शब्दकल्पद्रुमः/सुकन्दः

पृष्ठ ५/३६२

सुकन्दः, पुं, (सु सुन्दरः कन्दो यस्य ।) कशेरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकन्दकः, पुं, (सु सुन्दरः कन्दो यस्य । कप् ।) पलाण्डः । इत्यमरः । २ । ४ । १४७ ॥ वाराहोकन्दः । वरणीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकन्दी, [न्] पुं, (सुकन्दोऽस्यास्तीति । इनिः ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकन्यकः, त्रि, शोभना कन्या यस्य । इति मुग्ध-- बोधव्याकरणम् ॥ सुकन्या, स्त्री, (सु शोभना कन्या ।) शर्यातिराज कन्या । सा तु च्यवनर्षिपत्नी । यथा, श्रीभागवते ९ । ३ । अध्याये । “शर्य्यातिर्मानवो राजा ब्रह्मिष्ठः संबभूव ह । सुकन्या नाम तस्यासीत् कन्या कमललोचना ॥ सुकन्या च्यवनं प्राप्य पतिं परमकोपनम् । प्रीणयामास चित्तज्ञा अप्रमत्तानुवृत्तिभिः ॥” शोभना कन्या च ॥ सुकन्याकः, त्रि, (शोभना कन्या यस्य ।) सुक- न्यकः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुकरः, त्रि, (सुखेन क्रियते इति । सु + कृ + “ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल् ।” ३ । ३ ।) १२३ । इति खल् ।) सुखकरः । अक्लेशसाध्यः । यथा, -- “क्रियमाणन्तु यत् कर्म्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गणैः कर्त्तुः कर्म्मकर्त्तेति तद्विदुः ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुकरा, स्त्री, (सु सुखं करोतीति । कृ + अच् ।) सुशीला गौः । इत्यमरः । २ । ९ । ७० ॥ सुकर्णकः, पुं, (सुन्दरः कर्ण इव कन्दो यस्य ।) हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरकर्ण- युक्ते, त्रि ॥ सुकर्णिका, स्त्री, (सुन्दरः कर्ण इव पर्णमस्याः । कापि अत इत्वम् ।) मूषीकर्णी । इति शब्द- रत्नावली ॥ सुकर्णी, स्त्री, (शोभनः कर्ण इव पत्रमस्याः । ङीष् ।) इन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकर्म्मा, [न्] पुं, (सु शोभनं कर्म्म यस्मात् ।) विस्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतसप्तमयोगः । तत्र जातफलम् । “परोपकारी कुशलः कलासु हर्षेण युक्तो नितरां यशस्वी । प्रसूतिकाले यदि चेत् सुकर्म्मा नरः सुकर्म्मा भवति प्रसिद्धः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ विश्वकर्म्मा । इति मेदिनी ॥ सुकर्म्मा, [न्] त्रि, (सु शोभनं कर्म्म यस्य ।) शाभनकर्म्मशालः । सत्क्रियः । इति हेम- चन्द्रः ॥ सुकलः, त्रि (सुष्टु कल्यते इति । सु + कल + खल् ।) दतृभोक्तृव्यक्तिः । इत्यमरः । ३ । १ । ८ ॥

य एक एव दत्ते भुङ्क्ते च तत्र । विख्या- तत्वात् सुष्ठु अतिशयेन वा कल्यते शब्द्यते वा असौ सुकलः । इति भरतः ॥ सुकाण्डः पुं, (सु शोभनः काण्डो यस्य ।) कार- वेल्लः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरकाण्डयुक्त- वृक्षादिश्च ॥ सुकाण्डिका, स्त्री, (सुन्दरः काण्डो यस्याः । कन् । टापि अत इत्वम् ।) काण्डीरलता । इति राज निर्घण्टः ॥ सुकाण्डी, [न्] पुं, (सुन्दराः काण्डा इव चर- णानि सन्त्यस्येति । इनिः ।) भ्रमरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरकाण्डयुक्तश्च ॥ सुकामा, स्त्री, (सुष्ठु काम्यतेऽसौ । सु + कम् + कर्म्मणि घञ् ।) त्रायमाणा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (सुष्ठु कामो यस्याः ।) शोभन- कामयुक्ता च ॥ सुकालुका, स्त्री, डोडीक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुकाष्ठकं, क्ली, (सु शोभनं काष्ठमस्येति । कन् ।) देवकाष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दर- दारु च ॥ सुकाष्ठा, स्त्री, (सु शोभनं काष्ठमस्याः ।) कट्वी । काष्ठकदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकुन्दकः, पुं, पलाण्डुः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुकुन्दनः, पुं, वर्व्वरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकुमारः, त्रि, (सुष्ठु कुमारयत्यनेनेति । सु + कुमारत् क केलौ + घञ् ।) कोमलः । इत्य- मरः । ३ । १ । ७८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५४ । १४ । “सुभ्रूनासाक्षिकेशान्तं सुकुमारनखत्वचम् ॥”) पुं, उत्तमबालकश्च ॥ सुकुमारः, पुं, (सु + कुमारत् क केलौ + अच् । घञ् वा ।) पुण्ड्रेक्षुः । इति मेदिनी ॥ वन- चम्पकः । क्षवः । श्यामाकः । इति राज- निघण्टः ॥ दैत्यविशेषः । इति केचित् ॥ (मोदकौ- षधविशेषः । यथा, -- “त्रिवृदर्द्धं पलं चूर्णं सिताक्षौद्रं पलं पलम् । एलात्वङ्मरिचानाञ्च निष्कं प्रति विमिश्रयेत् ॥ किञ्चिन्मृद्वग्निना तप्तं कर्षद्वयञ्च भक्षयेत् । विरेकः सुकुमाराणां रक्तपित्तनिलापहः ॥” इति सुकुमारमोदकः । इति वैद्यकपत्रीसंग्रहः ॥) सुकुमारक, क्ली, (सुकुमारमिव । कन् ।) तमाल- पत्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकुमारकः, पुं, (सुकुमार एव । स्वार्थे कन् ।) शालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरबालकः । यथा हरिवंशे । ३८ । ३६ । “सिंहप्रसेनमवधात् सिंहो जाम्बवता हतः । सुकुमारक ! मा रोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥” सुकुमारा, स्त्री, (सुकुमार + टाप् ।) जाती । नवमालिका । कदली । पृक्वा । मालती । इति राजनिर्घण्टः ॥

सुकुमारी, स्त्री, (सुकुमार + ङीष् ।) नव- मालिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शङ्खिनी । तत्पर्य्यायो यथा, -- “शङ्खिनी सुकुमारी च ।” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ कोमलाङ्गी स्त्री । यथा, रामायणे । २ । ३८ । ४ । “सुकुमारी च बाला च सततञ्च सुखोचिता । नेयं वनस्य योग्येति सत्यमाह गुरुर्मम ॥”) सुकृत्, त्रि, (सुष्टु करोतीति । कृ + “सुकर्म्मपाप- मन्त्रपुण्ये षु कृञः ।” ३ । २ । ८९ । इति क्विप् ।) पुण्यवान् । इति जटाधरः ॥ धार्म्मिकः इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ११ । ५० । “सद्य एव सुकृतां हि पच्यते कल्पवृक्षफलधर्म्मि काङ्क्षितम् ॥”) सुकृतं, क्ली, (सु + कृ + क्तः ।) पुण्यम् । इत्य- मरः । १ । ४ । २४ ॥ (यथा, कुमारे । ६ । ४७ । “अथ ते मुनयो दिव्याः प्रेक्ष्य हैमवतं पुरम् । स्वर्गाभिसन्धिसुकृतं वञ्चनामिव मेनिरे ॥”) शुभम् । सुविहिते, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ८ । २३ । ३१ । “क्रियमाणे कर्म्मणीदं दैवे पित्र्येऽथ मानुषे । यत्र यत्रानुकीर्त्त्येत तत् तेषां सुकृतं विदुः ॥”) सुकृतन्तु मनुष्यैः सह गच्छति । यथा, -- “सुकृतं दुष्कृतं लोके गच्छन्तमनुगच्छति । तस्माद्वित्तं समासाद्य दैवाद्वा पौरुषादथ । दद्यात् सम्यक् द्विजातिभ्यः कीर्त्तनानि च कारयेत् ॥” इति वह्निपुराणे वैष्णवक्रियायोगे यमानुशा- सनोनामाध्यायः ॥ सुकृतिः, स्त्री, (सु + कृ + क्तिन् ।) पुण्यम् । मङ्गलम् । सत् कर्म्म ॥ सुकृती, [न्] त्रि, (सुकृतमस्यास्तीति । इनिः ।) पुण्यवान् । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ शुभयुक्तः । इति मेदिन्यां सुकृतशब्दार्थदर्शनात् ॥ (यथा, गोतायाम् । ७ । १६ । “चतुव्विधा भजन्ते मां जना सुकृतिनोऽर्ज्जुन । आर्त्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥”) सुकेशरः, पुं, (सुन्दरः केशरो यस्य ।) बीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकेशा, स्त्री, (शोभनः केशो यस्याः ।) सुन्दर- केशयुक्ता । यथा । “सुकेशी सुकेशा रथ्या ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुकेशी, स्त्री, (शोभनः केशो यस्याः । ङीष् ।) स्वर्गवेश्याभेदः । इति पुराणम् ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । १९ । ४५ ॥ “मनोहरा सुकेशी च सुमुखी हासिनी प्रभा । एताश्चान्याश्च वै बह्व्यः प्रनृत्ताप्सरसः शुभाः ॥”) शोभनकेशयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६४ । ६४ । “शुभ्रूः सुकेशी सुश्रोणी सुकुचा सुद्विजानना । सा विवेशाश्रमपद वीरसेनसुतप्रिया ॥”)

