वं गृहादिकं त्यक्त्वा मुण्डित- मुण्डो गैरिककौपीनाच्छादनं दण्डं कमण्डलुञ्च बिभ्रत् भिक्षावृत्तिर्निर्ज्जने तीर्थे वा स्थित्वा केवलमीश्वराराधनं करोति यः स सन्न्यासी । स तु सतुर्व्विधः । कुटीचरः १ बहूदकः २ हंसः ३ परमहंसः ४ । तस्य धर्म्मा यथा, -- “सदन्ने वा कदन्ने वा लोष्ट्रे वा काञ्चने तथा समबुद्धिर्यस्य शश्वत् स सन्न्यासीति कीर्त्तितः ॥ दण्डं कमण्डलुं रक्तवस्त्रमात्रञ्च धारयेत् । नित्यं प्रवासी नेकत्र स सन्न्यासीति कीर्त्तितः ॥ शुद्धाचारद्विजान्नञ्च भुङ्क्ते लोभादिवर्ज्जितः । किन्तु किञ्चिन्न याचेत स सन्न्यासीति कीर्त्तितः न व्यापारी नाश्रमी च सर्व्व कर्म्मविवर्ज्जितः । ध्यायेन्नारायणं शश्वत् स सन्न्यासीति कीर्त्तितः शश्वन्मौनी ब्रह्मचारी सम्भाषालापवर्ज्जितः । सर्व्वं ब्रह्ममयं पश्येत् स सन्न्यासीति कीर्त्तितः ॥ सर्व्वत्र समबुद्धिश्च हिंसामायाविवर्ज्जितः । क्रोधाहङ्काररहितः स सन्न्यासीति कीर्त्तितः ॥ अयाचितोपस्थितञ्च मिष्टामिष्टञ्च भुक्तवान् । न याचेत भक्षणार्थी स सन्नासीति कीर्त्तितः ॥ न च पश्येत् मुखं स्त्रीणां न तिष्ठेत्तत्ममीपतः दारवीमपि योषाञ्च न स्पृशेद् यः स भिक्षुकः । अयं सन्न्यासिनां धर्म्म इत्याह कमलोद्भवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “सर्व्वन्यासी हरौ भूप धर्म्मः सन्न्यासिनां ध्रुवम्

पृष्ठ ५/२५३

रक्तैकवासा दण्डी च बिभर्त्ति मृत्कमण्डलुम् ॥ सर्व्वत्र समदर्शी च स्मरेन्नारायणं सदा । करोति भ्रमणं नित्यं गेहे गेहे न तिष्ठति ॥ विद्यामन्त्रञ्च कस्मैचित् न ददाति च दैवतम् । करोति नाश्रमं भिक्षुः करोति नान्यवासनाम् ॥ करोति नान्यसङ्गञ्च निर्म्मोहः सङ्गवर्ज्जितः । न स्वादु भुङ्क्ते दैवाच्च स्त्रीमुखं न हि पश्यति ॥ न वाञ्छितं भक्ष्यवस्तु याचते गृहिणं व्रती । इति सन्न्यासिनां धर्म्ममित्याह कमलोद्भवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ९५ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “तपसा कर्षितोऽत्यर्थं यस्तु ध्यानपरो भवेत् । सन्न्यासीह स विज्ञेयो वानप्रस्थाश्रमे स्थितः ॥ योगाभ्यासरतो नित्यमारुरुक्षुर्ज्जितेन्द्रियः । ज्ञानाय वर्त्तते भिक्षुः प्रोच्यते पारमेष्ठिकः ॥ यस्त्वात्मरतिरेव स्यान्नित्यतृप्तो महामुनिः । सम्यक् च दमसम्पन्नः स योगी भिक्षुरुच्यते ॥ भैक्ष्यं श्रुतञ्च मौनित्वं तपो ध्यानं विशेषतः । सम्यक् च ज्ञानवैराग्यं धर्म्मोऽयं भिक्षुके मतः ॥ ज्ञानसन्न्यासिनः केचित् वेदसन्न्यासिनोऽपरे । कर्म्मसन्न्यासिनः केचित् त्रिविधः पारमेष्ठिकः ॥ योगी च त्रिविधो ज्ञेयो भौतिको मोक्ष एव च । तृतीयोऽन्त्याश्रमी प्रोक्तो योगमूर्त्तिसमाश्रितः ॥ प्रथमा भावना पूर्व्वे मोक्षे त्वक्षरभावना । तृतीये चान्तिमा प्रोक्ता भावना पारमेश्वरी ॥ यतीनां यतचित्तानां न्यासिनामूर्द्ध्वरेतसाम् । आनन्दं ब्रह्म तत्स्थानं यस्मान्नावर्त्तते मुनिः ॥ योगिनाममृतं स्थानं व्योमाख्यं परमाक्षरम् । आनन्दमैश्वरं यस्मान्मुक्तो नावर्त्तते नरः ॥” इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “ज्ञानसन्न्यासिनः केचिद्वेदसन्न्यासिनोऽपरे । कर्म्मसन्न्यासिनस्त्वन्ये त्रिविधाः परिकीर्त्तिताः ॥ यः सर्व्वसङ्गनिर्म्मुक्तो निर्द्वन्द्वश्चापि निर्भयः । प्रोच्यते ज्ञानसन्न्यासी स्वात्मन्येव व्यवस्थितः ॥ वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं निराशीर्निष्परिग्रहः । प्रोच्यते वेदसन्न्यासी मुमुक्षुर्व्विजितेन्द्रियः ॥ यस्त्वग्नीनात्ससात् कृत्वा ब्रह्मार्पणपरो द्विजः । ज्ञेयः स कर्म्मसन्न्यासी महायज्ञपरायणः ॥ त्रयाणामपि चैतेषां ज्ञानी त्वभ्यधिको मतः । न तस्य विद्यते कर्म्म न लिङ्गाद्या विपश्चितः ॥ निर्म्ममो निर्भयः शान्तो निर्द्वन्द्वः पर्णभोजनः । जीर्णकौपिनवासाः स्यान्नग्नो वा ध्यानतत्परः ॥ ब्रह्मचारी मिताहारो ग्रामान्नान्नं समाहरेत् । अध्यात्मरतिरासीत निरपेक्षो निरामिषः । आत्मनैव सहायेन स्वर्गार्थं विचरेदिह ॥” स्वर्गार्थमित्यत्र सुखार्थमिति च पाठः । “नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम् ॥ कालमेव प्रतीक्षेत निदेशं भृतको यथा । नाध्येतव्यं न वक्तव्यं न श्रोतव्यं कदाचन ॥ एवं ज्ञानपरो योगी ब्रह्मभूयाय कल्पते ।

एकवासोऽथवा विद्वान् कौपीनाच्छादनोऽथवा मुण्डः शिखी वाथ भवेत् त्रिदण्डी निष्परि- प्रहः । कषायवासाः सततं ध्यानयोगपरायणः ॥ ग्रामान्ते वृक्षमूले वा वासं देवालयेऽपि वा । समः शत्रौ तथा मित्रे तथा मानापमानयोः ॥ भैक्षेण वर्त्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेत् क्वचित् । यस्तु मोहेन चान्यस्मादेकान्नादी भवेद्यदि ॥ न तस्य निष्कृतिः काचिद्वर्म्मशास्त्रेषु कथ्यते । रागद्वेषविमुक्तात्मसमलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ प्राणिहिंसानिवृत्तश्च मौनी स्यात् सर्व्वनिष्पहः दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् । सत्यपूतां वदेद्बाणीं मनःपूतं समाचरेत् ॥ नैकत्र निवसेद्देशे वर्षाभ्योऽन्यत्र भिक्षुकः । स्नानशौचरतो तित्यं कमण्डलुकरः शुचिः ॥ ब्रह्मयज्ञरतो नित्यं वनवासरतो भवेत् । मोक्षशास्त्रेषु निरतो ब्रह्मसूत्री जितेन्द्रियः ॥ दम्भाहङ्कारनिर्म्मुक्तो निन्दापैशुन्यवर्ज्जितः । आत्मज्ञानगुणोपेतो यतिर्म्मोक्षमवाप्नुयात् ॥ * ॥ अभ्यसेत् सततं वेदं प्रणवाख्यं सनातनम् । स्नात्वाचम्य विधानेन शचिर्देवालयादिषु ॥ यज्ञोपवीती शान्तात्मा कुशपाणिः समाहितः । धौतकाषायवसनो भस्मच्छन्नतनूरुहः ॥ अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च । आध्यात्सिकञ्च सततं वेदान्ताभिमतञ्च यत् ॥ पुत्त्रेषु वाथ निवसन् ब्रह्मचारी यतिर्मुनिः । वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं स याति परमां गतिम् ॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य्यं तपः परम् । क्षमा दया च सन्तोषो व्रतान्यस्य विशेषतः ॥ वेदान्तज्ञाननिष्ठो वा पञ्चयज्ञान् समाहितः । कुर्य्यादहरहः स्नात्वा भैक्षान्नेनैव तेन हि ॥ होममन्त्रान् जपेन्नित्यं काले काले समाहितः । स्वाध्यायं चान्वहं कुर्य्यात् सावित्रीं सन्ध्ययो- र्ज्जपेत् ॥ ध्यायीत सततं देवमेकान्ते परमेश्वरम् । एकान्नं वर्ज्जयेन्नित्यं कामं क्रोधं परिग्रहम् । एकवासा द्विवासा वा शिखी यज्ञोपवीतवान् । कमण्डलुकरो विद्वांस्त्रिदण्डी याति तत्पदम् ॥” इति कौर्मे उपविभागे २७ अध्यायः ॥ * ॥ व्यास उवाच । “एतत्त्वाश्रमनिष्ठानां यतीनां नियतात्मनाम् । भैक्षेन वर्त्तनं प्रोक्तं फलमूलैरथापि वा ॥ एककालं चरेद्भैक्षं न प्रसज्येत विस्तरे । भैक्षे प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति ॥ सप्तागारं चरेद्वैक्षमलाभे द्वे पुनश्चरेत् । प्रक्षाल्य पात्रे भुञ्जीयादद्भिः प्रक्षालयेत्तु तत् ॥ अथवान्यदुपादाय पात्रं भुञ्जीत नित्यशः । भुक्त्वा च सन्त्यजेत् पात्रं यात्रामात्रमलोलुपः ॥ विधूमे सन्नमुषले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने । वृत्ते शरावसंपाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् ॥ गोदोहमात्रं तिष्ठेत कालं भिक्षुरधोमुखः । भिक्षेत्युक्त्वा सकृत्तूष्णीमश्नीयाद्वाग्यतः शुचिः ॥

प्रक्षास्थ पाणिपादौ च समाचम्य यथाविधि । आदित्ये दर्शयित्वान्नं भुञ्जीत प्राङ्मुखोऽत्वरः ॥ हुत्वा प्राणाहुतीः पञ्चग्रासानष्टौ समाहितः । आचम्य देवं ब्रह्माणं ध्यायीत परमेश्वरम् ॥ अलावुं दारुपात्रञ्च मृण्मयं वैणवं तथा । चत्वारि यतिपात्राणि ममुराह प्रजापतिः ॥ प्रदोषे पररात्रे च मध्यरात्रे तथैत च । सन्ध्यास्वह्नि विशेषेण चिन्तयेन्नित्यमीश्वरम् ॥ कृत्वा हृत्पद्मनिलये विश्वाख्यं विश्वसम्भवम् । आत्मानं सर्व्वभूतानां परत्वात्तमसः स्थितम् ॥ सर्व्व स्याधारमव्यक्तमानन्दं ज्योतिरव्ययम् । प्रधानपुरुषातीतमाकाशं दहनं परम् ॥ तदन्तः सर्व्वभावानामीश्वरं ब्रह्मरूपिणम् । ध्यायेदनादिमद्वैतमानन्दादिगुणालयम् ॥ महान्तं परमं ब्रह्म पुरुषं सत्यमव्ययम् । सितेतरारुणाकारं महेशं विश्वरूपिणम् ॥ ओङ्कारान्तेऽथवात्मानं संस्थाप्य परमात्मनि । आकाशे देवमीशानं ध्यायीताकाशमव्ययम् ॥ कारणं सर्व्वभूतानामानन्दैकसमाश्रयम् । पुराणं पुरुषं शम्भुं ध्यायन्मुच्येत बन्धनात् ॥ यद्वा गुहायां प्रकृतौ जगत्सम्मोहनालये । विचिन्त्य परमं व्योम सर्व्वभूतैककारणम् ॥ जीवनं सर्व्वभूतानां यत्र लोकः प्रलीयते । आनन्दं ब्रह्मणः सूक्ष्मं यत् पश्यन्ति मुमुक्षवः ॥ तन्मध्ये निहितं ब्रह्म केवलं ज्ञानलक्षणम् । अनन्तं सत्यमीशानं विचिन्त्यासीत संयतः ॥ गुह्याद्गुह्यतमं ज्ञानं यतीनामेतदीश्वरम् । योऽनुतिष्ठेत सततं सोऽश्नुते योगमीश्वरम् ॥ तस्मात् ध्यानरतो नित्यमात्मविद्यापरायणः । ज्ञानं समभ्यसेद्ब्राह्म्यं मुच्येत भवबन्धनात् ॥ यद्वा पृथक्त्वमात्मानं सर्व्वस्मादेव केवलम् । आनन्दमक्षरं ज्ञानं ध्यायीत च पुनः परम् ॥ यस्माद्भवन्ति भूतानि यद्गत्वा नेह जायते । स तस्मादीश्वरो देवः परस्ताद्योऽधितिष्ठति ॥ यदन्तरे तदुगमनं शाश्वतं शिवमव्ययम् । यमाहुस्तत्परो यस्तु स देवः स्यान्महेश्वरः ॥ व्रतानि यानि भिक्षूणां तथैवोपव्रतानि च । एकैकातिक्रमे तेषां प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ उपेत्य च स्त्रियं कामात् प्रायश्चित्तंसमाहितः । प्राणायामसमायुक्तं कुर्य्यात् सान्तपनं शुचिः ॥ ततश्चरेत नियमान् कृत्स्नान् संयतमानसः । पुनराश्रममागत्य चरेद्गिक्षरतन्द्रितः ॥ न नर्म्मयुक्तमनृतं हिनस्तीति मनीषिणः । तथापि न च कर्त्तव्यः प्रसङ्गो ह्येष दारुणः ॥ एकरात्रोपवासश्च प्राणायामशतं तथा । उक्त्वानृतं प्रकर्त्तव्यं यतिना धर्म्मलिप्सुना ॥ परमापद्गतेनापि न कार्य्यं स्तेयमन्यतः । स्तेयादभ्यधिकः कश्चित् नास्त्यधर्म्म इति स्मृतिः ॥ हिंसा चैषा परा तृष्णाया चात्मज्ञाननाशिका । यदेतद्द्रविणं नाम प्राणास्ते तु बहिश्चराः ॥ स तस्य हरते प्राणान् यो यस्य हरते धनम् ॥ एवं कृत्वा स दुष्टात्मा भिन्नवृत्तौ व्रतच्युतः ।

