शब्दकल्पद्रुमः/सागरः

पृष्ठ ५/३२४

सागरः, पुं, (सगरस्य राज्ञोऽयमिति । सगर + अण् ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १० । १ ॥ सगरेणावतारितत्वात् तस्यायमिति ष्णे सागरो दन्त्यादिः । क्षीरोदादिष्वप्युपमया सागरव्यप- देशः इति भट्टाः । इति भरतः ॥ स तु सप्त- विधः । यथा, -- “लवणः क्षीरसंज्ञश्च घृतोदो दधिसंज्ञकः । सुरोदेक्षुरसोदौ च स्वादूदः सप्तमो भवेत् ॥ चत्वारः सागराः ख्याताः पुष्करिण्यश्च ताः स्मृताः ॥” इत्याद्य वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ * ॥ (सगरस्यापत्यं पुमानिति । सगर + अण् । सगरपुत्त्रः । यथा, महाभारते । ३ । १०७ । ७ । “वध्यमानास्ततो लोकाः सागरैर्मन्दबुद्धिभिः । ब्रह्माणं शरणं जग्मुः सहिताः सर्व्वदैवतैः ॥”) मृगविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दशपद्म- संख्या । यथा, -- “विन्दः खर्व्वो निखर्व्वश्च शङ्खपद्मौ च सागरः ॥” इति ब्रह्माण्डपुराणम् ॥ (सागरस्येदमिति । सागरसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, हरिवंशे । ५३ । ३८ । “आधत्स्व सरितां नाथ त्यक्त्वेमां सागरीं तनुम् ॥”) सागरगामिनी, स्त्री, (सागरं गच्छतीति । गम + णिनिः । ङीप् ।) नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, रघुः । ६ । ५२ । “नृपं तमावर्त्तमनोज्ञनाभिः सा व्यत्यगादन्यबधूर्भवित्री । महीधरं मार्गवशादुपेतं स्रोतोवहा सागरगामिनीव ॥”) सूक्ष्मैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ सागरनेमिः, स्त्री, (सागरः नेमिरिव यस्याः ।) पृथिवी । इति हेमचन्द्रः ॥ सागरमेखला, स्त्री, (सागरः मेखलेव यस्याः ।) पृथिवी । इति हेमचन्द्रः ॥ (वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । ३ । १०७ । ६४ । “अंशुमानपि धर्म्मात्मा महीं सागरमेखलाम् । प्रशशास महाराज ! यथैवास्य पितामहः ॥”) सागराम्बरा, स्त्री, (सागरः अम्बरं वस्त्रमिव यस्याः ।) पृथिवी । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ३ । ९ । “निघानगर्भामिव सागराम्बरां शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम् । नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीं नृपः ससत्त्वां महिषीममन्यत ॥”) सागरालयः, पुं, (सागरः आलयो यस्य ।) वरुणः । इति शब्दमाला ॥ सागरोत्थं, क्ली, (सागरादुत्तिष्ठतीति । उत् + स्था + कः ।) समुद्रलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ साङ्कलं, त्रि, (सङ्कल + “सङ्कलादिभ्यश्च ।” ४ । २ । ७५ । इति अञ् ।) सङ्कलेन निर्वृत्तम् । सङ्कलनाज्जातम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

साङ्कृतिः, पुं, मुनिविशेषः । स तु वैयाघ्रपद्यगोत्रस्य प्रवरः । यथा, -- “वैयाघ्रपद्यगोत्राय साङ्कृतिप्रवराय च । अपुत्त्राय ददाम्येतत् सलिलं भीष्मवर्म्मणे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ साङ्क्षेपिकः, त्रि, (सङ्क्षेपाय हितः । सङ्क्षेप + ठञ् ।) संक्षिप्तः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, मनुटीकायां कुल्लूकः । १२ । ३४ । “इदं वक्ष्यमाणं साङ्क्षेपिकं क्रमेण लक्षणं ज्ञात- व्यम् ॥”) संक्षेपकारकः । संक्षेपशब्दात् ष्णिक- प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ साङ्ख्यः, पुं, कपिलमुनिकृतदर्शनशास्त्रविशेषः । तत्पर्य्यायः । कापिलः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ तथा च । “साङ्ख्यं कपिलमुनिना प्रोक्तं संसारविमुक्तिकारणं हि । यत्रैताः सप्ततिरार्य्या भाष्यं चात्र गौडपादकृतम् ॥ एतत् पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ । आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन च बहुघा कृतं तन्त्रम् ॥ शिष्यपरम्परयागतमीश्वरकृष्णेन चैतदार्य्याभिः । संक्षिप्तमार्य्यमतिना सम्यग्विज्ञाय सिद्धान्तम् ॥ सप्तत्यां किल येऽर्था- स्तेऽर्थाः कृत्स्नस्य षष्टितन्त्रस्य । आख्यायिका विरहिताः परवादविवर्ज्जिताश्चापि ॥” इति साङ्ख्यप्रवचनभाष्यम् ॥ साङ्ख्ययोगः, पुं, (साङ्ख्योक्तो योगः ।) ज्ञानयोगः । स च ब्रह्मविद्या । यथा, -- “द्वितीये शोकसन्तप्तमर्ज्जुनं ब्रह्मविद्यया । प्रतिबोध्य हरिश्चक्रे स्थितप्रज्ञस्य लक्षणम् ॥” इति गीताटीकायां श्रीधरस्वामी । २ । १ ॥ तद्योगो यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्व्वे वयमतः परम् ॥ देहिनोऽस्मिन् यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय ! शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तां तितिक्षस्व भारत ॥ यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः । अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्व्वमिदं ततम् । विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित् कर्त्तुमर्हति ॥ अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्मात् पुद्धस्व भारत ॥

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ न जायते म्रियते वा कदाचि- न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् । कथं स पुरुषः पार्थ ! कं घातयति हन्ति कम् ॥ वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णा- न्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च । नित्यः सर्व्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्य्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् । तथापि त्वं महाबाहो ! नैनं शोचितुमर्हसि ॥ जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्य्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥” इत्यादि श्रीभगवद्गीतायां साङ्ख्ययोगे । २ । ११ -- ३० ॥ * ॥ साङ्गमः, पुं, (सङ्गम एव । स्वार्थे अण् ।) सङ्गमः । इत्यमरटीकायां भरतः । ३ । २ । १९ ॥ साङ्ग्रामिकः, पुं, (संग्रामे साधुः । संग्राम + “गुडादिभ्यष्ठञ् ।” ४ । ४ । १०३ । इति ठञ् ।) सेनापतिः । सङ्ग्रामकुशले, त्रि । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (सङ्ग्रामसम्बन्धिनि च त्रि । यथा, महाभारते । १ । २ । २३२ । “ते तस्य वचनं श्रुत्वा मन्त्रयित्वा च यद्धितम् । साङ्ग्रामिकं ततः सर्व्वं सज्जं चक्रुः परन्तपाः ॥”) साङ्मुखी, स्त्री, (सङ्मुखाय हिता सङ्मुख + अण् । ङीप् ।) सायाह्रव्यापिनी तिथिः । यथा, -- “पञ्चमी सप्तमी चैव दशमी च त्रयोदशी । प्रतिपन्नवमी चैव कर्त्तव्या साङ्मुखी तिथिः ॥ इति पैठीनसिवचनस्य तु । ‘साङ्मुख्यं नाम सायाह्रव्यापिनी दृश्यते यदा ।’ इति स्कन्दपुराणेन सायाह्रव्यापितिथेः साङ्मुख्य- विधानेन पूजादावनवकाशादुपवासपरत्वम् । सायाह्रव्यापित्वमपि मुहूर्त्तान्यूनत्वेन ज्ञेयम् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ साचि, व्य, (सच + इण् ।) तिर्य्यगर्थः । तत्पर्य्यायः । तिरः २ । इत्यमरः । ३ । ४ । ६ ॥ (यथा, किराते । १० । ५७ । “सविनयमपराभिसृत्य साचि स्मितसुभगैकलसत्कपोललक्ष्मीः ॥”) साचिव्यं, क्ली, (सचिव + ष्यञ् ।) सचिवस्य भावः । सचिवशब्दात् भावे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, रामायणे । ५ । ५ । १ ।

पृष्ठ ५/३२५

“चन्द्रोऽपि साचिव्यमिवास्य कुर्व्वं- स्तारागणैर्मध्यगतो विराजन् । ज्योत्स्नावितानेन निपत्य लोका- नुत्तिष्ठतेऽनेकसहस्ररश्मिः ॥”) साचिवाटिका, स्त्री, (साचि यथा तथा वटति वेष्टयतीति । वट वेष्टने + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) श्वेतपुनर्नवा । इति रत्नमाला ॥ साचीकृतं, त्रि, (असाचि साचि कृतम् । अभूत- तद्भावे च्विः ।) वक्रीकृतम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, रघुः । ६ । १४ । “प्रालम्बमुत्कृष्य यथावकाशं निनाय साचीकृतचारुवक्त्रः ॥”) साञ्जनः, पुं, (अञ्जनेन तद्वच्छरीरेण सह वर्त्त- मानः ।) कृकलासः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अञ्जनविशिष्टे, त्रि ॥) साट, त् क प्रकाशने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) द्वितीय- स्वरयुक्तसकारादिरयम् । अससाटत् । इति दुर्गादासः ॥ सात्, क्ली, (सात सुखे + क्विप् ।) ब्रह्म । इति केचित् ॥ सात, क सुखे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । सातयः । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ सातं, क्ली, (सात सुखे + अच् ।) सुखम् । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ दत्तम् । नष्टम् । षण- धातोः षोधातोश्च क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सातयः, त्रि, (सातयतीति । सात सुखे + “अनुप- सर्गात् लिम्पविन्देति ।” ३ । १ । १३८ । इति शः ।) सुखजनकः । सात क सुखे इत्यस्मात् ञौ शप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोध- टीकायां दुर्गादासः ॥ सातला, स्त्री, (सातं सर्पविषादिनाशं लातीति । ला + कः ।) चर्म्मकषा । इत्यमरः । २ । ४ । १४३ ॥ क्षुपविशेषः । स तु सेहुण्डभेदः । तत्पर्य्यायः । सप्तला २ सारी ३ बिन्दुला ४ विमला ५ अमला ६ बहुफेना ७ चर्म्मकषा ८ फेना ९ दीप्ता १० विषाणिका ११ स्वर्णपुष्पी १२ पत्रघना १३ । अस्या गुणाः । कफपित्तघ्नत्वम् । लघुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । विसर्पविष- विस्फोटव्रणशोफनाशित्वञ्च । इति राजनि- र्घण्टः ॥ सातवाहनः, पुं, (सातः वाहनो यस्य ।) शालि- वाहनराजः । इति हेमचन्द्रः ॥ (सातनाम- केन गुह्यकेनोढत्वादस्य तथा नाम । यथा, कथासरित्सागरे । ६ । १०७ -- १०८ । “इत्युक्त्वान्तर्हिते तस्मिन् सातनामनि गुह्यके । स राजा तं समादाय बालं प्रत्याययौ गृहम् ॥ सातेन यस्मादूढोऽभूत्तस्मात्तं सातवाहनम् । नाम्ना चकार कालेन राज्ये चैनं न्यवेशयत् ॥”) सातिः, स्त्री, (सन + क्तिन् । “जनसनखनामिति ।” ६ । ४ । ४२ । इति आत्वम् । यद्वा, सनु दाने +

क्तिन् । “ऊति-यूति-जूति-सातीति ।” ३ । ३ । ९७ । इति इत्वाभावो निपात्यते ।) अवसानम् । दानम् । तीव्रवेदना । इत्यमरभरतौ ॥ (संभज- नम् । इति ऋग्भाष्ये सायणः ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । १४३ । ५ । “यातमच्छा पतत्रिभिर्नासत्या सातये कृतम् ॥”) सातिसारः, त्रि, (अतिसारेण सह वर्त्तमानः ।) अतिसाररोगयुक्तः । तत्पर्य्यायः । अति- सारकी २ । इत्यमरः । २ । ४ । ५९ ॥ सातीलकः, पुं, (सतीलक एव । स्वार्थे अण् ।) सतीलकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । २ । ९ । १६ ॥ सात्त्व(त्व)तः, पुं, (सात्त्वतस्यापत्यं पुमानिति । सात्त्वत + अञ् ।) बलदेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कृष्णः । यथा, महाभारते । १ । २१९ । १२ । “ततस्तत्र महाबाहुः शयानः शयने शुभे । आपगानां वनानाञ्च कथयामास सात्त्वते ॥” यादवमात्रे । यथा, तत्रैव । १ । २२२ । ३ । “अर्थलुब्धान् न वः पार्थो मन्यते सात्त्वतान् सदा । स्वयंवरमनाधृष्यं मन्यते चापि पाण्डवः ॥” * ॥ सत्त्वमेव सात्त्वं तत् तनोतीति । तन + डः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सच्छब्देन सत्त्वमूर्त्तिर्भगवान् । स उपास्यतया विद्यते ऽस्येति । मतुप् । ततः स्वार्थे अण् ।) विष्णु- भक्तविशेषः । यथा, -- “सत्त्वं सत्त्वाश्रयं सत्त्वगुणं सेवेत केशवम् । योऽनन्यत्वेन मनसा सात्त्वतः समुदाहृतः ॥ विहाय काम्यकर्म्मादीन् भजेदेकाकिनं हरिम् । सत्यं सत्त्वगुणोपेतो भक्त्या तं सात्त्वतं विदुः ॥ मुकुन्दपादसेवायां तन्नामश्रवणेऽपि च । कीर्त्तने च रतो भक्तो नाम्नः स्यात् स्मरणे हरेः ॥ वन्दनार्च्चनयोर्भक्तिरनिशं दास्यसख्ययोः । रतिरात्मार्पणे यस्य दृढानन्तस्य सात्त्वतः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ९९ अध्यायः ॥ * ॥ यदुवंशीयसत्त्वतराजपुत्त्रः । यथा, -- “अनोस्तु पुरुकुत्सोऽभूदंशुस्तस्य तु रिक्- थभाक् । अथांशोः सत्त्वतो नाम विष्णुभक्तः प्रतापवान् ॥ महात्मा दाननिरतो धनुर्व्वेदविदां वरः । स नारदस्य वचनाद्वासुदेवार्च्चनान्वितः ॥ शास्त्रं प्रवर्त्तयामास कुण्डगोलादिभिः श्रुतम् । तस्य नाम्ना तु विख्यातं सात्त्वतं नाम शोभनम् ॥ प्रवर्त्तते महाशास्त्रं कुण्डादीनां हितावहम् । सात्त्वतस्तस्य पुत्त्रोऽभूत् सर्व्वशास्त्रविशारदः ॥ पुण्यश्लोको महाराजस्तेन चैतत् प्रकीर्त्तितम् । सात्त्वतः सत्त्वसम्पन्नः कौशल्यान् सुषुवे सुतात् ॥ अन्धकं वैमहं भोजं विष्णुं देवावृधं नृपम् ॥” इति कौर्म्मे पूर्व्वभागे यदुवंशानुकीर्त्तने । २४ । ३१ -- ३६ ॥ (सङ्करजातिविशेषः । यथा, मनुः । १० । २३ ।

“वैश्यात्तु जायते व्रात्यात् सुधन्वाचार्य्य एवच । कारूषश्च विजन्मा च मैत्रः सात्त्वत एवच ॥”) सात्त्व(त्व)ताः, पुं, भूम्नि, देशभेदः । यथा, -- “यदवस्तु दशार्हाः स्युः सात्त्वताः कुकुराश्च ते ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सात्त्व(त्व)ती, स्त्री, नाटकवृत्तिविशेषः । यथा, -- “अभिनेयप्रकाराः स्युर्भाषाः षट् संस्कृता- दिकाः । भारती सात्त्वती कैशिक्यारभट्यौ च वृत्तयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, शृङ्गारतिलके । ३ । ४२ -- ४३ । “हर्षप्रधानाधिकसत्त्ववृत्ति- स्त्यागोत्तरोदारवचोमनोज्ञा । आश्चर्य्यसम्पत्सुभगा च या स्या- त्सा सात्त्वती नाम मतात्र वृत्तिः ॥ नातिगूढार्थसम्पत्तिः श्रव्यशब्दमनोरमा । वीरे रौद्रेऽद्भुते शान्ते वृत्तिरेषा मता यथा ॥ लक्ष्म्यास्त्वं जनको निधिश्च पयसां निःशेष- रत्नाकरो मर्यादानिरतस्त्वमेव जलधे ! ब्रूतेऽत्र कोऽन्या- दृशम् । किं त्वेकस्य गृहं गतस्य बडवावह्नेः सदा तृष्णया क्लान्तस्योदरपूरणेऽपि न सहो यत्तन्मनाङ्मध्य- मम् ॥ स्फारितोत्कटकठोरतारका- कीर्णवह्निकणसंततिः क्रुधा । दुर्निमित्ततडिदाकृतिर्बभौ दृष्टिरिष्टसमरांशुमालिनः ॥ अत्यद्भुतं नराधिप तव कीर्तिर्धवलयन्त्यऽपि जगन्ति । रक्तान् करोति सुहृदो मलिनयति च वैरि- वदनानि ॥ निवृत्तविषयासङ्गमधुना सुचिराय मे । आत्मन्येव समाधानं मनः केवलमिच्छति ॥” * ॥ सात्त्वतस्यापत्यं स्त्री । सात्त्वत + अञ् । ङीप् ।) शिशुपालमाता । इति केचित् ॥ (यथा, महा- भारते । २ । ४५ । ६ । “एष नः शत्रुरत्यन्तं पार्थिवाः सात्त्वतीसुतः । सात्त्वतानां नृशंशात्मा न हितोऽनपकारि- णाम् ॥” सुभद्रा । यथा, महाभारते । १ । २२२ । ६६ ॥ “स सात्त्वत्यामधिरथः सम्बभूव धनञ्जयात् । मखे निर्मथनेनेव शमीगर्भाद्धुताशनः ॥”) सात्त्विकः, पुं, (सत्त्वात् सत्त्वगुणप्रधाणात् विष्णो- र्भूतः । सत्त्व + ठञ् ।) ब्रह्मा । (सात्त्वं सत्त्व- गुणोऽस्यास्तीति । ठन् । विष्णुः । इति महा- भारतम् । १३ । १४९ । १०६ ॥) त्रिविध- भावान्तर्गतभावविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “सत्त्वोत्कटे मनसि ये प्रभवन्ति भावा- स्ते सात्त्विका इति विदुर्म्मुनिपुङ्गवास्ते ।” इति सर्व्वानन्दः ॥

पृष्ठ ५/३२६

ते च यथा, -- “स्वेदः स्तम्भोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्णमश्रुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विका मताः ॥” प्रलयो मूर्च्छा । इति भरतः ॥ सात्त्विकः, त्रि, (सत्त्वेन निर्वृत्तः । तेन निर्वृत्त- मिति ठञ् ।) सत्त्वगुणनिष्पादितः । इत्यमरः । १ । ७ । १६ ॥ सत्त्वं मनोगुण आशयो वा तेन निष्पादितः सात्त्विकः स्वेदादिः । सत्त्वशब्दात् ढघे कादिति ष्णिकः । इति भरतः ॥ * ॥ सत्त्व- गुणयुक्तः । तद्विवरणं यथा, गीतायाम् । १७ । ४ । “यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥” सात्त्विकयज्ञो यथा, गीतायाम् । १७ । ११ । “अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥” सात्त्विकतपो यथा, तत्रैव । १७ । १७ । “श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥” सात्त्विकदानं यथा, तत्रैव । १७ । २० । “दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥” सात्त्विकयोगो यथा, तत्रैव । १८ । ९ । “कार्य्यमित्येव यत् कर्म्म नियतं क्रियतेऽर्ज्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलञ्चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥” सात्त्विकज्ञानं यथा, तत्रैव । १८ । २० । “सर्व्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्वि- कम् ॥” सात्त्विककर्म्म यथा, तत्रैव । १८ । २३ । “नियतं सङ्गरहितमरागद्बेषतः कृतम् । अफलप्रेय्सुना कर्म्म यत्तत् सात्त्विकमुच्यते ॥” सात्त्विकबुद्धिर्यथा, तत्रैव । १८ । ३० । “प्रवृत्तिञ्च निवृत्तिञ्च कार्य्याकार्य्ये भयाभये । बन्धं मोक्षञ्च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥” सात्त्विकी धृतिर्यथा, तत्रैव । १८ । ३३ । “धृत्या यया घारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ ! सात्त्विकी ॥” सात्त्विकसुखं यथा, तत्रैव । १८ । ३७ । “यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् । तत् सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥” सात्त्विकपुराणानि यथा, -- “वैष्णवं नारदीयञ्च तथा भागवतं शुभम् । गारुडञ्च तथा पाद्मं वाराहं शुभदर्शने । सात्त्विकानि पुराणानि विज्ञेयानि शुभानि वै ॥” सात्त्विकस्मृतयो यथा, -- “वाशिष्ठञ्चैव हारीतं व्यासं पाराशरं तथा । भारद्वाजं काश्यपञ्च सात्त्विका मुक्तिदाः शुभाः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ४३ अध्यायः ॥ सात्त्विकप्रियाहारा यथा, -- “आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्द्धनाः ।

रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १७ । ८ ॥ सात्त्विककर्त्ता कर्त्तृशब्दे सात्त्विकाहार आहार- शब्दे च द्रष्टव्यः ॥ सात्त्विकी, स्त्री, (सात्त्वं सत्त्वगुणोऽस्त्यस्या इति । सात्त्व + ठन् । ङीप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पूजाविशेषः । यथा, -- “शारदी चण्डिकापूजा त्रिविधा परिगीयते । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तत् शृणु ॥” सात्त्विकी जपयज्ञाद्यैर्नैवेद्यैश्च निरामिषैः । महात्म्यं भगवत्याश्च पुराणादिषु कीर्त्तितम् । पाठस्तस्य जपः प्रोक्तः पठेद्देवीमनास्तथा ॥” इति दुर्गोत्सवतत्त्वम् ॥ सात्म्यं, त्रि, सुखजनकम् । आत्मनो हितं कर्म्म आत्म्यं आत्म्येन सह वर्त्तमानं सात्म्यम् । इति भैषज्यरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “सर्व्वप्राणभृतां तस्मात् सात्म्यं क्षीरमिहो- च्यते ॥” “सात्म्यं नाम तद्यत् सातत्येनोपसेव्यमानमुप- शेते । तत्र ये धृतक्षीरतैलमांसरससात्म्याः सर्व्व- रससात्म्याश्च ते बलवन्तः क्लेशसहाः चिर- जीविनश्च भवन्ति । रूक्षनित्याः पुनरेक- रससात्म्याश्च ये ते प्रायेणाल्पबलाश्चाक्लेशा- सहाः अल्पायुषोऽल्पसाधनाश्च ।” इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥ “यो रसः कल्पते यस्य सुखायैव निषेवितः । व्यायामजातमन्यद्वा तत्सात्म्यमिति निर्द्दिशेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३६ अध्याये ॥ क्ली, देवत्वम् । यथा, भागवते । ६ । १८ । २० “इन्द्रेण प्रापिताः सात्म्यं किं तत् साधु कृतं हि तैः ॥” सारूप्यम् । यथा, तत्रैव । ७ । १० । ४० । “नृपाश्चैद्यादयः सात्म्यं हरेस्तच्चिन्तया ययुः ॥”) सात्यकिः, पुं, (सत्यकस्यापत्यं पुमानिति । इञ् ।) वृष्णिवंशीयसत्यकपुत्त्रः । स तु श्रीकृष्णस्य सारथिः । तत्पर्य्यायः । शैनेयः २ शिनेर्नप्ता ३ युयुधानः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ योधः ५ । इति जटाधरः ॥ (अयं हि अर्ज्जुनस्य शिष्य आसीत् भारतयुद्धे युधिष्ठिरपक्षमाश्रित्य तुमुलं युद्धं विधाय च हतेऽपि निखिलबले वासुदेवेन पाण्डवैश्च सह जीवित आसीत् । तथाहि महा- भारते अश्वत्थामवाक्ये । १० । ९ । ४७ । “सप्त पाण्डवतः शेषा धार्त्तराष्ट्रास्त्रयो वयम् । ते चैव भ्रातरः पञ्च वासुदेवोऽथ सात्यकिः । अहञ्च कृतवर्म्मा च कृपः शारद्बतस्तथा ॥”) सात्यवतः, पुं, (सत्यवत्यां भवः । अण् ।) वेदव्यासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सात्यवतेयः, पुं, (सत्यवत्या अपत्यं पुमान् । सत्य- वती + ढक् ।) सत्यवतीसुतः । वेदव्यासः । इति हलायुघः ॥