पृष्ठ ५/३६३

सुकोली, स्त्री, (सुशोभना कोली ।) क्षीरकाकोली । इति रत्नमाला ॥ शोभनवदरी च ॥ सुकोशकः, पुं, (सु शोभनः कोशो यस्य ।) कोषाम्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुख, त् क तत्कृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा० पर०-सक०-सेट् ।) तत्कृतिः सुखक्रिया । श्रीजयदेवकवेरिति गीतं सुखयतु केशवपदमुपनीतम् । इति दुर्गादासः ॥ सुखं, क्ली, (सुखयतीति । सुख + अच् ।) आत्म- वृत्तिगुणविशेषः । इति नैयायिकाः ॥ मनसो धर्म्मः । इति वैदान्तिकाः ॥ तत्पर्य्यायः । मुत् २ प्रीतिः ३ प्रमदः ४ हर्षः ५ प्रमोदः ६ आमीदः ७ संमदः ८ आनन्दथुः ९ आनन्दः १० शर्म्म ११ शातम् १२ । इत्यमरः । १ । ४ । २५ ॥ मदः १३ भोगः १४ रभसः १५ निर्वृतिः १६ धृतिः १७ वीचिः १८ । इति जटाधरः ॥ संमेदः १९ मोदः २० नन्दथुः २१ नन्दः २२ मुदा २३ सौख्यम् २४ उपजोषम् २५ आनन्दम् २६ जोषम् २७ । इति शब्दरत्नावली ॥ न्यायमते जगतां काम्यं धर्म्मजन्यमिदम् । यथा, -- “सुखन्तु जगतामेव काम्यं धर्म्मेण जन्यते । अधर्म्मजन्यं दुःखं स्यात्प्रतिकूलं सचेतसाम् ॥ * तस्य मनोगोचरत्वं यथा, -- “मनोग्राह्यं सुखं दुःखमिच्छा द्वेषो मतिः कृतिः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ “सुखं चतुर्व्विंशतिगुणान्तर्गतगुणविशेषः । तत्तु नित्यं जन्यञ्च । नित्यं परमात्मनो विशेषगुणान्त र्व्वर्त्ति । जन्यसुखं जीवात्मनो विशेषगुणान्त- व्वर्त्ति । तच्च शुभादृष्टजन्यं धनमित्रलाभारोग्य- मिष्टान्नपानपुरीषोत्सर्गपुत्त्रादिजन्मतत्पाण्डित्य कान्तासम्भोगादिजन्यञ्च तस्य द्विक्षणस्थायित्वं स्वोत्तरोत्पन्नानुभवनाश्यत्वात् । सुखाद्यपरागे- णैवात्मनो मानसबोधः । सुखं तदुपायश्चेष्टः । बालस्य स्तन्यपानप्रवृत्तौ सुखसाधनत्वज्ञानं हेतुः तत्र सुखस्यैवेष्टत्वम् । दुःखजनकगमनादि- प्रवृत्तौ सुखोपायो धनं तदेवेष्टं तत्साधनत्वज्ञान- मेव हेतुः । यागादिप्रवृत्तावपि पारलौकिक- सुखसाधनत्वज्ञानं कारणं सुखोपायस्वर्गादिरूपे- ष्टसाधनत्वज्ञानमपि कारणम् । सुखस्य काला- वच्छेद्यत्वं शरीरावच्छेद्यत्वञ्चातोऽव्याप्यवृत्तित्वं शरीरकदेशावच्छेदेन दुःखसम्भवेऽप्यन्यदेशा- वच्छेदेन सुखसम्भवात् एकक्षणावच्छेदेन जीवस्य दुःखसम्भवेऽपि क्षणान्तरावच्छेदेन सुखसम्भवाच्च तत्तु विस्फोटकवतो मिष्टान्न- भोजनादौ द्रष्टव्यम् । इति तार्किकाः ॥ * ॥ तत्कारणं यथा, -- “सुदिनं दुर्द्दिनं शश्वद्भ्रमत्येव भवे भव । सर्व्वेषां प्राकृतानाञ्च द्वे बीजे सुखदुःखयोः ॥ सुखाद्भवति हर्षश्च दर्पः शौर्य्यं प्रमत्तता । राग ऐश्वर्य्यकामौ च विद्वेषश्च परस्परम् ॥ दुःखात् शोकात् समुद्वेगाद्भयं नित्यं प्रवर्त्तते ।

हतान्ये तानि सर्व्वाणि हते बीजे महेश्वर ॥ सुदिनं दुर्द्दिनञ्चैव सर्व्वं कर्म्मोद्भवं भव ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ४३ । ४८-५१ तस्य कारणान्तरं लक्षणञ्च यथा, -- “रागद्वे षादियुक्तानां न सुखं कुत्रचित् द्विज । विचार्य्य खलु पश्यामि तत्सुखं यत्र निर्वृतिः ॥ यत्र स्नेहो भयं तत्र स्नेहो दुःखस्य भाजनम् । स्ने हमूलानि दुःखानि तस्मिं स्त्यक्ते महत् सुखम् ॥ शरीरमेवायतनं दुःखस्य च सुखस्य च । जीवितञ्च शरीरञ्च जात्यैव सह जायते ॥ सर्व्वं परवशं दुःखं सर्व्वमात्मवशं सुखम् । एतद्विद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥ सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम् । सुखं दुःखं मनुष्याणां चक्रवत् परिवर्त्तते ॥” इति गारुडे ११३ अध्यायः ॥ * ॥ सर्व्वभूतसुखकर्त्तव्यत्वं यथा, देवीपुराणे देवी- संवत्सरवलिहरणाध्याये । “कृमिकीटपतङ्गेषु भूमौ दध्योदनं क्षिपेत् । सर्व्वदा सर्व्वभूतानां सुखं कार्य्यं सुखार्थिनाम् ॥” सुख-दुःख-साधनानामस्थिरत्वं सुखस्य मनो- विलासमात्ररूपत्वञ्च यथा, -- “वस्त्वे कमेव दुःखाय सुखायेर्ष्योद्भवाय च । कोपाय च यतस्तस्माद्वस्तु वस्त्वात्मकं कुतः । तदेव प्रोतये भूत्वा पुनर्दुः खाय जायते । तदेव कोपाय ततः प्रसादाय च जायते ॥ तस्माद्दुःखात्मकं नास्ति न च किञ्चित् सुखा- त्मकम् । मनसः परिणामोऽयं सुखदुःखोपलक्षणः ॥” इति विष्णुपुराणे । २ । ६ । ४३-४५ ॥ “सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते घनान्धकारेष्विव दीपदर्शनम् । सुखात्तु यो याति नरो दरिद्रतां धृतः शरीरेण मृतः स जीवति ॥” इति मृच्छकटिकम् ॥ * ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । शिम्बाता १ शतरा २ शातपन्ता ३ शिल्गुः ४ स्यूमकम् ५ शेवृधम् ६ मयः ७ सुग्म्यम् ८ सुदिनम् ९ शूषम् १० शुनम् ११ शग्मम् १२ भेषजम् १३ जलाशम् १४ स्योनम् १५ सुम्नम् १६ शेवम् १७ शिवम् १८ शम् १९ कम् २० । इति विंशतिः सुखनामानि ॥ इति वेदनिघण्टौ । ३ । ६ ॥ * ॥ त्रिविधसुखं यथा, -- “अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तञ्च नियच्छति । यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् ॥ तत् सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥ १ विषयेन्द्रियसंयागात् यत्तदग्रेऽमृतोपमम् । परिणामे विषमिव तत् सुखं राजसं स्मृतम् । २ यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्य प्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ॥” ३ ॥ इति श्रीभगवद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ स्वर्गः । इति मेदिनी ॥ वृद्धिनामौषधम् । इति

राजनिर्घण्टः ॥ जलम् । इति केचित् ॥ सुख- विशिष्टे, त्रि । यथा, -- “शस्तञ्चाथ त्रिषु द्रव्ये पापंपुण्यं सुखादि च ।” इत्यमरः । १ । ४ । २६ ॥ “पापपुण्यशब्दौ सुखादयः शस्तान्ताश्च गुणे यथोक्तलिङ्गाः उपचारात्तद्वति द्रव्ये विशेष्ये वर्त्तमाना वाच्यलिङ्गाः । यथा, -- “पापा ऋतुमती कन्या पापो राजाप्यरक्षकः पापं व्याधकुलं हिंस्रं पापो विप्रश्च सेवकः ॥” पुण्यं तीर्थं पुण्या नदी पुण्य आश्रमः । सुखा भूतिः सुखो वासः सुखं कामिकुलम् ।” इति भरतः ॥ सुखकरः, त्रि, (सुखं कर्त्तुं शीलमस्येति । सुख + कृ + टः ।) सुकरः । यथा । कर्त्तुः सुकरैः सुखकरैरित्यर्थः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सुखगः, त्रि, (सुखेन गच्छतीति । गम् + डः ।) सुखेन गमनकर्त्ता ॥ सुखङ्करी, स्त्री, (सुखं करोतीति । कृ + खच् । मुम् । ङीप् ।) जीवन्तीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुखकरी च ॥ सुखङ्घुणः, पुं, शिवखट्वाङ्गः । इति त्रिकाण्डशेषः । सुखचरः, त्रि, सुखगामी । सुखेन चरति इत्यर्थे टप्रत्ययेन निष्पन्नः । ग्रामविशेषे, पुं, । सुखेन चरति अत्र इत्यर्थे अल्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सुखचारः, पुं, (सुखेन चरत्यनेनेति । चर + घञ्) उत्कृष्टाश्वः । इति शब्दमाला ॥ सुखजातः, त्रि, (सुखेन जातः । यद्वा, जातं सुखमस्येति ।) जातसुखः । यथा भट्टौ ५ । ३८ । “सुखजातः सुरापीतो नृजग्धो माल्यधारयः ॥” (सुखस्य जनने, क्ली, यथा, गीतगोविन्दे । १० । ३ “घटय भुजबन्धनं जनय रदखण्डनं येन वा भवति सुखजातम् ॥”) सुखदं, क्ली, (सुखं ददातीति । दा + कः ।) विष्णोः स्थानम् । विष्णोरासनम् । इति केचित् सुखदः, पुं, (सुखं ददातीति । दा + कः ।) विष्णुः यथा । सुखदोऽनैकदोऽग्रजः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ तालभेदः । यथा, -- “विंशत्यक्षरसंयुक्तो ध्रुवः सुखदसंज्ञकः । शृङ्गारवीरयोर्ज्ञेयो गुरुणैकेन मण्डितः ॥” इति संगीतदामोदरः ॥ सुखदातरि, त्रि ॥ (यथा, वृहत्संहितायाम् । १०४ । ३८ । “हरिणप्लुतशावविचित्रितं रिपुगते मनसः सुखदं गुरौ ॥” सुखदा, स्त्री, (सुखं ददाति या । दा + कः । टाप् ।) सुखदात्री । गङ्गा । यथा, -- “सद्यःपातकसंहन्त्री सद्योदुःखविनाशिनी । सुखदा मोक्षदा गङ्गा गङ्गैव परमा गतिः ॥” इति गङ्गाप्रणाममन्त्रः ॥ स्वर्गवेश्या । इति शब्दरत्नावली ॥ शमीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ५/३६४