पृष्ठ ५/२५४

भूयो निर्व्वेदमापन्नश्चरेच्चान्द्रायणं व्रतम् ॥ विधिना शास्त्रदृष्टेन संवत्सरमिति श्रुतिः । भूयो निर्व्वेदमापन्नश्चरेद्भिक्षुरतन्द्रितः ॥ अकस्मादपि हिंसान्तु यदि भिक्षुः समाचरेत् । कुर्य्यात् कृच्छ्रातिकृच्छ्रन्तु चान्द्रायणमथापि वा स्कन्देदिन्द्रियदौर्ब्बल्यात् स्त्रियं दृष्ट्वा यतिर्यदि तेन धारयितव्या वै प्राणायामास्तु षोडष ॥ दिवा स्वप्ने त्रिरात्रं स्यात् प्राणायामशतं तथा एकान्ने मधुमांसे च नवश्राद्धे तथैव च ॥ प्रत्यक्षलवणे चोक्तं प्राजापत्यं विशोधनम् । ध्याननिष्ठस्य सततं नश्यते सर्व्वपातकम् ॥ तस्मान्महेश्वरं ध्यात्वा तस्य ध्यानरतो भवेत् । यद्ब्रह्य परमं ज्योतिः प्रतिष्ठाक्षयमक्षयम् । योऽन्तरात्मा परं ब्रह्म स विज्ञेयो महेश्वरः ॥ एष देवो महादेवः केवल परमेश्वरः । तदेवाक्षयमद्वैतं तदादित्यान्तरं परम् ॥ यस्मात् महीयते देव स्वधाम्नि ज्ञानसंज्ञिते । आत्मयोगाह्वये तत्त्वे महादेवस्ततः स्मृतः ॥ नान्य देवं महादेवाद्व्यतिरिक्त प्रपश्यति । तमेवान्मानमन्वेति यः स याति परं पटम् ॥ मन्यन्ते ये स्वमात्मानं विभिन्नं परमेश्वरात् । न ते पश्यन्ति तं देवं वृथ तेषां परिश्रमः ॥ एकमेव परं ब्रह्म विज्ञेयं तत्त्वमव्ययम् । स देवरतु महादेवो नैतद्विज्ञाय वध्यते ॥ तस्माद्यत्नेन नियतं यतिः संयतमानसः । ज्ञानयोगरतः शान्तो महादेवपरायणः ॥ एष वः कथितो विप्रा यतीनामाश्रमः शुभः । पितामहेन प्रभुणा मुनीनां पूर्व्वमीरितः ॥ न पुत्त्रशिष्ययोगिभ्यो दद्यादिदमनुत्तमम् । ज्ञानं स्वयम्भुवा प्रोक्तं यतिधर्म्माश्रमं शिवम् ॥ इति यतिनियमानामेतदुक्तं विधानं पशुपतिपरितोषे यद्भवेदेकहेतुः । न भवति पुनरेषामुद्भवो वा विनाशः प्रणिहितमनसा ये नित्यमेवाचरन्ति ॥” इति कौर्मे उपविभागे यतिधर्म्मो नाम २८ अध्यायः ॥ * ॥ युगभेदे सन्न्यासिनां नामानि उपाधयश्च यथा । आदौ वेदान्ताचार्य्यो ब्रह्मा । द्वितीयाचार्य्यो विष्णुः । तृतीयाचार्य्यो रुद्रः । चतुर्थाचार्य्यो वशिष्ठः । पञ्चमाचार्य्यः शक्त्रिः । षष्ठाचार्य्यः पराशरः । सप्तमाचार्य्यो व्यासः । अष्टमाचार्य्यः शुकः । नवमाचार्य्यो गौडः । दशमाचार्य्यो गोविन्दः । एकादशः श्रीशङ्करा- चार्य्यः । सत्ययुगमध्ये आचार्य्यत्रयं ब्रह्मविष्णु- रुदाः । त्रेतायुगे आचार्य्यत्रयं वशिष्टशक्त्रि- परशराः । द्वापरे आचार्य्यद्वयं व्यासशुकौ । कलियुगे आचार्य्यत्रय गौडगोविन्दशङ्करा- चार्य्याः । शङ्कराचार्य्यस्य चत्वारः शिष्याः स्वरूपाचार्य्यः पद्माचार्य्यः त्रोटकाचार्य्यः पृथ्वी- धराचार्य्यः इति ॥ * ॥ अथ दश नामानि । स्वरूपाचार्य्यस्य शिष्यः तीर्थ आश्रमश्च । पद्मा- चार्य्यस्य शिष्यद्वयं वनः अरण्यश्च । त्रोटका- चार्य्यस्य शिष्यत्रयं गिरिपर्व्वतसागरा इति ।

पृथ्वीधराचार्य्यस्य शिष्यत्रयम् । सरस्वती भारती पुरी चेति । इति श्रीशङ्कराचार्य्यविरचितं सप्तम- सूत्रम् ॥ * ॥ अपि च । “तीर्थाश्रमवनारण्यगिरिपर्व्वतसागराः । सरस्वती भारती च पुरीति दश कीर्त्तिताः ॥” तेषां लक्षणानि यथा, -- “त्रिवेणीसङ्गमे तीर्थे तत्त्वमस्यादिलक्षणे । स्नायात्तत्त्वार्थभावेन तीर्थनामा स उच्यते ॥ १ ॥ आश्रमग्रहणे प्रौढ आशापाशविवर्ज्जितः । यातायातविनिर्मुक्त एतदाश्रमलक्षणम् ॥ २ ॥ सुरम्ये निर्झरे देशे वने वासं करोति यः । आशापाशविनिर्मुक्तो वननामा स उच्यते ॥ ३ ॥ अरण्ये संस्थितो नित्यमानन्दनन्दने वने । त्यक्त्वा सर्व्वमिदं विश्वमानन्दलक्षणं किल ॥ ४ ॥ वासो गिरिवरे नित्यं गीताभ्यासे हि तत्परः । गम्भीराचलबुद्धिश्च गिरिनामा स उच्यते ॥ ५ ॥ वसेत् पर्व्वतमूलेषु प्रौढो यो ध्यानधारणात् । सारात् सारं विजानाति पर्व्वतः परि- कीर्त्तितः ॥ ६ ॥ वसेत् सागरगम्भीरो वनरत्नपरिग्रहः । मर्य्यादाश्च न लङ्घेत सागरः परिकीर्त्तितः ॥ ७ ॥ स्वरज्ञानवशो नित्यं स्वरवादी कवीश्वरः । संसारसागरे साराभिज्ञो यो हि सरस्वती ॥ ८ ॥ विद्याभारेण सम्पूर्णः सर्व्वभारं प्ररित्यजेत् । दुःखभारं न जानाति भारती परिकीर्त्तितः ॥ ९ ॥ ज्ञानतत्त्वेन संपूर्णः पूर्णतत्त्वपदे स्थितः । पदब्रह्मरतो नित्यं पुरीनामा स उच्यते ॥” १० ॥ इति बृहच्छङ्करविजये विद्यारण्यस्वामिधृतम् ॥ श्रीसदाशिव उवाच । “अवधूताश्रमो देवि कलौ सन्न्यास उच्यते । विधिना येन कर्त्तव्यं तत् सर्व्वं शृणु साम्प्रतम् ॥ ब्रह्मज्ञाने समुत्पन्ने विरते स्वर्गकर्म्मणि । अध्यात्मविद्यानिपुणः सन्न्यासाश्रममाचरेत् ॥ विहाय वृद्धौ पितरौ शिशुंभार्य्यां पतिव्रताम् । त्यक्त्रासमर्थान् बन्धूंश्च प्रव्रजन्नारकी भवेत् ॥ सम्पाद्य गृहकर्म्माणि परितोष्यागमानपि । निर्म्ममो निलयाद्गच्छेन्निष्कामो विजितेन्द्रियः ॥ आहूय स्वजनान् बन्धून ग्रामस्थान् प्रति- वासिनः । प्रीत्यानुमतिमन्विच्छेद्गृहाज्जिगमिषुर्नरः ॥ तेषामनुज्ञामादाय प्रणम्य परदेवताम् । ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य निरपेक्षो गृहादियात् ॥ मुक्तः संसारपाशैर्य्यः परमानन्दवृंहितः । कुलावधूतं ब्रह्मज्ञं गत्वा संप्रार्थयेदिदम् ॥ गृहाश्रमे परं ब्रह्मन् ममैतद्विगतं वयः । प्रसादं कुरु मेनाथ सन्न्यासग्रहणं प्रति ॥ निवृत्तगृहकर्म्माणं विचार्य्य विधिवद्गुरुः । शान्तं विवेकिनं वीक्ष्य द्वितीयाश्रममादिशेत् ॥ ततः शिष्यः कृतस्नानो यतात्मा विहिताह्रिकः । ऋणत्रयविमुक्त्यर्थं देवर्षीं श्चार्च्चयेत् पितॄन् ॥ देवा ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्च स्वगणैः सह । ऋषयः सनकाद्याश्चात्राद्या देवर्षयस्तथा ॥

अत्र ये पितरः पूज्या वक्ष्यामि शृणु तानपि । पिता पितामहश्चैव प्रपितामह एव च ॥ माता पितामही देवि तथैव प्रपितामही । मातामहादयोऽप्येवं मातामह्यादयोऽपि च ॥ प्राच्यामृषीन् यजेद्देवान् दक्षिणस्यां पितॄन् यजेत् । मातामहान् प्रतीच्यान्तु पूजयेन्न्यासकर्म्मणि ॥ पूर्व्वादिक्रमतो दद्यादासनानां द्वयं द्वयम् । देवादीन् क्रमतस्तत्रावाह्य पूजां समाचरेत् ॥ समर्च्च्य विधिवत्तेभ्यः पिण्डान् दद्यात् पृथक् पृथक् । पिण्डप्रदानविधिना दत्त्वा पिण्डं यथाक्रमम् ॥ कृताञ्जलीपुटो भूत्वा प्रार्थयेत् पितृदेवताः । तृप्यध्वं पितरो देवा देवर्षिमातृकागणाः ॥ गुणातीतपदे यूयमनृणीकुरुताचिरात् ॥ आनृण्यमर्थयित्वा तु प्रणण्य च पुनः पुनः । ऋणत्रयविनिर्म्मुक्तमात्मश्राद्धं प्रकल्पयेत् ॥ पिता ह्यात्मैव सर्व्वेषां तत्पिता प्रपितामहः । आत्मन्यात्मार्पणार्थाय कुर्य्यादात्मक्रियां सुधीः ॥ उत्तराभिमुखो भूत्वा पूर्व्ववत् कल्पितासने । आवाह्यात्मपितॄन् देवि दद्यात् पिण्डं समर्च्चयन् ॥ प्रागग्रान् दक्षिणाग्रांश्च पश्चिमाग्रान् यथा- क्रमात् । पिण्डार्थमास्तरेद्दर्भानुदगग्रान् स्वकर्म्मणि ॥ समाप्य श्राद्धकर्म्माणि गुरुदर्शितवर्त्मना । मुमुक्षुश्चित्तशुद्ध्यर्थमिमं मन्त्रं शतं जपेत् ॥ ह्नीँ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्द्धनम् । उर्व्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मा मृतात् उपासनानुसारेण विद्यामण्डलपूर्व्वकम् । संस्थाप्य कलसं तत्र मुरुः पूजां समारभेत् ॥ ततस्तु परमब्रह्म ध्यात्वा शाम्भववर्त्मना । विधाय पूजां ब्रह्मज्ञो ब्रह्मस्थापनमाचरेत् ॥ प्रागुक्तसंस्कृते वह्नौ सङ्कल्पोक्ताहुतिं गुरुः । दत्त्वा शिष्यं समाहूय साकल्यं हावयेत्तु तम् । आदौ व्याहृतिभिर्हुत्वा प्राणहोमं प्रकल्पयेत् । प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः ॥ तत्र होमं ततः कुर्य्याद्देहामेध्यत्वमुक्तये । पृथिवी सलिलं वह्निर्वायुराकाशमेव च ॥ गन्धो रसश्च रूपश्च सार्शः शब्दो यथाक्रमात् । ततो वाक्पाणिपादश्च पायूपस्थौ ततः परम् ॥ श्रोत्रं त्वक् नयनं जिह्वाघ्राणबुद्धीन्द्रियाणि च एतानि मे पदान्ते च शुध्यन्ति पदमुच्चरेत् ॥ ह्रीं ज्योतिरहं विरजा विपाप्मा भूयासं द्विठ इत्यपि । चतुर्विंशतितत्त्वानि कर्म्माणि वैदिकानि च । हुत्वाग्नौ निष्क्रियो देहं मृतवच्चिन्तयेत्ततः ॥ विभाव्य मृतवत् कायं रहितं सर्व्वकर्म्मणा । स्मरन् तत् परमं ब्रह्म यज्ञसूत्रं समुद्धरेत् ॥ ऐं क्लीं हुं इति मन्त्रेण स्कन्धादुच्चार्य्यं तत्त्ववित् यज्ञसूत्रं करे धृत्वा पठित्वा व्याहृतित्रयम् । वह्निजायां समुच्चार्य्य घृताक्तमनले क्षिपेत् ॥ हुत्वैवमुपवीतञ्च कामबीजं समुच्चरन् ।