सादः, पुं, (सद + घञ् ।) विषादः । (यथ, रघुः । ३ । २ । “शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेनं सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना ॥”) शरणम् । गतिः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४६ । ६० । “यानं वाहवियुक्तं यदि गच्छेन्न व्रजेच्च वाहन- युतम् । राष्ट्रभयं भवति तदा चक्राणां सादभङ्गे च ॥”) सादनं, क्ली, (सद् + स्वार्थे णिच् + ल्युट् ।) सदनम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५४ । २८ । “अहमेको नयिष्यामि त्वामद्य यमसादनम् ॥”) सादनी, स्त्री, (साद्यन्ते रोगा अनया । सद + णिच् + करणे ल्युट् । ङीप् ।) कटुकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सादिः, पुं, (सद गतौ + “वसिवपियजीति ।” उणा० ४ । १२४ । इति इञ् ।) सारथिः । इति हेमचन्द्रः ॥ योद्धा । इत्युणादिकोषः ॥ अवसन्नः । वायुः । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ सादितः, त्रि, (सद + णिच् + क्तः ।) विषादितः । (यथा, रघुः । ७ । ४४ । “यैः सादिता लक्षितपूर्ब्बकेतून् तानेव सामर्षतया निजघ्नुः ॥”) शरणप्रापितः । गमितः । इति ञ्यन्तसदधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सादी, [न्] पुं, (सद गतौ + णिनिः ।) अश्वारूटः । इत्यमरः । २ । ८ । ६० ॥ (यथा, रघुः । ७ । ४७ । “पूर्व्वं प्रहर्त्ता न जघान भूयः प्रतिप्रहाराक्षममश्वसादी ॥”) गजारोहः । रथारोहः । इति मेदिनी ॥ सादृश्यं, क्ली, (सदृशस्य भावः । सदृश + ष्यञ् ।) सदृशत्वम् । तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्म्मवत्त्वम् । यथा चन्द्रभिन्नत्वे सति चन्द्रगताह्लादकत्वादि- मत्त्वं मुखे चन्द्रसादृश्यम् । इति सिद्धान्तमुक्ता- वली ॥ * ॥ अथ सादृश्यानि । वेण्याः सर्पः १ भ्रमरश्रेणिः २ । केशपाशस्य चामरः १ मयूर- पुच्छः २ । धम्मिल्लस्य विधुन्तुदः १ अन्धकारः २ । सीमन्तस्य मेघः १ पन्थाः २ दण्डः ३ । लला- टस्य अष्टमीचन्द्रः १ फलकम् २ । कपोलस्य चन्द्रः १ मुकुरस्थलम् २ । भ्रुवोः खड्गः १ धनुर्यष्टिः २ रेखा ३ पल्लवः ४ वल्लिः ५ । दृशोः चकोरचक्षुः १ हरिणचक्षुः २ मदिरा ३ खञ्जनः ४ अञ्जनम् ५ कुमुदम् ६ नीलपद्मम् ७ प्रोष्ठीमत्स्यः ८ । कर्णस्य दोला १ पाशः २ । नासायाः वंशः १ केतकीपुष्यकण्टकः २ अधो- मुखतूणीरः ३ चञ्चुः ४ तिलपुष्पम् ५ दण्डः ६ । अधरस्य नवपल्लवम् १ विम्बफलम् २ प्रबालः ३ । दन्तानाम् मुक्ताश्रेणिः १ कुन्दपुष्पम् २ दाडिम- बीजम् ३ हीरकम् ४ । स्मितस्य ज्योत्स्ना १ पुष्पम् २ पीयूषम् ३ । श्वासस्य पद्मगन्धः १

पृष्ठ ५/३२७

मुक्ताशीतलम् २ । जिह्वायाः जवापुष्पम् १ चञ्चलवस्तु २ । वाण्याः कोकिलशब्दः १ भ्रमरगुञ्जनम् २ सुधा ३ मधु ४ बीणावाद्यम् ५ । मुखस्य चन्द्रः १ पद्मम् २ दर्पणम् ३ । कण्ठस्य शङ्खः १ । चिवुकस्य दर्पणवृन्तम् १ । अंसस्य कुम्भः १ । बाह्वोः वल्लरी १ मृणालम् २ तरङ्गः ३ शाखा ४ पाशः ५ । हस्तस्य मृणालादयः १ । अङ्गुल्याः पल्लवम् १ पद्मदलम् २ चम्पकपुष्पम् ३ नवदलम् ४ दीपः ५ । नखानां रत्नम् १ ताराः २ पुष्पम् ३ चन्द्रः ४ । स्तनयोः पद्ममुकुलम् १ घटः २ हस्तिकुम्भः ३ गिरिः ४ चक्रवाकः ५ विल्व- युग्मम् ६ । मध्यस्य वरटकमध्यम् १ सिंहमध्यम् २ वज्रमध्यम् ३ क्षीणद्रव्यम् ४ । लोमश्रेण्याः रेखा १ नीलकान्तमणिशिखा २ शैवाललता ३ धूम- लता ४ हस्तिशुण्डः ५ । नाभेः आवर्त्तः १ पद्मम् २ ह्रदः ३ विवरम् ४ कूपः ५ । त्रिवल्याः तरङ्गः १ सोपानम् २ निश्रेणी ३ । जघनस्य पुलिनम् १ पीठः २ फलकम् ३ । नितम्बस्य स्थलम् १ पर्व्वतः २ पृथिवी ३ स्थूलोपलम् ४ महद्बस्तु ५ । ऊर्व्वोः कदलीकाण्डः १ करिकरः २ । जङ्घयोः स्तम्भः १ । पादस्य पद्मम् १ नवपल्लवम् २ । गतेः हंस- गमनम् १ हस्तिगमनम् २ खञ्जनगमनम् ३ ॥ पुरुषस्त्रियोरौचित्येन सादृश्यं वर्णनीयम् । पुरुषरूपे कोऽपि कुत्रचिद् विशेषो लिख्यते । स्कन्धस्य वृषस्कन्धः १ वज्रम् २ अश्वस्कन्धः ३ । बाह्वोः बृहत्सर्पः १ हस्तिशुण्डः २ स्तम्भः ३ अर्गलदण्डः । वक्षसः शिला १ कवाटम् २ । गतेः प्रमत्तानुडुद्गतिः १ । यशसः चन्द्रकुन्द- यूथिकाप्रभृतिशुक्लवर्णपदार्थाः १ । प्रतापस्य अग्निः १ बाडवाग्निः २ रविः ३ रविकिर- णादिः ४ जवापद्मप्रभृतिरक्तवर्णपदार्थाः ५ । पुण्यस्य संस्कारः १ गौः २ वृक्षबीजम् ३ अङ्कुरः ४ शुक्लवर्णपदार्थाः ५ । सामर्थ्यस्य महद्वस्तु १ सिंहविक्रमादिः २ । नीतेः साध्वी स्त्री १ प्रदीपज्वाला २ लतादिः ३ । आज्ञायाः वेदवाक्यम् १ गुरूपदेशः २ उत्कटेच्छादिः ३ । शासनस्य प्रारब्धकर्म्म १ स्थिरवस्तूनि २ । पापस्य कर्द्दमः १ कलङ्कः २ अकीर्त्तिः ३ कृष्णवर्णकेशमसीप्रभृतिवस्तूनि ४ अन्धकारः ५ । अकीर्त्तेः मालिन्यम् १ कृष्णवर्णवस्तूनि २ अन्ध- कारः ३ । कस्तूरिकायाः मेघः १ भ्रमरः २ नीलकान्तमणिः ३ कज्जलम् ४ सुगन्धिद्रव्यदाह- जन्यधूमः ५ कृष्णवर्णपुष्पप्रभृतिः ६ स्थलविशेषे कन्दर्पायशः ७ कामुकायशः ८ कामिन्ययशश्च ९ । कज्जलस्य पूर्व्वोक्तमेघादीनि ९ । कर्पूरस्य चन्द्रः १ चन्द्रकिरणः २ कुन्दयूथिकादिपुष्पम् ३ हिण्डीर- पिण्डः ४ विरहिगण्डप्रभृतिः ५ । मनोरथस्य फलपुष्पादियुक्तवृक्षः १ कविबुद्धिरचना २ । आनन्दस्य सुधासमुद्रः १ ब्रह्मसाक्षात्कारादिः २ । कामिन्यवलोकनस्य नित्यसुखसाक्षात्कारः १ अमृतरसः २ पूर्णचन्द्रादिसाक्षात्कारः ३ अति- प्रियतमवस्तुप्राप्तिः ४ ब्रह्मसाक्षात्कारः ५ ।

अमृतस्य कामिन्यधरादिः १ सत्काव्यम् २ ब्रह्म- साक्षात्कारः ३ । विषस्य साध्वीस्त्रीविरहः १ पापम् २ मलिनवस्तु ३ दुःखदवस्तु ४ ग्रीष्माग्निः ५ शीतकालीनशीतोदकम् ६ व्यभिचारिणी भार्य्या ७ । विरहस्य अग्निः १ आधिः २ यातना ३ समुद्रः ४ तप्तवस्तु ५ दुःखदवस्तूनि ६ । पुष्पाणां चन्द्रादिः १ कामिनी २ कर्पूरम् ३ यशः ४ । चन्द्रस्य प्रमदामुखम् १ अतिशुभ्रवस्तु २ यशः- पुण्यादिः ३ । सूर्य्यस्य शिवनेत्राग्निः १ जवा- पुष्पम् २ वसन्तकालीनपलाशवृक्षः ३ काञ्चन- वृक्षः ४ वाडवाग्निः ५ । पद्मस्य पाटलपुष्पम् १ कामिनीमुखादिः २ रक्तवर्णद्रव्यम् ३ । इन्दी- वरस्य नीलकान्तमणिः १ कस्तूरी २ कामिनी- नेत्रम् ३ । कैरवस्य चन्द्रः १ कुन्दादिशुक्ल- वर्णवस्तु २ । राज्ञः इन्द्रः १ कुबेरः २ चन्द्रः ३ सूर्य्यः ४ मान्धातृभगीरथप्रभृतिप्रसिद्धचक्रवर्त्तिनः ५ । मेघस्य कृष्णः १ काली २ नीलपद्मसमूहः ३ भ्रमरश्रेणिः ४ इन्दीवरवनम् ५ दातृव्यक्तिः ६ कृष्णवर्णवस्तु ७ । शरन्मेघस्य चन्द्रप्रभृतिशुक्ल- वर्णपदार्थाः १ । कन्दर्पस्य चन्द्रः १ पुरूरवाः २ अश्विनीकुमारः ३ नलः ४ । प्रदीपस्य चम्पक- पुष्पम् १ प्रतापः २ शास्त्रम् ३ ऋषिः ४ । वायोः शीघ्रगपदार्थः १ । अश्वस्य वायुः १ हरिणः २ मनः ३ । हस्तिनः पर्व्वतः १ मेघः १ तमाल- वृक्षः ३ अन्धकारः ४ । सौधस्य कैलासः १ ऐरावतः २ उच्चैःश्रवाः ३ चन्द्रः ४ । शिवस्य पूर्व्वोक्तानि ४ । श्रीकृष्णस्य सजलजलदः १ तमाल- वृक्षः २ नीलमणिः ३ भ्रमरश्रेणिः ४ इन्दीवरम् ५ नीलपद्मम् ६ आकाशः ७ । श्रीरामस्य पूर्व्व- कथिताः पदार्थाः ७ दूर्व्वादलम् ८ वृक्षपल्प- वम् ९ । लक्ष्म्याः पार्व्वती १ चन्द्रकान्तिः २ रतिः ३ सीता ४ द्रौपदी ५ पद्मकान्तिः ६ । सरस्वत्याः चन्द्रकला १ कैलासकान्तिः २ शुक्ल- वर्णपदार्थः ३ । विपणेः समुद्रः १ पण्डित- मनः २ नारायणोदरम् ३ ब्रह्माण्डम् ४ । समु- द्रस्य मेघादिकृष्णवर्णवस्तु १ विदूरभूमिः २ महाभारतम् ३ अपस्मारी ४ । पुरस्य स्वर्गः १ कैलासः २ मनोरमबृहद्वस्तु ३ । रथस्य पुष्प- कम् १ वैकुण्ठः २ पुरी ३ पोतः ४ पृथ्वी ५ । कामिनीमुखस्य चन्द्रः १ पद्मम् २ दर्पणः ३ । कामिन्याः तडित् १ तारा २ स्वर्णलता ३ स्वर्णवर्णा केतकी ४ । नायकस्य चन्द्रः १ कन्दर्पः २ ऐलः ३ अश्विनीकुमारः ४ । सभायाः सूर्य्य- मण्डलम् १ सुधर्म्मा २ गण्डकीपर्व्वतः ३ सुमेरुः ४ गङ्गा ५ । पण्डितस्य बृहस्पतिः १ शुक्रः २ ऋषिः ३ सरस्वती ४ । विरहिणः श्रीरामः १ श्रीशिवः २ अजः ३ दुःखिव्यक्तिः ४ उन्मत्त- व्यक्तिः ५ चन्दनतरुः ६ शिवशिरश्चन्द्रः ७ वाडवाग्नियुक्तसमुद्रः ८ वल्मीकः ९ चन्द्रशेखर- पर्व्वतः १० । दातुः कर्णः १ उषीनरः २ कल्प- वृक्षः ३ कामधेनुः ४ रोहणः ५ समुद्रः ६ मेघः ७ बलिः ८ जैमिनिः ९ युधिष्ठिरः १० । वसन्त-

ऋतोः मलयवायुः १ मद्यम् २ उन्मादरोगः ३ । विरहिणं प्रति यमः १ अग्निः २ विषम् ३ सर्पः ४ । ग्रीष्मऋतोः अग्निः १ विरहः २ विरहिणी- निश्वासः ३ सर्पनिश्वासः ४ । वर्षाऋतोः रात्रिः १ समुद्रः २ गगनम् ३ नारायणः ४ । शरदृतोः काशपुष्पादिरूपचामरैरावतगजाः १ चन्द्रः २ । शीतऋतोः अपस्मारिव्यक्तिः १ राज्यशून्यराजा २ । शिशिरऋतोः राजागमनकालः १ । गुणिनः समुद्रः १ पर्व्वतः २ पृथिवी ३ मदनः ४ अश्विनौ ५ । सचिवस्य बृहस्पतिः १ । वाक्यस्य कोकिलशब्दः १ भ्रमरगुञ्जनम् २ वीणा- वाद्यम् ३ । इति कविकल्पलतायाम् ४ स्तवके ४ कुसुमम् ॥ साध, य न औ सिद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-स्वा० च-पर०-अक०-निष्पादने सक०- अनिट् ।) य, साध्यति । न, साध्नोति । औ, सिषात्सति । सिद्धिर्निष्पत्तिः । साध्यति घटो निष्पन्नः स्यादित्यर्थः । सिद्धिर्निष्पादनेति गोविन्द- भट्टः । साध्नोति साध्यति घटं कुलालः निष्पा- दयतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ साधकः, पुं, (साध्यति निष्पादयति कार्य्यमिति । साध + ण्वुल् ।) साधनकर्त्ता । निष्पादकः । तस्य लक्षणं यथा, -- “अतः परं प्रवक्ष्यामि साधकानान्तु लक्षणम् । धर्म्मशीलास्तपोयुक्ताः सत्यवादिजितेन्द्रियाः । मात्स्यर्य्येण परित्यक्ताः सर्व्वसत्त्वहिते रताः ॥ कर्म्मशीलास्तथोत्साहा मर्त्त्यलोकेऽजुगुप्सकाः । परस्परसुसन्तुष्टानुकूलाः साधकस्य तु । ईदृशैः साधनं कुर्य्यात् सुसहायैः सहैव तु ॥” इति देवीपुराणे नन्दामाहात्म्यसमाप्ताध्यायः ॥ अपि च । “चतुर्धा साधको ज्ञेयो मृदुर्मध्याधिमात्रकः । अधिमात्रतमः श्रेष्ठो भवाब्धौ लङ्घनक्षमः ॥ मन्दोत्साही सुसंमूढो व्याधिस्थो गुरुदूषकः । लोभी पापमतिश्चैव बह्वाशी वनिताश्रयः ॥ चपलः कातरो रोगी पराधीनोऽतिनिष्ठुरः । मन्दाचारो मन्दवीर्य्यो ज्ञातव्यो मृदुना नरः ॥ द्वादशाब्दे भवेत् सिद्धिरेतस्य यत्नतः परम् । मन्त्रयोगाधिकारी स ज्ञातव्यो गुरुणा ध्रुवम् ॥ १ समबुद्धिः क्षमायुक्तः पुण्यकाङ्क्षी प्रियंवदः । मध्यस्थः सर्व्वकार्य्येषु सामान्यः स्यान्न संशयः । एतज्ज्ञात्वैव गुरुभिर्दीयते युक्तितो लयः ॥ २ ॥ स्थिरबुद्धिर्लये युक्तः स्वाधीनो वीर्य्यवानपि । महाशयो दयायुक्तः क्षमावान् वीर्य्यवानपि ॥ शूरो लयश्च श्रद्धावान् गुरुपादाब्जपूजकः । योगाभ्यासरतश्चैव ज्ञातव्यश्चाधिमात्रकः ॥ एतस्य सिद्धिः षड्वर्षैर्भवेदभ्यासयोगतः । एतस्मै दीयते धीरैर्हठयोगस्य साधकः ॥ ३ ॥ महावीर्य्यान्वितोत्साही मनोज्ञः शौर्य्यवानपि । शास्त्रज्ञोऽभ्यासशीलश्च निर्म्ममश्च निराकुलः ॥ नवयौवनसम्पन्नो मिताहारी जितेन्द्रियः । निर्भयश्च शुचिर्दक्षो दाता सर्व्वजनाश्रयः ॥

पृष्ठ ५/३२८

अधिकारी स्थिरो धीमान् यथेच्छावस्थितः क्षमी । सुशीलो धर्म्मचारी च गुप्तचेष्टः प्रियंवदः ॥ शास्त्रविश्वाससम्पन्नो देवतागुरुपूजकः । जनसङ्गविरक्तश्च महाव्याधिविवर्ज्जितः ॥ अणिमाव्रतयोग्यश्च सर्व्वयोगस्य साधकः । त्रिभिः संवत्सरैः सिद्धिरेतस्य स्यान्न संशयः । सर्व्वयोगाधिकारी च नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥” ४ ॥ इति शिवसंहिता ॥ साधका, स्त्री, दुर्गा । यथा, -- “साधनात् सिद्धिरित्युक्ता साधका वाथ ईश्वरी । स्वामित्वाद्दानसिद्धित्वात् सिद्धीश्वर्य्या प्रकी- र्त्तिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ देवीनिरुक्ताध्यायः ॥ साधनं, क्ली, (साध + ल्युट् ।) करणकारक- विशेषः । तत्र तृतीया स्यात् । इति व्याकर- रणम् ॥ साध्यते कर्म्म निष्पाद्यतेऽनेनेति साध- नम् । इति दुर्गादासः ॥ (कारणम् । हेतुः । यथा, मनुः । ११ । २३८ । “औषधान्यगदो विद्या दैवी च विविधा स्थितिः । तपसव प्रसिध्यन्ति तपस्तेषां हि साधनम् ॥”) मारणम् । (यथा, किराते । १४ । १७ । “अथो शरस्तेन मदर्थमुज्झितः फलञ्च तस्य प्रतिकायसाधनम् । अविक्षते तत्र मयात्मसात् कृतेः कृतार्थता नन्वधिका चमूपतेः ॥”) मृतसंस्कारः । अग्निदानम् । गतिः । गमनम् । द्रव्यम् । धनम् । अर्थदापनम् । अर्थस्य धन- भूम्यादेर्द्दापनम् । निर्व्वर्त्तनम् । निष्पादनम् । (यथा, रघुः । ४ । १६ । “वार्षिकं सञ्जहारेन्द्रः धनुर्जैत्रं रघुर्दधौ । प्रजार्थसाधने तौ हि पर्य्यायोद्यतकार्म्मुकौ ॥”) उपकरणम् । सामग्री । यथा युद्धोपकरणं हस्त्यश्वादिः । (यथा, ऋतुसंहारे । ६ । ३४ । “रम्यः प्रदोषसमयः स्फुटचन्द्रभासः पुंस्कोकिलुस्य विरुतं पवनः सुगन्धिः । मत्तालियूथविरुतं निशि शीधुपानं सर्व्वं हि साधनमिदं कुसुमायुधस्य ॥”) अनुव्रज्या । अनुगमनम् । इत्यमरभरतौ । ३ । ३ । ११९ ॥ सैन्यम् । सिद्धौषधिः । उपायः । इति मेदिनी ॥ यथा, -- “तपोभिः प्राप्यतेऽभीष्टं नासाध्यं हि तपस्यतः । दुर्भगत्वं वृथा लोको वहते सति साधने ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतमत्स्यपुराणवचनम् ॥ मेढ्रः । इति च मेदिनी ॥ मैत्रम् । उधः । सिद्धिः । इति धरणिः ॥ कारकः । प्रमाणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ व्याप्यम् । यथा, -- “अनुमा त्वनुमानं स्यात् व्याप्यं लिङ्गञ्च साधनम् ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥

मोहनम् । जवः । इत्यजयः ॥ साधना । साधा इति भाषा । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “शशाप पार्व्वती रुष्टा स्त्रीस्वभावाच्च चापलात् । सर्व्वेषां साधनेनैव क्षन्तुमर्हन्ति साधवः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे । १२ । ५१ ॥ मन्त्रसिद्धिकरणम् । यथा, -- “मत्स्यं मांसञ्च मद्यञ्च मुद्रा मैथुनमेव च । दिव्यानाञ्चैव वीराणां साधनं भवसाधनम् ॥” इति मुण्डमालातन्त्रम् ॥ ब्रह्मज्ञानसाधनन्तु नित्यानित्यवस्तुविवेकेहामुत्र- फलभोगविरागशमदमादिसम्पन्मुमुक्षुत्वम् । इति वेदान्तसारः ॥ साधना, स्त्री, (साध + णिच् + युच् + टाप् ।) सिद्धिः । निष्पादना । इति साधधात्वर्थदर्श- नात् ॥ आराधना । ञ्यन्तसाधधातोरनप्रत्यय- निष्पन्ना ॥ साधन्तः, त्रि, (साध्यति भिक्षामिति । साध + “तॄभूवहिवसिभासिसाधीति । “उणा० ३ । १२८ । इति झच् । सच षित् ।) भिक्षुकः । इत्युणादि- कोषः ॥ साधयन्ती, स्त्री, (साधयतीति । साध + णिच् + शतृ । ङीप् ।) उपासनाकर्त्री । यथा, -- “सखि मत्प्राणनाथन्तु साधयन्ती निरन्तरम् । अतिश्रान्तासि सद्भावस्नेहयोरियमौचिती ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ साधारणः, त्रि, (आधारणं अविशेषेण कार्य्यादि- भारधारणं तेन सह वर्त्तते इति ।) समानः । सदृशः । इत्यमरः । २ । १० । ३७ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ४२ । “कण्ठस्य तस्याः स्तनबन्धुरस्य मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य । अन्योन्यशोभाजननात् बभूव साधारणो भूषणभूष्यभावः ॥”) सामान्यम् । अनेकसम्बन्ध्येकवस्तु । इति चामरः । ३ । १ । ८२ ॥ यथा, -- “साधारणं समाश्रित्य यत्किञ्चिद्वाहनायुधम् । शौर्य्यादिनाप्नोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः ॥” इति दायभागः ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । स्वः १ पृश्निः २ नाकः ३ गौः ४ विष्टप् ५ नभः ६ । इति षट् साधा- रणनामानि । इति वेदनिघण्टौ । १ । ४ ॥ * ॥ पुं, न्यायमते हेत्वाभासविशेषः । यथा, -- “अनैकान्तो विरुद्धश्चाप्यसिद्धः प्रतिपक्षितः । कालात्ययापदिष्टश्च हेत्वाभासस्तु पञ्चधा ॥ आद्यः साधारणस्तु स्यात् स्यादसाधारणो- ऽपरः । तथैवानुपसंहारी त्रिधानैकान्तिको भवेत् ॥ यः सपक्षे विपक्षे च स तु साधारणो मतः । यस्तूभयस्माद्व्यावृत्तः स त्वसाधारणो मतः ॥ तथैवानुपसंहारी केवलान्वयिपक्षकः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥

(देशविशेषः । क्ली, उदकविशेषश्च । यथा, -- “मिश्रचिह्नस्तु यो देशः स हि साधारणः स्मृतः । तस्मिन् देशे यदुदकं तत्तु साधारणं स्मृतम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ “उभयगुणसमेतं नातिरुक्षं न स्निग्धं न च खरबहुलञ्च स्नेहनं कण्टकाढ्यम् । भवति च जलमल्पं नातिशीतं नचोष्णं समप्रकृतिसमेतं विद्धि साधारणञ्च ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ “जाङ्गलं वातभूयिष्ठमनूपन्तु कफोल्वणम् । साधारणं सममलं त्रिधा भूदेशमादिशेत् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) साधारणदेशः, पुं, (साधारणो देशः ।) जाङ्ग- लानूपलक्षणसम्पन्नस्थानम् । तद्वारिगुणाः । वृष्यत्वम् । दीपनत्वम् । मधुरत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ साधारणधर्म्मः, पुं, (साधारणो धर्म्मः ।) चतुर्वर्ण- कर्त्तव्यकर्म्म । यथा, मानवे ९ अध्याये । “प्रजनार्थं स्त्रियः सृष्टाः सन्तानार्थञ्च मानवाः । तस्मात्साधारणो धर्म्मः श्रुतौ पत्न्या सहोदितः ॥” अपि च । “अहिंसा सत्यमस्तेयं शौचमिन्द्रियसंयमः । दमः क्षमार्ज्जवं दानं सर्व्वेषां धर्म्मसाधनम् ॥” इति गारुडे । ९६ । ३० ॥ साधारणस्त्री, स्त्री, (साधारणा सामान्या अनेक- सम्बन्धिनी स्त्री ।) वेश्या । इति हेमचन्द्रः ॥ साधारणी, स्त्री, (साधारणस्येयमिति । अण् । स्त्रियां ङीष् ।) कुञ्चिका । इति हेमचन्द्रः ॥ साधारण्यं, क्ली, (साधारस्येदमिति । ष्यञ् ।) कुञ्चिका । इति हेमचन्द्रः ॥ साधारणस्य भावश्च ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे १ परिच्छेदे । “कीटानुविद्धरत्नादिसाधारण्येन काव्यता । दुष्टेष्वपि मता यत्र रसाद्यनुगमः स्फुटः ॥”) साधिका, स्त्री, (साधयतीति । साध + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) सुषुप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ साधनकर्त्री । अधिकेन सह वर्त्त- माने, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ३ । ११ । २४ । “स्वं स्वं कामं मनुर्भुङ्क्ते साधिकां ह्येकसप्ततिम् ॥” यथा च तत्रैव । ५ । २१ । १० । “सार्द्धद्वादशलक्षाणि साधिकानि चोपयाति ॥”) साधितः, त्रि, (साध + णिच् + क्तः ।) दापितः । इत्यमरः । ३ । १ । ४० ॥ द्वे धनादिकं दापिते धुती इति ख्यातं यस्मै दत्तं तत्रेति रमानाथः । दण्डिते इति विद्याविनोदः । शोधितद्रव्ये इति नयनानन्दः । ददातेर्ञ्यन्तात् क्तः ह्री व्ली रीति पन् दैपो रूपमिति नयनानन्दः । दायित इति पाठ इति कलिङ्गपुरुषोत्तमौ । तत्र ञि दय ङ ग्रहणे गतौ वधे दाने इत्यस्मात् ञ्यन्तात् क्तः । साधेर्ञ्यन्तात् क्ते साधितः । इति भरतः ॥ “दायितो दापितोऽपि स्यात् साधितः शोधितो- ऽपि च ।” इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ५/३२९

साधिष्ठ, त्रि, (अयमेषामतिशयेन वाढः । वाढ + “अतिशायने तमबिष्ठनौ ।” ५ । ३ । ५५ । इति इष्ठन् । “अन्तिकवाढयोर्नेदसाधौ ।” ५ । ३ । ६३ । इति साधादेशः ।) अतिशय- वाढः । दृढतमः । इत्यमरः । ३ । १ । ११२ ॥ न्याय्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अत्यार्य्यः । इति मेदिनी ॥ (यथा, छान्द्योग्ये । ४ । ९ । ३ । “श्रुतं ह्येव मे भगवद्द्वशेभ्य आचार्य्याद्धैव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापतीति ॥”) साधीयान् [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन वाढः । इति । वाढ + “द्विवचनविभज्योपपदे तरबी- यसुनी ।” ५ । ३ । ५७ । इति ईयसुन् । “अन्ति- कवाढयोरिति ।” ५ । ३ । ६० । इति साधा- देशः ।) अतिशयवाढः । अतिशयसाधुः । इत्य- मरः । ३ । ३ । २३४ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे १ परिच्छेदे । “कटुकौषधोपशमनीयस्य रोगस्य सितश र्करो- पशमनीयत्वे कस्य वा रोगिणः सितशर्करा- प्रवृत्तिः साधीयसी न स्यादिति ॥”) साधुः, पुं, (साध्यति निष्पादयति धर्म्मादिकार्य्य मिति । साध + “कृवापाजीति ।” उणा० १ १ । इति उण् ।) उत्तमकुलोद्भवः । तत्पर्य्यायः ॥ महाकुलः २ कुलीनः ३ आर्य्यः ४ सभ्यः ५ सज्जनः ६ । इत्यमरः । २ । ७ । ३ ॥ कुलजः ७ साधुजः ८ कुलकः ९ कुलिकः १० । इति शब्द- रत्नावली ॥ कुल्यः ११ कौलेयकः १२ इति भरतः ॥ जिनः । मुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ साधुलक्षणं यथा, -- “यथालब्धोऽरिसन्तुष्टः समचित्तो जितेन्द्रियः । हरिपादाश्रयो लोके विप्रः साधुरनिन्दकः ॥ १ ॥ निर्वैरः सदयः शान्तो दन्भाहङ्कारवर्ज्जितः । निरपेक्षो मुनिर्व्वीतरागः साधुरिहोच्यते ॥ २ ॥ लोभमोहमदक्रोधकामादिरहितः सुखो । कृष्णाङ्घ्रिशरणः साधुः सहिष्णुः समदर्शनः ॥ ३ ॥ समचित्तो मुनिः पूतो गोविन्दचरणाश्रयः । सर्व्वभूतदयः कार्ष्णो विवेकी साधुरुत्तमः ॥ ४ ॥ कृष्णार्पितप्राणशरीरबुद्धिः शान्तेन्द्रियस्त्रीसुतसम्पदादिः । आसक्तचित्तः श्रवणादिभक्ति- र्यस्येह साधुः सततं हरेर्यः ॥ ५ ॥ कृष्णाश्रयः कृष्णकथानुरक्तः कृष्णेष्टमन्त्रस्मृतिपूजनीयः । कृष्णानिशं ध्यानमनास्त्वनन्यो यो वै स साधुर्म्मुनिवर्य्यकार्ष्णः ॥” ६ ॥ इति पाद्मोत्तरखण्डे ९९ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “न प्रहृष्यति सम्माने नावमानेन कुप्यति । न क्नुद्धः परुषं ब्रूयादेतत् साधोस्तु लक्षणम् ॥” इति गारुडे । ११३ । ४२ ॥ * ॥ तस्य स्वभावो यथा, -- “त्यक्तात्मसुखभोगेच्छाः सर्व्वसत्त्वसुखैषिणः । भवन्ति परदुःखेन साधवो नित्यदुःखिताः ॥

परदुःखातुरा नित्यं स्वसुखानि महान्त्यपि । नापेक्षन्ते महात्मानः सर्व्वभूतहिते रताः ॥ परार्थमुद्यताः सन्तः सन्तः किं किं न कुर्व्वते । तादृगप्यम्बुधेर्व्वारि जलदैस्तत् प्रपीयते ॥ एक एव सतां मार्गो यदङ्गीकृतपालनम् । दहन्तमकरोत् क्रोडे पावकं यदपां पतिः ॥ आत्मानं पीडयित्वापि साधुः सुखयते परम् । ह्लादयन्नाश्रितान् वृक्षोदुःखञ्च सहते स्वयम् ॥” इति वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामाध्यायः ॥ (तथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । १ । २२ । “देवायतनगा मर्त्त्या देवकल्पा दृढव्रताः । सत्यधर्म्मपराः सर्व्वे साधवः सत्यवादिनः ॥”) तस्य प्रशंसा यथा, -- यत्पूजायां भवेत् पूज्यो दृष्ट्या न यमदर्शनम् । पापसंघः स्पर्शनाच्च किमहो साधुसङ्गमः ॥ साधूनां हृदयं धर्म्मो वाचो वो नः सनातनाः । कर्म्मक्षयाणि कर्म्माणि यतः साधुर्हरिः स्वयम् ॥” इति कल्किपुराणे ३० अध्यायः ॥ * ॥ (एतदाचारस्तु चतुर्व्विधधर्म्मप्रमाणान्यतमः । यथा, मनुः । २ । ६ । “वेदोऽखिलो धर्म्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥”) कलिशूद्रस्त्रीणां साधुत्वं तत्कारणञ्च यथा । “कलिः साध्विति यत् प्रोक्तं शूद्रः साध्विति योषितः । यच्चाह भगवान् साधुर्धन्याश्चेति पुनः पुनः ॥ तत् सर्व्वं श्रोतुमिच्छामो न चेत् गुह्यं महामुने इत्युक्तो मुनिभिर्व्यासः प्रहस्येदमथाब्रवीत् ॥ श्रूयतां भो मुनिगणा यदुक्तं साधु साध्विति यत् कृते दशभिर्व्वर्षैस्त्रेतायां हायनेन तत् ॥ द्वापरे तच्च मासेन अहोरात्रेण तत् कलौ । तपसो ब्रह्मचर्य्यस्य जपादेश्च फलं द्विजाः ॥ प्राप्नोति पुरुषस्तेन कलिः साध्विति भाषितम् ध्यायन् कृते यजन् यज्ञैस्त्रेतायां द्वापरेऽर्च्चयन् ॥ यदाप्नोति तदाप्नोति कलौ संकीर्त्त्य केशवम् । धर्म्मोत्कर्षमतीवात्र प्राप्नोति पुरुषः कलौ ॥ स्वल्पायासेन धर्म्मज्ञास्तेन तुष्टोऽस्म्यहं कलेः ॥ * व्रतचर्य्यापरैर्ग्राह्या वेदाः पूर्व्वं द्विजातिभिः । ततस्तु धर्म्मसंप्राप्तैर्यष्टव्यं विधिवद्धनैः ॥ वृथाकथा वृथाभोज्यं वृथेज्या च द्विजन्मनाम् । पतनाय तथा भाव्यं तैस्तु संयमिभिः सदा ॥ असम्यक्करणे दोषास्तेषां सर्व्वेषु वस्तुषु । भक्ष्यपेयादिकं चैषां नेच्छाप्राप्तिकरं द्विजाः ॥ पारतन्त्रं समस्तेषु तेषां कार्य्येषु वै यतः । जयन्ति ते निजान् लोकान् क्लेशेन महता द्विजाः ॥ द्विजशुश्रूषयैवैष पाकयज्ञाधिकारवान् । निजं जयति वै लोकं शुद्धो धन्यतरस्ततः ॥ भक्ष्याभक्ष्येषु नास्यास्ति पेयापेयेषु वा यतः । नियमो मुनिशार्द्दूलास्ते नासौ साध्वितीरितम् ॥ स्वधर्म्मस्याविरोधेन नरैर्लब्धं धनं सदा । प्रतिपाद्यञ्च पात्रेषु यष्टव्यञ्च यथाविधि ॥

तस्यार्जने महान् क्लेशः पालने च द्विजोत्तमाः । तथा सद्विनियोगाय विज्ञेथं गहनं नृणाम् ॥ एभिरन्यै स्तथा क्लेशैः पुरुषा द्विजसत्तमाः । निजान् जयन्ति वै लोकान् प्राजापत्यादिकान् क्रमात् ॥ योषित्शुश्रूषणं भर्त्तुः कर्म्मणा मनसा गिरा । कुर्व्वती समवाप्नोति तत्सालोक्यं ततो द्विजाः ॥ नातिक्ले शेन महता तानेव पुरुषो यथा । तृतीयं व्याहृतं तेन मया साध्विति योषिताम् ॥” इति विष्णुपुराणे । ६ । २ । १२ -- २९ ॥ साधुः, त्रि, (साध्यति कार्य्यमिति । साध + उण् ।) वार्द्धुषिकः । चारुः । (यथा, महाभारते । १ । १०७ । ८ । “न किञ्चिद्वचनं राजन्नब्रवीत् साध्वसाधु वा ॥”) सज्जनः । इति मेदिनी ॥ साधुजः, त्रि, (साधौ सत्कुले जायते इति । जन + डः ।) उत्तमकुलोद्भवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ साधुधीः, स्त्री, (साधुर्धीर्यस्याः ।) श्वश्रूः । इति हारावली । २०१ ॥ (साधुर्धी ।) सुन्दरबुद्धिः । तद्युक्ते, त्रि ॥ साधुपुष्पं, क्ली, (साधु चारु पुष्पं यस्य ।) स्थल- पद्मम् । इति शब्दमाला ॥ उत्तमकुसुमञ्च ॥ साधुवाहः, पुं, (साधुरुत्तमो वाहः ।) विनीताश्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुन्दरवाहनश्च ॥ साधुवाही, [न्] पुं, (साधु उत्तमं वहतीति । वह + णिनिः ।) शोभनवहनशीलघोटकः । सुशिक्षिताश्वः । तत्पर्य्यायः । विनीतः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ४४ ॥ सुष्ठुवाहनशीलकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ सुन्दरघोटकविशिष्टे, त्रि ॥ (साधुवहनशीले, त्रि । यथा, महा- भारते । ६ । ४६ । ३६ । “तस्य क्रु द्धः स नागेन्द्रो वहतः साधुवाहिनः । पदा युगमधिष्ठाय जघान चतुरो हयान् ॥”) साधुवृक्षः, पुं, (साधुर्वृक्षः ।) कदम्बतरुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वरुणवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ शोभनतरुश्च ॥ साधुवृत्तिः, स्त्री, उत्तमजीविका । सद्विवरणम् । सुन्दरवर्त्तनम् । साध्वी चासौ वृत्तिश्चेति कर्म्म- धारयसमासनिष्पन्ना । साधोर्वृत्तिरिति षष्ठी- तद्पुरुषसमासनिष्पन्ना वा ॥ साधृतं, क्ली, मयूरसमूहः । पण्यवीथी । आत- पत्रम् । इत्यजयपालः ॥ साध्यः, पुं, (साध्यमस्त्यस्येति । अर्शआदित्वादच् ।) गणदेवताविशेषः । इत्यमरः । १ । १ । १० ॥ स तु द्वादशसंख्यकः । यथा, भरतः । “साध्या द्वादशविख्याता रुद्राश्चैकादश स्मृताः ॥” तेषां नामानि यथा, -- “मनो मन्ता तथा प्राणो नरोऽपानश्च वीर्य्यवान् । विनिर्भयो नयश्चैव दसो नारायणो वृषः । प्रभुश्चेति समाख्याताः साध्या द्वादश पौर्व्विकाः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ ५/३३०

देवः । विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतैकविंश- योगः । इति मेदिनी ॥ तत्र जातफलम् । “असाध्यसाध्यः किल साध्यजातः शूरोऽतिधीरो विजितारिपक्षः । बुद्ध्या ह्युपायैः परिसाधितार्थः परं कृतार्थः सुतरां विनीतः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ साध्यः, त्रि, (साध + ण्यत् ।) साधनीयः । इति मेदिनी ॥ यथा, -- “ऋणादिषु विवादेषु स्थिरप्रायेषु निश्चितम् । ऊने वाप्यधिके चार्थे प्रोक्ते साध्यं न सिध्यति ॥” इति मिताक्षराधृतकात्यायनवचनम् ॥ साधनार्हाभिमतः । स तु पक्षः । यथा, -- “प्रतिज्ञादोषनिर्म्मुक्तं साध्यं सत्कारणान्वितम् । निश्चितं लोकसिद्धञ्च पक्षं पक्षविदो विदुः ॥” साध्यं साधनार्हाभिमतं पक्षं विदुः । यद्यप्यन्नत्र साध्यं ज्ञाप्यं तद्विशिष्टधर्म्मी पक्ष इति भेद- स्तथाप्यत्र वाक्प्रत्याय्यर्णादिधर्म्मविशेषविशि- ष्टस्य पक्षतया धर्म्मिणोऽधमर्णपदैरेव साध्यत्वात् साध्यपक्षयोरभेदाभिधानम् । इति व्यवहार- तत्त्वम् ॥ * ॥ अनुमितिविधेयः । यथा । साध्यता- वच्छेदकमिति अनुमितिविधेयतावच्छेदक- मित्यर्थः । इति सिद्धान्तलक्षणजागदीशीटीका ॥ मन्त्रविशेषः । यथा, -- “नामाद्यक्षरमारभ्य यावन्मन्त्रादिमाक्षरम् । चतुर्भिः कोष्ठैरेकैकमिति कोष्ठचतुष्टयम् ॥ पुनः कोष्ठगकोष्ठेषु सव्यतो नाम्न आदितः । सिद्धः साध्यः सुसिद्धोऽरिः क्रमाज्ज्ञेया मनी- षिभिः ॥ सिद्धः सिध्यति कालेन साध्यस्तु जपहोमतः । सुसिद्धो ग्रहणमात्रेण अरिर्मूलं निकृन्तति ॥” इति तन्त्रसारः ॥ साध्यतावच्छेदकं, क्ली, (साध्यतामवच्छिनत्तीति । अव + छिद + ण्वुल् ।) अनुमितिविधेयांशे भासमानो धर्म्मः । यथा साध्यतावच्छेदकमिति अनुमितिविधेयतावच्छेदकमित्यर्थः । तथा चोक्तव्याप्तिज्ञानाद्दण्ड्यंशे दण्डत्वप्रकारिकादण्ड- त्ववत्त्वानित्येकानुमितिर्न तु दण्डिमान् इत्या- कारा दण्डप्रकारिकापि तस्य व्यापकतावच्छे- दकत्वेनाग्रहात् कारणवाधेन तदसम्भवादिति भावः । इति । सिद्धान्तलक्षणस्य जागदीशी टीका ॥ साध्यसिद्धिपादः, पुं, (साध्यस्य सिद्धिर्यत्र । तादृशः पादः ।) व्यवहारस्य चतुर्थपादः । स च निर्णय- पादः । यथा । प्रत्यर्थिनोऽग्रतो लेख्यमिति भाषापादः प्रथमः । श्रुतार्थस्योत्तरं लेख्यमित्यु- त्तरपादो द्वितोयः । ततोऽर्थो लेखयेत् सद्य इति क्रियापादस्तृतीयः । तत्सिद्धौ सिद्धिमाप्नोति इति साध्यसिद्धिपादश्चतुर्थः । यथा, -- “भाषोत्तरक्रियासाध्यसिद्धिभिः क्रमवृत्तिभिः । आक्षिप्तचतुरंशस्तु चतुष्पादभिधीयते ॥” इति मिताक्षरा ॥

साध्वसं, क्ली, (साधूनस्यतीति । साधु + अस + अक् ।) भयम् । इत्यमरः । १ । ७ । २१ ॥ (यथा, भागवते । २ । १ । १५ । “अन्तकालेऽपि पुरुष आगते गतसाध्वसः । छिन्द्यादसङ्गशस्त्रेण स्पृहां देहेऽनु ये च तम् ॥” स्यति नाशयतीति । सो + “स्यतेर्धुक् ।” इति असच् धुक् च । प्रतिभा । इत्युणादिटीकायां उज्ज्वतः । ३ । ११७ ॥ भाणिकाङ्कविशेषः । इति साहित्यदर्पणम् । ६ । ५५६ ॥) साध्वी, स्त्री, (साधु + ङीष् ।) मेदा । इति राज- निर्घण्टः ॥ पतिव्रता । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ तल्लक्षणमाह हारीतः । “आर्त्तार्त्ते मुदिता हृष्टे प्रोषिता मलिना कृशा मृते म्रियेत या पत्यौ साध्वी ज्ञेया पतिव्रता ॥” (“सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता ।” इत्यपि क्वचित् पाठः ॥ * ॥) तद्धर्म्मा यथा । अङ्गिराः । “साध्वीनामेव नारीणामग्निप्रपतनादृते । नान्यो धर्म्मो हि विज्ञेयो मृते भर्त्तरि कर्हि- चित् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ तत्प्रशंसा यथा, -- “साध्वी स्त्री मातृतुल्या च सर्व्वथा हित- कारिणी । असाध्वी वैरतुल्या च शश्वत् सन्तापदायिका ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । २ । २५ ॥ * ॥ साध्वीस्त्रीणां पतिः प्रेम्णा शतपुत्त्राधिकः । यथा, -- “शतपुत्राधिकः प्रेम्णा सतीनाञ्च पतिर्नृप ! । निरूपितो भगवता वेदेषु हरिणा स्वयम् ॥” इति तत्रैव । ३४ । ६२ ॥ * ॥ “कामिनीं कुलजाताञ्च रहस्ये कामिनीं सतीम् । न पृच्छति कुले जात एवमेव श्रुतौ श्रुतम् ॥ श्रुतौ पुराणे यासाञ्च चरित्रमनिरूपितम् । तासु को विश्वसेत् प्राज्ञो अप्रज्ञाञ्च दुराशयाम् तासां को वा रिपुर्म्मित्रं प्रार्थयन्ती नवं नवम् दृष्ट्वा सुवेशं पुरुषमिच्छन्ति हृदये सदा ॥ वाह्ये स्वात्मसतीत्वञ्च प्रापयन्ती प्रयत्नतः । सत्त्वप्रधानं यद्रुपं तत् शुद्धञ्च स्वभावतः । तदुत्तमञ्च विश्वेषु साध्वीरूपं प्रशंसितम् ॥ स्थानाभावावात् क्षणभावात् मध्यवृत्तेरभावतः देहक्लेशेन रोगेण सत्संसर्गेण सुन्दरि ! ॥ बहुगोष्ठीवृतेनैव रिपुराजभयेन च । रजोरूपस्य साध्वीत्वमेतेनैव प्रजायते ॥” इति ब्रह्यवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १४ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “सुते स्तनान्धे यः स्ने हो याकाङ्क्षान्वेतिक्षोभिते पतिस्ने हस्य साध्वीनां कलां नार्हन्ति षोडशीम् स्तनान्धे स्तनदानान्तं मिष्टान्ने भोजनावधि । कान्ते चित्तं सतीनाञ्च स्वप्ने ज्ञाने च सन्ततम् ॥ नान्ने तृष्णा जले तृष्णा साध्वीनां स्वामिना विना ।

यथा जारे पुंश्चलीनां साध्वीनान्तु तथा प्रिये । शोकं निमग्नमन्येषां कालेन पानभोजनात् । विपरीतं कान्तशोको वर्द्धते भक्षणादहो ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । १७ । ८७, ९०, ९७ ॥ * ॥ किञ्च । “आकाशोऽसौ दिशः सर्व्वा यदिनश्यन्ति वायवः तथापि साध्वीशापस्तु न नश्यति कदाचन ॥” इति तत्रैव । ४२ । ३४ ॥ सानन्दः, पुं, (आनन्देन सह वर्त्तते इति ।) षोडशध्रुवकान्तर्गतध्रुवकभेदः । यथा, -- “अष्टादशाक्षरैर्युक्तो यशोहर्षप्रदो ध्रुवः । कहस्कसंज्ञके ताले सानन्दो वीरके रसे ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ गुच्छकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आह्लाद- युक्ते, त्रि । यथा, -- “रामं नमयति सानन्दं धर्म्मानभिनिविश्य सन् ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सानन्दूरः, पुं, तीर्थविशेषः । यथा, -- धरण्युवाच । “द्वारकातः परं श्रेष्ठं अस्ति गुह्मं परं क्वचित् ततो महीवचः श्रुत्वा विष्णुः कमललोचनः । वाराहरूपी भगवान् प्रत्युवाच वसुन्धराम् ॥ वराह उवाच । सानन्दूरेति विख्यातं भूमे ! गुह्यं परं मम । उत्तरे तु समुद्रस्य मलयस्य च दक्षिणे । तत्र तिष्ठामि वसुधे उदीचीदिशमाश्रितः ॥ प्रतिमा वै मदीयास्ति नात्युच्चा नातिनीचका । आयसीं तां वदन्त्येके अन्येताम्रसयीं तथा ॥ कांस्यीं रीतिमयीमन्ये केवित् सीसकनिर्मिताम् शिलामयीमित्यपरे महदाश्चर्य्यरूपिणीम् । तत्र स्थानानि मे भूमे कथ्यमानं मया शृणु ॥ मनुजा यत्र मुच्यन्ते गताः संसारसागरम् । तत्राश्चर्य्यं प्रवक्ष्यामि सानन्दूरे यशस्विनि ! ॥ सौवर्णं दृश्यते पद्मं मध्याह्ने तु दिवाकरे । यत्र रामगृहं नाम मम गुह्यं यशस्विनि ॥ तत्रापि शृणु चाश्चर्य्यं यच्चापि परिवर्त्तते । एवं तत्र लता वृक्षमुच्चस्थूलमहाद्रुमम् । समुद्रमध्ये तिष्ठन्तं सोऽपि तत्र न पश्यति ॥ * ॥ अन्यच्च ते प्रवक्ष्यामि महाश्चर्य्यं शृणुष्व मे । मम भक्तांश्च पश्यन्ति तिष्ठन्तो हि स्वकर्म्मणा ॥ बहुमत्स्यसहस्राणि कोट्यो ह्यर्व्वुदमेव च । क्षिप्तः पिण्डश्च तन्मध्ये येन केन विकर्म्मिणा ॥ एकस्तत्र स्थूलमत्स्यो भूमिचक्रेण चाङ्कितः । तावत् कश्चिन्न गृह्णाति यावत्तेन न भक्षितः ॥ तत्र रामसरं नाम तस्मिन् क्षेत्रे परं मम । अगाधञ्चाप्यपारञ्च रक्तपद्मविभूषितम् ॥ तत्र स्नानन्तु कुर्व्वीत एकरात्रोषितो नरः । बुधस्य भवनं गत्वा मोदते नात्र संशयः ॥ अथ प्राणान् प्रमुच्येत रम्ये रामसरे तथा । बुधस्य भवनं त्यक्त्वा मम लोकञ्च गच्छति ॥ तत्र रामसरे भूमे महाश्चर्य्यं शृणुष्व मे । मनुजास्तत्र पश्यन्ति मम कर्म्मपरायणाः ॥