सुखदोह्या, स्त्री, (सुखेन दोह्या दोहनयोग्या ।) सुखसंदोह्या गौः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुखभाक्, [ज्] त्रि, सुखी । सुखं भजते इति । ठाद्भजवहसहो विण् । इत्यनेन सुखशब्दपूर्व्वक- भजधातोर्विण्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (यथा, वृहत्संहितायाम् । ४७ । ५ । “निर्व्वैराः क्षितिपाः सुखभाजः संहृष्टाश्च जना गतरोगाः ॥) इष्टपरिष्वङ्गः । इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ सुखमोदा, स्त्री, (सुखकरो मोदो यस्याः ।) सल्ल- कीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुखरात्रिः, स्त्री, (सुखकरी रात्रिर्येस्या- मिति । पक्षे कप् ।) दीपा- न्वितामावास्यारात्रिः । तद्विधानं यथा, ज्योतिषे । सुखरात्रिका, स्त्री, (सुखकरी रात्रिर्येस्या- मिति । पक्षे कप् ।) दीपा- न्वितामावास्यारात्रिः । तद्विधानं यथा, ज्योतिषे । “तुलाराशिगते भानौ अमावास्यां नराधिपः । स्नात्वा देवान् पितॄन् भक्त्या संपूज्याथ प्रणम्य च कृत्वा तु पार्व्वणश्राद्धं दधिक्षीरगुडादिभिः । ततोऽपराह्णसमये घोषयेन्नगरे नृपः । लक्ष्मीः संपूज्यतां लोका उल्काभिश्चापि वेष्ट्यताम् ॥” * ॥ दर्शद्वैधे प्रदोषव्याप्त्या निर्णयः । “तुलासंस्थे सहस्रांशौ प्रदोषे भूतदर्सयोः । उल्काहस्ता नराः कुर्य्युः पितॄणां मार्गदर्शनम् ॥” इति ज्योतिषात् ॥ उभयतः प्रदोषप्राप्तौ परदिन एव युग्मात् । “दण्डैकरजनीयोगो दर्शस्य स्यात् परेऽहनि । तदा विहाय पूर्व्वेद्युः परेऽह्नि सुखरात्रिका ॥” इति ज्योतिर्व्वचनाच्च ॥ उभयत्र प्रदोषाव्याप्तावपि उल्कादानं परदिने पूर्व्वोक्तपार्व्वणानुरोधात् । “भूताहे ये प्रकुर्व्वन्ति उल्काग्रहमचेतसः । निराशाः पितरो यान्ति शापं दत्त्वा सुदारुणम् ॥” इति ज्योतिर्व्वचनाच्च ॥ * ॥ अत्रैव लक्ष्मीः पूर्व्वाहे रात्रौ पूज्या । “अमावास्या यदा रात्रौ दिवाभागे चतुर्द्दशी । पूजनीया तदा लक्ष्मीर्व्विज्ञेया सुखरात्रिका ॥” इति ज्योतिव्वचनात् ॥ * ॥ उल्काग्रहणादिपितृकृत्यत्वात् प्राचीनावीतिना दक्षिणामुखेन कर्त्तव्यम् । तथा च मनुः । “प्राचीनावीतिना सम्यगपसव्यमतन्द्रिणा । पित्र्यमानिधनात् कार्य्यं विधिवद्दर्भपाणिना ॥” तत्र ग्रहणमन्त्रः । “शस्त्राशस्त्रहतानाञ्च भूतानां भूतदर्शयोः । उज्ज्वलज्योतिषा देहं दहेयं व्योमवह्निना ॥” दानमन्त्रश्च । “अग्निदग्धाश्च ये जीवा येऽप्यदग्धाः कुले मम उज्ज्वलज्योतिषा दग्धास्तेयान्तु परमा गतिम् ॥” विसर्ज्जनमन्त्रः । “यमलोकं परित्यज्य आगता ये महालये । उज्ज्वलज्योतिषा वर्त्म प्रपश्यन्तो व्रजन्तु ते ॥” *

ब्रह्मपुराणम् । “अमावास्यां यदा देवाः कार्त्तिकेमासि केशवात् अभयं प्राप्य सुप्ताश्च क्षीरोदार्णवसानुषु ॥ लक्ष्मीर्दैत्यभयान्मुक्ता सुण्वं सुप्ताम्बु जोदरे । चतुर्युगसहस्रान्ते ब्रह्मा स्वपिति पङ्कजे ॥ अतोऽत्र विधिवत् कार्य्या मनुष्यैः सुखरात्रिका दिवा तत्र न भोक्तव्यमृते बालातुराज्जनात् ॥ प्रदोषसमये लक्ष्मीं पूजयित्वा यथाक्रमम् । दीपवृक्षास्तथा कार्य्या भक्त्या देवगृहेष्वपि ॥ चतुष्पथश्मशानेषु नदीपर्व्वतसानुषु । वृक्षमूलेषु गोष्ठेषु चत्वरेषु गृहेषु च ॥ बस्त्रैः पुष्पैः शोभितव्याः क्रयविक्रयभूमयः । दीपमालापरिक्षिप्ते प्रदोषे तदनन्तरम् ॥ ब्राह्मणान् भोजयित्वादौ विभोज्य च बुभुक्षि- तान् । अलङ्कृतेन भोक्तव्यं नववस्त्रोपशोभिना । स्निग्धैर्म्मुग्धैर्व्विदग्धैश्च बान्धवैर्भृतकैः सह ॥” मुग्धैः सुन्दरैः । मुग्धः सुन्दरमूढयोरिति विश्वः ॥ * ॥ अत्र लक्ष्मीपूजायां पुष्पदानकाले । “नमस्ते सर्व्वदेवानां वरदासि हरिप्रिये । या गतिस्त्वत्प्रपन्नानां सा मे भूयात् तदर्च्चनात्” लक्ष्म्यै नमः । इत्यनेन वारत्रयं पूजयेत् । “सुखरात्र्यां प्रदोषे तु कुवेरं पूजयन्ति ये ॥” इति रुद्रधरधृतात् कुबेरमपि पूजयन्ति । “धनदाय नमस्तुभ्यं निधिपद्माधिपाय च । भवन्तु त्वत्प्रसादान्मे धनधान्यादिसम्पदः ॥” इति पठित्वा कुबेराय नमः । इति त्रिः पूज- येत् । ततो देवगृहादिषु दीपान् दद्यात् । तत्र मन्त्रः । “अग्निज्योती रविज्योतिश्चन्द्रज्योतिस्तथैव च । उत्तमः सर्व्वज्योतीनां दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥” ततो ब्राह्मणान् बन्धूंश्च भोजयित्वा स्वयं भुक्ता सुखं सुप्त्वा प्रत्यूषे भविष्योक्तं कर्म्म कुर्य्यात् । यथा, -- “सुखरात्रेरुषःकाले प्रदीपोज्ज्वलितालये । बन्धुर्वन्धूनबन्धूश्च वाचा कुशलयार्च्चयेत् ॥ प्रदीपवन्दनं कार्य्यं लक्ष्मीमङ्गलहेतवे । गोरोचनाक्षतञ्चैव दद्यादङ्गेषु सर्व्वतः ॥” लक्ष्मीपूजामन्त्रः । “विश्वरूपस्य भार्य्यासि पद्मे पद्मालये शुभे । महालक्ष्मि नमस्तुभ्यं सुखरात्रिं कुरुष्व मे ॥ वर्षाकाले महाघोरे यन्मया दुष्कृतं कृतम् । सुखरात्रिप्रभातेऽद्य तन्मे लक्ष्मीव्यपोहतु ॥ या रात्रिः सर्व्वमूतानां या च देवेष्ववस्थिता । संवत्सरप्रिया या च सा ममास्तु सुमङ्गला ॥ माता त्वं सर्व्वभूतानां देवानां सृष्टिसम्भवा । आख्याता भूतले देवि सुखरात्रि नमोऽस्तु ते ॥” लक्ष्म्यै नमः । इति त्रिः पूजयेत् । इति तिथ्यादि तत्त्वम् ॥ सुखवर्च्चकः, पुं, (सुखं वर्च्चयति उद्दीपयतीति । वर्च्च + णिच् + ण्वुल् ) सर्जिकाक्षारः । इत्य- मरः । २ । ९ । १०९ ॥

सुखवर्च्चाः, [स्] पुं, (सुखं वर्च्चयतीति । वर्च्च + असुन् ।) सर्जिकाक्षारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुखवासः, पुं, (सुखकरो वासो यस्य ।) फल- विशेषः । तरमूज इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शीर्णवन्तः २ । इति रत्नमाला ॥ सुखवासनः, पुं, (सुखं वासयतीति । वस + णिच् + ल्युः ।) सुखवासनगन्धद्रव्यम् । यथा, -- “मुखवासकरो गन्ध आमोदी मुखवासनः । सुखवासन इत्येके शुभवासन इत्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ सुखसन्दुह्या, स्त्री, सुशीला गौः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ९ । ७१ ॥ सुखसन्दोह्या, स्त्री, (सुखेन सन्दोह्या ।) सुशीला गौः । तत्पर्य्यायः । सुव्रता २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥ सुखदोह्या ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ सुखदुह्या ४ । इति भरतः ॥ सुखा, स्त्री, (सुखमस्त्यस्यामिति । अच् । टाप् ।) वरुणपुरी । इति मेदिनी ॥ सुखाधारः, पुं, (सुखानामाधारः ।) स्वर्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुखस्याधारे, त्रि ॥ सुखायतः, पुं, (सुखेन आयम्यते इति । आ + यम + क्तः ।) सुशिक्षिताश्वः । यथा, -- “सुखायतः शुद्धमुखः सुखचारः सुखायनः ।” इति शब्दमाला ॥ सुखायनः, पुं, (सुखेन अयति गच्छति अनेनेति अय + ल्युट् ।) सुशिक्षिताश्वः । यथा, -- “सुखायतः शुद्ध मुख सुखचारः सुखायनः ।” इति शब्दमाला ॥ सुखावतीश्वरः, पुं, (सुखावत्या ईश्वरः ।) बुद्ध- भेदः । हेमचन्द्रः ॥ सुखावहः, त्रि, (आवहतीति । आ + वह + अच् सु । खस्य आवहः ।) सुखदाता । यथा, “सर्व्वपापहरं पुण्यं सर्व्वापद्विनिवारकम् । सर्व्वकामार्थदं देवि ! साधकानां सुखावहम् ॥” इति वटुकभैरवस्तोत्रम् ॥ सुखाशः, पुं, (सुखा सुखयुक्ता आशा यस्य । यद्वा सुखायां पुर्य्यां शेते इति । शी + डः ।) वरुणः । (सुखेन अश्यते इति । अश + घञ् ।) राज- तिनिशः । (अश भोजने + भावे घञ् । सुखेन आशः ।) सुखभोजनम् । इति मेदिनी ॥ सुखाशकः, पुं, (सुखाश एव । स्वार्थे कन् ।) राजतिनिशः । इति शब्दमाला ॥ सुखी, (न्) त्रि, (सुखमस्यास्तीति । सुख + इन् ।) सुखविशिष्टः । यथा, रामकवचम् । “स चिरायुः सुखी पुत्त्री विनयी विजयी भवेत् ॥” “स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याममाधव ।” इति भगवद्गीता ॥ “सा श्रीर्या न मदं कुर्य्यात् स सुखी तृष्णयोज्- झितः । तम्मित्रं यस्य विश्वासः पुरुष स जितेन्द्रियः ॥” इति गारुडे ११६ अध्यायः ॥