पृष्ठ ५/२५५

छित्त्वा शिखां करे कृत्वा घृतमध्ये नियोजयेत् ॥ ब्रह्मपुत्त्रि शिखे त्वं हि बाणीरूपा सनातनी । दीयते पावके स्थानं गच्छ देवि नमोऽस्तु ते ॥ कांमं मायां कूर्च्चमन्त्रं वह्निजायामुदीरयेत् । शिखामाश्रित्य पितरो देवो देवर्षयस्तथा । सर्व्वाण्याश्रमकर्म्माणि निवसन्ति शिखोपरि ॥ ततः सन्तर्प्य ताः सर्व्वाः देवर्षिपितृदेवताः । शिखासूत्रपरित्यागात् देही ब्रह्ममयो भवत् ॥ यज्ञसूत्रशिखात्यागात् सन्न्यासः स्याद्द्विजन्मनाम् शूद्राणामितरेषाञ्च शिखां हुत्वैव संस्क्रिया ॥ ततो मुक्तशिखासूत्रः प्रणमेद्दण्डवद्गुरुम् । गुरुरुत्थाप्य तं शिष्यं दक्षकर्णे वदेदिमम् ॥ तत्त्वमसि महाप्राज्ञ हंसः सोऽहं विभावय । निर्म्ममो निरहङ्कारः स्वभावेन सुखं चर ॥ ततो घटञ्च वह्निञ्च विसृज्य ब्रह्मतत्त्ववित् । आत्मस्वरूपं तं मत्वा प्रणमेच्छिरसा गुरुम् ॥ नमस्तुभ्यं नमो मह्यं तुभ्यं मह्यं नमो नमः । त्वमेव त्वदहमेव विश्वरूपं नमोऽस्तु ते ॥ ब्रह्ममन्त्रोपासकानां तत्त्वज्ञानां जितात्मनाम् । स्वमन्त्रेण शिखाच्छेदात् सन्न्यासग्रहणं भवेत् ॥ ब्रह्मज्ञानविशुद्धानां किं यज्ञैः श्राद्धपूजनैः । स्वेच्छाचारपराणान्तु प्रत्यवायो न विद्यते ॥ ततो निर्द्वन्द्वरूपोऽसौ निष्कामः स्थिरमानसः । निर्म्ममो विहरेत् शिष्यः साक्षाद्ब्रह्ममयो भुवि ॥ मुक्तो विधिनिषेधाभ्यां निर्योगक्षेम आत्मवित् । सुखदुःखसमो धीरो जितात्मा विगतस्पृहः ॥ स्थिरात्मा प्राप्तदुःखोऽपि सुखे प्राप्तेऽपि निष्पृहः सदानन्दः शुचिः शान्तो निरपेक्षो निराकुलः ॥ नोद्वेजकः स्याज्जीवानां सदा प्राणिहिते रतः । विगतामर्षभीर्दान्तो निःसङ्कल्पो निरुद्यमः ॥ शोकद्वेषविमुक्तः स्याच्छत्रौ मित्रे समो भवेत् । शीतवातातपसहः समो मानापमानयोः ॥ समः शुभाशुभे तुष्टो यदृच्छालाभवस्तुना । निस्त्रैगुण्यो निर्व्विकल्पो निर्लोभः स्यात्त्वसञ्चयी यथासत्यनुपाश्रित्य मृषा विश्वं प्रतिष्ठते । आत्माश्रितस्तथा देहो जानन्नेवं सुखी भवेत् ॥ इन्द्रियाण्येव कुर्व्वन्ति स्वं स्वं कर्म्म पृथक् पृथक् आत्मा साक्षी विनिर्लिप्तो ज्ञात्वैवं मोक्षभाग्- भवेत् ॥ धातुप्रतिग्रहं निन्दामनृतं क्रीडनं स्त्रिया । रेतस्त्यागमसूयाञ्च सन्न्यासी परिवर्ज्जयेत् ॥ सर्व्वत्र समदृष्टिः स्यात् कीटे दैवे तथा नरे । सर्व्वं ब्रह्मेति जानीयात् परिव्राट् सर्व्वकर्म्मसु । विप्रान्नं श्वपचान्नं वा यस्मात्तस्मात् समागतम् देशं कालं तथा चान्नमश्नीयादविचारयन् । अध्यात्मशास्त्राध्ययनैः सदा तत्त्वविचारणैः ॥ अवधूतो नयेत् कालं स्वेच्छाचारपरायणः । सन्न्यासिनां मृतं कायं दाहयेन्न कदाचन ॥ संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैर्निखनेद्वाप्सु मज्जयेत् । अप्राप्तयोगमर्त्यानां सदा कामाभिलाषिणाम् ॥ प्रभावाज्जायते देवि प्रवृत्तिः कर्म्मसंकुले । अत्रापि ते सानुरक्ता ध्यानार्च्चाजपसाधने ॥

श्रेयस्तदेव जानन्तस्तत्रैव दृढनिश्चयाः । अतः कर्म्मविधानानि प्रोक्तानि चित्तशुद्धये ॥ नामरूपं बहुविधं तदर्थं कल्पितं मया । ब्रह्मज्ञानं विना देवि कर्म्मसंन्यसनं विना ॥ कुर्व्वन् कल्पशतं कर्म्म न भवेन्मुक्तिभाजनः । कुलावधूतस्तत्त्वज्ञो जीवन्मुक्तो नराकृतिः ॥ साक्षान्नारायणं मत्वा गृहस्थस्तं प्रपूजयेत् । यतेर्द्दर्शनमात्रेण विमुक्तः सर्व्वपातकात् । तीर्थव्रततपोदानसर्व्वयज्ञफलं लभेत् ॥” इत्यवधूताश्रमः । इति महानिर्व्वाणतन्त्रे अष्ट- मोल्लासः ॥ सप, सम्बन्धे । (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) असीस- पत् । इति दुर्गादासः ॥ कविकल्पद्रुमे मूर्द्ध- न्यादिरयम् ॥ सपत्त्राकरणं, क्ली, (सपत्त्र + कृ + ल्युट् । “सपत्त्र- निष्पत्त्रादतिव्यथने ।” ५ । ४ । ६१ । इति डाच् ।) अत्यन्तपीडनम् । इति हलायुधः ॥ सपत्त्राकृतः, पुं, (सपत्त्र + कृ + क्तः । डाच् ।) क्षतमृगादिः । अत्यन्तपीडिते, त्रि । इति केचित् ॥ सपत्त्राकृतिः, स्त्री, (सपत्त्र + कृ + क्तिन् । डाच् ।) अत्यन्तपीडनम् । तत्पर्य्यायः । निष्पत्त्राकृतिः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ सपत्नः, पुं, (सह पतति एकार्थे इति । पत + नः । सहस्य सः ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४५ । ५ । “संरक्ष तात मन्त्रञ्च सपत्नांश्च ममोद्धर । निपुणेनाभ्युपायेन यद्ब्रवीमि तथा कुरु ॥”) सपत्नारिः, पुं, (सपत्नस्य शत्रोररिरिव दुर्गप्रभवा- त्वात् ।) वंशविशेषः । वेयुड वाँश इति भाषा । यथा, -- “ब्रह्मयष्टिः सपत्नारिर्बहुसन्ततिराशुपः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सपत्नी, स्त्री, (समानः एकः पतिर्यस्याः । “नित्यं सपन्त्यादिषु ।” ४ । १ । ३५ । इति ङीप् । पत्युर्नकारादेशः समानस्य सभावोऽपि निपा- त्यते ।) समानपतिका । सतीन इति भाषा ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४६३ । “या नीयते सपत्न्या प्रविश्य या वर्ज्जिता भुजङ्गेन । यमुनाया इव तस्याः सखि मलिनं जीवनं मन्ये ॥ यथा च । दौहित्राभावे सपत्नीपुत्त्रः । तस्य पुत्त्रत्वस्मरणात् । यथा मनुः । “सर्व्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्त्रिणी भवेत् । सर्व्वास्तास्तेन पुत्त्रेण प्राह पुत्त्रवतीर्म्मनुः ॥” एकपत्नीनामिति एकः पतिर्य्यासामिति । अत्र सपत्नीपुत्त्रस्य पुत्त्रत्वातिदेशात् तत्सत्त्वे- ऽपि स्त्रीणां सपिण्डनं मैथिलैरुक्तम् । तन्न । “पुत्त्रेणेव तु कर्त्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः । पुरुषस्य पुनस्त्वन्ये भ्रातृपुत्त्रादयोऽपि ये ॥” इति लघुहारीतवचने एवकारेणातिदिष्टपुत्त्र- निषेधात् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥

सपदि, व्य, (संपद्यते इति । पद गतौ + इन् । पृषो- दरादित्वात् मलोपः ।) द्रुतम् । तत्क्षणः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ७६ । “सपदि मुकुलिताक्षीं रुद्रसंरम्भभीत्या दुहितरमनुकम्पामद्रिरादाय दोर्भ्याम् । सुरगज इव बिभ्रत् पद्मिनीं दन्तलग्नां प्रतिपथगतिरासीत् वेगदीर्घीकृताङ्गः ॥”) सपर्य्या, स्त्री, (सपर पूजायाम् + “कण्ड्वादिभ्यो यक् ।” ३ । १ । २७ । इति यक् । “अ प्रत्ययात् ।” ३ । ३ । १०२ । इति अः । ततष्टाप् ।) पूजा । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १ । १४ । “तमर्घ्यमर्घ्यादिकयादिपूरुषः सपर्य्यया साधु स पर्य्यपूपुजत् ॥”) सपादः, त्रि, पादेन सह वर्त्तमानः । स तु चरण- युक्तश्चतुर्थभागसहितश्च । यथा, -- “सपादपलमानेन वेला त्रु ट्यति निश्चितम् ।” इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ सपादपीठं, त्रि, (सपादं पादसहितं पीठं यत्र ।) पादपीठयुक्तसिंहासनादि । यथा, -- “आदिक्षदादीप्तकृशानुकल्पं सिंहासनं तस्य सपादपीठम् । सन्तप्तचामीकरवल्गुवज्रं विभागविन्यस्तमहार्घरत्नम् ॥” इति भट्टौ ३ सर्गः ॥ सपिण्डः, पुं, (समानः पिण्डो मूलपुरुषो निवापो वा यस्य । समानस्य सः ।) सप्तपुरुषान्त- र्गतज्ञातिः । तत्पर्य्यायः । सनाभिः २ । इत्य- मरः ॥ स च अशौचविवाहदायभेदात् त्रिविधः । तत्राशौचसपिण्डस्य लक्षणं यथा । सप्तपुरु- षान्तर्गतत्वे सति गोत्रैक्ये सति दातृत्वभोक्तृ- त्वान्यतरसम्बन्धेन पिण्डलेपान्यतरवत्त्वम् । दत्त- कन्यानान्तु भर्त्तृसापिण्ड्येन सापिण्ड्यम् । अद- त्तानां पित्रवधित्रिपुरुषसापिण्डम् । विवाह- सपिण्डास्तु । पितृपितृबन्ध्वपेक्षया सप्तमपुरुषा- वधयः मातामहमातृबन्ध्वपेक्षया पञ्चमपु- रुषावधयश्च । यथा, -- “पञ्चमात् सप्तमादूर्द्ध्वं मातृतः पितृतः क्रमात् । सपिण्डता निवर्त्तेत सर्व्ववर्णेष्वयं विधिः ॥” इत्युद्वाहतत्त्वधृतनारदवचनम् ॥ दायसपिण्डास्तु । त्रिपुरुषावधयः । ते च पितृ- पितामहप्रपितामहाः तेषां पुत्त्रपौत्त्रप्रपौत्त्र- दौहित्राः । मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमाता- महाः । तत्पुत्त्रपौत्त्रप्रपौत्त्राश्च । इति दाय- भागः ॥ * ॥ अथ सपिण्डादिविचारः । मत्स्य- पुराणम् । “लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्ये साप्तपौरुषम् ॥” नन्वेवं भ्रात्रादिभिः सह पिण्डतल्लेपमोक्तृत्वा- सम्भवात् कथं सपिण्डत्वमिति चेदुच्यते । तेषा- मपि पिण्डलेपयोः सम्बन्धोऽस्ति । तथा च बौधायनः । प्रपितामहः यितामहः पितः स्वयं सोदर्य्यभ्रातरः । सवर्णायाः पुत्त्रः पौत्त्रः प्रपौत्त्रो

पृष्ठ ५/२५६

वा एतानविभक्तदायादान् सपिण्डानाचक्षते विभक्तदायादान् सकुल्यानाचक्षते सत्स्वङ्गजेषु तद्गामी ह्यर्थो भवति इति । अस्यार्थः । पित्रा- दिपिण्डबयेषु सपिण्डनेन भोक्तृत्वात् । पुत्त्रा- दिभिस्त्रिभिस्तत्पिण्डदानात् । यश्च जीवन् यस्य पिण्डदाता स मृतः सन् सपिण्डनेन तत्पिण्ड- भोक्ता एवं सति मध्यस्थितः पुरुषः पूर्व्वेषां जीवन् पिण्डदाता मृतः सन् तत्पिण्डभोक्ता- परेषां जीवतांपिण्डसम्प्रदानमूत आसीत् मृतैश्च तैः सह दौहित्रादिदेयपिण्डभोक्ता । अतो येषामयं पिण्डदाता ये चास्य पिण्डभोक्तारस्ते- ऽविभक्तं पिण्डरूपं दायं अश्नन्तीति अविभक्त- दायादाः सपिण्डा इति । इदञ्च सपिण्डत्वं सकुल्यत्वञ्च दायग्रहणार्थम् । अशौचाद्यर्थन्तु पिण्डलेपभुजामपि । लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पि- त्राद्याः पिण्डभागिनः ॥ इति प्रागुक्तमत्स्यपुरा- णात् वक्ष्यमाणकूर्मपुराणशङ्खलिखितवचनाच्च पिण्डे यथा परस्परं भोक्तृत्वं तथा लेपे तुल्य- न्यायात् । हारलतायां कूर्म्मपुराणम् । “सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्त्तते । समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने ॥ पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । लेपभाजश्चतुर्थाद्याः सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् ॥” लेपभागिभ्यस्तूर्द्ध्वं यावज्जन्मनाम्नोरवेदनं याव- दमुकनाम्नोऽस्मात् पूर्व्वपुरुषादयं जातः इति विशेषः । अयमस्मत्कुले जात इति सामा- न्यतो वा स्मर्य्यते तावत् समानोदकत्वमिति हारलता ॥ अत्र परवचनेनैव सापिण्ड्यसिद्धौ पूर्व्ववचनपूर्व्वार्द्धं जीवत्पितृकत्वादिना अधिक- पुरुषेषु पिण्डलेपसम्बन्धेऽपि सपिण्डतानिवृत्ति- ज्ञापनाय । सर्व्वदेशीयाचारोऽपि तथा । यथा श्राद्धविवेकेऽपि पार्व्वणश्राद्धानन्तरं तित्यश्राद्धे विकल्प उक्तः । मार्कण्डेयपुराणम् । “नित्यक्रियां पितॄणान्तु केचिदिच्छन्ति सत्तमाः न पितॄणां तथैवान्ये शेषं पूर्व्ववदाचरेत् ॥” अत्र पूर्व्वार्द्धात् पितॄणां प्राप्तौ न पितॄनामित्यत्र पुनः पितॄणां ग्रहणं सनकादीनामन्नोत्सर्गा- भ्यनुज्ञानाथ इति फलान्तरमुक्तम् । हरिशर्म्म- णापि अन्यार्थं पुनर्व्वचनमिति लिखितम् । अथ यः खलु पिण्डान् दत्त्वैव मृतः परतश्चाप्राप्त- पितृभावः स कथं सपिण्डः एकपिण्डदातृत्व- भोक्तृत्वलक्षणसम्बन्धाभावादिति चेत् तद्योग्य- तयेति ब्रूमः । योग्यताप्रयोजकञ्च सामान्य- शास्त्रविषयत्वम् । ततश्च अत्यतिवृद्धप्रपिता- महावधिकाधस्तनानां षण्णां पुंसां प्रत्येकापेक्षया सप्तानामेकगोत्राणां स्वावधिपरतनानां सप्ता- नाञ्च सापिण्ड्यं पिण्डलेपयोर्दातृत्वभोक्तृत्वसम्ब- न्धादिति । स्त्रीणान्तु भर्त्तृसापिण्ड्येन सापि- ण्ड्यम् । प्रत्तानां भर्त्तृसापिण्ड्यमिति वचनात् । नन्वेवं कन्यायाः कथंसपिण्डतेति चेत् आदि- पुराणवचनात् त्रैपुरुषं सापिण्डम् । यथा, -- “सपिण्डता तु कन्यानां सवर्णानां त्रिपौरुषी ।”