पृष्ठ ५/३३१

सत्सरः क्रोशविस्तारं बहुगुल्मलताकुलम् । मनोज्ञं रमणीयञ्च जलजैश्चापि संवृतम् ॥ तत्र मूढालिपद्मानि द्योतयन्ति दिशो दश । एकन्तु दृश्यते श्वेतमेकं रुक्ममयं तथा ॥ तत्र ब्रह्मसरं नाम गुह्यं क्षेत्रे परं मम । उत्तरेण तु पार्श्वेन मम क्षेत्रस्य सुन्दरि ॥ तत्र कुण्डं महाभागे पर्व्वते च समाश्रितम् । धारा यत्र पतेच्चैव स्थूला मुषलसन्निभा ॥ तत्र स्नानञ्च कुर्व्वीत षष्ठकालोषितो नरः । ब्रह्मलोकं समासाद्य मोदते नात्र संशयः ॥ अथ प्राणान् प्रमुच्येत तत्र ब्रह्मसरे मम । ब्रह्मणा समनुज्ञातो मम लोकञ्च गच्छति ॥ तत्राश्चर्य्यं महाभागे रम्ये ब्रह्मसरे शृणु । मद्भक्ता यानि पश्यन्ति घोरं संसारमोक्षणम् ॥ चतुर्व्विंशतिद्वादश्यां सा धारा पृथलेक्षणे । मध्याह्ने पतते भूमे यावत् सूर्य्यः स तिष्ठति ॥ परावृत्ते तु मध्याह्ने सा धारा न पतेद्भुवि । एवं तत्र महाश्चर्य्यं पुण्ये ब्रह्मसरे मम ॥” इति वाराहे सानन्दूरमाहात्म्यनामाध्यायः ॥ सानसिः, पुं, (सन्यते दीयते दक्षिणाद्यर्थमिति । षणु दाने + “सानसिवर्णसीति ।” उणा० ४ । १०७ । इति असिप्रत्ययेन साधुः ।) सुवर्णः । इत्युणादिकोषः ॥ (संभजनीये, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । १४० । ४ । “पृणक्षि सानसिं क्रतुम् ॥” “सानसिं संभजनीयं क्रतुं कर्म्म पृणक्षि अस्माभिः संपर्चयसि फलेन वा संयोजयसि ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सानिका, स्त्री, (सनति सुस्वरमिति । षणुदाने + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) वंशी । इति शब्द- रत्नावली ॥ सानुः, पुं, क्ली, (सन्यते सेव्यते मुनिप्रभृतिभिरिति सन सेवायाम् + “दॄसनिजनीति ।” उणा० १ । ३ । इति ञुण् ।) पर्व्वतसमभूभागः । तत्पर्प्यायः । स्नुः २ प्रस्थः ३ । इत्यमरः । २ । ३ । ५ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३१ । २७ । “भवास्तु सह वैदेह्या गिरिसानुषु रंस्यते । अहं सर्व्वं करिष्यामि जाग्रतः स्वपतश्च ते ॥”) वनम् । वात्या । मार्गः । अप्रम् । कोविदः । इति मेदिनी ॥ अर्कः । पल्लवः । इति जटाधरः ॥ सानुजं, क्ली, (सानौ जायते इति । जन् + डः ।) प्रपौण्डरीकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सानुजः, पुं, (सानौ पर्व्वतप्रस्थे जायते इति । जन + डः ।) तुम्बुरुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनुजेन सह वत्तमाने सानुजाते च त्रि ॥ सानुमान्, [त्] पुं, (सानुर्विद्यतेऽस्येति । सानु + मतुप् ।) पव्वतः । इत्रि हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ८ । ९० । “न पृथग्जनवच्छुचो वशं वशिनामुत्तम ! गन्तुमर्हसि । द्रुमसानुमतां किमन्तरं यदि वायौ द्वितयेऽपि ते चलाः ॥”

वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, रामायणे । २ । ४८ । १० । “आपगाश्च महानूपाः सानुमन्तश्च पर्व्वताः ॥”) सानेयिका, स्त्री, (सानेयी + स्वार्थे कन् ।) वंशी । इति शब्दरत्नावली ॥ सानेयी, स्त्री, वंशी । इति शब्दरत्नावली ॥ सान्तपनं, क्ली, (सन्तपतीति । सम् + तप + ल्युः । ततः स्वार्थे अण् ।) व्रतविशेषः । इत्यमरः । २ । ७ । ५२ ॥ यथा, -- “गोमूत्रं गोमयं क्षिरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ॥ एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् ॥” इति मानवे ११ अध्यायः ॥ गोमूत्रामति । गोमूत्रादि एकीकृत्य एकस्मिन्न- हनि भक्षयेत् नान्यत् किञ्चिदद्यात् अपरदिने चोपवासः । इत्येतत् सान्तपनं कृच्छ्रं स्मृतम् । यदा तु गोमूत्रादिषट् प्रत्येकं षड्दिनान्युप- भुज्यते सप्तमे दिने चोपवासः तदा महासान्त- पनं भवति । तथा च याज्ञवल्क्यः । “कुशोदकञ्च गोक्षीरं दधि मूत्रं शकृद् घृतम् जग्ध्वा परेऽह्न्युपवसेत् कृच्छ्रं सान्तपनञ्चरन् ॥ पृथक्सान्तपनद्रव्यैः षडहःसोपवासिकः । सप्ताहेन तु कृच्छ्रोऽयं महासान्तपनं स्मृतम् ॥” इति कुल्लूकभट्टः ॥ गारुडे १०५ अध्यायेऽप्येवम् ॥ (सन्तापके, त्रि ॥ यथा, ऋग्वेदे । ७ । ५९ । ९ । “सान्तपना इदं हविर्मरुतस्तज्जुजुष्टन ॥” “सान्तपनाः शत्रूणां संतापका हे मरुतः ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ सन्तपनस्य सूर्य्यस्येद- मिति । अण् । सूर्य्यसम्बन्धिनि च त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १७ । ८५ । “स्वतवाँश्च प्रघासी च सान्तपनश्च गृहमेधी च ।” ‘सन्तपनः सूर्य्यस्ततसम्बन्धी सान्तपनः ।’ इति तद्भाष्यम् ॥) सान्तरं, त्रि, विरलम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाभ् । २२ । ३ । “यदि ताः स्युरेकरूपाः शुभास्ततः सान्तरास्तु न शिवाय ॥”) अन्तरेण सह वर्त्तमानञ्च ॥ (सावकाशम् । यथा, महाभारते । ७ । ११ । १८ । “तस्य जिह्ममभिप्रायं ज्ञात्वा द्रोणोऽथ तत्त्व- वित् । तं वरं सान्तरं तस्मै ददौ संचिन्त्य बुद्धिमान् ॥”) सान्त्व, क सामयोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा० पर०-सक०-सेट् ।) क, सान्त्वयति शीतार्त्तं दयालुः । इति दुर्गादासः ॥ सान्त्व, त् क सान्त्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यादि- स्तमध्यः वकारोपधः । सान्त्वनं प्रियकरणम् । सान्त्वयति सान्त्वापयति । इति दुर्गादासः ॥ सान्त्वं, क्ली, (सान्त्व सान्त्वने + घञ् ।) अत्यर्थ- मधुरम् । तत्तु कर्णमनःप्रीतिजनकं वाक्यम् । (यथा, महाभारते । ५ । १४० । २ ।

“कानि सान्त्वानि गोविन्दः सूतपुत्त्रे प्रयुक्त- वान् ॥”) साम । तच्च प्रियवादार्थप्रदानसम्बन्धादिभिः क्रोधोपशमनम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, माघे । २ । ५४ । “चतुर्थोपायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया । स्वेद्यमामज्वरं प्राज्ञः कोऽम्भसा परिषिञ्चति ॥” दाक्षिण्यम् । इति मेदिनी ॥ सान्त्वनं, क्ली, (सान्त्व + ल्युट् ।) सामोपायः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रियकरणम् । इति सान्त्व- धातुटीकायां दुर्गादासः ॥ (यथा, महाभा- रते । २ । ३८ । ६ । “नास्मै देयो ह्यनुनयो नायमर्हति सान्त्वनम् । लोकवृद्धतमे कृष्णे योऽर्हनां नाभिमन्यते ॥”) सान्त्वना, स्त्री, क्ली, सान्त्व + युच् । टाप् । क्लीपक्षे ल्युट् ।) सान्त्वनम् । प्रणयः । यथा । “प्रणयः सान्त्वना न ना ।” इति जटाधरः ॥ सान्त्ववादः, त्रि, (सान्त्वस्य सामस्य वादः कथनम् ।) सान्त्वनावाक्यम् । इति केचित् ॥ सान्दीपनिः, पुं, (सन्दीपनस्यापत्यमिति । सन्दी- पन + इञ् ।) मुनिविशेषः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ९९ । ३० । “विश्वामित्रः सतानन्दो जाजलिस्तैतिलिस्तथा सान्दीपनिश्च ब्रह्मांशो योगिनां ज्ञानिनां गुरुः ॥” अपि च । “विदिताखिलविज्ञानौ तत्त्वज्ञानमयावपि । शिष्याचार्य्यक्रमं वीरौ ख्यातयन्तौ यदूत्तमौ ॥ ततः सान्दीपनिं काश्यमवन्तिपुरवासिनम् । अस्त्रार्थं जग्मतुर्व्वीरौ बलदेवजनार्द्दनौ ॥” काश्यं काश्यां जातम् । “तस्य शिष्यत्वमभ्ये त्य गुरुवृत्तिपरौ हि तौ । दर्शयाञ्चक्रतुर्व्वीरावाचारमखिले जने ॥ सरहस्यं धनुर्व्वेदं ससंग्रहमधीयताम् । अहोरात्रै श्चतुःषष्ट्या तदद्भुतमभूद्द्विज ॥ सान्दीपनिरसंभाव्यं तयोः कर्म्मातिमानुषम् । विचिन्त्य तौ तदा मेने प्राप्तौ चन्द्रदिवाकरौ ॥ अस्त्रग्राममशेषञ्च प्रोक्तमात्रमवाप्य तौ । ऊचतुर्ब्रियतां या ते दातव्या गुरुदक्षिणा ॥ सोऽप्यतीन्द्रियमालोक्य तयोः कर्म्म महामातिः अयाचत मृतं पुत्त्रं प्रभाते लवणार्णवे ॥” अतीन्द्रियं अन्यत्रादृष्टपूर्व्वम् । “गृहीतास्त्रौ ततस्तौ तु सार्घपात्रो महोदधिः उवाच न मया पुत्त्रो हृतः सान्दीपनेरिति ॥ दैत्यः पञ्चजनो नाम शङ्खरूपः स बालकम् । जग्राह सोऽस्ति सलिले ममैवारिनिसूदन ॥ इत्युक्तेऽन्तर्जलं गत्वा हत्वा पञ्चजनञ्च तम् । कृष्णो जग्राह तस्यास्थिप्रभवं शङ्खमुत्तमम् ॥ तं पाञ्चजन्यमापूर्य्य गत्वा यमपुरीं हरिः । बलदेवश्च बलवान् जित्वा वैवस्वतं यमम् ॥ तं बालं यातनासंस्थं यथापूर्व्वशरीरिणम् । पित्रे प्रदत्तवान् कृष्णो बलश्च बलिवां वरः ॥” इति विष्णुपुराणे । ५ । २१ । १८ । ३० ।

पृष्ठ ५/३३२

सान्दृष्टिकं, क्ली, (सन्दृष्टौ प्रत्यक्षे भवम् । सन्दृष्टि + ठञ् ।) सद्यःफलम् । इत्यमरः । २ । ८ । २९ ॥ दृष्टपरिकल्पनान्यायः । यथा पितामहदौहि- त्राभावे प्रपितामहप्रपितामह्योः क्रमेणाधि- कारः प्रपितामहपिण्डस्य धनिभोग्यत्वात् पूर्व्वोक्तसांदृष्टिकन्यायसिद्धत्वाच्च । इति दाय- क्रमसंग्रहः ॥ सान्द्रं, क्ली, (अदि बन्धने + बाहुलकात् रक् । अन्द्रेण सह वर्त्तते इति ।) वनम् । इति मेदिनी ॥ सान्द्रः, त्रि, (अन्द्रेण निविडबन्धनेन सह वर्त्तते इति ।) घनः । इत्यमरः । ३ । १ । ६६ ॥ (यथा, माधे । ४ । २८ । “उच्चैर्महारजतराजिविराजितासौ दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासवर्णा ॥”) मृदुः । इति मेदिनी ॥ स्निग्धः । मनोज्ञः । इति शब्दरत्नावली ॥ सान्द्रपुष्पः, (सान्द्रं पुष्पमस्य ।) विभीतक- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सान्द्रस्निग्धः, त्रि, (सान्द्रः स्निग्धश्च ।) निविड- स्निग्धः । तत्पर्य्यायः । मेदुरः २ । इति शब्द- रत्नावली ॥ सान्धिकः, पुं, (सन्धा मद्यसज्जीकरणं शिल्पमस्य सन्धा + ठक् ।) शौण्डिकः । इति शब्दमाला ॥ (सन्धिं करोतीति । ठक् ।) सन्धिकर्त्ता च ॥ सान्धिवेलं, त्रि, (सन्धिवेला + “सन्धिवेलाद्यृतु- नक्षत्रेभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १६ । इति अण् ।) सन्धिवेलायां भवम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सान्ध्यः, त्रि, (सन्ध्यायां भवः । सन्ध्या + सन्धिवेला- दित्वात् अण् ।) सन्ध्यासम्बन्धीयः । (यथा, रघुः । २ । २३ । “गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ समाप्य सान्ध्यञ्च विधिं दिलीपः । दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं भेजे भुजोच्छिन्नरिपुर्निषण्णाम् ॥” सान्ध्यकुसुमा, स्त्री, सान्ध्यं सन्धिकालोद्भवं कुसुमं यस्याः ।) त्रिसन्धिपुष्पवृक्षः । इति राज- निघण्टः ॥ सान्नहनिकः, त्रि, (सन्नहनं प्रयोजनमस्येति । सन्नहन + तदस्य प्रयोजनमिति ठक् ।) सन्नाह- विशिष्टः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सान्नाय्यं, क्ली, (सम्यक् नीयते होमार्थमिति । सं + नो + “पाय्यसान्नाय्येति ।” ३ । १ । १२९ । इतिण्यतायादेशः समो दीर्घत्वञ्चनिपात्यते हविः । इत्यमरः । ३ । ७ । २७ ॥ सान्निध्यं, क्ली, (सन्निधिरेव । सन्निधि + “चातु- र्व्वर्ण्यादीनां स्वार्थ उपसंख्यानम् ।” ५ । १ । १२४ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या स्वार्थे व्यञ् ।) निकटम् । यथा, -- “अच्चेकस्य तपोयोगात् अर्च्चनस्यातिशायनात् । आभिरूप्याच्च विम्बानां देवः सान्निध्य- मृच्छति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥

सान्निपातिकः, त्रि, (सन्निपातस्य शमनं कोपनं वा । “सन्निपाताच्च ।” ५ । १ । ३८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या स्वार्थे ष्यञ् ।) सन्निपातजरोगः । इति राजनिर्घण्डः ॥ यथा, कुमारे । २ । ४८ । “तस्मिन्नुपायाः सर्व्वे नः क्रूरे प्रतिहतक्रियाः । वीर्य्यवन्त्यौषधानीव विकारे सान्निपातिके ॥”) तद्विवरणं सन्निपातशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सान्न्यासिकः, पुं, (संन्यासः प्रयोजनमस्येति । ठक् ।) सन्न्यासी । तत्पर्य्यायः । भिक्षुः २ यतिः ३ कर्म्मन्दी ४ रक्तवसनः ५ परिव्राजकः ६ तापसः ७ पाराशरी ८ पारिकाङ्क्षी ९ मस्करी १० पारिरक्षकः ११ । इति हेमचन्द्रः ॥ सापत्न्यः, पुं, (सपन्त एव । स्वार्थे ष्यञ्) शत्रुः । इत्यमरटीकायां रमानाथः । २ । ८ । १० ॥ (सपत्न्या अपत्यमिति । सपन्ती + ष्यञ् ।) सपत्नीपुत्त्रः । यथा, बहस्पतिः । “पित्रा सह विभक्ता ये सापत्न्या वा सहोदराः जघन्यजाश्च ये तेषां पितृभागहरास्तु ते ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ (सपत्न्या भावः । सपन्ती + ब्राह्मणादित्वात् व्यञ् ।) सपत्नीभावे, क्ली ॥ (यथा, माघे । ८ । १५ । “गित्याया निजवसतेर्निरासिरे य- द्रागेण श्रियमरविन्दतः कराग्रैः । व्यक्तव्यं नियतमनेन निन्युरस्याः सापत्न्यं क्षितिसुतविद्विषो महिष्यः ॥”) सापिण्ड्यं, क्ली, (सपिण्डस्य भावः । सपिण्ड + ष्यञ् ।) सपिण्डतां । सा तु पुं सां सप्तमपुरुष- पर्य्यन्तं अनूढकन्यानां त्रिपुरुषपर्य्यन्तञ्च स्था- यिनी । यथा, -- “लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् इति मत्स्यपुराणम् ॥ अप्रत्तानां त्रिपौरुषम् । इति वशिष्ठः ॥ अपि च “पित्रादिषड्भिः सापिण्ड्यं तत्तत्सन्ततिसप्तकैः गोत्रैक्ये सति तत्तु स्यात् षड्भिः पुत्त्रादिभि- स्तथा । अप्रत्तानान्तु कन्यानां त्रिभिः पित्रादिभिः स्मृतम् ॥” इति कारिका ॥ अन्यत् सपिण्डशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ साप्तपदीनं, क्ली, (सप्तभिः पदैरवाप्यते इति । “साप्तपदीनं सख्यम् ।” ५ । २ । २२ । इति खञ् प्रत्ययेन साधुः ।) सख्यम् । इत्यमरः । २ । ८ । १२ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ३९ । “प्रयुक्तसत्कारविशेषमात्मना न मां परं सम्प्रतिपत्तुमहसि । यतः सतां सन्नतगात्रि ! सङ्गतं मनीषिभिः साप्तपदीनमुच्यते ॥”) सप्तपदसम्बन्धिनि, त्रि ॥ साफल्यं, क्ली, (सफलस्य भावः । सफल + ष्यञ् ।) सफलता । (यथा, मुकुन्दमालायाम् । २९ ।

“जिह्वे श्रीकृष्णमन्त्रं जप जप सततं जन्म- साफल्यमन्त्रम् ॥”) साब्दी, स्त्री, द्राक्षाविशेषः । इति केचित् ॥ साम, क सान्त्वे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यादिर्द्वितीयस्वरी । सान्त्वः प्रियकरणम् । क, सामयति दीनं दानेन दाता । इति दुर्गादासः ॥ साम, त् क सान्त्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) सान्त्वनं प्रिय- करणम् । अससामत् दीनं दानेन दाता । इति दुर्गादासः ॥ साम, [न्] क्ली, (स्यति छिनति दुःखं गेय- त्वात् स्यति दुःखयति दुरध्ये यत्वादिति वा । सो + “सातिभ्यां मनिन्मनिणौ ।” उणा० ४ । १५२ । इति मनिन् ।) वेदविशेषः । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ स्यति पापं साम षो य नाशे त्रासुसिति मन् । इति भरतः ॥ तल्लक्षणमाह जैमिनिः । गीतेषु सामाख्या इति । गीयमानेषु मन्त्रेषु सामसंज्ञे- त्यर्थः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तत्तु चतुर्व्वेदान्त- र्गततृतीयवेदः । तस्य सहस्रशाखा तस्वोपनिषत् छान्दोग्यादिः । विवरणन्तु वेदशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * सामध्वनिश्रवणानन्तरं वेदपाठनिषेधस्तदधि- ष्ठातृदेवताकथनञ्च यथा, -- “सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदाचन । वेदस्याधीत्य वाप्यन्तमारण्यकमधीत्य च ॥ ऋग्वेदो देवदैवत्यो यजुर्व्वेदस्तु मानुषः । सामवेदः स्मृतः पित्र्यस्तस्मात्तस्याशुचिर्ध्वनिः ॥” इति मानवे । ४ । १२३ ॥ * ॥ (वेदोऽयं गजोत्पत्तिकारणम् । तथा च रघुवंश- टीकायां मल्लिनाथधृतपालकाव्ये । १६ । ३ । “सूर्य्यास्याण्डकपाले द्वे समानीय प्रजापतिः । हस्ताभ्यां परिगृह्याथ सप्तसामान्यगायत । गायतो ब्रह्मणस्तस्मात् समुत्पेतुर्मतङ्गजाः ॥”) शत्रुवशीकरणोपायविशेषः । इत्यमरः । २ । ८ । २० ॥ प्रियवादार्थप्रदानसम्बन्धादिभिः क्रोधोपशमनं साम । स्यति विरोधमिति षोऽन्तकर्म्मणीत्यस्मत् त्रासुसिति मन् । सान्त्व साम त् क सान्त्वने इत्यस्मात् नाम्नीति अन् वा । साम दन्त्यादि । शमयति विरोधमिति शाम नान्तं तालष्यादि इति केचित् । इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । मनुरुवाच । “उपायांस्त्वं समाचक्ष्व सामपूर्व्वान्महाद्युते । लक्षणञ्च तथा तेषां प्रयोगञ्च सुरोत्तम ॥ मत्स्य उवाच । सामभेदस्तथा दानं दण्डश्च मनुजोत्तम । उपेक्षा च तथा माया इन्द्रजालश्च पार्थिव ॥ प्रयोगाः कथिताः सप्त तन्मे निगदतः शृणु । द्विविधं कथितं साम तथ्यञ्चातथ्यमेव च ॥ तत्राप्यतथ्यं साधूनां आक्रोशायैव जायते । तथ्यं साधुप्रियञ्चैव सामसाध्या नरा मताः ॥ महाकुलीना ऋजवो धर्म्मनिष्ठा जितेन्दियाः । सामसाध्या नरास्तथ्यं तेषु साम प्रयोजयेत् ॥