पृष्ठ ५/३६५

सुखोत्सवः, पुं, (सुखकरः उत्सवो यस्मात् ।) पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सुखजनक उत्सवः ।) आनन्दोत्सवश्च ॥ सुखोदकं, क्ली, (सुखजनकमुदकम् ।) सुखजनक- तप्तजलम् । तत्पर्य्यायः । सुखोष्णम् २ । इति रत्नमाला ॥ सुखोर्ज्जिकः, पुं, सर्ज्जिकाक्षारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुगं, क्ली, (सुखेन गच्छति निर्य्यातीति । गम + डः ।) विष्ठा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (सुखेन गच्छत्यस्मिन्निति । “सुदुरोरधिकरणे ।” ३ । २ । ४८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या डः । सुख- गन्तव्यो देशादिः ॥) सुन्दरगामिनि, त्रि ॥ (सुन्दरं गायतीति । गै + कः । शोभनगीत- शालिनि च त्रि ॥ यथा, भागवते । १० । १२ । ३४ । “गीतैः सुगा वाद्यधराश्च वाद्यकैः स्तवैश्च विप्रा जयनिस्वनैर्गणाः ॥”) सुगण्, त्रि, (सुगणयतीति । सु + गण + क्विप् ।) सुन्दरगणकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सुगतः, पुं, (सु शोभनं गतं गमनं ज्ञानं वा अस्येति ।) बुद्धः । इत्यमरः । १ । १ । ११ ॥ (तद्धर्म्मा- वलम्बी । यथा, कथासरित्सागरे । २९ । ४० । “तेनाभिपूज्य सुगतान् भासयामास तत्र सा ॥”) सुन्दरगमनविशिष्टे, त्रि ॥ सुगतिः, पुं, (शोभना गतिर्यस्य ।) अतीतकल्पी- यार्हद्भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ ग्रन्थकर्त्तृविशेषः । यथा, सुगतिसोपानप्रभृतयोऽप्येवमिति स्मार्त्त- लिखनम् ॥ (गयस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भाग- वते । ५ । १५ । १४ । “गयात् गायन्त्यां चित्ररथः सुगतिरविरोधन इति त्रयः पुत्त्रा बभूवुः ।” शोभना गतिर्य्य- स्येति । शोभनगतिशीले, त्रि । यथा, बृहत्- संहितायाम् । ९ । ४५ । “सुगतिरविकृतो जयान्वितः कृतयुगरूपकरः सिताह्वयः ॥” स्त्री, सद्गतिः । यथा, महाभारते । १ । २ । ३३५ । यत्र धर्म्मं समाश्रित्य विदुरः सुगतिं गतः ॥”) सुगन्धं, क्ली, (शोभनो गन्धो यस्य ।) क्षुद्र- जीरकम् । गन्धतृणम् । इति रत्नमाला ॥ (भूतृणम् । तत्पर्य्यायो यथा, -- “गुह्यबीजन्तु भूतीकं सुगन्धं जम्बुरुप्रियम् । भूतृणन्तु भवेच्छत्रा मालातृणकमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूव्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) नीलोत्पलम् । चन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ग्रन्थिपर्णम् । इति भावप्रकाशः ॥ सुगन्धः, पुं, (शोभनो गन्धो यस्य ।) रक्त्वशिग्रुः । गन्धकः । चणकः । भूतृणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (भूपलाशः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “आस्फातकः सुगन्धश्च भूपलाशो विशल्यकृत् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥

कुन्दुरुः । सुगन्धद्रव्यशल्लकीनिर्य्यासः । तत्- पर्य्यायो यथा, -- “कुन्दुरुस्तु मुकुन्दः स्यात् सुगन्धः कुन्द इत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥ क्रिमिभेदः । यथा, -- “अन्त्रादा उदरावेष्टा हृदयादा महागुदाः । चुरवो दर्भकुसुमाः सुगन्धास्ते च कुर्व्वते ॥” इति वैद्यकरुग्विनिश्चयसंग्रहे क्रिम्यधिकारे ॥) समवायातिरिक्तसम्बन्धेन सद्गन्धविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, भट्टिः । २ सर्गे । “आघ्रायिवान गन्धवहः सुगन्धः ॥”) सुगन्धकः, पुं, (शोभनो गन्धो यस्य । ततः कन् ।) रक्ततुलसी । गन्धकः । इति रत्नमाला ॥ नाग- रङ्गकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कर्क्कोटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शालिधान्यम् । यथा, -- “रक्तशालिः मकलमः पाण्डुकः शकुनाहृतः । सुगन्धकः कर्द्दमको महाशालिश्च दूषकः ॥ पुष्पाण्डकः पुण्डरीकस्तथा महिषमस्तकः । दीर्घशूकः काञ्चनको हायनो लोध्रपुष्पकः ॥ इत्याद्याः शालयः सन्ति बहवो बहुदेशजाः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुगन्धतैलनिर्य्यासं, क्ली, (सुगन्धः तैलस्य निर्यासो यत्र ।) जवादिनामगन्धद्रव्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुगन्धपत्रा, स्त्री, (सुगन्धानि पत्राणि यस्याः ।) रुद्रजटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धभूतृणं, क्ली, (सुगन्धो भूतृणम् ।) गन्ध- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धमूला, स्त्री, (सुगन्धं मूलं यस्याः ।) स्थल- पद्मिनी । रास्ना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (लवली । तत्पर्य्यायो यथा, -- “सुगन्धमूला लवली पाण्डुः कोमलवल्कला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुगन्धा, स्त्री, (शोभनो गन्धो यस्याः ।) रास्ना । इत्यमरः । २ । ४ । ११४ ॥ शटी । इति शब्द- रत्नावली ॥ बन्ध्याकर्क्कोटकी । रुद्रजटा । शत- पुष्पा । नाकुली । नवमालिका । स्वर्णयूथिका । पृक्का । गङ्गापत्री । सल्लकी । माधवी । इति राजनिर्घण्टः ॥ अनन्ता । मातुलुङ्गा । तुलसी । इति रत्नमाला ॥ (पीठस्थानस्थदेवीविशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६८ । “कोटवी कोटतीर्थे तु सुगन्धा माधवे वने ॥”) सुगन्धामलकं, क्ली, (सुगन्धमामलकम् ।) मिलि- तौषधविशेषः । यथा, -- “सर्व्वौषधिसमायुक्ताः शुष्कास्त्वामलकत्वचः । यदा तदायं योगः स्यात् सुगन्धामलकाभिधः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिः, पुं, (शोभनो गन्धो यस्य । “गन्धस्ये- दुत्पूतिसुरभिभ्यः ।” ५ । ४ । १३५ । इति इत् ।) सद्गन्धः । तत्पर्य्यायः । इष्टगन्धः २ सुरभिः ३ । घ्राणतर्पणः ४ । इत्यमरः । १ । ५ । ११ ॥ परमात्मा । इति मोक्षधर्म्मटीकायां नीलकण्ठ-

धृतवेदः ॥ सहकारः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुगन्धयुक्ते, त्रि, । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ५६ । सुगन्धिनिश्वासविवृद्धतृष्ण विम्बाधरासन्नचरं द्विरेफम् । प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती ॥”) सुगन्धि, क्ली, (शोभनो गन्धो यस्य । इत् ।) एल- वालुकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२१ ॥ (अथ एलवालुकं कक्कोलसदृशं कुष्ठगन्धि । “एलवालुकमैलेयं सुगन्धि हरिवालुकम् । ऐलवालुकमेलालुकपित्थं पत्रमीरितम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) मुस्ता । कशेरु । गन्धतृणम् । धान्यकम् । पिप्पलीमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिकं, क्ली, (शोभनो गन्धो यस्य । इत् । ततः स्वार्थे कन् ।) कह्लारम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पुष्करमूलम् । गौरसुवर्णम् । सुरपर्णम् । उशीरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिकः, पुं, (सु शोभनो गन्धो यस्य । इत् । ततः कन् ।) महाशालिः । इति हेमचन्द्रः ॥ तुरुष्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ गन्धकः । इत्य- मरटीकायां रायमुकुटः ॥ सुगन्धिकुसुमः, पुं, (सुगन्धि कुसुमं यस्य ।) पीत- करवीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिपुष्पे, क्ली ॥ सुगन्धिकुसुमा, स्त्री, (सुगन्धि कुसुमं यस्याः ।) पृक्का । इति जटाधरः ॥ सुगन्धिता, स्त्री, (सुगन्धेर्भावः । तल् । टाप् ।) सौगन्धिः । सौरभम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, माघे । ३ । ५४ । सुगन्धितामप्रतियत्नपूर्व्वां विभ्रन्ति यत्र प्रमदाय पुंसाम् । मधूनि वक्त्राणि च कामिनीना- मामोदकर्म्मव्यतिहारमीयुः ॥”) सुगन्धित्रिफला, स्त्री, (सुगन्धि त्रिफलं त्रिशिराकं फलं यस्याः ।) जातीफलम् । पूगफलम् । लवङ्गकलिकाफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिनी, स्त्री, (सुगन्धोऽस्त्यस्या इति । इनिः । ङीप् ।) आरामशीतला । इति राज- निर्घण्टः ॥ (सुवर्णकेतकी । अस्याः पर्य्यायो यथा, “केतकः सूचिकापुष्पो जम्बूकः क्रकचच्छदः । सुवर्णकेतकी त्वन्या लघुपुष्पा सुगन्धिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुगन्धिमूलं, क्ली, (सुगन्धि मूलमस्य ।) उशीरम् ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धिमूषिका, स्त्री, (सुगन्धिर्गन्धविशिष्टा मूषिका ।) छच्छुन्दरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगमः, त्रि, (सु + गम + खल् ।) सुखेन गम्यते प्राप्यते यः । यथा, पक्षे सुगमम् । इति मुग्ध- बोधीयादादिप्रकरणलिखणम् ॥ (यथा, भाग- वते । १० । ८४ । ३६ ।

पृष्ठ ५/३६६

“चित्तस्योपशमोऽयं वै कविभिः शास्त्रचक्षुषा । दर्शितः सुगमो योगो धर्म्मश्चात्ममुदावहः ॥”) सुगहनः, त्रि, (सुन्दरो गहनः ।) निविडः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ सुगहना, स्त्री, कुम्बा । सुगहनेतिविशेषणमिति केचित् । नाम इत्यन्ये । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ सुगहनावृतिः, स्त्री, कुम्बा । इत्यमरः ॥ यज्ञस्थाने अस्पृश्यादिदर्शनवारणाय या सुगहना निरव- काशा वृतिर्वेष्टनं सा कुम्बा । इति भरतः ॥ सुगृहः, पुं, (सुन्दरं गृहं यस्य ।) चञ्चसूचिक- पक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ (सुन्दरं गृहम् ।) सुन्दरालये, क्ली ॥ सुगृहीतः, त्रि, (सु + ग्रह + क्तः ।) सुन्दररूपेण कृतग्रहणः ॥ सुगृहीतनामा, [न्] पुं, (सुगृहीतं नाम यस्य ।) शुभकाम्यया प्रातः स्मर्य्यते यः । स च युधिष्ठि- रादिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुग्रन्थिः, पुं, (शोभना ग्रन्थयो यत्र ।) चोरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरग्रन्थियुक्ते, त्रि ॥ सुग्रीवः, पुं, (शोभना ग्रीवा यस्य । विष्णोरश्वः । (यथा, महाभारते । २ । २ । १४ । “प्रययौ पुण्डरीकाक्षः शैव्यसुग्रीववाहनः ॥”) शाखामृगेश्वरः । इति मेदिनी ॥ स तु सूर्य्य- पुत्त्रः किष्किन्धाधिपतिः श्रीरामचन्द्रस्य सखा यथा, वल्मीकीये रामायणे बालकाण्डे १७ सर्गे । “वानरेन्द्रं महेन्द्राभमिन्द्रो बालिनमात्मजम् । सुग्रीवं जनयामास तपनस्तपतां वरः ॥” किञ्च तत्रैव किष्किन्धाकाण्डे ५ सर्गे । “दीप्यमानं ततो वह्निं पुष्पैरभ्यर्च्च्य सत्कृतम् । तयोर्मध्ये तु सुप्रीतो निदधौ सुसमाहितः ॥ ततोऽग्निं दीप्यमानं तौ चक्रतुश्च प्रदक्षिणम् । सुग्रीवो राघवश्चैव वयस्यत्वमुपागतौ ॥” * ॥ अर्हत्पिता । स च वर्त्तमानयुगीयनवमजिन- पिता । इति हेमचन्द्रः ॥ शिवः । इन्द्रः । राजहंसः । असुरः । पर्व्वतविशेषः । अस्त्र- विशेषः । नागभेदः । इति केचित् ॥ शोभन- ग्रीवायुक्ते, त्रि । इति विश्वः ॥ सुग्रीवी, स्त्री, (शोभना ग्रीवा यस्याः । ङीप् ।) ताम्रागर्भजाता कश्यपदुहिता । यथा, -- “षट्सुतास्तु महासत्त्वास्ताम्रायाः परि- कीर्त्तिताः । शुकी श्येणी च भासी च सुग्रीवी शुचिगृध्रिका शुकी शुकानजनयत् उलूकी प्रत्युलूककान् । शुच्यौदकान् पक्षिगणान् सुग्रीवी तु व्यजायत ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ सुग्रीवेशः, पुं, (सुग्रोवस्य ईशः ।) श्रीरामचन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुग्लः, त्रि, (सुग्लायतीति । सु + ग्लै + “आत- श्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।) अत्यन्त- हर्षक्षयविशिष्टः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