अत्र कन्यानामनूढानाम् । अप्रत्तानां त्रिपौ- रुषमिति वशिष्ठवचनात् । तेन आत्मपञ्चमे वृद्धप्रपितामहे सापिण्ड्यं निवर्त्तत इति प्रति- पादितम् । अतएव कन्यायाः प्रपितामहभ्रात्रा तत्सन्ततिभिश्च सह सापिण्ड्याभावात् कन्या- मरणजननयोस्तेषां सपिण्डाशौचं नास्ति किन्तु समानोदकनिमित्तमेवाशौचमिति । एवं तेषा- मपि जननमरणयोः कन्यानामिति शूलपाणि- महामहोपाध्यायाः ॥ यत्तु कूर्म्मपुराणम् । “अप्रत्तानां तथा स्त्रीणां सापिण्ड्यं साप्त- पौरुषम् । प्रत्तानां भर्त्तृसापिण्ड्यं प्राह देवः पितामहः ॥” इति रत्नाकरधृतं तद्विवाहे पितृपक्षविषयम् । यथा, विष्णुपुराणम् । “सप्तमीं पितृपक्षाच्च मातृपक्षाच्च पञ्चमीम् । उद्वहेत द्विजो भार्य्यां न्यायेन विधिना नृप ॥” सप्तमीं पञ्चमीं हित्वा इति शेषः । भर्त्तृसापिण्ड्य- मित्यत्र साप्तपौरुषमित्यनुषज्यते । तेन भर्त्तृ- समानसापिण्ड्यमित्यर्थः । शङ्खलिखितौ । “सपिण्डता तु सर्व्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी । पिण्डञ्चोदकदानञ्च शौचाशौचं तदानुगम् ॥” गोत्रतः गौत्रैक्ये तेन मातामहकुले कदाचित् षट्पुरुषपर्य्यन्तं पिण्डसम्बन्धेऽपि न सपिण्डता तान् सप्तपुरुषान् आ समन्तात्कारेण पिण्डा- दिकमनुगच्छतीति तदानुगम् । एतेन सपि- ण्डता एकशरीरावयवान्वयेन भवति । तथा, हि । पितुः शरीरावयवान्वयेन पित्रा सह एव पितामहादिभिरपि पितृद्वारेण तच्छरीरावयवान्वयात् । एवं मातृशरीरा- वयवान्वयेन मात्रादिभिरपि । एवं पत्या सह पत्न्या एकशरीरारम्भकतया सापिण्ड्यम् । तथा च गर्भोपनिषदि । एतत् षाट्कोषिकं शरीरं त्रीणि पितृतः त्रीणि मातृतः अस्थि- स्नायुमज्जानः पितृतः त्वङ्मांसरुधिराणि मातृतश्चेति । तत्र तत्रावयवान्वयप्रतिपादनात् निर्व्वाप्य पिण्डान्वये तु सापिण्ड्ये भ्रातृपितृ- व्यादिसापिण्ड्यं न स्यात् । अतिप्रसङ्गस्तु सप्तान्य- तमत्वेन प्रयोगोपाधिना निरसनीयः । यद्येवं मातामहादीनामपि मरणे सपिण्डत्वेन दशा- हाशौचं प्राप्नोति स्यादेतत् यदि मातामहानां मरणे त्रिरात्रं स्यादशौचकं इत्यादिविशेष- वचनं न स्यात् । यत्र तु विशेषवचनं नास्ति तत्र दशाहमिति मिताक्षरारत्नाकरादिमतम- पास्तम् । लेपभाज इत्यादिवाचनिकेऽर्थे सापिण्डे एकशरीरावयवान्वयरूपस्वकपोलरचितार्थान- वकाशात् । निर्व्वाप्यपिण्डसम्बन्धेनभ्रात्रादीनां सापिण्ड्यस्य मत्स्यपुराणबौधायनाभ्यां पूर्वमुक्त- त्वात् । कामधेनुहारलताकल्पतरुपारिजात- कारादिभिस्तथैवव्याख्यातत्वाच्च । रेतःशोणित- परिणामरूपत्वादपत्यशरीरस्य भवतु वा तथा । पत्या सह पत्न्या एकशरीरारम्भकतायाः प्रत्य- क्षवाधितत्वात् कथं सापिण्ड्यं प्रमातामहा-

दीनां विशेषवचनाभावात् सपिण्डत्वेन दशा- हाद्यशौचप्रसङ्गात् मातामहादौ सापिण्ड्यस्य लोकविरुद्धत्वाच्च । भवतु वा तथा शरीरद्वारा सापिण्ड्यं तथापि वचनात् यथा सप्तान्तर्गतत्वं तन्त्रं तथा गोत्रतः साप्तपौरुषीति वचनात् गोत्रैक्यमपि प्रागुक्तवचनात् । कन्यास्त्रियौ- रुषं सापिण्ड्यं ऊढायाश्च भर्त्तृसापिण्ड्येन सापिण्ड्यमिति चेत् तदेतन्मतेऽपि व्यवस्थायां न क्षतिरिति । अतएव सुमन्तुवचनाभिहितं यद्द- शमपुरुषपर्य्यन्तमशौचंतत्सप्तमपुरुषाभ्यन्तरा- शौचान्न्यूनं त्रिरात्रम् । यथा ब्राह्मणानामेक- पिण्डस्वधानामादशमात् धर्म्मविच्छित्तिर्भवति आसप्तमात् ऋक्थविच्छित्तिर्भवति आतृतीयात् स्वधाविच्छित्तिर्भवति अन्यथा पिण्डाशौचक्रि- याद्युच्छेदात् ब्रह्मतुल्यो भवतीति । अस्यार्थः । एका समाना पिण्डस्वधा येषां ते तथा । यथा एकोद्दिष्टस्य पिण्डे तु अनुशब्दो न युज्यते इत्य- त्रानुशब्देनानुशब्दयुक्तो मन्त्रो लक्ष्यते अनुयुक्त- मन्त्रस्तु ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा इति तथापिण्डस्वधाशब्देन पिण्डसम्बन्धि- स्वधाशब्दयुक्तमन्त्रकरणकदेयजलं लक्षितम् । तथा च । ऊर्ज्यं वहन्तीरमृतं घृतं पयः कीलालं परिश्रुतं स्वधास्तर्पयत मे पितॄन् इत्यनेन पिण्डान् सिञ्चेदित्युक्तम् । ततश्च एकपिण्डस्वधानां समानोदकानामित्यर्थः । अतएत मनुः । “जन्मन्येकोदकानान्तु त्रिरात्रात् शुद्धिरिष्यते ।” विष्णुपुराणम् । “मातृपक्षस्य पिण्डेन सम्बद्धा ये जलेन वा ।” मातृपक्षस्य मातामहपक्षस्य पिण्डेन सम्बद्धाः सपिण्डाः जलेन सम्बद्धाः समानोदका इति श्राद्धविवेकेऽपि व्याख्यातम् । “असम्बन्धा भवेद्यातु पिण्डेनैवोदकेन वा ॥” इति विवाहेऽप्युक्तम् । अत्र पुत्त्रिकायाः पार्व्वणे पिण्डोदकयोः सम्बन्धात्कन्यामात्रेऽपि तद्योग्य- तायाः सत्त्वात् कन्या पिण्डोदकसम्बन्धोच्यते । एतदनुसारादपि तस्याः सपिण्डता बोद्धव्या त- स्मादेकपिण्डस्वधानामित्यनेन समानोदकभावः समाख्यातः । न तु दशमपुरुषपर्य्यन्तं पित्रादि- जीवनादिना पिण्डसम्बन्धेऽपि सापिण्ड्यं विहितं प्रागुक्तयुक्तेः स्वधेत्यस्य तदनुपयुक्तत्वेन वैयर्य्या- पत्तेः । अपुत्त्रधनाधिकारस्तु सन्निहिततराभावे सप्तमपुरुषपर्य्यन्तम् । मृतपितृकस्य स्वधोप- लक्षितश्राद्धाधिकारः पुरुषत्रयपर्य्यन्तमिति । अत्र स्वधाशब्दो मन्त्रपरः पितृभक्षपरोऽपि । तथा च गुणविष्णुधृता श्रुतिः । स्वधा वै पितॄ- णामन्नमिति । दशमपुरुषानन्तरं समानोदक- त्वेऽपि न त्रिरात्रं किन्तु पक्षिण्यादि । तथा हि । उदकक्रियामघिकृत्य पारस्करः । सर्व्वे ज्ञातयो भावयन्ति । आसप्तमाद्दशमाद्वा समानग्रामवासेन यावत् सम्बन्धमनुस्मरेयुर्व्वा इति । भावयन्ति निष्पादयन्ति । अत्र यावत् सम्बन्धमनुस्मरेयुरेककुलजाता वयमिति स्मरणं

पृष्ठ ५/२५७

भवतीत्यननैव सर्व्वेषामुदकदाने प्राप्ते यदासप्त- माद्दशमाद्वेत्युक्तं तत् सन्निकर्षतारतम्येना- शौचभेदेऽप्युदककर्म्मसमानार्थमिति । अशौच- मेदस्तु सप्तमपुरुषपर्य्यन्तं सपिण्डत्वाद्दशाहः । ततश्च दशमपुरुषपर्य्यन्तं त्र्यहः । तथा च विष्णु- बृहस्पती । “दशाहेन सपिण्डास्तु शुध्यन्ति मृतसूतके । त्रिरात्रेण सकुल्यास्तु स्नात्वा शुध्यन्ति गोत्रजाः ॥” ततश्चतुर्द्दशपुरुषपर्य्यन्तं पक्षिणी । ततश्च जन्म- नामस्मृतिपर्य्यन्तमेकाहः । तथा च मिताक्षरा- विवादचिन्तामण्योर्बृहन्मनुः । “सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्त्तते । समानोदकभावस्तु निवर्त्तेताचतुर्द्दशात् ॥ जन्मनामस्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते ॥” अत्र समानोदकत्वे द्विविधे । पूर्व्वत्र गोतमः पक्षिणीमसपिण्डे इति । परत्र हारीतः । “मातामहे त्रिरात्रं स्यादेकाहस्त्वसपिण्डके ॥” अत्रैव गोत्रजानामहः स्मृतमिति जावाल- वचनम् । ततः परं सर्व्वथा समानोदकतानि- वृत्तेः स्नानमात्रमिति । स्नात्वा शुध्यन्ति गोत्रजा इति बृहस्पत्युक्तत्वादिति । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सपिण्डीकरणं, क्ली, (सपिण्ड + कृ + ल्युट् । अभूत- तद्भावे च्विः ।) पूर्णसंवत्सरक्रियमाणपार्व्वणैको- द्दिष्टेतिकर्त्तव्यताकश्राद्धम् । यत्र प्रेतपिण्डस्य पितृपिण्डेन सह मिश्रीकरणम् । यथा, -- “सपिण्डीकरणं प्रोक्तं पूर्णे संवत्सरे पुनः । कुर्य्याच्चत्वारि पात्राणि प्रेतादीनांद्विजोत्तमाः ॥ प्रेतार्थं पितृपात्रेषु पात्रमासेचयेत्ततः । ये समाना इति द्वाभ्यां पिण्डानप्येवमेव हि ॥ सपिण्डीकरणश्राद्धं देवपूर्व्वं विधीयते । पितॄनावाहयेद्यत्र पृथक् पिण्डञ्च निर्द्दिशेत् ॥ ये सपिण्डीकृताः प्रेता न तेषां स्यात् पृथक् क्रिया । यस्तु कुर्य्यात् पृथक् पिण्डं पितृहा सोऽपि जायते ॥” इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे २२ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “ततः संवत्सरे पूर्णे सपिण्डीकरणं भवेत् । सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं प्रेतः पार्व्वणभुग्यतः ॥ वृद्धिपूर्त्तेषु योग्यश्च गृहस्थश्च भवेत्ततः । सपिण्डीकरणं श्राद्धं देवपूर्व्वं निजोजयेत् ॥ पितॄनेवाशयेत्तत्र पृथक् प्रेतं विनिर्द्दिशेत् । गन्धोदकतिलैर्युक्तं कुर्य्यात् पात्रचतुष्टयम् । अर्घ्यार्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् ॥ तद्वत् सङ्कल्प्य चतुरः पिण्डान् पिण्डप्रदस्तदा ये समाना इति द्वाभ्यामाद्यन्तु विभजेत्त्रिधा ॥ चतुर्थस्य पुनः कार्य्यं न कदाचित् यतो भवेत् ततः पितृत्वमापन्नः स चतुर्थस्तदा पुमान् ॥ अग्निस्वात्तादिमध्यन्तु प्राप्नोत्यमृतमुत्तमम् । सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं तस्मै तस्मान्न दीयते ॥” इति मात्स्ये १८ अध्यायः ॥