पृष्ठ ५/३३३

तथ्यञ्च साम कर्त्तव्यं कुलशीलादिवर्त्तिना । तथा सदुपचाराणां कृतानाञ्चानुवर्णनम् ॥ अनयैव तथा युक्त्या कृतज्ञाख्यापनं स्वकम् । एवं सान्त्वेन कर्त्तव्या वशगा धर्म्मतत्पराः ॥ साम्ना यद्यपि रक्षांसि गृह्लन्तीति परा श्रुतिः । तथाप्येतदसाधूनां प्रयुक्तं नोपकारकम् । अतिशान्तिकमित्येवं पुरुषं सामवादिनम् । असाधवोऽवजानन्ति तस्मात् तेषु विवर्ज्जयेत् ॥ ये शुद्धवंशा ऋजवः प्रतीता धर्म्मे स्थिताः सत्यपरा विनीताः । ते साम साध्याः पुरुषाः प्रदिष्टा मानोन्नता ये सततञ्च राजन् ॥” इति मात्स्ये राजधर्म्मे सामविधिः । २२२ । १-१० ॥ (प्रियवाक्यादिना सान्त्वनम् । यथा, देवीभाग- वते । १ । १७ । ३१ । “सामपूर्व्वमुवाचासौ तं क्षत्ता संस्थितं मुनिम् । गच्छतां यत्र ते कार्य्यं यथेष्टं द्विजसत्तम ! ॥”) सामकं, क्ली, (सममेव सामम् । अण् । ततः स्वार्थे कन् ।) मूलमृणम् । (यथा, मिता- क्षरायाम् । २ । ६४ । “वृद्धिमात्रापाकरणार्थन्तु बन्धकं सामकं दत्त्वा- प्नुयादृणी समं मूल्यं सममेव सामकम् ॥”) सामकः, पुं, (समतीति । सम अवैकल्ये + ण्वुल् ।) तर्कुशाणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (साम अधीते वेद वा । सामन् + “क्रमादिभ्यो वुन् ।” ४ । २६१ । इति वुन् । सामाभिज्ञे, त्रि ॥) सामगः, पुं, (साम गायतीति । गै शब्दे + टक् । सामवेदी ब्राह्मणः । इति जटाधरः ॥ (विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ७५ ॥ * ॥ सामवेदज्ञे, त्रि । यथा, भागवते । १ । ४ । २१ । “तत्रर्ग्वेदधरः पैलः सामगो जैमिनिः कविः । वैशम्पायन एवैको निष्णातो यजुषामुत ॥”) सामगर्भः, पुं, (साम गर्भे यस्य ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ सामगी, स्त्री, (साम गायतीति । गै + टक् । ङीप् ।) सामगब्राह्मणपत्नी । इति केचित् ॥ सामग्री, स्त्री, (समग्रस्य भावः ष्यञ् । अभि- धानात् स्त्रीत्वम् । ङीष् । यलोपः) कारण- समूहः । यथा, -- “सामग्री चेन्न फलविरहो व्याप्तिरेवेति तत्त्वम्” इति पदाङ्कदूतः ॥ द्रव्यम् । यथा, -- “एकोद्दिष्टन्तु कर्त्तव्यं पाकेनैव सदा स्वयम् । अभावे पाकपात्राणां तदहः समुपोषणम् ॥” इति लघुहारीतवचनात् पाकपात्राभावः पाक- सामग्र्यभावोपलक्षणम् । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ सामग्र्यं, क्ली, (समग्रस्य भावः । समग्र + व्यञ् ।) समुदायत्वम् । (यथा, कुमारे । ३ । २८ । “वर्णप्रकर्षे सति कर्णिकारं दुनोति निर्गन्धतया स्म चेतः । प्रायेण सामग्र्यविधौ गुणानां पराड्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्तिः ॥”)

सामजः, पुं, (साम्नो वेदभेदात् जायते इति । जन + डः ।) हस्ती । सासोत्थे, त्रि । इति मेदिनी ॥ (उभयार्थे प्रमाणम् । यथा, माघे । १२ । ११ । “नानाविधाविष्कृतसामजस्वरः सहस्रवर्त्मा चपलैर्दुरध्ययः । गान्धर्व्वभूयिष्ठतया समानतां स सामवेदस्य दधौ बलोदधिः ॥”) सामञ्जस्यं, क्ली, (समञ्जसस्य भावः । समञ्जस + ष्यञ् ।) औचित्यम् ॥ सामनी, स्त्री, पशुबन्धनरज्जुः । इति दामशब्द- टीकायां सारसुन्दरी ॥ सामन्तः, पुं, (समन्तायाः संलग्नैकदेशाया भूमे- रयमिति । समन्ता + तस्येदमिति अन् । सम- न्तात् भवः । तत्र भव इति अण् वा ।) स्ववि- षयानन्तरराजा । सम् संलग्नोऽन्त एकदेशो यस्याः सा समन्ता स्वविषयानन्तरा भूमिः तस्या ईश्वरा इति ष्णे सामन्ताः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ५ । २८ । “सामन्तसम्भवनयैव धीरः कैलासनाथं तरसा जिगीषुः ॥” सीमान्तरभवे, त्रि । यथा, मनुः । ८ । २५८ । “साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सामन्तवासिनः सीमाविनिर्णयं कुर्य्युः प्रयता राजसन्निधौ ॥” “ग्रामसामन्ताः सीमान्तरवासिनः प्रष्टव्याः ।” इति मेधातिथिः ॥ “समन्तभवाः सामन्तास्त- द्वासिनश्चत्वारो ग्रामवासिनः ।” इति तट्टी- कायां कुल्लू कः ॥) सामन्यः, पुं, (सामसु साधुः । सामन् + “तत्र साधुः ।” ४ । ४ । ९८ । इति यत् ।) सामसेदज्ञ- ब्राह्मणः । (यथा, भट्टिः । ४ । ९ । “ऋग्यजुषमधीयानान् सामन्यांश्च समर्च्चयन् । बुभुजे देवसात्कृत्वा शूल्यमुख्यञ्च होमवान् ।” सामयिकः, त्रि, (समयः प्राप्तोऽस्य । समय + “समयस्तदस्य प्राप्तम् ।” ५ । १ । १०४ । इति ठञ्) समयोचितः । (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । १८९ । “निजधर्म्माविरोधेन यस्तु सामयिको भवेत् । सोऽपि यत्नेन संरक्ष्यो धर्म्मो राजकृतश्च यः ॥” सामयोनिः, पुं, (साम्नः योनिः कारणम् ।) ब्रह्मा (साम वेदभेदः योनिः कारणं यस्य ।) हस्ती । सामोत्थवस्तुनि, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १६ । ३ । “चतुर्भुजांशप्रभवः स तेषां दानप्रवृत्तेरनुपारतानाम् । सुरद्विपानामिव सामयोनि- र्भिन्नोऽष्टधा विप्रससार वंशः ॥”) सामर्थ्यं, क्ली, (समर्थस्य भावः । समर्थ + व्यञ् ।) योग्यता । (यथा, रामायणे । २ । ४३ । २० । “न हि मे जीविते किञ्चित् सामर्थ्यमिह कल्पते अपश्यन्त्याः प्रियं पुत्रं लक्ष्मणञ्च महाबलम् ॥”) शक्तिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, गीतायाम् । २ । ३६ ।

“अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः । निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥”) सामवायिकः, पुं, (समवायान् समवैति । सम- वाय + “समवायान् समवैति ।” ४ । ४ । ४३ । इति ठक् ।) मन्त्री । इति हेमचन्द्रः ॥ सम- वायसम्बन्धिनि, त्रि ॥ सामाजिकः, पुं, (समाजं समवतीति । समाज + “समवायान् समवेति ।” ४ । ४ । ४३ । इति ठक् । यद्वा, समाजं रक्षतीति । “रक्षति ।” ४ । ४ । ३३ । इति ठक् ।) सभ्यः । इत्यमरः । २ । ७ । १६ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २२९ । “सामाजिकैस्ततो हास्यरसोऽयमनुभूयते ॥”) समाजसम्बन्धिनि सभासम्बन्धिनि च त्रि ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ३९ । “ननु कथं रामादिरत्याद्युद्बोधकारणैः सीता- दिभिः सामाजिकरत्याद्युद्बोध इत्युच्यते ॥”) सामान्यं, क्ली, (समान एव । स्वार्थे ष्यञ् ।) जातिः । यथा, -- “जातिर्जातञ्च सामान्यं व्यक्तिस्तु पृथगात्मिका” इत्यमरः । १ । ४ । ३० ॥ तद्द्विविधं यथा, भाषापरिच्छेदे । “सामान्यं द्विविधं प्रोक्तं परञ्चापरमेव च । द्रव्यादित्रिकवृत्तिस्तु सत्ता परतयोच्यते ॥ परभिन्ना च या जातिः सैवापरतयोच्यते । व्यापकत्वात् परापि स्यात् व्याप्यत्वादपरापि च द्रव्यत्वादिकजातिस्तु परापरतयोच्यते ॥” तल्लक्षणं यथा । नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वम । अनेकसमवेतत्वं संयोगादीनामप्यस्ति अतः सत्यन्तं नित्यत्वे सति समवेतत्वंगगनपरिमाणा दीनामप्यस्ति अत उक्तं अनेकेति नित्यत्वे सति अनेकवृत्तित्वमत्यन्ताभावस्याप्यस्ति अतोवृत्ति- सामान्यमुपेक्ष्य समवेतत्वमुक्तम् । एकव्यक्ति- वृत्तिस्तु न जातिः । तथा चोक्तम् । “व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं सङ्करोऽथानवस्थितिः । रूपहानिरसम्बन्धो जातिवाधकसंग्रहः ॥” एकव्यक्तिकत्वात् आकाशत्वं न जातिः । तुल्य- वृत्तिकत्वात् घटत्वं कलसत्वं न जातिद्वयम् । संकीर्णत्वात् भूतत्वं मूर्त्तत्वं न जातिः । अन- वस्थाभयात् सामान्यत्वं न जातिः । विशेषस्य व्यावृत्तस्वभावस्य रूपहानिः स्यादतो विशेषत्वं न जातिः । समवायसम्बन्धाभावात् समवायो न जातिः । द्रव्यादित्रिकवृत्तिरिति परत्वं अधिकदेशवृत्तित्वं अपरत्वमल्पदेशवृत्तित्वम् । सकलजात्यपेक्षया अधिकदेशवृत्तित्वात् सत्तायाः परत्वम् । एतद्बोधनाय द्रव्यादीति । तदपेक्षया चान्यासां जातीनां अपरत्वम् । परभिन्ना सत्ता- भिन्ना । व्यापकत्वात् परापि स्यात् व्याप्यत्वाद- परापि च । पृथिवीत्वाद्यपेक्षया व्यापकत्वात् अधिकदेशवृत्तित्वात् द्रव्यत्वस्य परत्वम् । सत्तापे क्षया अल्पदेशवृत्तित्वाद्द्रव्यत्वस्य अपरत्वञ्च । तथा च धर्म्मद्वयसमावेशात् उभयमविरुद्धम् । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ (सादृश्यम् । समा-

पृष्ठ ५/३३४

नत्वम् । यथा, महाभारते । १२ । २२८ । ४ । “सामान्यमृषिभिर्गत्वा ब्रह्मलोकनिवासिभिः । ब्रह्मेवामितदीप्तौजाः शान्तपाप्मा महातपाः । विचचार यथाकामं त्रिषु लोकेषु नारदः ॥”) सामान्यं, त्रि, (समानस्य भावः । समान + ष्यञ् ।) अनेकसम्बन्ध्ये कवस्तु । साधारणम् । इत्यमरः । ३ । १ । ८२ ॥ यथा, देवलः । “सामान्यं पुत्त्रकन्यानां मृतायां स्त्रीधनं विदुः । अप्रजायां हरेद्भर्त्ता माता भ्राता पितापि वा ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ (यथा च कुमारे । ७ । ४४ । “एकैव मूर्त्तिर्बिभिदे त्रिधा सा सामान्यमेषां प्रथमावरत्वम् । विष्णोर्हरस्तस्य हरिः कदाचित् वेधास्तयोस्तावपि धातुराद्यौ ॥”) सामान्यलक्षणा, स्त्री, (सामान्यं साधारणधर्म्मः लक्षणं यस्याः ।) अलौकिकसन्निकर्षविशेषः । स तु आश्रयज्ञापकसामान्यज्ञानम् । यथा । एकघटदर्शने सकलघटज्ञानं भवति ईदृशघट- त्वादिज्ञानम् । तत्समाणं यथा, भाषापरि- च्छेदे । “अलौकिकः सन्निकर्षस्त्रिविधः परिकीर्त्तितः । सामान्यलक्षणा ज्ञानलक्षणा योगजस्तथा ॥ आसर्त्तिराश्रयाणान्तु सामान्यज्ञानमिष्यते । तदिन्द्रियजतद्धर्म्मबोधसामग्र्यपेक्षते ॥” सामान्यशासनं, क्ली, (सामान्यं शासनम् ।) सामान्याधिकारः । यथा, -- “मञ्चेन्द्रकोषौ स्याद्ब्रह्मशासनं धर्म्मकीलकः । सामान्यशासनं सौरं मुकुतिः शूद्रशासनम् ॥” इति पुरवर्गे शब्दरत्नावली ॥ सामान्या, स्त्री, (सामान्य + टाप् ।) साधारणी नायिका । अस्या लक्षणम् । धनमात्रलाभार्थ- सकलपुरुषाभिलासा ॥ सा त्रिधा । अन्यसम्भोग- दुःखिता । वक्रोक्तिगर्व्विता । मानवती । वक्रोक्तिगर्व्वितापि द्विविधा । प्रेमगर्व्विता सौन्दर्य्यगर्व्विता च । एता नायिका अवस्थाभेदेन प्रत्येकं अष्टप्रकारा भवन्ति । यथा ! प्रोषित- भर्त्तृका १ खण्डिता २ कलहान्तरिता ३ विप्र- लब्धा ४ उत्कण्ठिता ५ वासकसज्जा ६ स्वाधीन- पतिका ७ अभिसारिका ८ । इति रस- मञ्जरी ॥ (यथा च साहित्यदर्षणे । ३ । १११ -- ११२ । “धीरा कलाप्रगल्भा स्याद्वेश्या सामान्य- नायिका । निर्गुणानपि न द्वेष्टि न रज्यति गुणिष्वपि । वित्तमात्रं समालोक्य सा रागं दर्शयेद् बहिः ॥ काममङ्गीकृतमपि परिक्षीणधनं नरम् । मात्रा निष्क्रामयेदेषा पुनः सन्धानकाङ्क्षया ॥ तस्कराः पण्ड्रका मूर्खाः सुखप्राप्तधनास्तथा । लिङ्गिनश्छन्नकामाद्या आसां प्रायेण वल्लभाः ॥ एषापि मदनासक्ता क्वापि सत्यानुरागिणी । रक्तायां वा विरक्तायां रतमस्यां सुदुर्लभम् ॥”

पण्ड्र को वातरोगपण्ड्रादिः । छन्नं प्रच्छन्नं ये कामयन्ते ते छन्नकामाः । तत्र रागहीना यथा नटकमेलकादौ मदनमञ्जर्य्यादिः । रक्ता यथा मृच्छकटिकादौ वसन्तसेनादिः । पुनश्च । “अवस्थाभिर्भवन्त्यष्टावेताः षोडशभेदिताः ॥ स्वाधीनभर्त्तृका तद्वत् खण्डिताथाभिसारिका कलहान्तरिता विप्रलब्धा प्रोषितभर्त्तृका । अन्या वासकसज्जा स्याद्विरहोत्कण्ठिता तथा ॥” एतासां लक्षणाणि तु तत्तच्छ्यब्दे विशेषतो द्रष्टव्यानि ॥) सामि, व्य, अर्द्धम् । निन्दा । इत्यमरः । ३ । ३ । २४८ ॥ सामिकृतः, त्रि, अर्द्धीकृतः । सामिशब्दात् कृधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सामिधेनी, स्त्री, (समिधां आधानी । समिध् + “सामिधामाधाने षेण्यण् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या षेण्यण् । षित्वात् ङीष् ।) अग्निसमिन्धना ऋक् । अग्नेर्ज्वालने या ऋक् पठ्यते । तत्पर्य्यायः । धाय्या २ । इत्यमरः । २ । ७ । २२ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १३४ । १६ । “नवैवोक्ताः सामधेन्यः पितॄणां तथा प्राहुर्नवयोगं विसर्गम् ॥” समित् । इति मेदिनी ॥ सामिपीतः, त्रि, अर्द्धपानकृतः । सामिशब्दात् पाधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सामिभुक्तः, त्रि, अर्द्धभुक्तः । सामिशब्दात् भुज- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, रघुः । १९ । १६ । “वल्लभाभिरुपसृत्य चक्रिरे सामिभुक्तविषया समागमाः ॥”) सामीची, स्त्री, वन्दना । इति हारावली ॥ सामीप्यं, क्ली, (समीपस्य भावः । समीप् + चतु- र्वर्णादित्वात् ष्यञ् ।) समीपत्वम् । नैकट्यम् । यथा, -- “वः कसामीप्यसादृश्यसाकल्यानुक्रमर्द्धिषु ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ अधिकरणविशेषः । आधारभेदः । यथा, -- “सामीप्याश्लेषविषयैर्व्याप्त्याधारश्चतुर्व्विधः ।” इति कारके मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सामुद्रं, क्ली, (समुद्रे भवम् । अण् ।) समुद्र- लवणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ करकच् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । “सामुद्रं यत्तु लवणं त्रिकुटं कडकञ्च तत् ॥” इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । “सामुद्रं लवणं पाके नात्युष्णमविदाहि च । भेदनं मधुरं स्निग्धं शूलघ्नं नातिपित्तलम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ अन्यत् समुद्रलवणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ समुद्रफेनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (समुद्रेण ऋषिणा प्रोक्तमिति । अण् ।) देहचिह्नम् । इति मेदिनी ॥ (तल्लक्षणान्वितग्रन्थविशेषः ।

इति केचित् ॥) समुद्रजाते, त्रि । इति च मेदिनी ॥ (पुं, समुद्रगामी बणिक् । यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । ३८ । “कान्तारगास्तु दशकं सामुद्रा विंशकं शतम् । दद्युर्व्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्व्वे सर्व्वासु जातिषु ॥” मशकविशेषः । यथा, सुश्रुते । ५ । ८ । “मशकाः सामुद्रः परिमण्डलो हस्तिमशकः कृष्णः पार्व्वतीय इति पञ्च तैर्दष्टस्य तीव्रकण्डू- र्दंशः शोफश्च । पार्व्वतीयस्तु कीटैः प्राणहरै- स्तुल्यलक्षणः ॥” * ॥ देशविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । ५८ । १३ । “प्राग्ज्योतिषाः सलौहित्याः सामुद्राः पुरुषा- दंकाः । * * * वर्द्धमानाः कोशलाश्च मुखे कूर्म्मस्य संस्थिताः ॥”) सामुद्रकं, क्ली, (सामुद्रमेव । स्वार्थे कन् ।) समुद्र- लवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ समुद्रोक्तस्त्रीपुं- लक्षणग्रन्थः । तद्विवरणं यथा, -- श्रीकृष्ण उवाच । “कीदृशः पुरुषो वन्द्योऽवन्द्यो वा कीदृशो भवेत् कन्या वा कीदृशी शस्या गर्हिता वापि कीदृशी ॥ महेश उवाच । शृणु कृष्ण प्रवक्ष्यामि समुद्रवचनं यथा । लक्षणन्तु मनुष्याणां एकैकेन वदाम्यहम् ॥ वामभागे तु नारीणां दक्षिणे पुरुषस्य च । निर्द्दिष्टं लक्षणं तेषां समुद्रेण यथोदितम् ॥ पूर्व्वमायुः परीक्षेत पश्चाल्लक्षणमेव च । आयुर्हीनं नराणाञ्चेत् लक्षणैः किं प्रयो- जनम् ॥” अथ पुरुषलक्षणम् । “पञ्चदीर्घं चतुर्ह्रस्वं पञ्चसूक्ष्मं षडुन्नतम् । सप्तरक्तं त्रिगम्भीरं त्रिविशालं प्रशस्यते ॥ बाहुनेत्रद्वयं कुक्षी द्वौ तु नासा तथैव च । स्तनयोरन्तरञ्चैव पञ्चदीर्घं प्रशस्यते ॥ ग्रीवाथ कर्णौ पृष्ठ ह्रस्वे जङ्घे सुपूजिते । चत्वारि यस्य ह्रस्वानि पूजां प्राप्नोति नित्यशः ॥ सूक्ष्माण्यङ्गलिपर्व्वाणि दन्तकेशनखत्वचः । पञ्च सूक्ष्माणि येषां हि ते नरा दीर्घजीविनः ॥ नासा नेत्रञ्च दन्ताश्च ललाटञ्च शिरस्तथा । हृदयञ्चैव विज्ञेयमुन्नतं षट् प्रशस्यते ॥ पाणिपादतलौ रक्तौ नेत्रान्तरनखानि च । तालुकोऽधरजिह्वा च सप्तरक्तं प्रशस्यते ॥ स्वरो बुद्धिश्च नाभिश्च त्रिगम्भीरमुदाहृतम् । उरः शिरो ललाटञ्च त्रिविस्तीर्णं प्रशस्यते ॥ कटिर्बिशाला बहुपुत्त्रभागी विशालहस्तो नरपुङ्गवः स्यात् । उरो विशालं धनधान्यभागी शिरो विशालं नरपूजितः स्यात् ॥ न श्रीस्त्यजति रक्ताङ्गं नार्थः कनकपिङ्गलम् । दीर्घबाहुं न चैश्वर्य्यं न मांसोपचितांसकम् । कदादिद्दन्तुरो मूर्खः कदाचित् लोमशः सुखी ।

पृष्ठ ५/३३५

कदाचित् तुन्दिलो दुःखी कदाचित् चञ्चला सती ॥ नेत्रस्नेहेन सौभाग्यं दन्तस्नेहेन भोजनम् । हस्तस्नेहेन चैश्वर्य्यं पादस्नेहेन वाहनम् ॥ अकर्म्मकठिनौ हस्तौ पादावध्वनि कोमलौ । यस्य पाणितलौ रक्तौ तस्य राज्यं विनिर्द्दिशेत् ॥ दीर्घलिङ्गेन दारिद्रं स्थूललिङ्गेन निर्धनः । कृशलिङ्गेन सौभाग्यं ह्रस्वलिङ्गेन भूपतिः ॥ रेखाभिर्बहुभिर्दुःखं स्वल्पाभिर्धनहीनता । रक्ताभिः श्रियमाप्नोति कृष्णाभिः प्रेष्यतां व्रजेत् अङ्गुष्ठोदरभध्ये तु यवो यस्य विराजितः । उन्नतं भोजनं तस्य शतं जीवति मानवः ॥ अङ्कुशं कुलिशं छत्रं यस्य पाणितले भवेत् । तस्यैश्वर्य्यं विनिर्द्दिष्टं अशीत्यायुर्भवेद्ध्रुवम् ॥ धनुर्यस्य भवेत् पाणौ पङ्कजं वाथ तोरणम् । तस्यैश्वर्य्यञ्च राज्यञ्च अशीत्यायुर्भवेद्ध्रुवम् ॥ कनिष्ठातर्जनीं यावद्रे खा भवति चाक्षता । विंशत्यब्दाधिकशतं नरो जीवत्यनामयः ॥ कनिष्ठामध्यमां यावद्रेखा भवति चाक्षता । शताब्दं वाथ वाशीतिं नरो जीवेन्न संशयः ॥ कनिष्ठानामिकायाञ्चेत् रेखा भवति चाक्षता । षष्टिं पञ्चाशदब्दं वा नरा जीवन्त्यसंशयम् ॥ रेखया भिद्यते रेखा स्वल्पायुश्च भवेन्नरः । कनिष्ठाधःस्थिता रेखाः संख्या यावतिकाः स्मृताः । तावती पुरुषाणान्तु नारी भवति निश्चितम् ॥ करमध्यगता रेखा ध्रुवा ऊर्द्धम्भवेद् यदि । नृपो वा नृपतुल्यो वा ख्यातोऽर्थवान् भवेत् ॥ मत्स्यपुच्छप्रकीर्णेन विद्यावित्तसमन्वितः । पितामहस्य वा किञ्चिद्धनञ्च लभते ध्रुवम् ॥ मध्यमायां यदि यवा दृश्यन्तेऽत्यन्तशोभनाः । तदान्यसञ्चितं वित्तं प्राप्नोत्यङ्गुष्ठके यवे ॥ यस्याथ चक्रमङ्गुष्ठे यवः पूर्णश्च दृश्यते । तदा पितामहादीनामर्ज्जितं धनमाप्नुयात् ॥ तर्जन्यामथ चक्रञ्च मित्रद्वारा धनम्भवेत् । तेनैव विपरीतन्तु व्ययो भवति निश्चितम् ॥ मध्यमायां स्थिते चक्रे देवद्वारा धनं लभेत् । तेनैव विपरीतन्तु व्ययो भवति निश्चितम् ॥ अनामिकायां भवेच्चक्रं सर्व्वद्वारा भवेद्धनम् । तेनैव विपरीतन्तु व्ययो भवति निश्चितम् ॥ कनिष्ठायां भवेच्चक्रं बाणिज्येन धनं भवेत् । तेनैव विपरीतन्तु व्ययो भवति निश्चितम् ॥ ललाटे दृश्यते यस्य चक्ररेखाचतुष्टयम् । अशीत्यायुः समाप्नोति पञ्चरेखाः शतं समाः ॥ यस्योन्नतं ललाटञ्च ताम्रवर्णञ्च दृश्यते । रेखाहीनश्च कक्षश्च स चोन्मत्तो महीं भ्रमेत् ॥ यस्य जिह्वा भवेद्दीर्घा नासाग्रं लेढि सर्व्वदा । योगी भवति निर्व्वाणः पृथ्वीं भ्रमति सर्व्वदा ॥ दन्ताश्च विरला यस्य गण्डे कूपोऽपि जायते । परस्त्रीरमणो नित्यं परवित्तेन वित्तवान् ॥ कर्कशैः कठिनैर्लिङ्गैः प्रमाणान्निर्गतैः सदा । रमते च सदा दासीं निर्धनो भवति ध्रुवम् ॥