सुचक्षुः, [स्] पुं, (शोभनं चक्षुरिव फलं यस्य ।) उडुम्बरः । इति जटाधरः ॥ शोभनलोचने, क्ली ॥ तद्युक्ते, त्रि ॥ सुचञ्चुका, स्त्री, (सुष्ठु चञ्चुरिव शिखा यस्याः । कप् ।) महाचञ्चुशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुचरित्रा, स्त्री, (शोभनं चरित्रं यस्याः ।) साध्वी । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ शोभनचरित्र- युक्ते, त्रि ॥ सुचर्म्मा, [न्] पुं, (शोभनं चर्म्म यस्य ।) भूर्ज- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोभनचर्म्मविशिष्टे, त्रि ॥ सुचारुः, त्रि, (शोभनश्चारुश्च ।) मनोहरः । यथा, कालिकापुराणोक्तद्शभुजादुर्गाध्याने । “सुचारुदशनां तद्वत् पीनोन्नतपयोधराम् ॥” सुचित्रकः, पुं, (सुन्दराणि चित्राणि यत्र ।) मत्- स्यरङ्कः । चित्रसर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुन्दरचित्रयुक्ते, त्रि ॥ सुचित्रबीजा, स्त्री, सुचित्रं बीजं यस्याः ।) बिडङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुचित्रा, स्त्री, (शोभनानि चित्राणि यस्याः ।) चिर्भिटा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुचिरायुः, [स्] पुं, (सुचिरं आयुर्यस्य ।) देवता । इति शब्दरत्नावली ॥ सुचुटी, स्त्री, अग्न्याद्युद्धरणार्थलौहादियन्त्रविशेषः चिम्टा इति भाषा । इति केचित् ॥ सुचेलकः, पुं, (शोभनश्चे लकः ।) शोभनवस्त्रम् । सरु कापड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पटः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११६ ॥ पटिः ३ पटी ४ । इति तट्टीका ॥ सुन्दरवस्त्रयुक्ते, त्रि ॥ सुच्छत्री, स्त्री, शतद्रुनदी । इति शब्दरत्नावली ॥ शतलज् इति ख्याता ॥ सुजनः, पुं, (सु सुन्दरो जनः । साधुः । सज्जनः । यथा, -- “दुर्ज्जनस्य हि सङ्गेन सुजनोऽपि विनश्यति । प्रसन्नं जलमित्याहुः कर्द्दमैः कलुषीकृतम् ॥” इति गारुडे १५ अध्यायः ॥ सुजनता, स्त्री, (सुजनस्य भावः । तल् । टाप् ।) सौजन्यम् । यथा, -- “धिगस्त्वेतां विद्यां धिगपि कवितां धिक्सुजनतां वयो रूपं वा धिक् धिगपि च यशो निर्धन- वताम् । असौ जीयादेकः सकलगुणहीनोऽपि धनवान् बहिर्यस्य द्वारे तृणलवसमाः सन्ति गुणिनः ॥” इत्युद्भटः ॥ सुजलं, क्ली, (शोभनं जलं यस्मात् । कमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरसलिलञ्च ॥ सुन्दर- जलसम्बन्धिनि, त्रि ॥ सुजल्पः, पुं, (सुन्दरो जल्पः कथनम् ।) वाक्य- विशेषः । यथा, -- “यत्रार्ज्ज वात् सगार्म्भीर्य्यं सदैन्यं सहचापलम् सोत्कण्ठञ्च हरिः स्पृष्टः स सुजल्पो निगद्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥

सुजाता, स्त्री, (सु + जन + क्तः ।) तुवरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुजीवन्ती, स्त्री, (सुजीवतीति । सु + जीव + शतृ । ङीप् ।) स्वर्णजीवन्ती । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुट्ट, क तौच्छ्ये । अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्तरी टद्व- यान्तः । क, सुट्टयति । दन्त्यादिरयमिति भीमः । तौच्छ्यमल्पीभावः । इति दुर्गादासः ॥ सुतः, पुं, (सूयते स्मेति । सु + क्तः ।) पुत्त्रः । इत्यमरः । २ । ६ । २७ ॥ “सूयते सुतः कर्म्मणि क्तः । पुतो नरकभेदात् त्रायते इति पुत्त्रः । ‘पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुतः । तस्मात् पुत्त्र इति ख्यातः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥’ इति स्मृतिः ॥ किंवा पुनाति मातापितराविति त्रासुसिति त्रे निपातात् ह्रस्वत्वे पुत्त्रः । पुत्त्रो द्वितकारः एकतकारश्च ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ मातृपितृस्वभाववत्स्वभावे सुतकन्ये भवतः । यथा, -- “शीलं संभजते पुत्रो मातुस्तातस्य वै सुता । यथाशीला भवेन्माता तथाशीलो भवेत् सुतः ॥ यद्वर्णा वै भवेद्भू मिस्तद्वर्णं सलिलं भवेत् ॥ मातॄणां शीलदोषेण पितृशीलगुणेन च । विभिन्नास्तु प्रजाः सर्व्वा भवन्ति भवशीलि- नाम् ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ पार्थिवः । इति मेदिनी ॥ * ॥ (उत्पन्ने, त्रि ॥) सुतजीवकः, पुं, (सुतं जीवयतीति । जीव + ण्वुल् पुत्त्रजीवकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुतनुः, स्त्री, (शोभना तनुर्यस्याः ।) नारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शोभना तनुः शरीरम् ।) शोभनशरीरम् ॥ तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, उत्तर- चरिते १ अङ्के । “स्मरसि सुतनु ! तस्मिन् पर्व्वते लक्ष्मणेन प्रतिविहितसपर्य्यासुस्थयोस्तान्यहानि ॥”) सुतपाः, [स्] पुं, (सुष्ठु तपतीति । सु + तप् + “गतिकारकरोःपूर्व्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।” उणा० ४ । २२६ । इति असिः ।) सूर्य्यः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ शोभनं तपो यस्य । मुनिः ॥ (रौच्य- मनुपुत्त्रविशेषः । इति मार्कण्डे यपुराणम् । ९४ । २५ ॥ विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ३४ ॥ उग्रतपस्यायुक्ते, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । ११२ । १४१ । “स एव जातः संकल्पदोषाद्दाशकुले द्विजः । भार्य्यास्य सा च सुतपा जातैषा ते सुता नृप ॥”) सुतपादिका, स्त्री, (सुताः समकालीनमुत्पन्नाः पादा मूलानि यस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुतरां, व्य, (सु + द्विवचनविभज्येत्यादिना तरप् ।) अवधारितार्थप्रतिपादकम् । यथा । क्रियैव काल इति मते तु सुतरां नाधिकरणता । इति

पृष्ठ ५/३६७

सपिण्डीकरणसमाख्यासिद्ध्यर्थं सुतरां तत्रतथा- चरणम् । इति च तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “अपुत्त्रा जन्मिनः पापात् प्राणिनः समव- स्थिताः । मनुजास्तत्र सुतरां भवन्ति गृहकर्म्मिणः ॥” इति पाद्ये सृष्टिखण्डे ४३ अध्यायः ॥ “शृणु द्विज महाबुद्धे दम्भेनापि स्मृतो हरिः । ददाति मोक्षं सुतरां किं पुनर्द्दम्भवर्ज्जनात् ॥” इति तत्रैव पातालखण्डम् ॥ सुतर्कारी, स्त्री, देवदालीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुतर्द्दनः, पं, (सुष्ठु तर्द्दति पीडयति विरहिनमिति तर्द्द अर्द्दने + ल्युः ।) कोकिलः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सुतलः, पुं, (शोभनं तलं यत्र ।) अट्टालिका- बन्धः । नागलोकप्रभेदः । इति मेदिनी ॥ स तु पातालषष्ठखण्डः । तद्विवरणं यथा, -- “ततोऽधस्तात् सुतल उदारश्रवाः पुण्यश्लोको विरोचनात्मजो बलिर्भगवता महेन्द्रस्य प्रियं चिकीर्षमाणेनादितेर्लब्धकायो भूत्वा वटुवामन- रूपेण पराक्षिप्तलोकत्रयो भगवदनुकम्पयैवपुनः प्रवेशित इन्द्रादिष्वविद्यमानया सुसमृद्धया श्रि- याभिजुष्टः स्वधर्मेणाराधयंस्तमेव भगवन्तमारा- धनोयमपगतसाध्वस आस्ते अधुनापि ।” इति श्रीभागवते । ५ । २४ । १८ ॥ (तथाच देवीभागवते । ८ । १९ । १३ -- ३२ । “ततोविलाधस्तात् प्रोक्तं सुतलाख्यं विलेश्वरम् पुण्यश्लोको बलिर्नाम आस्ते वैरोचनिर्मुने ! ॥ महेन्द्रस्य च देवस्य चिकिर्षुः प्रियमुत्तमम् । त्रिविक्रमोऽपि भगवान् सुतले बलिमानयत् ॥ त्रैलोक्यलक्ष्मीमाक्षिप्य स्थापितः किल दैत्य- राट् । इन्द्रादिष्वप्यलब्धा या सा स्रीस्तमनुवर्त्तते ॥ तमेव देवदेवेशमाराधयति भक्तितः । व्यपेतसाध्वसोऽद्यापि वर्त्तते सुतलाधिपः ॥ एवं दैत्यपतिः सोऽयं बलिः परमपूजितः । सुतले वर्त्तते यस्य द्वारपालो हरिः स्वयम् ॥ एकदा दिग्जये राजा रावणो लोकरावणः । प्रविशन् सुतले येन भक्तानुग्रहकारिणा ॥ पादाङ्गुष्टेन प्रक्षिप्तो योजनायुतमत्र हि ॥ एवम्भूतानुभावोऽयं बलिः सर्व्वसुखैकभुक् । आस्त सुतलराज्यस्थो देवदेवप्रसादतः ॥”) सुतवस्करा, स्त्री, (सुताः वस्कराः पक्षिण इव बहुत्वात् यस्याः ।) सप्तपुत्त्रप्रसूः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुतश्रेणी, स्त्री, (सुता उत्पन्ना श्रेण्यो यस्याः । एकत्र बहुजातत्वात् तथात्वम् । मूषिक- पर्णो । इत्यमरः । २ । ४ । ८८ ॥ उन्दुरविलोया इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । द्रवन्ती २ न्यग्रोधी ३ मूपिकाह्वया ४ चित्रा ५ मूषक- मारी ६ प्रत्यक्श्रेणी ७ शम्बरी ८ । अस्या