अपरञ्च । अथ सपिण्डीकरणम् । तत्र गोभिलः । पूर्णे संवत्सरे षण्मासे त्रिपक्षे यदहर्व्वा वृद्धि- रापद्येत तदहश्चत्वार्य्युदकपात्राणि सतिल- गन्धपुष्पोदकानि पूरयित्वा त्रीणि पितॄणामेकं प्रेतस्य प्रेतपात्रं पितृपात्रेष्वासिञ्चति । ये समानाः समनसः पितरो यमराज्ये तेषां लोकः स्वधा नमो यज्ञो देवेषु कल्पताम् । “ये समानाः समनसो जीवा जीवेषु मामकाः । तेषां श्रीर्मयि कल्पतामस्मिन् लोके शतं समाः ॥” इति ॥ एतेनैव पिण्डो व्याख्यात इति । पूर्णे संवत्सरे इति मुख्यकल्पः । तदशक्तौ नवमो मासः । संवत्सरान्ते विसर्ज्जनं नवममास्यमित्येके । इति पैठीनसिवचनात् । तदशक्तौ षष्ठो मासः । तत्राप्यशक्तौ त्रिपक्षः तत्राप्यशक्तौ अशौचाप- गमे प्रथममासस्य द्वादशभिर्दिनैर्द्वादशमासि- कानि श्राद्धानि निर्व्वर्त्य त्रयोदशाहः सपिण्डी- करणकालः । शूद्रस्य द्वादशाहो न तु त्रयो- दशाह एव मासिकार्थवत् द्वादशाहश्राद्धं कृत्वा त्रयोदशेऽह्नि वा तत् कुर्य्यान्मन्त्रवर्ज्ज्यं हि शूद्राणां द्वादशेऽह्नीति विष्णुवचनात् । मासि- कार्थवदिति मासिकार्थो मासि मासि क्रिय- माणश्राद्धप्रयोजनंप्रेताप्यायनादितद्युक्तं द्वाद- शाहक्रियमाणश्राद्धमित्यर्थः ॥ * ॥ यत्र त्वेका- दशमासाभ्यन्तरेऽधिमासपातः तत्र त्रयोदशसु दिनेषु त्रयोदश मासिकानि कृत्वा चतुर्द्दशेऽह्नि सपिण्डनं कार्य्यमिति । संवत्सराभ्यन्तरे यद्यधि- मासो भवति तदा मासिकार्थं दिनमेकं वर्द्धयेत् । इति विष्णुवाक्यात् । शूद्रस्य त्रयोदशदिनेषु त्रयोदशमासिकानि त्रयोदशेऽह्नि सपिण्डनं दृष्टपरिकल्पनान्यायात् । एवञ्च श्राद्धवृद्धिमात्रं न दिनवृद्धिरिति मिश्रोक्तं हेयम् । तद्धृतविष्णु- सूत्रे दिनमेकं वर्द्धयेदिति श्रूतेः । श्राद्धाधिक्य- माह सत्यव्रतः । “संवत्सरस्य मध्ये तु यदि स्यादधिमासकः । तदा त्रयोदशे श्राद्धं कार्य्यन्तदधिकं भवेत् ॥” तत्राप्यशक्तौ प्रथममासस्यैकाह एव द्वादश- मासिकसहितसपिण्डीकरणकालः । “मुख्यं श्राद्धं मासि मासि अपर्य्याप्तावृतुं प्रति । द्वादशाहेन वा कुर्य्यादेकाहे द्वादशाथवा ॥” इति मरीचिवचनात् । अपर्य्याप्तौ अशक्तौ ऋतुर्म्मासद्वयम् । अत्र कल्पे षष्ठमासिकदिने पञ्चममासिकं कृत्वा प्रथमषाण्मासिकं कृत्वा षष्ठमासिकं कार्य्यं तदाद्युत्कर्षन्यायात् । न तु तत्पूर्व्वं षाण्मासिकं व्युत्क्रमापत्तेर्न च पञ्चम- मासिकमपि पूर्व्वदिने मृततिथ्यभावात् एव- मेव वाचस्पतिमिश्रः ॥ * ॥ अपकर्षनिभित्त- माह व्याघ्रः । “आनन्त्यात् कुलधर्म्माणां पुंसाञ्चैवायुषः क्षयात् । अस्थितेश्च शरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ॥” एतञ्च द्वादशाहपदं शावाशौचान्ततृतीयदिन-

मात्रपरमिति प्राचीनमैथिलाः अजहत्स्वार्थ- लक्षणया स्वजात्युक्ताशौचान्ततृतीयदिनमात्रो- पलक्षकं इति श्राद्धप्रदीपश्राद्धचिन्तामणी । तद्धयमप्ययुक्तम् । द्वादशाहेन वा कुर्य्यात् इति मरीचिवचनद्वादशाहश्राद्धं कृत्वा त्रयोदशेऽह्नि वा कुर्य्यात् इति विष्णुवचनाभ्यामेकवाक्यतया द्वादशाहमित्यस्य द्वादशदिनपरत्वात् । कुल- धर्म्माणामिति कुलधर्म्मज्योतिरागमादिसिद्धा- नन्तरभाविनाशपरचक्रभयोत्पन्नम्लेच्छदेशगम- नादिभिर्निमित्तैः अशौचापगमे द्वादशदिनानि षोडशश्राद्धापकर्षकाल इति शूलपाण्युपाध्याय- व्याख्यानात् । मरीचिनैव एकाहे द्वादशाथवेति सामान्यत एव एकाहविधानाच्च । अतएव एकाहापेक्षया प्राशस्त्याभिधानमपि सङ्गच्छते अतएव प्रथममासस्य एकाह एव द्वादश- मासिकसहितसपिण्डीकरणकालः इति श्राद्ध- विवेकः । अत्र यानि एकाहकर्त्तव्यतया द्वादश- मासिकश्राद्धान्युक्तानि तानि शूद्रेणापि आद्य- मासिकदिन एव कार्य्याणि । न त्वाद्यमासिकं कृत्वा तत्परदिने एकादशमासिकानीति ज्ञेयम् एवञ्च तेषामपकर्षे तन्मध्यतदन्तकालकर्त्तव्यतया षाण्माषिकद्वयसपिण्डीकरणापकर्षः सिध्यतीति सुधीभिर्विभाव्यम् ॥ * ॥ यदहर्व्वा वृद्धिरिति वृद्धिराशास्यमानं पुंसवनादि । आपद्येत आसन्ना भवति तद्दिने सपिण्डीकरणम् । तथा हि प्रागावर्त्तनादह्नः कालं विद्यात् । इति गोभिलसूत्रेण पुंसवनादिरूपवृद्धेर्यामद्वयाभ्य- न्तरे विधानात् सपिण्डीकरणस्य चापराह्णे विधानात्तयोः कालयोरवाधाय वृद्धिपूर्व्वदिने अपकर्षः ॥ * ॥ ननु सपिण्डीकरणस्यापराह्णि- कत्वे किं प्रमाणमिति चेत् अपराह्णे तु पैतृक- मित्युत्सर्गवचनम् । किञ्च “यद्यप्यदन्तकः पूषा पैष्टमत्ति सदा चरुम् । अग्नीन्द्रेश्वरसामान्यात्तण्डुलोऽत्र विधीयते ।” इति छन्दोगपरिशिष्टवचने यथा बहूनामनु- रोधात्तण्डुलचरुर्नैकानुरोधात् पैष्टचरुः । विरुद्ध- धर्म्मसमवाये भूयसां स्यात् सधर्म्मकत्वम् । इति जैमिनिसूत्रात् । तद्वदत्रापि बहुदेवताक- पार्व्वणानुरोधादेकोद्दिष्टकालवाध इति । एवञ्च संवत्सरं अधिकृत्य । “सपिण्डीकरणं तस्मिन् काले राजेन्द्र तत् शृणु एकोद्दिष्टविधानेन कार्य्यं तदपि पार्थिव ॥” इति विष्णुपुराणीयमेकोद्दिष्टांशे तदितिकर्त्तव्य- तापरं न तु तत्कालपरम् । तथा च परिशिष्ट- प्रकाशधृतम् । “श्राद्धद्वयमुपक्रम्य कुर्व्वीत सहपिण्डताम् । तयोः पार्व्वणवत् पूर्व्वमेकोद्दिष्टमथापरम् ॥” इति ॥ * ॥ एवञ्च शुद्धितत्त्वलिखित-स्यमन्तकोपाख्यानवत् वृद्धिं निश्चित्य कृतं सपिण्डीकरणं तदानीं विघ्नेन वृद्ध्यभावेऽपि वृद्ध्यारम्भकालान्तरं पूर्ण-

पृष्ठ ५/२५८

संवत्सरं वा प्राप्य पितृत्वप्रापकं इति न सपिण्डनान्तरम् । अत्र श्वः कर्त्तास्मीति निश्चित्य दाता विप्रान्निमन्त्रयेत् । इतिवन्निश्चित्येति उत्- कटकोटिकसम्भावनोपलक्षणम् । भविष्यन्निमि- त्तस्य कर्म्मणः प्रत्यूहार्हत्वात् । एवञ्च वृद्धि- श्राद्धं यदर्थं कृतं तत्कर्म्म चेत् विघ्नात्तद्दिने न क्रियते तदा दिनान्तरे तत्कर्म्मणि क्रियमाने तदङ्गत्वात् पुनर्वृद्धिश्राद्धं कर्त्तव्यमेव । “प्रधानस्याक्रिया यत्र साङ्गं तत् क्रियते पुनः । तदङ्गस्याक्रियायान्तु नावृत्तिर्न च तत् क्रिया ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टेन साङ्गकरणाभिधानात् हेमाद्रिधृतम् । पूर्णे संवत्सरे श्राद्धं षोडशं परिकीर्त्तितम् । तेनैव च सपिण्डत्वं तेनैवाब्दिकमिष्यते ॥” अत्र पूर्णसंवत्सरक्रियमाणश्राद्धाद्यथोभय- निर्व्वाहः । तथापकृष्टसपिण्डनादप्युभयनिर्व्वा- हान्न पूर्णसंवत्सरे आब्दिकान्तरं कार्य्यम् । एवञ्च पञ्चदशश्राद्धे कृतेऽप्युन्नेयम् ॥ * ॥ उदक- पात्राणि इति अर्घ्यार्थमुदकयुक्तपात्राणि । अत्र त्रीणि पितॄणामेकं प्रेतस्येति पाठक्रमदर्श- नात् सर्व्वत्र छन्दोगानां यजुर्वेदिनाञ्च गृह्यानु- रोधात् सपिण्डीकरणे प्रेतकर्म्मकरणं पितृकर्म्म- पूर्व्वकम् । तयोः पार्वणवत् पूर्व्वमेकोद्दिष्टमथा- परम् । इति पूर्वलिखितवचने शाब्दक्रमदर्श- नात् । देवकृत्यपितृकृत्ययोर्म्मध्ये प्रेतकृत्येन व्यव- धानस्यायुक्तत्वाच्च । एतेन अथ सपिण्डीकरणं संवत्सरमेकं पिण्डमुद्दिश्य संवत्सरान्ते चत्वार्य्यु- दकपात्राणि प्रयुनक्ति तत्रैकं प्रेतस्य त्रीणि इतरेभ्यः । इत्याश्वलायनदर्शनात् सर्व्वशाखिनां सपिण्डीकरणे प्रेतादित्वं मैथिलोक्तं निरस्तम् । एतद्वचनस्य तच्छाखिमात्रपरत्वात् । किन्त्व- र्घ्यदानमात्रे पाठक्रमाच्छाब्दक्रमस्य बलवत्त्वात् ब्रह्मपुराणे प्रेतार्घ्यदानान्तरं ततः पितामहा- दिभ्यः इति शब्दक्रमस्यावाधायार्घ्यपात्रेषु गन्धपुष्पदानपर्य्यन्तं पितृपूर्व्वकता उत्सर्गे तु प्रेतपूर्व्व कतेति । तथा ब्रह्मपुराणम् । “चतुर्भ्यश्चार्घ्यपात्रेभ्य एकं वामेन पाणिना । गृहीत्वा दक्षिणेनैव पाणिना च तिलोदकम् ॥ सम्मार्ज्जयित्वा पृथिवीं ये समाना इति स्मरन् । प्रेतविप्रस्य हस्ते तु चतुर्भागं जलं क्षिपेत् ॥ ततः पितामहादिभ्यस्तन्मन्त्रैश्च पृथक् पृथक् । ये समाना इति द्वाभ्यां तज्जलन्तु समर्पयेत् ॥ अर्घ्यं तेनैव विधिना प्रेतपात्राच्च पूर्व्ववत् । तेभ्यश्चार्घ्यं निवेद्येव पश्चाच्च स्वयमाचमेत् ॥” एकं प्रेतपात्रं वामेन अनन्तरंदक्षिणेन गृहीत्वा इति सम्बन्धः । ये समाना इति मन्त्रद्वयं पठन् प्रेतपात्रस्थं उत्सृष्टजलं कुशरेखात्रयेण चतुर्धा विभज्य भागमेकं प्रेतब्राह्मणहस्ते क्षिपेत् दद्यात् । उत्सृष्टजलपिण्डयोर्व्विभागे मन्त्रस्य करणत्वं व्यक्तमाह शातातपः । “निरूप्य चतुरः पिण्डान् पिण्डदः प्रतिनामतः । ये समाना इति द्वाभ्यामाद्यन्तु विभजेत् त्रिधा ।