कृशलिङ्गेन सूक्ष्मेण रक्तवर्णेन भूपतिः । बहुस्त्रीरमणो नित्यं नारीणां वल्लभो भवेत् ॥ यस्य पादतले पद्मं चक्रं वाप्यथ तोरणम् । अङ्कुशं कुलिशं वापि स राजा भवति ध्रवम् ॥ कृशातिलोमशा ये स्यः केकराक्षाः कुचेलकाः । कातरं व्यालजिह्वाश्च ते दरिद्रा न संशयः ॥ कपिला मलिनाङ्गाश्च ह्रस्वाश्चैव बृहन्नखाः । कृशातिदीर्घा मनुजास्ते दरिद्रा न संशयः ॥ चिवुके श्मश्रुशून्या ये निर्लोमहृदयाश्च ये । ते धूर्त्ता नैव सन्देहः समुद्रवचनं यथा ॥ सूचीमुखा भग्नपृष्ठाः कृष्णदन्ता कुचेलकाः । वक्रनासा वज्रनासास्ते नरा दुष्टमानसाः ॥ दयालवश्च दातारो रूपवन्तो जितेन्द्रियाः । परोपकारिणश्चैव तेऽपूर्व्वा मानवाः स्मृताः ॥” इति पुरुषलक्षणम् ॥ * ॥ अथ स्त्रीलक्षणम् । “यस्याः पादतले रेखा सा भवेत् क्षितिपाङ्गना भवेदखण्डभोगा च या मध्याङ्गलिसङ्गता ॥ उन्नतो मांसलोऽङ्गुष्ठो वर्त्तुलोऽतुलभोगदः । वक्रो ह्रस्वश्च चिविटः सुखसौभाग्यभञ्जकः ॥ दीर्घाङ्गुलीभिः कुलटा कृशाभिरतिनिर्धना । ह्रस्वाभिः स्याच्च ह्रस्वायुः भग्नाभिर्भुग्नवर्त्तिनी ॥ चिविटाभिर्भवेद्दासी विरलाभिर्दरिद्रिणी । परस्परं समारूढा यदाङ्गुल्यो भवन्ति हि ॥ हत्वा बहूनपि पतीन् परप्रेष्या तदा भवेत् । स्निग्धा समुन्नतास्ताम्रा वृत्ताः पादनखाः शुभाः ॥ राज्ञीत्वसूचकं स्त्रीणां पादपृष्टं समुन्नतम् । समपार्ष्णी शुभा नारी पृथुपार्ष्णी सुदुर्भगा ॥ कुलटोन्नतपार्ष्णी स्यात् दीर्घपार्ष्णी च दुःख- भाक् । रोमहीने समे स्निग्धे जङ्घे च क्रमवर्त्तुले ॥ सा राजपत्नी भवति विशिरे सुमनोहरे । वृत्तं पिशितसंलग्नं जानुयुग्मं प्रशस्यते ॥ निर्म्मांसं स्वैरचारिण्या दरिद्रायाश्च विश्लथम् । विशिरैः करभाकारैरूरुभिर्मसृणैर्घनैः । सुवृत्तै रोमरहितैभवेयुर्भूपवल्लभाः ॥ चतुर्भिरङ्गु लैः शस्ता कटिर्विं शतिसंयुतैः । समुन्नतनितम्बाढ्या चतुरस्रा मृगीदृशाम् ॥ नितम्बविम्बो नारीणां उन्नतो मांसलः पृथुः । महाभोगाय संप्रोक्तः तदन्योऽशर्म्मणाय च ॥ गम्भीरा दक्षिणावर्त्ता नाभिः स्यात् सुखसम्पदे वामावर्त्ता समुत्ताना व्यक्तग्रन्थी न शोभना ॥ उदरेणाभितुच्छेन विशिरेण मृदुत्वचा । योषित् भवति भोगाढ्या नित्यमिष्टान्नसेविनी ॥ कुम्भाकारं दरिद्राया जठरञ्च मृदङ्गवत् । कुष्माण्डाभं यवाभञ्च दुष्पूरं जायते स्त्रियाः ॥ निर्लोम हृदयं यस्याः समं निम्नत्ववर्जितम् । ऐश्वर्य्यं चाप्यवैधव्यं प्रियप्रेमा च सा भवेत् । घनौ वृत्तौ दृढौ पीनौ समौ शस्तौ पयोधरौ । स्थूलाग्रौ विरलौ सूक्ष्मौ वामोरूणां न शर्म्मदौ ॥ दक्षिणोन्नतवक्षोजा पुत्त्रिणीष्वग्रणीर्मता ।

वामोन्नतकुचा सूते कन्यां सौभाग्यसुन्दरीम् ॥ मूले स्थूलौ क्रमकृशावग्रे तीक्ष्णौ पयोधरौ । सुखदौ बाल्यकाले तु पश्चादत्यन्तदुःखदौ ॥ अम्भोजमुकुलाकारमङ्गुष्ठाङ्गुलिसम्मुखम् । हस्तद्वयं मृगाक्षीणां बहुभोगाय जायते ॥ मृदुमध्योन्नतं रक्तं तलं पाण्योररन्ध्रकम् । प्रशस्तं शस्तरेखाढ्यमल्परेखं शुभप्रदम् ॥ विधवा बहुरेखेण विरेखेण दरिद्रिणी । भिक्षुकी सुशिराढ्येन नारी करतलेन वै ॥ मत्स्येन सुभगा नारी स्वस्तिकेन च सुप्रजा । पद्मेन भूपतेः पत्नी जनयेत् भूपतिं सुतम् ॥ चक्रवर्त्तिस्त्रियाः पाणौ नन्द्यावर्त्तप्रदक्षिणः । शङ्खातपत्रकमठा राजमातृत्वसूचकाः ॥ कृशीबलस्य पत्नी स्याच्छकटेन युगेन वा । चामराङ्कु शकोदण्डैः राजपत्नी भवेद् ध्रुवम् ॥ अङ्गुष्ठमूलान्निर्गत्य रेखा याति कनिष्ठिकाम् । यदि स्यात् पतिहन्त्री सा दूरतस्तां त्यजेत् सुधीः ॥ त्रिशूलासिगदाशक्तिदुन्दुभ्याकृतिरेखया । नितम्बिनी कीर्त्तिमती करेण पृथिवीतले ॥ पाटलो वर्त्तुलः स्निग्धो रेखाभूषितमध्यभूः । सीमन्तिनीनामधरो राज्ञां चैव प्रियो भवेत् ॥ श्यामः स्थूलोऽधरोष्ठः स्यात् वैधव्यकलहप्रदः । मसृणो मत्तकाशिन्याश्चोत्तरोष्ठः सुभोगदः ॥ पीताः श्यामाश्च दशनाः स्थूला दीर्घा द्विपङ् क्तयः । शुक्त्याकाराश्च विरला दुःखदौर्भाग्यकारणम् । अधस्तादधिकैर्दन्तै मातरं भक्षयेत् स्फुटम् ॥ पतिहीना च विकटैः कुलटा विरलैर्भवेत् । समवृत्तपुटा नासा लघुच्छिद्रा शुभावहा ॥ स्थूलाग्रा मध्यनम्रा च न प्रशस्ता समुन्नता । ललना लोचने शस्ते रक्तान्ते कृष्णतारके ॥ गोक्षीरवर्णविशदे सुस्निग्धे कृष्णपक्ष्मिणी । उन्नताक्षी न दीर्घायुः वृत्ताक्षी कुलटा भवेत् ॥ मेषाक्षी महिषाक्षी च केकराक्षी न शोभना । कामगृहीता नितरां गोपिङ्गाक्षी सुदुर्म्मदा ॥ पारावताक्षी दु शीला रक्ताक्षी भर्त्तृघातिनी । कोटरानयना दुष्टा गजनेत्रा न शोभना ॥ पुंश्चली वामकाणाक्षी वन्ध्या दक्षिणकाणिका । मधुपिङ्गाक्षी रमणी धनधान्यसमृद्धिभाक् । प्रलम्बमलिकं यस्या देवरं हन्ति सा ध्रुवम् ॥ रोमशेन शिरालेन प्रांशुना रोगिणी मता ॥ स्थूलमूर्द्धा च विधवा दीर्घशीर्षा च बन्धकी । विशालेनापि शिरसा भवेद्दौर्भाग्यभाजनम् ॥ केशा अलिकुलच्छायाः स्निग्धाः सूक्ष्माः सुको- मलाः । किञ्चिदाकुञ्चिताग्राश्च कुटिलाश्चातिशोभनाः ॥ भ्रु वोरन्तो ललाटे वा मशको राज्यसूचकः । वामे कपोले मशकः शोणो मिष्टान्नदः शुभः ॥ तिलकं लाञ्छनं वापि हृदि सौभाग्यकारणम् । यस्या दक्षिणवक्षोजे भवेत् तिलकलाञ्छनम् ॥ कन्याचतुष्टयं सूते सूते सा च सुतद्वयम् ।

पृष्ठ ५/३३६

तिलकं लाञ्छनं शोणं यस्या वामकुचे भवेत् ॥ एकं पुत्त्रं प्रसूयादौ अन्ते च विधवा भवेत् । गुह्यस्य दक्षिणे भागे तिलकं यदि योषितः ॥ तदा क्षितिपतेः पत्नी सूते च क्षितिपं सुतम् । नासाग्रे मशकः शोणो महिष्या एव जायते ॥ कृष्णः स एव भर्त्तृघ्न्याः पुंश्चल्या वा प्रकी- र्त्तितः । नाभेरधस्तात् तिलकं मशको लाञ्छनं शुभम् ॥ मशकस्तिलकं चिह्नं गुल्फदेशे दरिद्रकृत् ॥ सुलक्षणापि दुःशीला कुलक्षणशिरोमणिः ॥ कुलक्षणापि या साध्वी सर्व्वलक्षणभूस्तु सा । कृष्णा कपिलकेशी च मिलितभ्रूकुटिस्तथा । गमनं सत्वरञ्चैव त्यक्तव्या स्यात् सदा बुधैः ॥ यस्या गमनमात्रेण भूमौ कम्पः प्रजायते । बह्वाशिनीं प्रलोभाञ्च तां नारीं परिवर्जयेत् ॥ विरला दशना यस्याः कृष्णोष्ठी कृष्णजिह्विका भर्त्तारं प्रथमं हन्ति द्वितीयञ्चैव विन्दति ॥ अङ्गुली विरला यस्याः सलीमा गात्रकर्कशा । भेका भेकस्तनी क्षुद्रा दूरतः परिवर्जयेत् ॥ त्रीणि यस्याः प्रलम्बानि ललाटं उदरं भगम् । त्रीणि सा भक्षयेन्नारी श्वशुरं देवरं पतिम् ॥ ललाटे श्वशुरं हन्यात् जठरे देवरं तथा । भगञ्च हन्याद्भर्त्तारं महादोषास्त्रयः स्मृताः ॥ यस्या अत्युत्कटं नार्य्या वक्षश्च विस्तृतं भवेत् । उत्तरोष्ठे च लोमानि शीघ्रं सा भक्षयेत् पतिम् ॥ चरणानामिका यस्याः क्षितिं न स्पृ शते यदि । द्वितीया वा तृतीया वा सा कन्या सुख- वर्ज्जिता ॥ नासाग्रे दृश्यते यस्याः तिलकं मशकोऽपि च । कृष्णदन्ता कृष्णजिह्वा दशाहेन पतिं हरेत् ॥ सूक्ष्मकेशा तु या कन्या गीरवर्णा च या भवेत् अष्टौ जनयते पुत्त्रान् प्राप्नोति विपुलं सुखम् ॥” इति सामुद्रके स्त्रीलक्षणं समाप्तम् ॥ (समुद्रसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । ५ । ३५ । ४४ । “सामुद्रकं बाणिजकञ्च चौरं शलाकवृत्तिञ्च चिकित्सकञ्च । अरिञ्च मित्रञ्च कुशीलवञ्च नैतान् साक्ष्ये त्वधीकुर्व्वीत सप्त ॥”) सामुद्रिकः, त्रि, (समुद्रेण प्रोक्तं शास्त्रमधीते वेत्तीति वा । ठञ् ।) स्त्रीपंसचिह्नवेत्ता । इति हारावली ॥ समुद्रसम्बन्धी च ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । १६९ । २ । “सामुद्रिकान् स बणिजस्ततोऽपश्यत् स्थितान् पथि । स तेन सह सार्थेन प्रययौ सागरं प्रति ॥”) साम्नी, स्त्री, वैदिकच्छन्दोविशेषः । इति केचित् ॥ साम्परायिकं, क्ली, (संपरायाय विपदे प्रभव- तीति । संपराय + “तस्मै प्रभवति सन्तापा- दिभ्यः ।” ५ । १ । १०१ । इति ठञ् ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०४ ॥ (सम्पराय उत्तर-

काले हितम् । सम्पराय + ठक् ।) पार- लौकिके, त्रि । यथा, -- “प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्त्तते । न साम्परायिकं तस्य दुर्म्मतेर्व्विद्यते फलम् ॥” इति मनुः । ११ । ३० । (सम्परायं युद्धमर्हतीति । तदर्हतीति ठक् । युद्धार्हे, त्रि । यथा, रघुः । १७ । ६२ । “पित्रा संवर्द्धितो नित्यं कृतास्त्रः साम्परायिकः तस्य दण्डवतो दण्डः स्वदेहान्न व्यशिष्यत ॥”) साम्प्रतं, व्य, (सम् च प्रति च द्वयोः समाहारः । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) युक्तम् । (यथा, कुमारे । २ । ५५ । “इतः स दैत्यः प्राप्नश्रीर्नेत एवाहति क्षयम् । विषवृक्षोऽपि संवर्द्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ॥”) इदानीम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ११ । २३ ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । १ । ७ । “समुद्गतस्वे दचिताङ्गसन्धयो विमुच्य वासांसि गुरूणि साम्प्रतम् । स्तनेषु तन्वं शुकमुन्नतस्तना निवेशयन्ते प्रमदाः सयौवनाः ॥” * ॥ सम्प्रति भवं साम्प्रतम् । अण् । इदानीन्तने, त्रि । यथा, हरिवंशे । ६ । १६ । “वैवस्वतेऽन्तरे चास्मिन् साम्प्रते समुपस्थिते । वैण्यात् प्रभृति राजेन्द्र सर्व्वस्यैतस्य सम्भवः ॥” तथाच तत्रैव । ७ । ३७ । “मनोर्वैवस्वतस्यैते वर्त्तन्ते साम्प्रतेऽन्तरे । इक्षाकुप्रमुखाश्चैव दशपुत्त्रा महात्मनः ॥” तथाच तत्रैव । ८ । ४३ । “तस्य ते कीर्त्तयिष्यामि मनोर्वैवस्वतस्य ह । विसर्गं भरतश्रेष्ठ साम्प्रतस्य महाद्युतेः ॥”) साम्ब, क सम्बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा० पर०-सक०-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गशेषोपधः । द्वितीयस्वरी । क, साम्बयति धनं लोकः संब- ध्नाति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ साम्बरं, क्ली, (सम्बरदेशे भवम् । अण् । गड- लवणम् । यथा, -- “गडादिलवणं शुभ्रं पृथ्वीजं गडदेजम् । गडोथ्यञ्च महारम्भं साम्बरं सम्बरोद्भवम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ साम्बरी, स्त्री, (सम्बरेण कृता । सम्बर + अण् + ङीष् ।) माया । यथा, -- “शाम्बरी साम्बरी माया मायाकृद्भिक्षुके नटे” इति शब्दरत्नावली ॥ साम्भवी, स्त्री, रक्तलोध्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ साम्मातुरः, पुं, (सम्मातुरपत्यं पुमान् । सम्मातृ + “मातुरुत्संख्यासंभद्रपूर्व्वायाः ।” ४ । १ । ११५ । इति अण् । उकारश्च ।) सतीतनयः । तत्पर्य्यायः । भाद्रमातुरः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २२० ॥ साम्यं, क्ली, (समस्य भावः । सम + ष्यञ् ।) समता । तुल्यत्वम् । यथा, -- “चाण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रति- गृह्य च ।

पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात् साम्यन्तु गच्छति ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ साम्यन्त्वेकस्थानत्वम् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ (साम्यावस्थापन्ने, त्रि । यथा, भाग- वते । ८ । ३ । १२ । “नमः शान्ताय घोराय मूढाय गुणधर्म्मिणे । निर्व्विशेषाय साम्याय नमो ज्ञानघनाय च ॥” साम्राज्यं, क्ली, (सम्राजो भावः । ष्यञ् ।) समस्तराज्यम् । (यथा, रघुः । ४ । ५ । “छायामण्डललक्ष्येण तमदृश्या किल स्वयम् । पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदौक्षितम् ॥” दशलक्षाधिपत्यम् । यथा, -- “लक्षाधिपत्यं राज्यं स्यात् साम्राज्यं दश- लक्षके । शतलक्षे महेशानि महासाम्राज्यमुच्यते ॥” इति वरदातन्त्रे २ पटलः ॥ साम्राणिकर्द्दमं, क्ली, जवादिनामकगन्ध- द्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ साम्राणिजं, क्ली, महापारेवतम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ सायं, व्य, (स्यति समापयति दिनमिति । सो + बाहुलकात् णम् । युगागमाश्च ।) सायाह्नः । इत्यमरः । ३ । ४ । १९ । सन्ध्या । इति राज- निर्घण्टः ॥ तथा, -- “दिनान्ते पुंसि सायः स्यात् सायाह्ने साय- मव्ययम् ।” इति शब्दार्णवः ॥ (यथा, रघुः । १ । ४८ । “सदुष्प्रापयशाः प्रापदाश्रमं श्रान्तवाहनः । सायं संयमिनस्तस्य महर्षेर्महिषीसखः ॥”) सायंकालः, पुं, (सायं सायाह्नः कालः ।) सायाह्नः । सायंसन्ध्यासमयः । यथा, स्मृ ति- सागरधृतमत्स्यसूक्तम् । “ज्येष्ठा वाप्यथवा षष्ठी सायंकाले न चेद्भवेत् ॥ सायमेव तथापि स्याद्विल्वशाखाभिमन्त्रणम् ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सायंसन्ध्या, स्त्री, (सायं सायाह्ने या सन्ध्या ।) सायंकालोपास्या देवता । सायंकालकर्त्तव्यो- पासना । सायंसन्ध्योपासनाकालश्च । तत्प्रमाणं सन्ध्याशब्दे द्रष्टव्यम् । पश्चिमा सन्ध्या । तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “नारायणः स्वयं सन्ध्यां पस्पर्शाथाग्रपाणिना । ततः पुरोडाशमयं तच्छरीरमभूत् क्षणात् ॥ महामुनेर्म्महायज्ञे तस्मिन् विश्वोपकारिणि । नाग्निः क्रव्यादतां यातीत्येतदथ तथा कृतम् ॥ एवं कृत्वा जगन्नाथस्तत्रैवान्तरधीयत । सन्ध्याप्यगच्छद्यत्रेजे तत्र मेधातिथिर्मुनिः ॥ अथ विष्णोः प्रसादेन केनाप्यनुपलक्षिता । प्रविवेश तदा यज्ञं सन्ध्या मेधातिथेर्मनेः ॥ वशिष्ठे न पुरा या तु वर्णीभूता तु सा सुता । उपदिष्टा तपश्चर्त्तुं वचनात् परमेष्ठिनः ॥

पृष्ठ ५/३३७

तमेव कृत्वा मनसि तपश्चर्य्योपदेशकम् । पतित्वेन तदा सन्ध्या ब्राह्मणं ब्रह्मचारिणम् ॥ समिद्धेऽग्नौ महायज्ञे मुनिभिर्नोपलक्षिता । तदा विष्णोः प्रसादेन सा विवेश विधेः सुता ॥ तस्याः पुरोडाशमयं शरीरं तत्क्षणात्ततः । दग्धं पुरोडाशगन्धं व्यस्तारयदलक्षितम् ॥ वह्निस्तस्याः शरीरं तद्दग्ध्वा सूर्य्यस्य मण्डले । शुद्धं प्रवेशयामास विष्णोरेवाज्ञया पुनः ॥ सूर्य्यो द्विधा विभज्याथ तत्शरीरं तदा रथे । स्वके संस्थापयामास प्रीतये पितृदेवयोः ॥ यदूर्द्धभागं तस्यास्तु शरीरस्य द्विजोत्तमाः । प्रातःसन्ध्याभवत् सा तु अहोरात्रादिमध्यगा ॥ यच्छेषभागस्तस्यास्तु अहोरात्रान्तमध्यगा । सा सायमभवत् सन्ध्या पितृप्रीतिप्रदा सदा ॥ सूर्य्योदयाच्च प्रथमं यदा स्यादरुणोदयः । प्रातःसन्ध्या तदोदेति देवानां प्रीतिकारिणी ॥ अस्तं गते ततः सूर्य्ये शोणपद्मनिभा सदा । उदेति सायंसन्ध्या सा पितॄणां मोदकारिणी ॥” इति श्रीकालिकापुराणे अरुन्धतीजन्मकथने २२ अध्यायः ॥ सायंसन्ध्यादेवता, स्त्री, (सायंसन्ध्याया देवता ।) सरस्वती । इति कविकल्पलता ॥ सायः, पुं, (स्यति समापयति दिनमिति । सो + श्याद्व्यधेति णः । ततो युगागमः ।) दिनान्तः । इत्यमरः । १ । ४ । ३ ॥ बाणः । इति मेदिनी ॥ सायोत्मवौ विकालके । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सा(शा)यकः, पुं, (स्यति छिनत्तीति । सो + ण्वुल् + युक् ।) बाणः । (यथा, रामायणे । २ । ३१ । ३० ! “अभेद्ये कवचे दिव्ये तूणौ चाक्षय्यसायकौ ॥”) खड्गः । इत्यमरः । ३ । ३ । २ ॥ (यथा, महा- भारते । ४ । ४० । १४ । “कस्य पाञ्चनखे कोषे सायको हेमविग्रहः । प्रमाणरूपसम्पन्नः पीत आकाशसन्निभः ॥” पञ्चमसंख्या । यथा, साहित्यदर्पणे । ४ । २६४ । “सङ्करेण त्रिरूपेण संसृष्ट्या चैकरूपया । वेदखाग्निशराः शुद्धैरिषुबाणाग्निसायकाः ॥”) सायकपुङ्खा, स्त्री, (सायकस्य पुङ्ख इव पुङ्खो यस्याः ।) शरपुङ्खा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सायकस्य पुङ्खे, पुं, । यथा, रघुः । २ । ३१ । “सक्ताङ्गुलिः सायकपुङ्ख एव चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे ॥”) सायन्तनः, त्रि, (सायं भवः । सायम् + “सायं- चिरंप्राह्लेप्रागव्ययेभ्यष्ट्युढ्युलौ तुट् च ।” ४ । ३ । २३ । इति ढ्युल् तुट् च ।) सायंकालभवः । यथा, -- “सन्ध्यां सायन्तनीं कुर्य्यात् द्वादश्यादिष्वपि प्रिये । अकुर्व्वन्निरयं याति यतो नित्यागमक्रिया ॥” इति बृहन्नीलतन्त्रे प्रथमपटलः ॥ सायाह्नः, पुं, (सायमह्नः । “संख्याविसायेति ।” ६ । ३ । ११० । ज्ञापकात् समासः ।) पञ्चधा-