गुणाः । चक्षुष्यत्यम् । कटुत्वम् । आखुविषव्रण- दोषनेत्रामयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुस्तकान्तरे श्रुतश्रेणीति च पाठः ॥ सुतहिवुकयोगः, पुं, विवाहोक्तयोगविशेषः । यथा, ज्योतिःसारसंग्रहे । “सुतहिवुकवियद्विलग्नधर्म्मे- ष्वमरगुरुर्यदि दानवार्च्चितो वा । यदशुभमुपयाति तच्छुभं स्यात् शुभमतिवृद्धिमुपैति तत्प्रभावात् ॥” अपि च ज्योतिस्तत्त्वे । “लग्ने तत्पञ्चमे तूर्य्ये नवमे दशमे तथा । गुरुर्भृ गुर्व्वा दोषघ्नो विवाहे वर्द्धते शुभम् ॥” अयमेव सुतहिवुकयोगः ॥ सुता, स्त्री, (सूयते स्म या । सु + क्तः । टाप् ।) स्त्यपत्यम् । कन्या । इति मेदिनी ॥ यथा, -- “आत्मजस्तनयः सूनुः सुतः पुत्त्रः स्त्रियां त्वमी । आहुर्दहितरं सर्व्वे -- ॥” इत्यमरः । २ । ६ । २७-२८ ॥ “अमी आत्मजाद्याः स्त्रियां वर्त्तमाना दुहितर- माहुः । यथा । आत्मजा । तनया । सूनोः प्रत्ययान्तराभावात् स्त्रियामपि सूनुरेव । सुता पुत्त्रा । स्वार्थे के केऽकस्व इति ह्रस्वत्वे द्वैषसूत- पुत्त्रेत्यादिना विभाषया अत इति पुत्त्रिका पुत्त्रका च । शोनादिपाठात् पुत्त्री च । मा भैषीः पुत्त्रि सीतेति महानाटकम् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, भट्टिः । २ । ४७ । “हिरण्मयी शाललतेव जङ्गमा च्युतादिव स्थास्नुरिवाचिरप्रभा । शशाङ्ककान्तेरधिदेवताकृतिः सुता ददे तस्य सुताय मैथिली ॥”) दुरालभा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुतात्मजः, पुं, (सुतस्य सुताया वा आत्मजः ।) पौत्त्रः । दौहित्रः । इति सुतात्मजाशब्ददर्श- नात् ॥ सुतात्मजा, स्त्री, (सुतस्य सुताया वा आत्मजा) पौत्त्री । दौहित्त्री । इत्यमरः । २ । ६ । २९ ॥ सुतारका, स्त्री, (शोभने तारके यस्याः ।) चतु- र्व्विंशतिबुद्धशासनदेवतान्तर्गतदेवताविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ शोभनतारकायुक्ते, त्रि ॥ सुतिक्तः, पुं, (सुष्ठु तिक्तः ।) पर्प्पटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुतिक्तकः, पुं, (सुष्ठु तिक्तः । ततः कन् ।) पारि- भद्रः । इति जटाधरः ॥ भूनिम्बः । इति शब्द- रत्नावली ॥ सुतिक्ता, स्त्री, (सुष्ठु तिक्ता ।) कोषातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुतीः, त्रि, पुत्त्रेच्छुः । पुत्त्रवदाचरणकर्त्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुती, [न्] त्रि, (सुतमस्यास्तौति । इनिः ।) सुत- विशिष्टः । यथा, हितोपदेशे । “गुणिगणगणनारम्भे न पतति कठिनी ससम्भ्रमात् यस्य ।

तेनाम्बा यदि सुतिनी वद बन्ध्या कीदृशी भवति ॥” सुतीक्ष्णः, पुं, (सुष्ठु तीक्ष्णः ।) शोभाञ्जनः । इति जटाधरः ॥ श्वेतशिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुनिविशेषः । यथा, भट्टौ ४ सर्गे । “पुरो रामस्य जुहवाञ्चकार ज्वलने वपुः । शरभङ्गः प्रदिश्यारात् सुतीक्ष्णमुनिकेतनम् ॥” अतिशयखरे, त्रि ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । ६ । २८ “समदमधुकराणां कोकिलानानाञ्च नादैः कुसुमितसहकारैः कर्णिकारैश्च रम्यैः । इषुभिरिव सुतीक्ष्णै र्मानसं मानिनीनां तुदति कुसुमबाणो मन्मथोद्दीपनाय ॥”) सुतुङ्गः, पुं, (सुष्ठु तुङ्गः ।) नारिकेलवृक्षः । इति हारावली । १०० ॥ ग्रहाणां उच्चांशविशेषः । तस्य नामान्तरं अन्त्यतुङ्गः । यथा, सत्कृत्य- मुक्तावल्याम् । “सूर्य्याद्युच्चान् क्रियवृषमृगस्त्रीकुलीरान्त्ययूके दिग्वह्नीन्द्रद्वयतिथिशरान् सप्तविंशांश्च विंशान् अंशानेतान् वदति जवनश्चान्त्यतुङ्गान् सुतुङ्गान् तानेवांशान् मदनभवनेष्वाह नीचान् सुनी- चान् ॥” अतिशयोच्चे, त्रि ॥ सुतेजनः, पुं, (सुतेजयतीति । सु + तिज + ल्युः ।) धन्वन्वृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य गुणाः । “धन्वङ्गः कफपित्तास्रकासहृत्तुवरो लघुः । वृंहणो बलकृद्रूक्षः सन्धिकृद्व्रणरोपणः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुतेजाः, [स्] पुं, (सुष्ठुतेजो यस्य । यद्वा, सुतेजय- तीति । सु + तिज + “गतिकारकयोरिति ।” उणा० ४ । २२६ । इति असिः ।) अतीत- कल्पीयार्हद्भेदः । इति हेमचन्द्रः । आदित्य- भक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोभनतेजोयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, छान्दोग्योपनिषदि । ५ । १२ । १ । “एष वैसुतेजा आत्मा वैश्वानरो यं त्वमात्मान- मुपास्ते ॥”) सुतैला, स्त्री, (सुष्ठु तैलमस्यामिति ।) महा- ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुत्रामा, [न्] पुं, (सु + त्रै + मनिन् ।) इन्द्रः । इत्य मरः । १ । १ । ४५ ॥ सुष्ठु त्रायते भुवनं सुत्रामा त्रासुसिति मन् सोः पक्षे दीर्घत्वं सूत्रामा च । इति रुद्रः । इति भरतः ॥ (यथा, अम्बाष्टके । ३ । “यत्राशयो लगति तत्रागजा बसतु कुत्रापि निस्तुलशुका सुत्रामकालमुखसत्राशनप्रकरसुत्राणकारि- चरणा ॥” वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, वाजसनेयसंहि- तायाम् । १० । ३१ । “इन्द्राय सुत्राम्णे पच्यस्व ।” “सुष्ठु त्रायते इति सुत्रामा तस्मै सुत्राम्णे शोभनत्राणकर्त्रे सुत्रातव्याय वा इन्द्राय पच्यस्व” इति तद्भाष्यम् ॥)

पृष्ठ ५/३६८

सुत्वा, [न्] पुं, (सु + “सुयजोर्ङ्वनिप् ।” ३ । २ । १०३ । इति ङ्वनिप् ।) अभिषवे कृती । इत्य- मरः । २ । ७ । ४७ ॥ अभिषवः स्नानमात्रं इह तु प्रस्तावात् यज्ञाङ्गस्नानं तत् कृतवान् यः स सुत्वा कथ्यते । सुञः क्वनिप् तन् सुत्वा कृतीति अधीतिवत् । कृते इति पाठे सप्तमी । इति भरतः ॥ सुद, इ शोभे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) सुन्दरम् । इति दुर्गा- दासः ॥ सौत्रधातुरयम् ॥ सुदग्धिका, स्त्री, (सुष्ठुदग्धं दाहोऽस्त्यस्या इति सुदग्ध + ठन् ।) दग्धानामवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुदण्डः, पुं, (शोभनो दण्डो यस्मात् ।) वेत्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुदण्डिका, स्त्री, गोरक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुदन्, [त्] त्रि, (शोभना दन्ता यस्य । “वयसि दन्तस्य दतृ ।” ५ । ४ । १४१ । इति दतृ ।) शोभनदन्तविशिष्टः । (स्त्रियां ङीप् । यथा, रघुः । ६ । ३७ । “विधाय सृष्टिं ललितां विधातु- र्जगाद भूयः सुदतीं सुनन्दा ॥” शोभनो दत् दन्तः इति विग्रहे सुदत् इत्येव स्यात् । शोभनदन्तः । यथा, भागवते । ३ । २३ । ३२ । “सुश्रुवा सुदता श्लक्ष्णस्निग्धापाङ्गेन चक्षुषा । पद्मकोशस्पृधा नीलैरलकैश्च लसन्मुखम् ॥”) सुदन्तः, पुं, (शोभनो दन्तो यस्य । वयोगम्यमा- नाभावात् न दत्रादेशः ।) नटः । इति केचित् । शोभनदन्तश्च ॥ सुदन्ती, स्त्री, (शोभनो दन्तो यस्याः । ङीप् । वयोगम्यमानाभावात् न दत्रादेशः ।) दिक्- करिणीविशेषः । शुभदन्तीशब्ददर्शनादिति केचित् ॥ सुदर्भा, स्त्री, (सुष्ठु दर्भो यत्र !) इक्षुदर्भा । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोभनकुशयुक्ते, त्रि ॥ सुदर्शनं, क्ली, (सुष्ठु दृश्यते इति । सु + दृश् + ल्युट् । शोभनं दर्शनमस्येति वा ।) इन्द्रनग- रम् । इति मेदिनी ॥ सुदर्शनः, पुं, क्ली, (शोभनं दर्शनमस्येति ।) विष्णु- चक्रम् । इत्यमरः । १ । १ । २९ । तस्योत्- पत्तिर्यथा, -- “तस्मात् प्रसादं कुरु मे यद्यनुग्रहभागहम् । अपनेष्यामि ते तेजः कृत्वा यन्त्रे दिवाकर ॥ रूपं तव करिष्यामि लोकानन्दकरं प्रभो । तथेत्युक्तः स रविणा भ्रमौ कृत्वा दिवाकरम् ॥ पृथक् चकार तत्तेजश्चक्रं विष्णोरकल्पयत् । त्रिशूलञ्चापि रुद्रस्य वज्रमिन्द्रस्य चाधि- कम् । दैत्यदानवसंहर्त्तुः सहस्रकिरणात्मकम् ॥” इति मात्स्ये । ११ । २७-३० ॥ * ॥ अपि च पाद्मोत्तरखण्डे १४५ अध्याये ।