एष एव विधिः पूर्व्वमर्घ्यपात्रचतुष्टये ॥” ततस्तदनन्तरं तन्मन्त्रैः पितामहादिभेदेन त्रिरा- वृत्तैर्या दिव्या इति मन्त्रैश्चकारात् पितामहा- द्युत्सर्गवाक्यैरर्घ्यमुत्सृज्य ये समाना इति द्वाभ्यां मन्त्राभ्यामर्घ्यं पुष्पोदक तज्जलं प्रेत- पात्रस्थजलं तेनैव विधिना प्रत्येकेन पूर्व्ववत् चतुर्भागरूपं प्रेतपात्रात् समर्पयेत् । तेभ्यः पितामहादिभ्यस्त्रिभ्यस्तन्मिश्रितपुष्पतिलोदक- रूपमर्घ्यं निवेद्य तत्तद्ब्राह्मणहस्ते प्रक्षिप्य पश्चादाचमेदित्यर्थः । तेन प्रेतब्राह्मणहस्ते उत्सृज्य दत्तस्यैवार्घ्यजलस्य तदवशिष्टजलस्य भागत्रयं पितामहाद्युत्सृष्टार्घ्यजलेषु मिश्री- कर्त्तव्यमिति प्रतीयते । अतएव दत्तस्यैव प्रेत पिण्डस्य मिश्रीभाव इति श्राद्धविवेकः ॥ * ॥ यच्च न चात्र देवं भोजयेत् प्रागेव दैवे अर्घ्यं मन्नाद्यञ्च दत्त्वा गन्धमाल्यैः पात्रमर्च्चयित्वा हुतशेषं पितृभ्यः पात्रेषु दद्यात् इत्याश्वलायन- वचने पितृपात्रे दैवं न मिश्रयेदिति कल्पतरु- व्याख्यानुरोधेन मैथिलोक्तं सर्व्वशाखिनान्तथा- चरणम् । तन्नयुक्तम् । आश्वलायनेन काण्डानु- शयस्योक्तत्वात् बह्वृचानामेव तथा युक्तत्वात् । न सामगयजुर्व्वेदिनोः । तयोः पदार्थानुशय- स्योक्तत्वात । अत्र सामयजुर्व्वेदिनोः श्राद्धसूत्रे समन्वये मन्त्रदर्शनात्तत्रैव मन्त्रान्वयः पितृ- दयितादावुक्तः । वस्तुतस्तु पौराणिकत्वात् देव- ताभ्य इत्यस्य पाठवत् साधारणस्मृतिकार- शातातपोक्तत्वाच्च विभागेऽपि मन्त्रान्वयो युक्तः अतएव मैथिलैरपि तथा लिखितमिति ॥ * ॥ एवञ्च पार्व्वणे प्रागुक्तवचनेन शेषद्रव्येण पिण्ड- दानविधानात् तद्विकृतावपि सपिण्डीकरणे तन्नियमात् यद्यपि शेषाभावे पिण्डनिवृत्ति- रायाति तथापि । “यथोक्तवस्त्वसंप्राप्तौ ग्राह्यं तदनुकारि यत् । यवानामिव गोधूमा ब्रीहीणामिव शालयः ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टवचनात् मुख्याभावे प्रति- निधिः शास्त्रार्थ इति न्यायाच्च मध्वाद्यभावे गुडादिग्रहणवत् द्रव्यान्तरेणापि पिण्डदानम् शेषद्रव्यनियमस्तु तत्सम्भवे द्रव्यान्तरत्यागाय । अन्यथा तदङ्गाभावे कर्म्मवैगुण्यं स्यात् । सह- पिण्डक्रियायां इति मनूक्तेः प्रेतपिण्डस्य सह- मिश्रीकरणं यत्रेति सपिण्डीकरणसमाख्या- सिद्ध्यर्थं सुतरां तत्र तथाचरणम् । प्रतिपत्ति- रूपकर्म्माङ्ग एव प्रतिपाद्याभावे तन्निवृत्तिः । पशुयागे लोहितं निरस्यति सकृन्निरस्यति इत्यादावुक्ता । अतएव यज्ञवास्तुरूपप्रतिपत्ति- यागेऽपि यज्ञो यत्र वसति इति यज्ञवास्तुसमा- ख्यानुरोधेनास्तृतकुशविनाशेऽपि कुशान्तरप्रति निधिर्भट्टनारायणैः गोभिलभाष्ये उक्तः । प्राक् स्विष्टिकृत आवापः इति गोभिलसूत्रस्य व्याख्यानेऽपि आ उच्यते इत्यावापः प्रधानहोमः स तु स्विष्टिकृद्धोमात् प्राक् न पश्चादित्यर्थः । एवञ्च मुख्यहोमे त्वकृते यदि चरुर्नष्टो दुष्टो वा

भवति तदान्यः पाच्यः मुख्ये कृते चेन्नाशदुष्टी स्यातां तदाज्येनैव स्विष्टिकृद्धोम इति शरला । एतेन शेषनाशे पिण्डनिवृत्तिरिति वाचस्पति- मिश्रोक्तं हेयम् ॥ * ॥ एतेन पिण्ड इति । एतेनार्घ्यदानविधानेन । पिण्डः पिण्डमिश्रण- प्रकारो व्याख्यातः । तथा च ब्रह्मपुराणम् । “अथ तेनैव विधिना दर्भमूलेऽवनेजनम् । पितुर्द्दत्त्वा तु पिण्डन्तु दद्याद्भक्त्या तु पूर्व्ववत् ॥ दत्त्वापिण्डान् पितृभ्यस्तु पश्चात् प्रेताय पार्श्वतः तन्तु पिण्डं त्रिधा कृत्वा आनुपूर्व्व्या च सन्त- तम् ॥ निदध्यात्त्रिषु पिण्डेषु एवं संसर्ज्जने विधिः ॥” पितृभ्यः पितृपितामहादिभ्यः पिण्डान् दत्त्वा पश्चात् प्रेताय पार्श्वतः पूर्व्वदेशे पिण्डं दद्यादि- त्यर्थः । तं प्रेताय दत्तपिण्डम् । आनुपूर्व्व्या पितामहादिक्रमेण । संसर्ज्जने प्रेतपिण्ड- मिश्रणे । भविष्यपुराणम् । “गन्धोदकतिलैर्युक्तं कुर्य्यात् पात्रचतुष्टयम् । अर्घ्यार्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् ॥” ये समाना इति द्वाभ्यामेतज्ज्ञेयं सपिण्डनम् । नित्येन तुल्यं शेषं स्यादेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि ॥” नित्येनावश्यकेन ततश्च पार्व्वणांशे पार्व्वणेन एकोद्दिष्टांशे एकोद्दिष्टेन शेषं अङ्गजातं तुल्यम् । एकोद्दिष्टमिति एकोद्दिष्टं तद्धर्म्म- ग्राहित्वात् सपिण्डीकरणञ्चेत्युभयपरम् । एतत् सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि । इति याज्ञवल्क्यवचनैकवाक्यत्वात् । तेन श्राद्धेषु मध्ये एतच्छ्राद्धद्वयं स्त्रियाः कर्त्तव्यं न त्वाभ्यु- दयिकश्राद्धादि । अत्र वा कर्त्तरि कृत्ये इति कर्त्तरि षष्ठीति कर्त्तृत्वनियमः । वृद्धिश्राद्धादौ स्त्रीणां भोजनदर्शनान्न भोक्तृत्वनियमः ॥ * ॥ पितरि पूर्व्वमृते तद्वर्षाभ्यन्तरे पितामहे प्रपितामहे च मृते यथा कर्त्तव्यं तथाह छन्दोग- परिशिष्टे कात्यायनः । “पितुः सपिण्डतां कृत्वा कुर्य्यान्मासानुमासिकम् असंस्कृतौ न संस्कार्य्यौ पूर्व्वौ पौत्त्रप्रपौत्त्रकैः । पितरं तत्र संस्कुर्य्यादिति कात्यायनोऽब्रवीत् ॥ पापिष्ठमपि शुद्धेन शुद्धं पापकृतापि वा । पितामहेन पितरं संस्कुर्य्यादिति निश्चयः ॥” पितुः सपिण्डतां कृत्वा प्रेतीभूतयोरपि पिता- महप्रपितामहयोः सतोः प्रतिमासविहितं पार्व्वणं पितृवृद्धप्रपितामहातिवृद्धप्रपिता- महानां कर्त्तव्यं न तु तयोः सपिण्डीकरणापेक्षा कार्य्या ॥ * ॥ नन् सपिण्डनेनासंस्कृताभ्यां पितामहप्रपितामहाभ्यां सह पितुः कथं सपिण्डनाख्यसंस्कारस्तस्मात् तदर्थं तयोः सपिण्डीकरणमपकर्षणीयं पितुरेव वा सपिण्ड- नमुत्कर्षणीयमित्यत आह असंस्कृताविति । उत्- कर्षाप्रकर्षौ न कार्य्यावित्यनेन वचनेनोक्तम् । कथमसंस्कृतेन सह संस्कार इत्यत्र आह पापि- ष्ठमपीति । पापिष्ठमकृतसपिण्डीकरणं शुद्धेन कृतसपिण्डीकरणेन पितामहेन पापकृता वा

पृष्ठ ५/२५९

अकृतसपिण्डीकरणेनापि शुद्धं कुर्य्यादिति शास्त्रनिश्चयः । अतो वचनबलाददोषः इति तात्पर्य्यम् । अत्र तु प्रेतीभूतपितामहेन पितुः संपिण्डने पितामहस्यैकोद्दिष्टमेव । “असपिण्डीकृतं प्रेतमेकोद्दिष्टेन तर्पयेत् ॥” इति प्रागुक्तजावालवचनात् । एवमन्यत्रापि बोध्यम् । वृद्धप्रपितामहस्य प्रेतत्वे तेन सह न कार्य्यमिति तात्पर्य्यम् ॥ * ॥ अत्र मातुः सपिण्डने श्वशुरार्य्यश्वशुरयोः पिण्डौ कुशैराच्छाद्यौ । तथा च गार्ग्यः । “पतिनैकेन कर्त्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः । सा गता हि मृतैकत्वं कुशैरन्तरयन् पितॄन् ॥ श्वशुरस्याग्रतो यस्माच्छिरःप्रच्छादनक्रिया । पुत्त्रैर्दर्भेण सा कार्य्या मातुरभ्युदयार्थिभिः ॥” अन्तरयन्तीत्यर्थे अन्तरयन्निति लिङ्गव्यत्ययेन पुंस्त्यमिति हलायुधः । परवचनं गोभिलश्राद्ध- सूत्रभाष्यकृतापि लिखितम् । अतएव प्रव्रजिते पतिते वा पितरि मृते न पितामहादिभिर्मातुः सपिण्डीकरणं किन्तु पितामह्यादिभिरेव । “स्वेन भत्रा सहैवास्याः सपिण्डीकरणं स्त्रियाः एकत्वं सा गता यस्माच्चरुमन्त्राहुतिव्रतैः । तस्मिन् सति सुताः कुर्य्युः पितामह्या सहैव तु ॥” इत्यत तस्मिन् सतीति श्राद्धानर्हभर्त्तुरुपलक्ष- णम् । अतएव । “तस्याञ्चैव तु जीवन्त्यां तस्याः श्वश्वेति निश्चयः ।” इति लषुहारितेन श्वश्रुजीवने तस्या श्वश्रे- त्युक्तं न तु श्वशुरेणेति क्वचिदप्युक्तम् ॥ * ॥ एवं पितामह्यादिभिर्म्मातुः सपिण्डीकरणेऽपि साम- गेन ये चात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा इति मन्त्रो न पाठ्यः मन्त्रलिङ्गविरोधात् । अत- एव आभ्यु दयिके मातृपक्षे श्रीदत्तादिभिर्मन्त्रां न्तरं लिखितं न तु ये चात्र त्वामिति । वस्तु- तस्तु आभ्यु दयिके छन्दोगानां मातृपक्ष एव नास्तीति वक्ष्यते । एवञ्च । “अर्घ्यार्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् । ये समाना इति द्वाभ्यां शेषं पूर्व्व वदाचरेत् ॥” एतत् सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि । इति यात्तवल्क्येन पार्व्वणैकोद्दिष्टविकृतीभूत- पुंसपिण्डनातिदेशात् तद्विकृतीभूतस्त्रीसपिण्डने ऽपि ये समाना इति मन्त्रद्वयस्य पार्व्व णोक्तस्य ये चात्र त्वामिति मन्त्रस्य च लिङ्गार्थासम- वेतत्वेऽपि प्रकृत्यर्थस्य समवेतार्थत्वात् पाठः । “ततश्च मातामहानामप्येवं श्राद्धं कुर्य्याद्धिच- क्षणः । मन्त्रोहेन यथान्यायं शेषाणां मन्त्रवर्ज्जितम् ॥” इत्यनेन यच्छेषाणां मन्त्रवर्ज्जनमित्युक्तं तत् शुन्धञ्चां पितरः शुन्धन्तां पितामहाः इत्यादि प्रकृत्यूहयोग्यमन्त्रवर्ज्जनपरमिति प्रागुक्तम् । मार्कण्डेयपुराणम् । “सर्व्वाभावे स्त्रियः कुर्य्युः स्वभर्त्तॄणाममन्त्रकम् तद्भावे च नृपतिः कारयेत् स्वकुटुम्बवत् ॥

स्त्रीणामप्ये वमेवैतदेकोद्दिष्टमुदाहृतम् । मृताहनि यथान्यायं नॄणां यद्वदिहोदितम् ॥” स्त्रियोऽत्र असवर्णोढा अपरिणीता वेति श्राद्धविवेकः । सवर्णोढायाः पुत्त्रपौत्त्रप्रपौत्त्रा- भाव एव विधानात् । तथा शङ्खः । “पितुः पुत्त्रेण कर्त्तव्या पिण्डदानोदकक्रिया । तदभावे तु पत्नी स्यात्तदभावे सहोदरः ॥” स्त्रीणामिति तु सम्प्रदानपरम् । स्त्रीकर्त्तृक- त्वस्य पूर्व्वार्द्ध एवोक्तत्वात् । एकमेवामन्त्रकमि- त्यर्थः । इति श्राद्धविवेकः ॥ अत्र स्त्रिय इत्य- स्यासवर्णोढा अपरिणीतापरत्वव्याख्यानात् स्त्रीणां मन्त्रनिषेधोऽपि तत्सम्प्रदानकश्राद्ध एवावगम्यते । न तु स्त्रीसम्प्रदानकमात्रे । कल्पतरौ तु स्त्रीणामप्येवमिति यादृशेन सम्ब- न्धेन पितृव्यत्वादिना पुरुषाणामेकादशाहादि- श्राद्धं तादृशेन सम्बन्धेनैव स्त्रीणामेतत् कर्त्तव्य- मिति । एतद्व्याख्याने स्त्रीसम्प्रदानकश्राद्धे सुतरां मन्त्राः पाठ्याः । याज्ञवल्क्येनापि समन्त्रकमेकोद्दिष्टं सपिण्डीकरणञ्चोक्त्वा एतत् सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टं स्त्रिया अपीत्यनेन स्त्रिया अपि तथैवोक्तम् । “मातुः सपिण्डीकरणं पितामह्या सहोदितम् । यथोक्तेनैव कल्पेन पुत्त्रिकाया न चेत् सुतः ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टेनापि यथोक्तेनैव कल्पेन इत्यनेन मन्त्रादिकसर्व्वमतिद्दिष्टं व्यवहारोऽपि तथेति । अमन्त्रकं स्त्रीकर्त्तृ कमन्त्रपाठरहितम् अमन्त्रा हि स्त्रियो मताः । इति बौधायनेन सामान्यतोऽभिधानात् । न तु ब्राह्मणकर्त्तृक- मन्त्रपाठरहितम् । तथा च वराहपुराणम् । “अयमेव विधिः प्रोक्तः शूद्राणां मन्त्रवर्ज्जितः । अमन्त्रस्य तु शूद्रस्य विप्रो मन्त्रेण गृह्यते ॥” अत्रामन्त्रस्येति विशेषणस्य यावदमन्त्रव्याप्त्यर्थ त्वेन परिभाषारूपत्वान्न प्रेतश्राद्धमात्रविषयः न वा शूद्रकर्त्तृ कश्राद्धमात्रविषयः । किन्तु स्त्रो- कर्त्तृ कश्राद्धमप्यस्य विषयः । व्यक्तं ब्राह्मे । “स्त्रीभिश्चावरवर्णैश्च श्राद्धं विप्रानुशासनात् । मन्त्रवद्विधिपूर्व्वन्तु वह्निपाकविवर्ज्जितम् ॥” विप्रानुशासनात् विप्रपाठनात् । मन्त्रवन्मन्त्र- युक्तम् । वह्निपाकविवर्ज्जितमित्यसवर्णस्त्रीकर्त्तृक श्राद्धपरम् । पतिकर्त्तृकश्राद्धेऽपि पत्न्याः पाका- धिकारदर्शनात् । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् । शाकञ्च फाल्गुनाष्टम्यां स्वयं पत्न्यथवा पचेत् । पत्नीत्वञ्च सवर्णोढायाः । ज्येष्ठा पत्नीति वच- नात् । ज्यैष्ठ्यमाह मनुः । “यदि स्वाश्च पराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः तासां वर्णक्रमेणैव ज्यैष्ठ्यं पूजा च वेश्म च ॥” कुबेरोपाध्यायधृतम् । “असंस्कृतप्रमीतानां पिता न श्रार्द्धमाचरेत् । यदि स्नेहेन कुर्व्वीत सपिण्डीकरणं विना ॥” असंस्कृतप्रमीतानाम् अनुपनीतमृतानाम् । लघुहारीतः । “पुत्त्रेणैव तु कर्त्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः ।