विभक्तदिनपञ्चमांशः । दिवसस्य शेषमूहूर्त्त- त्रयम् । यथा, -- “प्रातःकालो मुहूर्त्तांस्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु । मध्याह्नस्त्रिमुहूर्त्तं स्यादपराह्लस्ततः परम् ॥ सायाह्नस्त्रिमुहूर्त्तं स्यात् श्राद्धं तत्र न कारयेत् राक्षसी नाम सा वेला गर्हिता सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तत्पर्य्यायः । “सायो दिनान्तः सायाह्नो विकालः सायमेव च” इति शब्दरत्नावली ॥ सायिका, स्त्री, क्रमस्थितिः । इति शब्दरत्नावली ॥ सायी, [न्] पुं, (सायति नाशयति गतिक्लेश- मिति । सै क्षये + णिनिः ।) अश्वारोहः । इति केचित् ॥ सायुज्यं, क्ली, (सयुजो सहयोगस्य भावः । ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् ।) सहयोगः । एकत्वम् । तत्तु पञ्चधामुक्त्यन्तर्गतमुक्तिविशेषः । यथा, -- “सालोक्यसार्ष्टिसामीप्यसारूप्यैकत्वमप्युत । दीयमानं न गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जनाः ॥” इति श्रीभागवते । ३ । २९ । १३ ॥ “भक्तानां निष्कामतां कैमुतिकन्यायेनाह । सालोक्यं मया सह एकस्मिन् लोके वासम् । सार्ष्टिं समानैश्वर्य्यम् । सामीप्यं निकटवर्त्ति- त्वम् । सारूप्यं समानरूपताम् । एकत्वं सायुज्यम् । उत अपि दीयमानमपि न गृह्णन्ति कुतस्तत्कामना इत्यर्थः ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ “एकत्वं भगवत्सायुज्यं ब्रह्म सायुज्यञ्च । अनयो- स्तल्लीलात्मकत्वेन तत्सेवनार्थत्वाभावात् ग्रह- णावश्यकत्वमेवेति भावः ।” इति क्रमंसन्दर्भः ॥ साये, व्य, दिनान्ते । सायंकाले । इति केचित् ॥ सार, त् क दौर्व्वल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) रेफोपधः । अससारत् । इति दुर्गादासः ॥ सारं, क्ली, पुं, (सार त् क दौर्ब्बल्ये + अच् । सृ गतो + घञ् इति वा ।) जलम् । धनम् । (यथा, रघुः । ४ । ७९ । “परस्परेण विज्ञातस्तेषूपायनपाणिषु । राज्ञा हिमवतः सारो राज्ञः सारो हिमा- द्रिणा ॥”) न्याय्यम् । इति मेदिनी ॥ (सरात् जातम् । सर + अण् ।) नवनीतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । २६ । “क्षीरशेषञ्च तन्मथ्यं शीतं सारमुपाहरेत् ॥” अमृतम् । यथा, भागवते । ७ । ६ । २५ । “धर्म्मादयः किमगुणेन च काङ्क्षितेन सारंजुषां चरणयोरुपगायतां नः ॥”) लौहम् । इति भावप्रकाशः । विपिनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ सारवस्तूनि यथा, -- “सारं रसानान्तु घृतं घृतसारं हुतञ्च यत् । हुतस्य सारं स्वर्गञ्च स्वर्गात् सारन्तु योषितः ॥ अतो राजन् प्रदेयाः स्युः स्त्रियः स्वर्गमभीप्- सतः ।

तथैवेह सुखं ताभिः सह राज्यं नृपोत्तम ॥” इति वह्निपुराणे दासीदानाध्यायः ॥ अपि च । “असारे खलु संसारे सारमेतच्चतुष्टयम् । काश्यां वासः सतां सङ्गो गङ्गाम्भः शम्बु- सेवनम् ॥” इति कवितारत्नाकरधृतपुराणवचनम् ॥ सारः, पुं, (सृ + “सृ स्थिरे ।” ३ । ३ । १७ । इति घञ् ।) बलम् । (यथा, महाभारते । १ । १५५ । २३ । “तरस्व भीम मा क्रीड जहि रक्षो विभीषणम् । पुरा विकुरुते मायां भुजयोः सारमर्पय ॥”) स्थिरांशः । इत्यमरः । ३ । ३ । १७० ॥ (यथा, रघुः । १० । १० । “प्रभानुलिप्तश्रीवत्सं लक्ष्मीविभ्रमदर्पणम् । कौस्तुभाख्यमपां सारं बिभ्राणं बृहतोरसा ॥”) मज्जा । इत्यमरः । २ । ४ । १२ ॥ वज्रक्षारम् । इति राजनिर्घण्ठः ॥ वायुः । इति जटाधरः ॥ रोगः । इति धरणिः ॥ पाशकः । इति शब्द- रत्नावली ॥ दध्युत्तरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अर्थालङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७३१ । “उत्तरोत्तरमुत्कर्षो वस्तुनः सार उच्यते ॥” यथा, -- “राज्ये सारं वसुधा वसुधायामपि पुरं पुरे सौधम् । सौधे तल्पं तल्पे वराङ्गनासर्व्वस्वम् ॥”) सारः, त्रि, (सृ + घञ् ।) अतिदृढः । इति शब्दरत्नावली ॥ वरः । श्रेष्ठः । इत्यमरमेदिनी- करौ ॥ यथा, -- “सर्व्वसारो यथा कृष्णो व्रतानां पुण्यकं तथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । ३ । ३० ॥ अपि च । श्रीमार्कण्डेय उवाच । “जगत् सर्व्वन्तु निःसारमनित्यं दुःखभाजनम् । उत्पद्यते क्षणादेतत् क्षणादेतत् विपद्यते ॥ यथैवोत्पद्यते सारान्निःसारं जगदञ्चसा । पुनस्तस्मिन्निलीयन्ते महाप्रलयसङ्गमे ॥ उत्पत्तिप्रलयाभ्यान्तु जगन्निसारतां हरिः । शम्भवे दर्शयामास भावेन जगतां पतिः ॥ एकं शिवं शान्तमनन्तमच्युतं परात्परं ज्ञानमयं विशेषम् । अद्वैतमव्यग्रमचिन्त्यरूपं सारन्त्वेकं नास्ति सारं त्वदन्यत् ॥ यस्मादेतज्जायते विश्वमग्र्यं यस्माल्लीनं स्यात् तत्पश्चात् स्थितञ्च । आकाशवन्मेघजालस्य धृत्या यद्विश्वं वै ध्रियते तच्च सारम् ॥ अष्टाङ्गयोगैर्यदाप्तु मिच्छन् योगी युनक्त्यात्मरूपं सदैव । निवर्त्तते प्राप्य यन्नेह लोके तद्वै सारं सारमन्यन्न चास्ति ॥

पृष्ठ ५/३३८

सारो द्वितीयो धर्म्मस्तु यो नित्यप्राप्तये भवेत् । यो वै निवर्त्तको नाम तत्रासारः प्रवर्त्तकः ॥ सर्व्वं क्षरति लोकेऽस्मिन् धर्म्मो नैव च्युतो भवेत् स्वधर्म्माद्यो न चलति स एवाक्षर उच्यते ॥ एतद्वः कथितं सारं निःसारञ्च यथा जगत् । यथा स्वयं ददर्शाशु शम्भुर्ज्ञानेन स्वेऽन्तरे ॥ एतद्वै दर्शयामास स विष्णुर्जगतां पतिः । स्वयं जग्राह मनसा ध्यानेनात्मनि शङ्करः ॥ सारं तत्त्वं परमं निष्कलं य- म्मूर्त्त्या दीनं मूर्त्तिमान् धर्म्म एषः । सारोऽन्योऽसौ सारहीनं तदन्यत् ज्ञात्वैवेथ्यं याति नित्यं महाधीः ॥” इति श्रीकालिकापुराणे २७ अध्यायः ॥ सारकः, पुं, (सारयति मलमिति । सृ + णिच् + ण्वुल् ।) जयपालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विरे- चके, त्रि । इति वैद्यकम् ॥ सारखदिरः, पुं, (सारः अतिदृढः खदिरः ।) दुःखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सारगन्धः, पुं, (सारो गन्धो यस्य ।) चन्दनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सारग्राही, [न्] त्रि, (सारं गृह्लातीति । ग्रह + णिनिः ।) सारग्रहणकर्त्ता ॥ सारघं, क्ली, (सरघाभिर्मधुमक्षिकाभिः कृतमिति सरघा + अण् ।) मधु । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । १० । १६ । ४३ । “पीत्वा मुकुन्दमुखसारघमक्षिभृङ्गै- स्तापं जहुर्विरहजं व्रजयोषितोऽह्नि ॥”) सारङ्गः, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + “सृवृञो- र्वृद्धिश्च ।” उणा० १ । १२१ । इति अङ्गच् । वृद्धिश्च ।) चातकपक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । १७ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ६३ । १६ । “उष्णमन्तर्द्दधे सद्यः स्निग्धा ददृशिरे घनाः । ततो जहृषिरे सर्व्वे भेकसारङ्गवर्हिणः ॥”) हरिणः । (यथा, भट्टिः । ३ । २६ । “गोमायुसारङ्गगणाश्च सम्यक् नायासिषुर्भीममरासिषुश्च ॥”) मातङ्गजः । इति मेदिनी ॥ पक्षिभेदः । भृङ्गः । इति विश्वः ॥ यथा, -- “नानुद्वेष्टि कलिं सम्राट् सारङ्ग इव सारभुक् कुशलान्याशु सिध्यन्ति नेतराणि कृतानि यत् ॥” इति श्रीभागवते । १ । १८ । ७ ॥ “ननु अधर्म्महेतुं कलिं सर्व्वथा किं न हत्वान् तत्राह नानुद्वेष्टीति । सारङ्गो भ्रमर इव सार- ग्राही । सारमाह यत् यस्मिन् कुशलानि पुण्यानि आशु संकल्पमात्रेण फलन्ति इतराणि पापानि आशु न सिध्यन्ति यतस्तानि कृतान्येव सिध्यन्ति न तु संकल्पितमात्राणीति ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ छत्रम् । राजहंसः । चित्र- मृगः । (यथा, महाभारते । ७ । २२ । २१ । “आक्रीडन्तो वहन्ति स्म सारङ्गशवला हयाः ॥”) वाद्यभेदः । अंशुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ नानावर्णः । मयूरः । कामदेवः । धनुः । केशः ।

स्वर्णम् । आभरणम् । पद्यम् । शङ्खः । चन्दनम् । कर्पूरम् । पुष्पम् । कोकिलः । मेघः । पृथिवी । रात्रिः । दीप्तिः । सिंहः । इत्यनेकार्थकोषः ॥ * ॥ सारङ्गहरिणमांसगुणाः । “सारङ्गं जाङ्गलं स्निग्धं मधुरं लघु वृष्यदम् ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ सारङ्गः, त्रि, (सृ + अङ्गच् ।) शवलः । इत्य- मरः । ३ । ३ । २३ ॥ “शारङ्गश्चातके ख्यातः शवले हरिणेऽपि च । इति तालव्यादावजयः । अतएव सारङ्गो दन्त्यादिस्तालव्यादिश्च ।” इति भरतः ॥ सारङ्गिकः, पुं, (सारङ्गं हन्तीति । सारङ्ग + “पक्षि- मत्स्यमृगान् हन्ति ।” ४ । ४ । ३५ । इति ठक् ।) व्याधः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सारङ्गी, स्त्री, वाद्यविशेषः । इति केचित् ॥ सारजं, क्ली, (सारात् जायते इति । जन + डः ।) नवनीतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सारणं, क्ली, (सारयतीति । सृ + णिच् + ल्युः ।) गन्धभेदः । इति धरणिः ॥ सारणः, पुं, (सृ + णिच् + ल्युः ।) अतीसाररोगः । रावणमन्त्री । इति हेमचन्द्रः ॥ भद्रवला । इति धरणिः ॥ आम्रातकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सारणिः, स्त्री, (सृ + णिच् + अनिः । इत्युणादि- वृत्तौ उज्ज्वलः । २ । १०३ ।) क्षुद्रनदी । प्रसा- रणी । इत्युणादिकोषः ॥ सारणिकः, त्रि, पथिकः । सरणिशब्दात् ष्णिक- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभरते । १२ । ९१ । ३६ । “यदा सारणिकान् राजा पुत्रवत् परिरक्षति । भिनत्ति च न मर्य्यादां स राज्ञो धर्म्म उच्यते ॥”) सारणिकघ्नः, पुं, (सारणिकान् पथिकान् हन्तीति हन + टक् ।) दस्युः । इति केचित् ॥ सारणी, स्त्री, (सारणि + वा ङीष् ।) प्रसारणी । स्वल्पनदी । इति मेदिनी ॥ (यथा, अनर्घ- राघवे । २ । २५ । “आलवालवलयेषु भूरुहां मांसलस्तिमितमन्तरान्तरा । केरलीचिकुरभङ्गिभङ्गुरं सारणीषु पुनरम्बु दृश्यते ॥”) सारण्डः, पुं, सर्पाण्डः । इति जटाधरः ॥ सारतरुः, पुं, (सारं जलं तत्प्रधानस्तरुः ।) कदलीवृक्षः । इति धनञ्जयः ॥ सारथिः, पुं, (सरत्यश्वानिति । सृ + अन्तर्भावि- ण्यर्थः + “सर्त्तेर्णिच्च ।” उणा० ४ । ८९ । इति घथिन् ।) रथादिघोटकनियोगकर्त्ता । तत्- पर्य्यायः । नियन्ता २ प्राजिता ३ यन्ता ४ सूतः ५ क्षत्ता ६ सव्येष्टा ७ दक्षिणस्थः ८ रथ- कुटुम्बी ९ । इत्यमरः । २ । ८ । ५९-६० ॥ सादी १० सव्येष्ठः ११ नियामकः १२ चातुरिकः १३ । इति जटाधरः ॥ प्रवेता १४ रथनागरः १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ सरथस्यापत्यं सारथिः बाह्वाद्यत इति ष्णिः । सह रथेन वर्त्तते योऽसौ

सरथोऽश्वः तं प्रेरयति ढघे कादिति ष्णिर्व्वा । सारयति अश्वान् इति ञ्यन्तात् सृ गतावि- त्यस्मात् नाम्नीति अथिप्रत्ययो वा । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तल्लक्षणं यथा, मात्स्ये । २१५ । २० -- २१ । “निमित्तशकुनज्ञानो हयशिक्षाविशारदः । हयायुर्व्वेदतत्त्वज्ञो भूरिभागविशेषवित् ॥ स्वामिभक्तो महोत्साहः सर्व्वेषाञ्च प्रियंवदः । शूरश्च कृतविद्यश्च सारथिः परिकीर्त्तितः ॥” समुद्रः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सारदा, स्त्री, (सारं ददातीति । दा + कः ।) सरस्वती । इति शब्दरत्नावली ॥ दुर्गा । यथा । शरत्कालबोधनीयत्वेन शारदापदव्युत्पत्ते- स्तत्पदं तालव्यादि सारं ददातीति व्युत्पत्ति- स्तुकाल्पनिकी । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सार- दातरि, त्रि ॥ सारद्रुमः, पुं, (सारः अतिदृढः द्रुमः ।) खदिरः इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४३ । ५८ । “उत्थापयेत् लक्ष्म सहस्रचक्षुषः सारद्रुमाभग्नकुमारिकान्वितम् ॥”) सारपादपः, पुं, (सारः अतिदृढः पादपः ।) धामनिवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सारभाण्डं, क्ली, (सारस्य भाण्डमिव ।) अकृत्रिम- पात्रम् । यथा मृगनाभ्यादि ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्यः । २ । २५० । “समुद्रपरिवर्त्तञ्च सारभाण्डञ्च कृत्रिमम् । आधानं विक्रयं वापि नयतो दण्डकल्पना ॥”) सारमितिः, पुं, वेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सारं यथार्थं मीयते ज्ञायते अनेन सारमितिः । सारोपपदात् माधातोर्नाम्नीति तिः ॥ सारमूषिका, स्त्री, (सारे मुषिकेव) देवदाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सारमेयः, पुं, (सरमाया अपत्यं पुमानिति । ढक् ।) कुक्कुरः । इत्यमरः । २ । १० । ३१ ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ९ । ७३ । “अन्योन्यस्यावलुम्पन्ति सारर्मेया इवामिषम् । राजानो भरतश्रेष्ठ भोक्तुकामा वसुन्धराम् ॥”) सारमेयी, स्त्री, (सरमाया अपत्यं स्त्री । ढक् । ङीष् ।) कुक्कुरी । इति शब्दरत्नावली ॥ सारलोहं, क्ली, (सारं श्रेष्ठं लोहम् ।) लोह- सारः । इति भूरिप्रयोगः ॥ इष्पात इति भाषा ॥ सारवः, त्रि, (सरय्वां भवः । अण् । “दाण्डि- नायनहास्तिनायनेति ।” ६ । ४ । १७४ । इति निपातनात् साधुः ।) सरयुनदीसमुत्पन्नः । इत्यमरः । १ । १० । ३६ ॥। सारवर्ज्जितः, त्रि, स्थिरांशरहितः । असारवस्तु । सारेण वर्ज्जित इति तृतीयातत्पुरुषसमास- निष्पन्नः ॥ सारसं, क्ली, (सरसि भवम् । सरस् + अण् ।) पद्मम् । इत्यमरः । १ । १० । ४० ॥ स्त्रीकट्या- भरणम् । इति केचित् ॥

पृष्ठ ५/३३९

सारसं, त्रि, (सरसि भवम् । सरस् + अण् ।) सरोवरोद्भवजलादि । तज्जलगुणाः । तथा, -- “नद्याः शैलवराच्चाम्भो यत्र संस्रुत्य तिष्ठति । तत् सरोजजलं छन्नं तदद्भः सारसं स्मृतम् ॥ सारसं सलिलं बल्यं तृष्णाघ्नं मधुरं लघु । रोचनं तुवरं रूक्षं बद्धमूत्रमलं सितम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथा च । “क्षारं घनं वातकफानुकारि त्वग्दोषकृत् तत् कटु दीपनञ्च । प्रोक्तं विपाके भ्रमशोषकारि स्यात् सारसं नो सुखकारि वारि ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) सारसः, पुं, चन्द्रः । इति मेदिनी ॥ सारसः, पुं, स्त्री, (सरसि भवः । अण् ।) स्वनाम- ख्यातपक्षी । तत्पर्य्यायः । पुष्कराह्वः २ । इत्यमरः । २ । ५ । २२ ॥ गोनर्द्दः ३ नाङ्कुरः ४ लक्ष्मणः ५ लक्षणः ६ सरसीकः ७ सरोत्सवः ८ इति शब्दरत्नावली ॥ रसिकः ९ कामी १० । तन्मांसगुणाः । मधुरत्वम् । अम्लत्वम् । कषाय- त्वम् । महातिसारपित्तग्रहण्यर्शोनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तस्य शकुनं यथा, -- “इष्टार्थसिद्धिः सकलासु दिक्षु स्यात् सारसद्वन्द्वविलोकनेन । श्रुत्वास्य पृष्ठे निनदं न गच्छेत् सिध्यत्यभीष्टं गृह एव यस्मात् ॥ वामेन योषित्कुललाभकारी शब्दस्तथाग्रे नृपतोऽर्थलब्ध्यै । यः सारसाभ्यां युगपद्विरावः कृतोऽचिरेण क्रमतोऽपि वामः । स वेदितव्यः कथितार्थकारी क्रौञ्चद्वयस्याप्ययमेव वर्गः ॥” इति वसन्तराजशाकुने सारसवर्गः ॥ सारसनं, क्ली, (सारं सनोति ददातीति । षणु दाने + अच् ।) काञ्ची । स्त्रीकट्याभरणम् । इत्यमरः । २ । ६ । १०९ ॥ अस्य पर्य्यायः काञ्ची शब्दे द्रष्टव्यः ॥ कञ्चुकदार्ढ्यार्थं मध्यकायनिबद्ध- पट्टिकादि । तत्पर्य्यायः । अधिकाङ्गम् २ । इत्यमरः । २ । ८ । ६३ ॥ द्वे कञ्चुकदार्ढ्यार्थं मध्यकाये निबद्धे पट्टिकादौ । सकञ्चु काः सस- न्नाहाः मध्ये दार्ढ्यार्थं यद्वध्नन्ति तत् सारसनं अधिकाङ्गञ्चोच्यते । इति भरतः ॥ (यथा, किराते । १८ । ३२ ॥ “तवोत्तरीयं करिचर्म्म साङ्गजं ज्वलन्मनिः सारसनं महानहिः । सगास्यपंक्तिः शवभस्म चन्दनं कला हिंमाशोश्च समञ्चकासत ॥”) सारसी, स्त्री, (सारस + जातौ ङीष् ।) सारस- पत्नी । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ११ । १८ । १४ । “हंसगद्गदभाषिण्यो दुःखशोकप्रमोहिताः । सारस्य इव रासन्त्यः पतिताः पश्य माधव ! ॥”)

सारस्वतः, पुं, सरस्वती देवतास्येति । अण् ।) विल्वदण्डः । (सरस्वत्या अयमिति । तस्येद- मित्यण् ।) देशविशेषः । स तु हस्तिनापुरस्य उत्तरपश्चिमभागे प्रसिद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा । कूर्म्माङ्गस्थदेशानाह । “मध्ये सारस्वता मत्स्याः शूरसेनाः समाथुराः पाञ्चालशाल्वमाण्डव्यकुरुक्षेत्रगजाह्वयाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सरस्वतीनदीपुत्त्रमुनिविशेषः । सारस्वतदेशो- द्भवब्राह्मणः । यथा, -- “सारस्वताः कान्यकुब्जा गौडमैथिलकोत्कलाः । पञ्च गौडा इति ख्याता विन्ध्यस्योत्तरवासिनः ॥” इति पुराणम् ॥ कल्पविशेषः ॥ यथा, -- “सारस्वतस्य कल्पस्य मध्ये ये स्युर्न्नरामराः । तद्वृत्तान्तोद्भवं लोके तद्भागवतमुच्यते ॥” इति मात्स्ये ५० अध्यायः ॥ व्याकरणविशेषः । (नवमद्वापरयुगस्य व्यासः । यथा, देवीभागवते । १ । ३ । २८ । “सारस्वतस्तु नवमे त्रिधामा दशमे तथा ॥” घृतविशेषे, क्ली । यथा, -- “समूलपत्रामादाय ब्रह्मीं प्रक्षाल्य वारिणा । उदूखले क्षोदयित्वा रसं वस्त्रेण गालयेत् ॥ रसे चतुर्गुणे तस्मिन् घृतप्रस्थं विपाचयेत् । औषधानि तु पेष्याणि तानीमानि प्रदापयेत् ॥ हरिद्रा मालती कुष्ठं त्रिवृती सहरीतकी । एतेषां पलिकान्भागान् शेषाणिकार्षिकाणि तु पिप्पल्योऽथ विडङ्गानि सैन्धवं शर्करा वचा । सर्व्वमेतत् समालोड्य शनैर्मृ द्वग्निना पचेत् ॥ एतत्प्राशितमात्रेण वाग्विशुद्धिश्च जायते । सप्तरात्रप्रयोगेण किन्नरैः सह गीयते ॥ अर्द्धमासप्रयोगेण सोमराजीवपुर्भवेत् । मासमात्रप्रयोगेन श्रुतमात्रन्तु धारयेत् ॥ हन्त्यष्टादशकुष्ठानि अर्शांसि विविधानि च । पञ्चगुल्मान् प्रमेहांश्च कासं पञ्चविधं जयेत् ॥ बन्ध्यानाञ्चैव नारीणां नराणामल्परेतसाम् । घृतं सारस्वतं नाम बलवर्णाग्निवर्द्ध नन् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे रसायनाधिकारे ॥ इदमेव ब्रह्मीघृतमित्याख्ययापि प्रसिद्धम् ॥ * ॥ त्रि, सरस्वतीसम्बन्धी । (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । ८३ । “वर्णिनां हि वधो यत्र यत्र साक्ष्यनृतं वदेत् । तत्पावनाय निर्व्वाप्यश्चरुः सारस्वतो द्विजैः ॥”) सारस्वतदेशसम्बन्धी ॥ (सरस्वतीनदीसम्बन्धी । यथा, मेघदूते । ५१ । “कृत्वा तासामभिगममपां सौम्य सारस्वतीना- मन्तः शुद्धस्त्वमपि भविता वर्णमात्रेण कृष्णः ॥”) सारस्वतकल्पः, पुं, (सारस्वतः कल्पः ।) सरस्व- त्युपासनाप्रकरणम् । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “शृणु ब्रह्मन् परं गुह्यं कल्पं सारस्वतं मम । यस्य विज्ञानमात्रेण जाड्यापहरणं भवेत् ॥