ईश्वर उवाच । “नायमेभिर्म्महातेजाः शस्त्रास्त्रैर्वध्यते मया । देवाश्च स्वस्वतेजांसि शस्त्रार्थं दीयतां मम ॥ नारद उवाच । अथ विष्णुमुखा देवाः स्वतेजांसि ददुस्तथा । तान्यैक्यं वै गतानीशो दृष्ट्वा स्वञ्चामुचन्महः ॥ तेनाकरोन्महादेवः सहसा शस्त्रमुत्तमम् । चक्रं सुदर्शनं नाम ज्वालामालातिभीषणम् । तेजःशेषेण च तथा वज्रञ्च कृतवान् हरः ॥” तच्च शिवेन विष्णवे दत्तम् । यथा, -- “ततः प्रीतः प्रभु प्रादात् विष्णवे प्रवरं वरम् । प्रत्यक्षं तैजसं श्रीमान् दिव्यं चक्रं सुदर्शनम् ॥ तद्दत्त्वा देवदेवाय सर्व्वभूतभयप्रदम् । कालचक्रनिभं चक्रं शङ्करो विष्णुमव्रवीत् ॥ वरायुधोऽयं देवेश सर्व्वायुधनिवर्हणः । सुदर्शनो द्वादशारो यो मनःसदृशो जवी ॥ आरात् स्थिता अमी चात्र देवा मासाश्च राशयः । शिष्टानां रक्षणार्थाय संस्थिता ऋतवस्तु षट् ॥ अग्निः सोमस्तथा मित्रो वरुणश्च प्रजापतिः । इन्द्राग्नी चाप्यथो विश्वे प्रजापतय एव च ॥ हनूमांश्चाथ बलवान् देवो धन्वन्तरिस्तथा । तपांस्येव तापसश्च द्वादशैते प्रतिष्ठिताः ॥ चैत्राद्याः फाल्गुनान्ताश्च मासास्तत्र प्रति- ष्ठिताः ॥ त्वमेवमादाय विभो वरायुधं शत्रुं सुराणां जहि मा विशङ्किथाः । अमोघ एषोऽमरराजपूजितो धृतो मया देहगतस्तपोबलात् ॥” इति वामने ७९ अध्यायः ॥ * ॥ वैष्णवाङ्गे तच्चिह्नधारणविधिः यथा । ब्रह्माण्डे । “कृत्वा धातुमयीं मुद्रां तापयित्वा स्वकां तनुम् । चक्रादिचिह्नितां भूप धारयेद्वैष्णवो नरः ॥” नारदीयपञ्चरात्रे । “द्वादशारन्तु षट्कोणं वलयत्रयसंयुतम् । हरेः सुदर्शनं तप्तं धारयेत्तद्विचक्षणः ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १५ विलासः ॥ अन्यत् मुदाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ श्रीमन्दिरोपरि देयतच्चक्रप्रमाणं यथा, -- विम्बार्द्धमानं चक्रन्तु त्रिभागेणाथ कारयेत् । द्वात्रिंशदङ्गुलं ज्येष्ठं कनिष्ठं त्वष्टहानितः ॥ प्रतिमातूर्य्यभागेन कारयेद्वा सुदर्शनम् ! लोहजं शैलजं वापि कारयेच्चिह्नपूर्व्वकम् ॥ अष्टारं द्वादशारं वा मध्ये मूर्त्तिसमन्वितम् । नारसिंहेन रौद्रेण विश्वरूपेण वा पुनः ॥” इत्यादि ॥ * ॥ “अधिवास्य विधानेन चक्रं दण्डं ध्वजं तथा । देववत् सकलं कृत्वा मण्डपस्नपनादिकम् ॥ नेत्रोन्मीलनकं कृत्वा पूर्व्वोक्तं सर्व्वमाचरेत् । अधिवासयेत विधिना शय्यायां प्राप्य देशिकः ॥ ततः सहस्रशीर्षेति सूक्तं चक्रे न्यसेद्वुधः ।

तथा सौदर्शनं मन्त्रं मनस्तत्त्वं निवेशयेत् ॥ मनोऽनुरूपेणास्यैव सजीवकरणं स्मृतम् । आरेषु मूर्त्तयो न्यस्याः केशवाद्याः सुरोत्तमाः ॥ नाभ्यक्षप्रतिनेमीषु न्यसेत्तत्त्वानि देशिकः । नारसिंहं विश्वरूपमक्षमध्ये निवेशयेत् ॥ सकलं विन्यसेद्दण्डे सूत्रात्मानं सजीवकम् । निष्कलं परमात्मानं ध्वजे ध्यायन् न्यसेद्धरिम् ॥ तच्छक्तिं व्यापिनीं ध्वायेत् ध्वजरूपाञ्चला- ननाम् । ततो मण्डपमध्येतु स्नाप्य पुज्य यथाविधि ॥ पूर्व्वोक्ते न विधानेन होमं कुण्डेषु कारयेत् ॥ ततः प्रभातसमये मूर्त्तिपैः सह देशिकः । मूर्त्तिपः आचार्य्यः । कलसे स्वर्णशकलं न्यस्त्वा रत्नानि पञ्च च । स्थापयेच्चक्रमन्त्रेण स्वर्णचक्रमधस्ततः ॥ पारदेन तु संप्लाव्य नेत्रपट्टेन स्थापयेत् । ततो निवेशयेच्चक्रं द्वादशारं सुदर्शनम् ॥ दुर्निरोक्ष्यं सुरैर्द्दैत्यैर्भ्रमद्वह्निस्फुलिङ्गकम् । तन्मध्ये चिन्तयेद्देवं नृसिंहं दैत्यनिर्द्दलम् ॥ स्फुरत्सौदामिनीजिह्वं ज्वलज्ज्वलनकेशरम् । दीप्तार्कनयनं चन्द्रकोटिभास्वरदंष्ट्रिणम् ॥ तप्तस्य तपनीयस्य सदृज्ञं परुषाननम् । सर्व्वदुष्टहरं देवं दुष्प्रेक्ष्यं देवदानवैः ॥ सर्व्ववर्णान्तबीजेन चतुर्द्द शयुतेन च । बिन्दुनालङ्कृतेनादौ प्रणवेन प्लुतेन च । अन्ते प्रणतियुक्तेन स्थापयेद्दूष्टनाशनम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १९ विलासः ॥ * ॥ चक्रमन्त्रो यथा । ॐ नमो भगवते सुदर्शनाय निर्णाशितसकलरिपुध्वजाय भगवन्नारायण- कराम्भोरुहस्पर्शदुर्ल्ललिताय । “एह्येहि त्वं सहस्रार चक्रराज सुदर्शन । यज्ञभागं प्रगृह्यस्व पूजाञ्चैव नमो नमः ॥” इति च तत्रैव १५ विलासः ॥ सुमेरुः । जम्बूवृक्षः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मात्स्ये । ११३ । ७४ -- ७५ । “सुदर्शनो नाम महान् जम्बूवृक्षः सनातनः । नित्यपुष्पफलोपेतः सिद्धचारणसेवितः ॥ तस्य नाम्ना समाख्यातो जम्बूद्वीपो वनस्पतेः । योजनानां सहस्रञ्च शतधा च महान् पुनः ॥ उत्सेधो वृक्षराजस्य दिवमावृत्य तिष्ठति ॥”) वृत्तार्हत्पिता । जिनानां बलदेवः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (मत्स्यः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “मत्स्यो मीनो विसारश्च झषो वैसारिणोऽण्डजः शकुली पृथुरोमा च स सुदर्शन इत्यपि । रोहिताद्यास्तु ये जीवास्तेमत्स्याःपरिकीर्त्तिताः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्वखण्डे द्वितीये भागे ॥) सुदशनः, त्रि, सुदृश्यः । सुखेन दृश्यते असौ इति सुपूर्व्वकदृशधातोः कर्म्मण्यनप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ (शोभनं दर्शनं यस्येति वा । यथा, भागवते । ४ । २४ । ५१ “श्यामश्रोण्यधिरोचिष्णुदुकूलस्वर्णमेखलम् । समचार्व्वङ्घ्रिजङ्घोरु निम्नजानुसुदर्शनम् ॥”

पृष्ठ ५/३६९

सुदर्शनचूर्णं, क्ली, (सुदर्शनं सुदृश्यं चूर्णं यस्य ।) ज्वररोगस्य औषधविशेषः । यथा, -- “त्रिफला रजनीयुग्मं कण्टकारीयुगं शटी । त्रिकटु ग्रन्थिकं मूर्व्वा गुडुची धन्वयासकः ॥ कटुका पर्पटो मुस्तं त्रायमाणा च वालु- कम् । निम्बं पुष्करमूलञ्च मधुयष्टी च वत्सकः ॥ यवानीन्द्रयवो भार्गो शिग्रुबीजं सुराष्ट्रजा । वचा त्वक् पद्मकोशीरचन्दनातिविषाबलाः ॥ शालिपर्णी पृश्निपर्णी विडङ्गं तगरं तथा । चित्रकं देवकाष्ठञ्च चव्यं पत्रं पटोलजम् ॥ जीवकर्षभकौ चैव लवङ्गं वंशलोचना । पुण्डरीकञ्च काकोलिपत्रकं जातिपत्रकम् ॥ तालीशपत्रमेतानि समभागानि चूर्णयेत् । अर्द्धांशं सर्व्वचूर्णस्य किरातं प्रक्षिपेत् सुधीः ॥ एतत् सुदर्शनं नाम चूर्णं दोषत्रयापहम् । ज्वरांश्च निखिलान् हन्यान्नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥ पृथग्द्वन्द्वागन्तुजांश्च धातुस्थान् विषमज्वरान् । सन्निपातोद्भवांश्चापि मानसानपि नाशयेत् ॥ शीतादीनपि दाहादीन् मोहं तन्द्रां भ्रमं तृषाम् । कासं श्वासञ्च पाण्डु ञ्च हृद्रोगं कामलापि च ॥ त्रिकपृष्ठकटीजानुपार्श्वशूलञ्च नाशयेत् । शीत्यम्बुना पिवेदेतत् सर्व्वज्वरनिवृत्तये ॥ मुदर्शनं यथा चक्रं दानवानां विनाशनम् । तद्वज्जराणां सर्व्वेषां चूर्णमेतत् प्रणाशनम् ॥” * पुष्करमूलाभावे कुष्ठमपि दद्यात् । भार्ग्य भावे कण्टकारीमूलम् । सौराष्ट्र्यभावे स्फुटिकां दद्यात् । तगरालाभे कुष्ठं देयम् । जीवकर्ष- भयोरभावे विदारीकन्दस्य भागद्वयं दद्यात् । पुण्डरीकं श्वेतकमलम् । काकोल्यभावे अश्व- गन्धामूलं दद्यात् । तालीशपत्रकाभावे स्वर्ण- ताली प्रदीयते इति । अथवा कण्टकारीजटा देया । इति भावप्रकाशः ॥ सुदर्शनद्वीपं, क्ली, (सुदर्शनस्य तन्नाम्ना प्रसिद्धस्य जम्बूवृक्षस्य द्वीपम् ।) जम्बूद्वीपम् । इति पुरा- णम् ॥ सुदर्शना, स्त्री, (सुखेन दृश्यतेऽसौ । सु + दृश + माषायां शासियुधीति युच् । टाप् ।) सुदर्शन- वृक्षः । सुदर्शनगुलञ्च इति पद्मगुलञ्च इति च ख्यातः । तत्पर्य्यायः । चक्राङ्गा २ वृषकर्णी ३ दध्यानी ४ । इति रत्नमाला ॥ सोमवल्ली ५ मधुपणिका ६ चक्राह्वा ७ । अस्या गुणाः । स्वादुत्वम् । उष्णत्वम् । कफशोफास्रवातनाशि- त्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ विषनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ आज्ञा । ओषधिविशेषः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ सुदशनी, स्त्री, (सुष्ठु दर्शनं यस्याः । ङीप् ।) अमरावती । इति विश्वः ॥ सुदलः, पुं, (सुष्ठु दलमस्य ।) क्षीरमोरटा । इति रत्नमाला ॥