पुरुषस्य पुनस्त्वन्ये भ्रातृपुत्त्रादयोऽपि ये ॥” आदिशब्दग्राह्यानाह स एव । “भ्राता वा भ्रातृपुत्त्रो वा सपिण्डः शिष्य एव वा । सहपिण्डक्रियां कृत्वा कुर्य्यादभ्यु दयं ततः ॥” भ्राता वा इति वा शब्दात् भ्रात्रपेक्षया प्रधान- त्वेन पूर्व्वाधिकारिणां दौहित्रान्तानां समुच्चयः अतएव सपिण्डत्वेनैव भ्रातृतत्पुत्त्रयोरधिकार्- सिद्धौ पृथगुपादानं प्राधान्यज्ञापनार्थम् ॥ * ॥ “महागुरौ प्रेतीभूते वृद्धिकर्म्म न युज्यते ॥” इति शूलपाणिलिखितवचनेन । “प्रमीतौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । नापि दैवं न वा पैत्रं यावत् पूर्णो न वत्सरः ॥” इति देवीपुराणवचनेन च प्रेतीभूतमातापितृ- कस्य पितुः प्रेतीभूतमातापितृकस्य संस्कार्य्यस्य प्रेतीभूतमातापितृकायाः अनूढायः कन्यायाश्च वैदिककर्म्मकर्त्तृत्वकर्म्मत्वानर्हत्वेन तत्परीहा- राय यदहर्व्वा वृद्धिरापद्येत इत्यनेन पूर्व्वदिने सपिण्डनं कृत्वा पित्रादिः परदिने अभ्यु दयम् नामकरणादिकं कुर्य्यात् । ऊढायास्तु पतिरेके गुरुः स्त्रीणाम् । इति वचनोक्तैकपदेन पत्युरेव महागुरुत्वाभिधानात् तत्प्रेतत्वमात्रे तस्याः कर्म्मानधिकारः । एवञ्च पितृमात्रोर्म्महागुरुत्व- व्यावृत्तेस्तयोर्म्मरणे ऊढाया न कर्म्मानधिकारः अत्राभ्युदयसपिण्डनयोरानन्तर्य्यमात्रं क्त्वाप्रत्य- यार्थः न त्वेककर्त्तृत्वमपि । अन्यथा सपिण्ड- ताधिकारिण्याः पत्न्याः सत्त्वे अभुदयाधि- कारिणो भ्रातुः सपिण्डनाधिकारापत्तेः । यथा, -- “नानिष्ट्वा तु पितॄन् श्राद्धैः कर्म्म वैदिक- मारभेत् ॥” इति शातातपवचने पितृकर्त्तृ कवृद्धिश्राद्धा- नन्तरमेव पुत्त्रेण विवाहः क्रियते । न तु पुत्त्रेण श्राद्धान्तरं क्रियते ॥ * ॥ अत्र पुरुषस्य पुनस्त्वन्ये इत्यनेन पुत्त्रवत् शिष्यान्तस्य सपिण्डने सामान्य- तोऽधिकारप्रतिपादनात् अभ्युदयं विनापि पुरुषस्य सपिण्डनं प्रतीयते । “सह पिण्डक्रियां कृत्वा कुर्य्यादभ्युदयं ततः ।” इति तु सपिण्डीकरणात् पूर्व्वमभ्युदयाभावार्थं न त्वभ्युदयसत्त्व एव सपिण्डीकरणार्थमिति ॥ * ॥ यतु । “यानि पञ्चदशाद्यानि अपुत्त्रस्येतराण्यपि । एकस्यैव तु दातव्यमपुत्त्रायाश्च योषितः ॥” इति छन्दोगपरिशिष्ठीयं सपिण्डीकरणेतरपञ्च- दशश्राद्धविधायकं तच्छिष्यपर्य्यन्ताभावे पुरुषस्य बोध्यम् । इतराणि एकोद्दिष्टविधानेनैव यानिं प्राप्तानि प्रत्याब्दिकश्राद्धानि तान्येव दातव्यं दातव्यानि इत्यर्थः । अपुत्त्रायाश्चेति चकारो- ऽनुक्तसमुच्चायकः पतिरहिताया इति समु- च्चिनोति । “अपुत्त्रायां मृतायान्तु पतिः कुर्य्यात् सपिण्ड- ताम् ।

पृष्ठ ५/२६०

इति पैठीनसिवचनैकवाक्यत्वात् । अत्र छन्दोग- परिशिष्टे अपुत्त्रायाः पञ्चदशश्राद्धविधानात् । “सपिण्डीकरणं तासां पुत्त्राभावे न विद्यते ।” इति मार्कण्डेयपुराणाच्च बालकपुत्त्रसत्त्वे सपि- ण्डीकरणं अन्येनापि कर्त्तव्यमिति प्रतीयते । एवं पतिः कुर्य्यादित्यत्राति पतिसत्त्वमात्रं विव- ज्ञितम् । तेन ऊढया दुहित्रा सपिण्डनं कार्य्यम् । अत्र । “सर्व्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्त्रिणी भवेत् सर्व्वास्तास्तेन पुत्त्रेण प्राह पुत्त्रवतीर्म्मनुः ॥” इति मनुवचने सपत्नीपुत्त्रस्य पुत्त्रत्वातिदेशात् तत्सत्त्वेऽपि स्त्रीणां सपिण्डनं मैथिलैरुक्तम् । तन्न । प्रागुक्तलघुहारीतवचने पुत्त्रेणैवेत्येव- कारेणातिदिष्टपुत्त्रनिषेधात् । अतएव तदुत्त- रार्द्धे भ्रातृपुत्त्रोपादानं सङ्गच्छते । अन्यथा भ्रातृपुत्त्रसत्त्वे । “यद्येकजाता बहवो भ्रातरश्च सहोदराः । एकस्यापि सुते जाते सर्व्वे ते पुत्त्रिणो मताः ॥” इति बृहस्पतिवचनेन पुत्त्रत्वातिदेशात् भ्रातृ- पुत्त्रस्य पितृव्यश्राद्धाधिकारे प्राप्ते भ्रातृपुत्तो- पादानं व्यर्थं स्यात् । पुत्त्रातिदेशफलन्तु तत्सत्त्वे पुत्त्रान्तराकरणं पुन्नामनरकत्राणञ्च ॥ * ॥ लघु- हारीतः । “सपिण्डीकरणान्तानि यानि श्राद्धानि षोडश पृथङ्नैव सुताःकुर्य्युः पृथग्द्रव्या अपि क्वचित् ॥ प्रेतसंस्कारकर्म्माणि यानि श्राद्धाणि षोडश । यथाकालन्तु कार्य्याणि नान्यथा मुच्यते ततः ॥” पृथग्द्रव्या अपि विभक्तधना अपि पृथक् न कुर्य्युः सुतरामपृथग्धनाः पृथक् न कुर्य्युः किन्त्व- पृथक् कुर्य्युः । अत्र विशेषयति मरीचिः । “मृते पितरि पुत्त्रेण क्रिया कार्य्या विधानतः । बहवः स्युर्यदा पुत्त्राः पितुरेकत्र वासिनः ॥ सर्वेषान्तु मतं कृत्वा ज्येष्ठेनैव तु यत् कृतम् । द्रव्येण चाविभक्तेन सर्व्वैरेव कृतं भवेत् ॥” पुत्त्रेणेत्यविशेषात् सर्वेषामधिकारे प्राप्ते ज्येष्ठस्य साक्षात् कर्त्तव्यतामाह बहव इति । ज्येष्ठेनापि सर्वेषां भ्रातॄणां मत्करणेनैव करणं भवतु इति मतं ज्ञानं कृत्वाविभक्तत्वेन द्रव्यसंश्लेषेण च कृतं कर्म्म सर्वैरेव कृतमेव भवेत् । तदानीं द्रव्यासंश्लेषे च तस्मात् द्रव्यं प्राप्तव्यमिति कृत्वा कर्त्तव्यम् । यदि तेन तन्न परिशुध्यते तदा स ऋणी भवति प्रत्यवायी च भवति । न तु तेन श्राद्धान्तरं कर्त्तव्यमिति श्राद्धविवेकोक्तं युक्तम् । पृथङ्नैव सुताः कुर्य्युरित्यनेन पृथक्करणस्य पर्य्युदस्तत्वेनानधिकारात् । यथाकालमिति अगौचान्तद्वितीयदिनद्वादशमासमृततिथ्येकाह- न्यूनपण्मासद्वितयसंवत्सरेषु । न च विधानसाम- र्थ्यादेव तत्तत्कालप्राप्तेरनर्थकमिदमिति वाच्यम् तचत्कालानां द्वादशहाद्यपेक्षया प्राधान्यबोध- नार्यत्वात् ॥ * ॥ अत्र । “आनन्त्यात् कुलधर्म्माणां पुंसाञ्चैवायुचः क्षयात् ।

अस्थितेश्च शरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ॥” इति व्याघ्रवचनोक्तप्रशस्यत इत्यनेन कुलाचार- ज्योतिःशास्त्रादिज्ञानझटितिमरणराष्ट्रोपप्लवा- दिम्लेच्छदेशादिगमनानुसारादेव सपिण्डीकर- णापकर्षे द्वादशाहापेक्षया प्रागुक्तनवममासादि- गौणकालपरिग्रहः । अथवा यथाकालमित्या- देर्यदहर्व्वा वृद्धिरापद्येत इत्यनेनावश्यकनाम- करणादिवृद्ध्यर्थमेवापकर्षो न त्वनावश्यक इष्टा पूर्त्ताद्यर्थापकर्षः कार्य्य इति तात्पर्य्यम् । अतएव लघुहारीतेन । तथैव काम्यं यत् कर्म्म वत्सरात् प्रथमादृते इत्यनेन काम्यस्यापकर्षनिमित्तता नास्तीत्युक्तम् । यदि त्वावश्यकवृद्धिनिमिक्षेनाप- कर्षः कृतस्तदा इष्टापूर्त्तादिकाम्यं वत्सराभ्य- न्तरेऽपि कर्त्तव्यमिति । श्राद्धयिवेकोऽप्येवम् । यद्यपि गोभिलसूत्रादौ सपिण्डीकरणस्यैवाप- कर्षः प्रागुक्तस्तथापि सपिण्डीकरणापकर्षे तत्- पूर्व्वकर्त्तव्यश्राद्धानामपि तदादितदन्तन्यायाद- पकर्षा । “सपिण्डीकरणान्ता तु ज्ञेया प्रेतक्रिया बुधैः ।” इति शातातपवचने प्रेतक्रियायाः सपिण्डीकर- णान्तत्व प्रतीयते ॥ * ॥ अत्र कृद्धिनिनित्तं विनः सपिण्डनापकर्षे कृते पूर्णसंवत्सरकालं प्राप्य प्रेतत्वपरिहारमाह विष्णुधर्म्मोत्तरम् । “कृते सपिण्डीकरणे नरः सवत्सरात् परम् । प्रेतदेहं परित्यज्य भोगदेहं प्रपद्यते ॥” वृद्धिनिमित्तकसपिण्डीकरणापकर्षे कृते तत्- क्षणादेव प्रेतत्वपरीहारः । तदर्थ एवापकर्षात् एवञ्चान्यनिमित्तकापकर्षेवृद्धिकालंप्राप्यप्रेतत्व- परीहारः । तत्कालस्य पूर्णसंवत्सरकालतुल्य- त्वात् । “अर्व्वाक् संवत्सराद्वृद्धौ पूर्णे संवत्सरेऽपि वा ये सपिण्डीकृताः प्रेता न तेषान्तु पृथक्क्रिया ॥ इति शातातपवचनात् । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ सपीतकः, पुं, राजकोषातकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ सपीतिः, स्त्री, (पा पाने + क्तिन् । “घुमास्था- गेति ।” ६ । ४ । ६६ । इति ईत्वम् । सह एकत्र पीतिः पानम् । सहस्य सः ।) आत्मीयजन- सहमिलितैककालपानम् । तत्पर्य्यायः । तुल्य- पानम् २ । इत्यमरः ॥ सहपीतिः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वाजसनेयसहिता- याम् । १८ । ९ । “सग्धिञ्च मे सपीतिश्च मे कृषिश्च मे * * * यज्ञेन कल्पन्ताम् ॥”) सपीतिका, स्त्री, हस्तिघोषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सप्त, [न्] त्रि, (सप् समवाये + कनिन् । तुट् च इत्युज्ज्वलः । १ । १५६ ।) संख्याविशेषः । सात इति भाषा । बहुवचनान्तोऽयम् । तद्वाचकानि यथा । पातालम् १ भुवनम् २ मुनिः ३ द्वीपः ४ सूर्य्याश्वः ५ वारः ६ समुद्रः ७ स्वरः ८ राज्या- ङ्गम् ९ व्रीहिः १० वह्निशिखा ११ पर्व्वतः १२ । इति कविकल्पलता ॥ सप्तसंख्याविशिष्टः । यथा,