सर्व्वशास्त्रप्रकाशश्च सर्व्वज्ञो जायतेऽचिरात् । अभ्यासाच्च भवेद्यस्य वाचश्चित्रा भवन्ति हि ॥ अवापुस्त्रिदशा व्याप्तं वागीशत्वं बृहस्पतिः । द्वैपायनोऽपि यां ज्ञात्वा वेदव्यासोऽभवन्मुनिः ॥ मन्त्रोद्धारं प्रवक्ष्यामि साङ्गावरणपूजनैः । अनन्तं बिन्दुना युक्तं वामगण्डान्तभूषितम् ॥ जपेत् द्वादशलक्षन्तु मूकोऽपि वाक्पतिर्भवेत् नाभौ शुभ्रारविन्दञ्च ध्यायेद्दशदलं सुधीः ॥ तन्मध्ये भावयेम्मन्त्री मण्डलानां त्रयं चिरम् । रत्नसिंहासनं तत्र वर्णज्योत्स्नामयं पुनः ॥ तस्योपरि पुनर्ध्यायेद्देवीं वागीश्वरीं ततः । मुक्ताकान्तिनिभां देवीं ज्योत्स्नाजाल- विकाशिनीम् ॥ मुक्ताहारयुतां शुभ्रां शशिखण्डविमण्डिताम् । बिभ्रतीं दक्षहस्ताभ्यां व्याख्यां वर्णस्य मालि- काम् ॥ अमृतेन तथा पूर्णं घटं दिव्यञ्च पुस्तकम् । दधतीं वामहस्ताभ्यां पीनस्तनभरान्विताम् ॥ मध्ये क्षीणां तथा स्वच्छां नानारत्नविभूषिताम् आत्माभेदेन ध्यात्वैवं ततः संपूजयेत् क्रमात् ॥ आद्येन दीर्घयुक्तेन कुर्य्यादङ्गानि हस्तयोः । हृदयादौ तथा कुर्य्याद्वीजेनाङ्गक्रिया पुनः ॥ भ्रुवोर्म्मध्ये तथा नाभौ गुह्ये च देशिकस्तथा । न्यसेद्वीजं पुनर्वस्तौ व्यापकं विन्यसेत्ततः ॥ पीठन्यासं तनी कुर्य्यात् देवताभावशुद्धये । मांतृकायान्तु यत् प्रोक्तं पीठमभ्यर्च्च्य यत्नतः ॥ बर्णाब्जेनासनं दद्यात् मूर्त्तिं मूलेन कल्पयेत । आवाह्य पूजयेत्तस्यां देवीं वागीश्वरीं ततः ॥ अङ्गैः प्रथमा वृत्तिः स्यात् द्वितीया शक्ति- भिस्ततः । दलाग्रेषु समभ्यर्च्च्य ब्रह्माण्याद्या यथाविधि ॥ लोकपाला बहिः पूज्यास्तेषामस्त्राणि तद्ध्वहिः । एवं सम्पूजयेन्मन्त्री जपहोमरतस्तदा ॥ कवित्वं लभते वाग्मी लक्षैर्द्वादभिर्ध्रुवम् । प्रातर्जप्त्वा सहस्रन्तु पिबेद्ब्राह्मीं वचान्विताम् न विस्मरति मेधावी श्रुतान् वेदागमानपि । कण्ठमात्रोदके स्थित्वा ध्यायेन्मार्त्तण्डमण्डले ॥ ज्योतिःपुञ्जनिभां देवीं परिवारसमन्विताम् । वराभययुतां हस्ते मुद्रापुस्तकधारिणीम् ॥ जपन् सहस्रमाणेन षण्मासं विजितेन्द्रियः । भीमां सम्प्राप्य वाक्सिद्धिं कवीनामग्रणीर्भवेत् अथ योगं प्रवक्ष्यामि जाड्यनाशकरं परम् । रात्रिशेषे समुत्थाय शुचिर्भूत्वा समाहितः ॥ शुद्धभावेन चात्मानं गुरुञ्च परिकल्पयेत् । तत्प्रभापटलव्याप्तं जगत् सर्व्वं विचिन्तयेत् ॥ मूलाधारे स्थितां देवीं कुण्डलीं परदेवताम् । सुप्तां प्रोत्थाप्य तां शक्त्या क्रमाच्चक्राणि भेदयेत् ततः परशिवे नीत्वा सौधीञ्च प्रापयेत्ततः । ऊर्द्धग्रन्थिं विनिर्भिद्य जिह्वां दीपस्वरूपिणीम् बीजरूपस्वशक्त्या तु प्रोल्लसन्तीं परात्मिकाम् । शब्दब्रह्मस्वरूपाञ्च निश्चलां चिन्तयेत् पुनः ॥ तत्प्रभापटलव्याप्तं शरीरं चिन्तयेत्ततः ॥

पृष्ठ ५/३४०

नित्यं सहस्रमाणेन जपेत् संबत्सरं यदि । ततः संजायते मन्त्री वाचस्पतिरिवापरः ॥ छन्दोऽलङ्कारतर्कादिनानाशास्त्रार्थविद्भवेत् । कवित्वं ज्ञानशक्त्या तु पाण्डित्यमधिकं भवेत् ॥ * अथापरं प्रवक्ष्यामि योगं भुवि सुदुर्ल्लभम् । नाभिचक्रस्थितां सौम्यां रक्ताकारां विचि- न्तयेत् ॥ क्षौमाबद्धनितम्बाञ्च रक्ताभरणभूषिताम् । पाशाङ्कुशधरां दिव्यां वराभययुतां पुनः ॥ दृष्ट्या चामृतवर्षिण्या पूरयन्तीं मनोरथान् । एवं ध्यात्वा जपेल्लक्षं मनुजो विहितं ततः ॥ होमं कुर्य्यात् त्रिमध्वक्तं रक्तोत्पलयुतैर्द्विजः । ततः सन्तर्पयेद्देवीं दुग्धयुक्तेन सर्पिषा ॥ पायसेन बलिं दद्यात् दधिपिष्टमधुप्लुतैः । एवं कृत्वा विधानन्तु साक्षाद्वै श्रवणो भवेत् ॥ सिद्धार्थैस्त्रिमधुरोपेतैर्हु त्वा जगद्वशं नयेत् । पद्मदानेन महतीं प्राप्नुयात् श्रियमूर्जिताम् ॥ देवीहृदयविद्याया नास्ति किञ्चित् सुदुर्ल्लभम् स्नेहभावेन सम्प्र्रोक्तं न देयं यस्य कस्यचित् ॥ एतत्ते कथितं दिव्यं विद्योत्पत्तेश्च कारणम् । विष्णुना दत्तमस्मभ्यं मया तुभ्यं द्विजोत्तम ॥ सिद्धमन्त्री यदा मन्त्री वालिशस्यापि मूर्द्धनि । हस्तं दत्त्वा जपेत् सोऽपि सौधीं वाचमन- र्गलाम् ॥” इति स्वायम्भुवमातृकातन्त्रे सारस्वतः पटलः । इति तन्त्रसारः ॥ सारस्वतव्रतः, पुं, (सारस्वतः सरस्वतीदेवताकः व्रतः ।) सरस्वत्या व्रतविशेषः । यथा, -- मनुरुवाच । “मधुरा भारती केन व्रतेन मधुसूदन । तथैव जनसौभाग्यमतिविद्यासुकौशलम् ॥ अभेदश्चापि दम्पत्योस्तथा बन्धुधनेन च । आयुश्च विपुलं पुंसां तन्मे कथय माधव ॥ मत्स्य उवाच । सम्यक् पृष्टं त्वया राजन् शृणु सारस्वतं व्रतम् यस्य सङ्कोर्त्तनादेव तुष्यतीह सरस्वती ॥ यो यद्भक्तः पुमान् कुर्य्यादेतद्व्र तमनुत्तमम् । तद्वासरादौ संपूज्य विप्रानेतत् समारभेत् ॥ अथवादित्यवारेण ग्रहताराबलेन वा । पायसं भोजयेद्विद्वान् कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ शुक्लवस्त्राणि दत्त्वा च सहिरण्यानि शक्तितः । गायत्तीं पूजयेद्भक्त्या शुक्लमाल्यानुलेपणैः ॥ यथा न देवो भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः । त्वां परित्यज्य सन्तिष्ठे त्तथा भव वरप्रदा ॥ वेदाः शास्त्राणि सर्व्वाणि नृत्यगीतादिकञ्च यत् न विहीनं त्वया देवि तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ लक्ष्मीर्म्मेधा धरा पुष्टिर्गौरीतुष्टिः प्रभामतिः । एताभिः पाहि तनुभिरष्टाभिर्म्मां सरस्वति ॥ एवं सम्पूज्य गायर्त्त्रां वीणाक्षमाल्यधारिणीम् । शुक्लपुष्पाक्षतैर्भक्त्या सकमण्डलुपुष्पकम् ॥ मौनव्रतेन भुञ्जीत सायं प्रातश्च धर्म्मवित् । पञ्चम्यां प्रतिपक्षञ्च पूजयेत् शब्दवासिनाम् ॥

तथैव तण्डुलप्रथ्यं घृतपात्रेण संयुतम् । क्षीरं दद्याद्धिरण्यञ्च गायत्त्री प्रीयतामिति ॥ सन्ध्यायाञ्च तथा मौनमेतत् कुर्व्वन् समाचरेत् । नान्तराभोजनं कुर्य्यात् यावन्मासास्त्रयोदश ॥ समाप्ते तु व्रते दद्यात् भोजनं शुक्लतण्डुलैः । सुवर्णं वस्त्रयुग्मञ्च गाञ्च विप्राय शोभनाम । देव्या वितानं घण्टाञ्च सितनेत्रपटावृताम् । चन्दनं वस्त्रयुग्मञ्च दध्यन्ने शिखरं पुनः । तथोपदेष्टारमपि भक्त्या सम्पूजयेद्गुरुम् ॥ वित्तशाठ्येन रहितो वस्त्रमाल्यानुलेपनैः । अनेन विधिना यस्तु कुर्य्यात् सारस्वतं व्रतम् । विद्यावानर्थयुक्तश्च व्यक्तकण्टश्च जायते ॥ सरस्वत्याः प्रसादेन ब्रह्मलोके महीयते । नारी वा कुरुते या तु सापि तत्फलभागिनी ब्रह्मलोके वसेद्राजन् यावत् कल्पायुतत्रयम् । सारस्वतं व्रतं यस्तु शृणुयादथवा पठेत् । विद्याधरपुरे सोऽपि वसेदब्दायुतत्रयम् ॥” इति मत्स्यपुराणे । ६६ । १ -- २४ ॥ सारस्वताः, पुं, भूम्नि, (सारस्वते भवाः । अण् ।) सारस्वतदेशजातमनुष्यः । यथा, हेमचन्द्रे । “काश्मीरास्तु माधुमताः सारस्वतास्तु विक- र्णिकाः ॥” सारस्वतोत्सवः, पुं, (सारस्वतः सरस्वतीसम्बन्धी उत्सवः ।) सरस्वत्या उत्सवः । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ अस्य प्रमाणादिकं सरस्वतीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सारा, स्त्री, (सारयतीति । सृ + णिच् + अच् । टाप् ।) कृष्णत्रिवृता । इति शब्दरत्नावली ॥ दूर्व्वा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (सेहुण्डभेदः ॥ शालता अनेन नाम्ना प्रसिद्धा ॥ यथा, -- “सालता सप्तला सारा विमला विदुला च सा तथा निगदिता भूरिफेना चर्म्मकषेत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्व खण्डे प्रथमे भागे ॥) सारालः, पुं, (सारेण सरणेन अलति पर्य्याप्तो- तीति । अल अच् ।) तिलः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ सारिः, पुं, स्त्री, (सरतीति । सृ + इण् ।) पाशकः । इति शब्दरत्नावली ॥ सारिका, स्त्री, (सरति गच्छतीति ॥ सृ + ण्वुल् टाप् ।) पक्षिविशेषः । इत्यमरः । ३ । ५ । ८ ॥ शालिक इति भाषा ॥ (यथा, रामायणे । २ । ५३ । २२ । “मन्ये प्रीतिविशिष्टा सा मत्तो लक्षण ! सारिका । यत्तस्याः श्रूयते वाक्यं शुक पादमरेर्द्दश ॥”) तत्पर्य्यायः । पीतपादा २ गोराटी ३ गो- किराटीका ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ शारिका ५ सारी ६ शारी ७ चित्रलोचना ८ । इति शब्दरत्नावलौ ॥ मधुरालापा ९ पूती १० मेधा- विनी ११ गोराण्टिका १२ गोकिराटी १३ गोरिका १४ कलहप्रिया १५ । इति राज- निघण्टः ॥

सारिणी, स्त्री, (सरतीति । सृ + णिनि । ङीप् ।) सहदेवी । कार्पासी । दुरालभा । कपिल- शिंशपा । प्रसारिणी । रक्तपुनर्णवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सारिवा, स्त्री, लताविशेषः । अनन्तमूल इति ख्याता । गोरिया साउ इति हिन्दी भाषा । सा तु जम्बु वत्पत्रा दुग्धगर्भा व्रततिर्भवति । तत्पर्य्यायः । शारदा २ गोपी ३ गोपकन्या ४ गोपवल्ली ५ प्रतानिका ६ लता ७ आस्फोता ८ काष्ठसारिवा ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ गोपा १० उत्पलसारिवा ११ अनन्ता १२ शारिवा १३ श्यामा १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । वृष्यत्वम् । पित्तप्रणाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ कृष्णसारिवा । सा तु इन्द्रजम्बु वत्पत्रा सुगन्धा कलघण्टेति प्रसिद्धा । करिया साउ इति हिन्दी भाषा । श्यामालता इति वङ्गभाषा । तत्पर्य्यायः । कृष्णमूली २ कृष्णा ३ चन्दन- सारिवा ४ भद्रा ५ चन्द्रनगोपा ६ चन्दना ७ कृष्णवल्ली ८ । अस्या गुणाः । त्रिदोषशमन- त्वम् । तिक्तत्वम् । कटुरसत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “सारिवाद्वौ तु मधुरौ हिमौ भूतनिकृन्तनौ । कुष्ठकण्डुज्वरहरौ देहदुर्गन्धिनाशनौ ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ किञ्च । “सारिवायुगलं स्वादु स्निग्धं शुक्रकरं गुरु । अग्निमाद्यरुचिश्वासकासामविषनाशनम् । दोषत्रयाश्रप्रदरज्वरातिसारनाशनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सारि, स्त्री, (सारि + वा ङीष् ।) सारिका- पक्षिणी । पाशकः । इति शब्दरत्नावली ॥ सप्तला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सप्तलाशब्दे- ऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) सारोष्ट्रिकः, पुं, (सारोष्ट्वे देशे भवः । सारोष्ट्र + ठञ् ।) विषभेदः । सारोष्ट्रो देशभेदस्तत्र भवः सारोष्ट्रिक्रः ढघे कादिति ष्णिकः दन्त्यादिः । सुराष्ट्रशब्दात् सौराष्ट्रिकः । इति स्वामी । इत्यमरभरतौ । १ । ८ । १० ॥ सार्थः, पुं, (सरतीति । सृ + “सर्त्तेर्णिच्च ।” उणा० २ । ५ । इति थन् । सच णित् ।) जन्तुसंघः । इत्यमरः । २ । ६ । ४१ ॥ बणिक्समूहः । (यथा, रघुः । १७ । ६४ । “वापीष्विव स्रवन्तीषु वनेषूपवनेष्विव । सार्थाः स्वैरं स्वकीयेषु चेरुर्वेश्मस्विवाद्रिषु ॥”) समूहमात्रम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ८६ । ४९ । “पश्चिमे शर्व्वरीभागे नोप्तृकोलूकपिङ्गलाः । सर्व्व एव विपर्य्यस्ता ग्राह्याः सार्थेषु योषि- ताम् ॥”) सार्थः, त्रि, अर्थेन सह वर्त्तमानः । अर्थयुक्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, वनपर्व्वणि ।

पृष्ठ ५/३४१

“सार्थः प्रसवतो मित्रं भार्य्या मित्रं गृहे सतः । आतुरस्य भिषङ्मित्र’ दानंमित्रं मरिष्यतः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सार्थर्कः, त्रि, (सार्थ + कन् ।) अर्थेन सह वर्त्त- मानः । यथा, -- “शब्दान्तरमपेक्ष्यैव सार्थकः सार्थबोधकृत् । प्रकृतिः प्रत्ययश्चैव निपातश्चेति स त्रिधा ॥” इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ (सफलः । यथा, भागवते । १० । ४१ । ४५ । “प्राह नः सार्थकं जन्म पावितञ्च कुलं प्रभो । पितृदेवर्षयो मह्यं तुष्टा ह्यागमनेन वाम् ॥” सार्थवाहः, पुं, (सार्थं वहतीति । वह + अण् ।) वर्णिक् । इत्यमरः । २ । ९ । ७८ ॥ (यथा, कलाविलासे । १ । ११ । “भुक्तोत्तरं सहृदयरास्थानीसंस्थितं कदा- चित्तम् । अभ्येत्य सार्थवाहो दत्तमहार्होपहारमणि- कनकः ॥”) सार्द्रं, त्रि, (आर्द्रेण सह वर्त्तमानम् ।) आर्द्रम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०५ ॥ आर्द्रयुक्ते, त्रि । “अङ्गुष्ठमात्रं स्थौल्येन बाहुमात्रः प्रमाणतः । सार्द्रश्च सपलाशश्च दण्ड इत्यभिधीयते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृताङ्गिरोवचनम् ॥ सार्द्धं, व्य, सहितम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ४ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २७ । २ । “सुशर्म्मा भ्रातृभिः सार्द्धं युद्धार्थी पृष्ठतोऽन्व- यात् ॥”) सार्द्धं, त्रि, अर्द्धेन सह वर्त्तमानम् । अर्द्धयुक्तम् । यथा, -- “मुनिभिर्द्विरशनं प्रोक्तं विप्राणां मर्त्यवासिनां नित्यम् । अहनि च तथा तमस्विन्यां सार्द्धप्रहरया- मान्तः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “गतेऽब्दे द्वितये सार्द्धे पङ्कपक्षे दिनद्वये । दिवसस्याष्टमे भागे पतत्येकोऽधिमासकः ॥” इति भलमासतत्त्वम् ॥ सार्पिषः, त्रि, (सर्पिषः अयं सर्पिषा संस्कृतो वा । सर्पिष् + अण् ।) सर्पिःसम्बन्धी । सर्पिः- संस्कृतवस्तु । सर्पिःशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सार्पिष्कं, त्रि, (सर्पिष् + “तेन संस्कृतम् ॥” इति ठक् ।) सर्पिषा संस्कृतम् । यथा, -- “सार्पिष्कं दाधिकं सपिर्दधिभ्यां संस्कृतं क्रमात् ।” इति हेमचन्द्रः ॥ सार्प्यः, पुं, (सर्पो देवता यस्य । ष्यञ् ।) अश्लेषा- नक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । १ । १८ । १५ । “पुष्पे जातस्तु भरतो मीनलग्ने प्रसन्नधीः । सार्प्ये जातौ तु सौमित्री कुलीरेऽभ्युदिते रवौ सर्पस्यायमिति ।) सर्पसम्बन्धिनि, त्रि ॥

सार्व्वः, पुं, (सर्व्वस्मै हितः । सर्व्व + “सर्व्वसर्व्व- पुरुषाभ्यां णढञौ ।” ५ । १ । १० । इति णः । बुद्धः । जिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ सर्व्वसम्ब- न्धिनि, त्रि ॥ सार्व्वजनिकः, त्रि, (सर्व्वजनाय हितः । “सर्व्व- जनात् ठञ्खश्च ।” ५ । १ । ९ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या ठञ् ।) सकलजनहितः । सर्व्वजन- शब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सार्व्वजनीनः, त्रि, (सर्व्वजनाय हितः । सर्व्वजन + खः ।) सार्व्वजनिकः । सर्व्वजनशब्दात् णीनप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सार्व्वभौमः, पुं, (सर्व्वभूमौ विदितः । “तत्र विदितः इति च ।” ५ । १ । ४३ । इत्यण् ।) उत्तरदिग्- गजः । इत्यमरः । १ । ३ । ४ ॥ सर्व्वभूमीश्वरः । तत्पर्य्यायः । चक्रवर्त्ती २ एकजन्मा ३ नृपा- ग्रणीः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ९३ । ९ । “भरतस्य च वीरस्य सार्व्वभौमस्य पार्थिव ! । ध्रुवं प्राप्स्यति दुष्प्रापान् लोकांस्तीर्थपरि- प्लु तः ॥”) विदूरथपुत्त्रः । यथा, -- “परिक्षिरनपत्योऽभूत् सुरथो नाम जाह्नवः । ततो विदूरथस्तस्मात् सार्व्वभौमस्ततोऽभवत् ॥” इति श्रीभागवते ९ स्कन्धे २२ अध्यायः ॥ (पुरुवंशीयाहंयातिनृपस्य पुत्त्रः । यथा, महा- भारते । १ । ९५ । १५ -- १६ । “अहंयातिः खलु कृतवीर्य्यदुहितरमुपयेमे भानुमतीं नाम । तस्यामस्य यज्ञे सार्व्वभौमः । सार्व्वभौमः खलु जित्वा जहार कैकेयीं सुनन्दां नाम तामुप- येमे ॥” * ॥) सकलभूमिसम्बन्धिनि, त्रि ॥ सार्व्वलौकिकः, त्रि, (सर्व्वलोके विदितः । “लोक- सर्व्वलोकात् ठञ् ।” ५ । १ । ४४ । इति ठञ् ।) सर्व्वजनविदितः । यथा, -- “भवन्तं कार्त्तवीर्य्यो यो हीनसन्धिमचीकरत् । जिगाय तस्य हन्तारं स रामः सार्व्वलौकिकः ॥” इति भट्टिकाव्ये ५ सर्गः ॥ सार्व्वलौकिकः सर्व्वलोकविदितः । इति तट्टीका सार्व्ववेद्यः, पुं, (सर्व्ववेदं वेत्तीति । सर्व्ववेद + ष्यञ् ।) सकलवेदज्ञब्राह्मणः । सर्व्ववेदशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सार्षपः, त्रि, (सर्षपस्यायमिति । सर्षप + अण् ।) सर्षपसम्बन्धीयशाकतैलादिः । यथा, -- “घृतञ्च सार्षपं तैलं यत्तैलं पुष्पवासितम् । अदुष्टं पक्वतैलञ्च स्नानाभ्यङ्गेषु नित्यशः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सालः, पुं, (शल्यते इति । शल गतौ + घञ् ।) शालमत्स्यः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ वृक्ष- मात्रम् । प्राकारः । इति मेदिनी ॥ रालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (सारोऽस्त्यत्रेति । अच् । रस्य लः ।) स्वनामख्यातवृक्षः । इत्यमरः । २ । २ । ३ ॥ सखुया इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । सर्ज्जः २ सर्ज्जरसः ३ कलः ४ कललजोद्भवः ५

वल्लीवृक्षः ६ चौरपर्णः ७ रालकार्य्यः ८ पुस्तका- न्तरे रालः कर्य्यश्चेति शब्दद्वयम् । अजकर्णकः ९ वस्तकर्णः १० कषायी ११ ललनः १२ गन्ध- वृक्षकः १३ वंशः १४ रालनिर्यासः १५ दिव्य- सारः १६ सुरेष्टकः १७ शूरः १८ अग्निवल्लभः १९ यक्षधूपः २० सिद्धिकः २१ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । हिमत्वम् । स्निग्धत्वम् । अतिसारपित्तास्रदोषकुष्ठकण्डूवि- स्फोटवातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “सालस्तु सर्ज्जकार्य्याश्वकर्णकाः शस्यसम्बरः । अश्वकर्णः कषायः स्याद्व्रणस्वेदकफक्रिमीन् ॥ व्रध्नविद्रधिवाधिर्य्ययोनिकर्णगदान् हरेत् ॥” अथ सालप्रभेदाः । “सर्ज्जकोऽन्योऽजकर्णः स्याच्छालो मरिचपत्रकः अजकर्णः कटुस्तिक्तः कषायोष्णो व्यपोहति । कफपाण्डश्रतिगदान् मेहकुष्ठविषव्रणान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सालङ्गः, पुं, रागस्य प्रकारविशेषः । यो रागो रागान्तरामिश्रितः सन् रागान्तराभासयुक्तः । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ सालनः, पुं, (सालः कारणत्वेनास्त्यस्येति । पमादि- त्वात् नः ।) सर्ज्जरसः । इति रत्नमाला ॥ सालनिर्यासः, पुं, (सालस्य निर्य्यासः ।) सर्ज्जरसः । इति रत्नमाला ॥ सालपर्णी, स्त्री, (सालस्य पर्णमिव पर्णमस्याः । ङीष् ।) शालपर्णी । इत्यमरः । २ । ४ । ११५ ॥ शालपानि इति भाषा । यथा, -- “शालपर्णी सालपर्णी स्थिरा चांशुमती ध्रुवा ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ “अभावे पृश्निपर्ण्याश्च शालपर्णीं नियोजयेत् ।” इति वैद्यशास्त्रम् ॥ सालपुष्पं, क्ली, सालस्येव पुष्पमस्य ।) स्थलपद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सालभञ्जिका, स्त्री, (सारं भनक्तीति । भन्ज + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् । रस्य लः ।) पुत्त- लिका । यथा, -- “पाञ्चालिका तु पाञ्चाली पुत्त्रिका सालभञ्जिका ।” इति जटाधरः । वेश्या । यथा, -- “वेश्या तु गणिका क्षुद्रा वारस्त्री सालभञ्जिका” इति च जटाधरः ॥ सालरसः, पुं, (सालस्य रसः ।) रालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सालवाहनः, पुं, (सालः तन्नामा यक्षो वाहन यस्य ।) शालिवाहनराजः । इति केचित् ॥ (अस्य विवरणं सातवाहनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) सालवेष्टः, पुं, (सालस्य वेष्टः निर्य्यासः ।) धूनकः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सालशृङ्गं, क्ली, (सालस्य शृङ्गमिव ।) प्राची- राग्रम् । इति केचित् ॥