“सप्त सप्त विलिखेत् प्ररेखिका- स्तिर्य्यगूर्द्ध्वमथ कृत्तिकादिकम् । लेखयेदभिजिता समन्वितं चैकरेखगखगेन विव्यगे ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वे दीपिका ॥ अपि च । “क्रमात् स्वराणां सप्तानामारोहश्चावरोहणम् । मूर्च्छनेत्युच्यते ग्रामत्रये ताः सप्त सप्त च ॥” इति संगीतदर्पणम् ॥ सप्तकः, त्रि, (सप्तन् + कन् ।) सप्तानां पूरणः । यथा, -- “योटके सप्तके मेषतुले युग्महयी तथा । सिंहघटौ सदा वर्ज्यौ मृतिं तत्राब्रवीच्छिवः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सप्तसंख्यावशिष्टः । यथा, -- “यक्ष जगृ दरिद्रा च चकासृ शास्तिरेव च । दीधि वेवी च विज्ञेयो यक्षादिः सप्तको गणः ॥” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सप्तसंख्या । सप्त एव सप्तकः स्वार्थे कप्रत्ययः ॥ सप्तकी, स्त्री, (सप्तमिः स्वरैरिव कायति शब्दायते इति । कै + कः । गौरादित्वात् ङीष् ।) काञ्ची । इत्यमरः ॥ सप्तमगोदावरं, क्ली, सप्तानां नोदानरीणां समा- हारः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८५ । ४४ । “सप्तगोदावरे स्नात्वा नियतो नियताशनः । महत् पुण्यभवाप्नोति देवलोकञ्च गच्छति ॥”) सप्तच्छदः, पुं, (सप्त सप्तच्छदा यस्य ।) वृक्षविशेषः । छातिम् इति भाषा ॥ (यथा, रघुः । ५ । ४८ । “सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाह- मसह्यमाघ्राय मदं तदीयम् । विलङ्घिताधोरणतीवयत्नाः सेनागजेन्द्रा विमुखा बभूवुः ॥”) तत्पर्य्यायः । गुच्छपुष्पः २ युग्मपर्णः ३ मणि- च्छदः ४ बृहत्त्वक् ५ बहुपर्णः ६ शाल्मलि- पत्रकः ७ भदगन्धः ८ गन्धिपर्णः ९ । अस्य गणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । त्रिदोषघ्रत्वम् । दीपनत्वम् । मदगन्धित्वम् । व्रणरक्तामयकृमिं नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्ढः ॥ अन्यत् सप्त- पर्णशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सप्तजिह्वः, पुं, सप्तजिह्वा काल्यादयो आहुति- ग्रसनार्था यस्य ।) अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७४ । १६ । “सुकृतज्ञतयाङ्गना गतासून् अवगूह्य प्रविशन्ति सप्तजिह्वम् ॥”) तस्य सप्तजिह्वानां नामानि यथा, -- “काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता चैव सुधूम्रवर्णा । उग्रा प्रदीप्ता च कृपीटयोनेः सप्तैव कीलाः कथिताश्च जिह्वाः ॥” टीकासर्व्वस्वे तु उग्राप्रदीप्तयोः स्थाने स्फुलि- ङ्गिनी विश्वनदाख्येति नामद्वयम् । इत्यमर-

पृष्ठ ५/२६१

टीकासारमुन्दरी ॥ कर्म्मविशेषे तासां नामा- न्तराणि यथा । हिरण्या १ कनका २ रक्ता ३ कृष्णा ४ सुप्रभा ५ बहुरूपा ६ अतिरक्ता ७ एताः सात्त्विक्यो यागकर्म्मणि । काम्यकर्म्मणि तु पद्मरागा १ सुवर्णा २ भद्रलोहिता ३ लोहिता ४ श्वेता ५ धूमिनी ६ करालिका ७ एता राज्यस्यः । क्रूरककर्म्मणि तु । विश्वमूर्त्तिः १ स्फुलिङ्गिनी २ धूम्रवर्णा ३ मनोजवा ४ लोहिता ५ कराला ६ काली ७ एतास्ता- मस्यः ॥ * ॥ एतासामधिष्ठातृदेवता यथा, -- “अमर्त्यपितृगन्धर्वयक्षनागपिशाचकाः । राक्षसः सप्तजिह्वानामीरिता अधिदेवताः ॥” एतासां वर्णदिङ्नियमौ यथा । गणेशविम- र्षिण्याम् । “हिरण्या तप्तहेमाभा शूलपाणेर्दिशि स्थिता । वैदूर्य्यवर्णा कनका प्राच्यां दिशि समाश्रिता ॥ तरुणादित्यसङ्काशा रक्ता जिह्वाग्निसंस्थिता । कृष्णा नीलाभ्रसङ्काशा नैरृत्यां दिशि संस्थिता सुप्रभा पद्मरागाभा वारुण्यां दिशि संस्थिता । अतिरक्ता जवाभासा वायव्यां दिशि संस्थिता । तद्दुरूपा यथा ख्याता दक्षिणोत्तरसंस्थिता ॥” इति तन्त्रसारः ॥ सप्तज्वालः, पुं, (सप्त ज्वाला यस्य ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ सप्ततन्तुः, पुं, (सप्तभिर्भूरादिभिर्महाव्याहृतिभि- रग्निजिह्वाभिर्वा तन्यते इति । तन विस्तारे + “सितनिगमीति ।” उणा० १ । ७० । इति तुन् । सप्त तन्तवः संस्था यस्येति वा ।) यज्ञः । इत्य- मरः ॥ (यथा, माघे । १४ । ६ । “सप्ततन्तुमधिगन्तुमिच्छतः कुर्व्वनुग्रहमनुज्ञया मम । मूलतामुपगते खलु त्वयि प्रापि धर्म्ममयवृक्षता मया ॥”) सप्ततिः, स्त्री, (सप्त दशतः परिमाणमस्य । “पंक्ति- विंशतित्रिंशदिति ।” ५ । १ । ५९ । इति निपा- तनात् साधुः ।) सङ्ख्याविशेषः । सत्तोर इति भाषा । यथा, -- “नवतिर्योजनानाञ्च सहस्राणाञ्च सप्ततिः । यावद्घटिकमात्रेण तावच्चलति भास्करः ॥” इत्यादित्यहृदयम् ॥ सप्ततितमः, त्रि, (सप्तति “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् । “षष्ट्यादेश्चासंख्यादेः ।” ५ । २ । ५८ । इति डटस्तमडागमः ।) सप्ततेः पूरणः । सप्ततिशब्दात् पूरणार्थे मयट्प्रत्यय- निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सप्तदश, [न्] त्रि, (सप्ताधिका दश । सङ्ख्या- विशेषः । सतरो इति भाषा । तत्संख्या- विशिष्टः । यथा । एष वै सप्तदश प्रजापति- यज्ञे यज्ञे अन्वायत्तः । इति मलमासतत्त्वम् ॥ बहुवचनान्तोऽयम् ॥ सप्तदशः, त्रि, (सप्तदशन् + “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् ।) सप्तदशानां पूरणः । यथा,

“ततः सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् । चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्ट्वा पुंसोऽल्पमेधसः ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ३ अध्यायः ॥ सप्तदीधितिः, पुं, सप्त दीधितयो यस्य ।) अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सप्तद्वीपपतिः, पुं, (सप्तानां द्वीपानां पतिः ।) सप्तद्वीपानामधिपतिः । यथा, -- “न मूल्यमादाद्वेश्यातः सभार्य्यऋद्धिसंयुतः । सप्तद्वीपपतिर्जातःः सूर्य्यायुतसमप्रभः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतमत्स्यपुराणम् ॥ सप्तद्वीपा, स्त्री, (सप्तद्वीपा यस्याम् ।) पृथिवी । यथा, “मनोः स्वायम्भुवस्यासन् दशपुत्त्रास्तु तत्समाः यैरियं पृथिवी सर्व्वा सप्तदीपा सपत्तना । ससमुद्रः करवती प्रतिवर्षं विवेशिता ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ तेषां नामादि द्वीपशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सप्तधा, व्य, (सप्तन् + धाप् ।) सप्तप्रकारम् । यथा, सप्तवारानुपोथैव सप्तधा संयतेन्द्रियः । सप्तजन्मकृतात् पापात् मुच्यते नात्र संशयः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सप्तधातवः, पुं, (सप्तगुणिता धातवः ।) शरीरस्थ- सप्तसंख्यकधातवः । तद्यथा, -- “रसास्रमांसमेदोऽस्थिमज्जानः शुक्रसंयुताः । शरीरस्थैर्यदा सम्यक् विज्ञेयाः सप्तधातवः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ सप्तनाडीचक्रं, क्ली, (सप्तनाडीनां चक्रम् ।) वृष्टि- ज्ञानार्थं ग्रहनक्षत्राङ्कितसप्तनाडिकसर्पाकार- चक्रम् । यथा । अथ सप्तनाडीचक्रम् । “अथातः संप्रवक्ष्यामि यच्चक्रं सप्तनाडिकम् । येन विज्ञानमात्रेण वृष्टिं जानन्ति प्ताधकाः ॥ कृत्तिकादीनि ऋक्षाणि साभिजिद्वै क्रमेण च । सप्तनाडीव्यधस्तत्र कर्त्तव्यः पन्नगाकृतिः ॥ ताराचतुष्कवेधेन नाडिकैका प्रजायते । तासां नामान्यहं वक्ष्ये तथा चैव फलानि ह ॥ कृत्तिका च ३ विशाखा च १६ मैत्राख्या १७ भरणी २ तथा । ऊर्द्ध्वाद्या शनिनाडी स्याच्चण्डनाड्यभिधा मता ॥ रोहिणी ४ स्वाती १५ ज्येष्ठा १८ श्वि १ द्वितीया नाडिका मता । आदित्यप्रभवा नाडी वायुनाडी तथैव च ॥ सौम्यम् ५ चित्रा १४ तथा मूलम् १९ पौष्ण- र्क्षञ्च २७ चतुर्थकम् । तृतीयाङ्गारका नाडी दहनाख्या च सम्मता ॥ रौद्रम् ६ हस्तम् १३ तथा पूर्व्वाषाढा २० भाद्रपदोत्तरा २६ । चतुर्थी जीवना नाडी सौम्यनाडी प्रकीर्त्तिता पुनर्व्वसू-७ त्तरफल्गुन्यु-१२ त्तराषाढ-२१ तारकाः । पूर्व्वभाद्रा च २५ शुक्राख्या पञ्चमी नीर- नाडिकाः । पुष्यर्क्षम् ८ फल्गुनी पूर्व्वा ११ अभिजित् ० शततारकाः २४ ।

षष्ठी नाडी च विज्ञेया बुधाख्या जलनाडिका ॥ अश्लेषर्क्षम् ९ मघा १० विष्णु २२ र्धनिष्ठाभं २३ तथैव च । अमृताख्याहि सा आन्द्री सप्तमी चन्द्रनाडिका मध्यनाडीस्थिता सौम्या नाडी तस्याग्रपृष्ठतः । सौम्ययाम्यगतं ज्ञेयं नाडिकानां त्रिकं मिकम् ॥ क्रूरा याम्यगता ज्ञेया सौम्या सौम्यदिशिस्थिता मध्यनाडी च मध्यमा ग्रहरूपफलप्रदाः ॥ एकनाडीगता द्व्याद्या ग्रहाः क्रूराः शुभा यदि ततो नाडीफलं वाच्यं शुभं वा यदि वाशुभम् ॥ ग्रहाः कुर्य्युर्म्महावातं गताश्चण्डाख्यनाडिकाम् । वायुनाडीनता वायुं दहनाश्चामिदाहकाः ॥ सौम्यनाडीगता मध्या नीरस्था मेधवाहकाः । जलायां वृष्टिदश्चन्द्रश्चन्द्रनाडीगतास्तथा ॥ एकोऽपि तत् फलं दत्ते स्वनाडीसंस्थितो ग्रहः भूसुतः सर्व्व नाडीषु दत्ते नाडीसमं फलम् ॥ प्रावृट्काले तु संप्राप्ते रौद्रऋक्षगते रवौ । नाडीवेधसमायोगे जलयोगं वदाम्यहम् ॥ यत्र नाडीस्यितश्चन्द्रस्तत्र स्युः णेचरा यदि । क्रूराः सौम्या विमिश्राश्च तद्दिने वृष्टिरुत्तमा ॥ एकऋक्षसमायोगो जायते यादे खेवरैः । तत्काले च महावृष्टिर्यावदस्यांशके शशी ॥ केवलैः सौम्यैः पापैर्व्या ग्रहैर्व्विद्धो यदा शशी । तदा तु तुच्छपानीयं दुर्द्दिनञ्च भवेध्रुवम् ॥ यस्य ग्रहस्य नाडीस्थश्चन्द्रगास्तद्ग्रहेण च । दृष्टो युक्तः करोत्यम्भो यदि क्षीणो न जायते ॥ स्त्रियौ सितासितौ चैव सौरिसौम्यौ नपुंसकौ । पुरुषाः पुरुषैर्व्वायुः क्लीवौ तु बुधकारुणौ ॥ स्त्रीपुरुषसमायोगे वृष्टिस्तु प्रबला भवेत् ॥ पीयूषनाडीगश्चन्द्रस्तत्र खेटाः शुभाशुभाः ॥ द्विश्चतुःपञ्च पानीयं तिनान्येकत्रिसप्तकम् । एवं जलाख्यनाडीस्थे चन्द्रमिश्रग्रहान्विते ॥ दिनार्द्धं दिवसं पञ्च दिनानि जायते जलम् । नीरनाडीस्थिते चन्द्रे अत्रस्थैः पूर्व्ववद्ग्रहैः ॥ यामं दिनार्द्धकं त्रीणि दिनानि जायते जलम् । अमृतादि त्रिनाडीषु यदि स्युः सर्व्वखेचराः ॥ तत्र वृष्टिः क्रमाज्ज्ञेया धृत्यर्करसवासरान् । सौभ्यनाडीगताः सर्व्वे वृष्टिदास्ते दिनत्रयम् ॥ शेषानाड्यां महाराज दुष्टवृष्टिप्रदा ग्रहाः । निर्ज्जला जलदा नाडी भवेद्योगी शुभाधिकः ॥ क्रूराधिकसमायोगे जलदाश्चापि निर्ज्जलाः । याम्यनाडीगताः क्रूरा अनावृष्टिप्रसूचकाः ॥ शुभयुक्ता जलाशस्थाश्चातिवृष्टिः शुभा ग्रहाः । एकनाडीसमायुक्तौ चन्द्रमोधरणीसुतौ ॥ यदि तत्र भवेज्जीवस्तदा वारिमयी मही । बुधशुक्रौ यदैकत्र गुरुणा च समन्वितौ ॥ चन्द्रयोगे तदा काले जायते वृष्टिरुत्तमा । जलयोगगतौ स्यातां यदा चन्द्रसितौ ग्रहौ ॥ क्रूरदृष्टौ युतौ वापि तदा मेघोऽल्पवृष्टिदः । उदयास्तगते मार्गे वक्रयुक्ते च संक्रमौ ॥ जलनाडीगतास्ते तु महावृष्टिप्रदा ग्रहाः ॥” इति स्वरोदये सप्तनाडीचक्रम् ॥ तच्चक्ररूपं यथा । सप्तनाडीचक्रं