सुदला, स्त्री, (सुष्ठु दलान्यस्याः ।) शालपर्णी । तरुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुदान्तः, पुं, (सुष्ठु दान्तः ।) शाक्यमुनिशिष्य- विशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अतिशय- शान्ते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ३८ । १२ । “सुदान्तानपि चैवाहं दद्यामष्टादशापरान् ॥”) सुदामा, [न्] पुं, (सुष्ठु ददातीति । दा + “आतो मनिन्क्वनिपवनिपश्च ।” ३ । २ । ७४ इति मनिन् ।) मेघः । पर्व्वतः । इति मेदिनी ॥ गोपभेदः । समुद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ ऐरावतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीकृष्ण- शरणागत-विप्रविशेषः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११२ अध्याये । “सद्यो जहार दारिद्र्यं सुदाम्नो ब्राह्मणस्य च । समागतस्य स्वगृहात् द्वारकां शरणार्थिनः ॥” सुदामा, [न्] त्रि, (सु + दा + मनिन् ।) सुदाता सुष्ठु ददातीत्यर्थे मन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुदामा, स्त्री, नदीविशेषः । यथा, वाल्मीकीये रामायणे अयोध्याकाण्डे ७० सर्गे । “स प्राङ्मुखो राजगृहादभिनिर्याय वीर्य्यवान् ततः सुदामां द्यतिमान् सन्तीर्य्यावेक्ष्य तां नदीम् ॥” सुदायः, पुं, (सुष्ठु दीयते इति । सु + दा + घञ् युगागमः ।) देययौतकादि । इत्यमरः । २ । ८ । २८ ॥ यथा । यौतक आदिना उपनयन- भिक्षाप्रसादादि च यत् देयं तत् दायहरण- पदवाच्यम् । कन्यादानकाले जामात्रादिभ्यो व्रतभिक्षादौ ब्राह्मणादिभ्यश्च यद्द्रव्यं दीयते तत्र दायादिद्वयमित्यर्थः । युतकं योनिसम्बन्धः तत्र भवमिति ष्णे यीतकम् । युतयोर्व्वधूवरयोरिद- मिति वा कणि यौतुकम् । यौतुकमुकारमध्य- मपि । यौतकं यौतुकञ्च तत् । इति वाचस्पतिः दीयते दायः कर्म्मणि घञ् सुष्ठुदीयते सुदाय इति पाठ इत्यन्ये । इति भरतः ॥ पितृमातृ- भर्त्तृकुलसम्बन्धी । यथा, -- “सुदायेभ्यःपितृमातृभत्तृ कुलसम्बन्धिभ्यो लब्धं सौदायिकम् ।” इति दायतत्त्वम् ॥ सुदारुः, पुं, (सुष्ठु दारु यत्र ।) पारिपात्रपर्व्वतः तत्पर्य्यायः । पारिपात्रिकः २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ सुदि, व्य, शुक्लपक्षः । इति पश्चिमदेशे प्रसिद्धः ॥ सुदिनं, क्ली, (ष्ठसु दिनम् ।) शुभदिवसः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ४३ । ४८ । ५१ । “सुदिनं दुर्द्दिनं शश्वत् भ्रमत्येव भवे भव । सर्व्वेषां प्राकृतानाञ्च द्वे बीजे सुखदुःखयोः ॥ सुदिनं दुर्द्दिनञ्चैव सर्व्वं कर्म्मोद्भवं भव । तत्कर्म्म तपसा साध्यं कर्म्मणाञ्च शुभाशुभम् ॥” सुदिनाहं, क्ली, (सुदिनेषु शुभदिनेषु अहः शुभ- दिनम् । यद्वा, सुदिनं प्रशस्तमहः । टच् समासे ।) प्रशस्तदिनम् । यथा । उत्तमैका- भ्याञ्च । आभ्यामह्नादेशो न । उत्तमशब्दः

अन्त्यार्थः पुण्यशब्दमाह । पुण्यै काभ्यामित्येव सूत्रयितुमुचितम् । पुण्याहम् । सुदिनाहम् । सुदिनशब्दः प्रशस्तवाची । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ सुदीर्घः, त्रि, (सुष्ठु दीर्घः ।) अतिविस्तारः । यथा, -- “विवाह्य श्रोत्रियैर्भुक्तं राज्ञामात्यैस्तथैव च । सुदीर्घेणापि कालेन तेषां तत्तु न सिध्यति ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ सुदीर्घघर्म्मा, स्त्री, (सुदीर्घः अतिशयः घर्म्मो यस्याः ।) असनपर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुदीर्घफलिका, स्त्री, (सुदीर्घं फलं यस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) वार्त्ताकुविशेषः । इति रत्नमाला ॥ शिङ्गा वेगुन इति भाषा ॥ सुदीर्घा, स्त्री, (सुष्ठु दीर्घा ।) चीनाकर्क्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुदुःखितः, त्रि, (सुष्ठु दुःखितः ।) अतिशय- व्यथितः । यथा । ज्योतिस्तत्त्वे भीमपराक्रम- वचनम् । “विष्णुभाद्ये त्रिके चित्रे ज्येष्ठायां ज्वलने यमे । एभिर्व्विवाहिता कन्या भवत्येव सुदुःखिता ॥” सुदुर्ल्लभः, त्रि, (सु + दुर् + लभ + खल् ।) अति- दुष्प्राप्यः । यथा, -- “ब्रह्मत्वादपि देवत्वादिन्द्रत्वादमरादपि । अमृतात् सिद्धिलाभाच्च हरिदास्यं सुदुर्ल्लभम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ९७ अध्यायः ॥ सुदुश्चरः, त्रि, (सु + दुर् + चर + खल् ।) अति- शयदुःखेनाचरणीयः । यथा, श्रीभागवते ११ । २९ । १ । “सुदुश्चरामिमां मन्ये योगचर्य्यामनात्मनः । यथाञ्जसा पुमान् सिध्येत् तन्मे ब्रूह्यञ्जसाच्युत ॥” (कार्त्तिकेये, पुं, । यथा, महाभारते । ३ । २३१ । ७ । “प्रभुर्नेता विशाखश्च नैगमेयः सुदुश्चरः ॥”) सुदुष्करः, त्रि, (सु + दुर् + कृ + खल् ।) अत्यन्त- क्लेशकरः । यथा, श्रीभागवते । ४ । ८ । ६९ । “सुदुष्करं कर्म्म कृत्वा लोकपालैरपि प्रभुः । एष्यत्यचिरतो राजन् यशो विपुलयंस्तव ॥” सुदुस्तरः, त्रि, (सु + दुर् + स्तृ + खल् ।) अति- दुःखेन तरणीयः । यथा, श्रीभागवते । १० । २ । ३१ । “स्वयं समुत्तीर्य्य सुदुस्तरं द्युमन् भवार्णवं भीममदभ्रसौहृदाः । भवत्पदाम्भोरुहनावमत्र ते निधाय याताः सदनुग्रहो भवान् ॥” सुदुस्त्यजः, त्रि, (सु + दुर् + त्यज + खल् ।) अतिदुःखेन त्याज्यः । यथा, -- “त्यक्त्वा सुदुस्त्यजसुरेप्सितराज्यलक्ष्मीं धर्म्मिष्ठ आर्य्यवचसा यदगादरण्यम् । मायामृगं दयितयेप्सितमन्वधाव- द्वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम् ॥” इत्याह्निकतत्वधृतश्रीभागवतवचनम् ॥

पृष्ठ ५/३७०

दूरः, त्रि, (सुष्ठु दूरः ।) अतिदूरतरः । तत्- पर्य्यायः । दवीयान् २ दविष्ठः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ६९ ॥ सुदूरपराहतः, त्रि, (सुदूरे पराहतः निरा- कृतः ।) अतिदूरनिराकृतः । चिरध्वस्तः । यथा । “अननुगमेन तत्तज्जातिघटितलक्षणा- सम्भवात् लक्षणानुपपत्तिरूपयुक्तेः सुदूरपरा- हतत्वात् इति भाववर्णनं अनुपादेयमेव ।” इत्य- वयवग्रन्थगादाधरी ॥ सुदृक्, [श्] त्रि, (सुष्ठु दृक् नेत्रं यस्य ।) सुन्दर- चक्षुर्युक्तः । यथा, श्रीभागवते । १० । ३० । २७ । “भीता सुदृक् पिधायास्यं भेजे भीतिविड- म्बनम् ॥” “सुदृक् सुनयनं आस्यं पिधाय । सुदृक् वरा- क्षीति वा । भीतिविडम्बनं भयानुकरणम् ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ शोभनचक्षुषि, क्ली ॥ सुदृढं, क्ली, (सुष्ठु दृढम् ।) गाढम । तद्वति, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ सुद्युम्नः, पुं, वैवस्वतमनुपुत्त्रः । स तु इडराजः । यथा, वह्निपुराणे सागरोपाख्याननामाध्याये । “जलक्रीडागतो यत्र पार्व्वत्या सहितो हरः । स्त्रीरूपधारिभिर्व्वालस्ततः स हिमवद्विरौ ॥ ततोऽविशदिडस्तत्र मृगयाकृष्टचेतनः । वभूव नृपतिः सद्यः सानुयात्रबलान्वितः ॥ इदं स्त्रीलिङ्गमापन्नः प्रतिभ्रमति कानने । ततो बुधाश्रमं प्रायादिडारूपाश्रया सती ॥ बुधेनान्तरमासाद्य मैथुनायोपमन्त्रिता । सोमपुत्त्राद्बुधाद्राजन् तस्या जज्ञे पुरूरवाः ॥ जनयित्वा पुनः सा तं पुनः सुद्युम्नतां गता । प्रसादात् शङ्करस्यापि बुधेनाराधितस्य च ॥ सुद्युम्नस्य तु दायादः स्रवः परमधार्म्मिकः ॥” सुधन्वा, [न्] त्रि, (सुष्ठु धनुर्यस्य । धनुषश्चेत्य- नङ् ।) प्रीडधानुष्कः । इति मेदिनी ॥ (यथा, वाजसनेयसोहतायाम् । १६ । ३६ । “नमस्तीक्ष्णेषवे चायुधिने च नमः स्वायुधायच सुधन्वने ॥”) सुधन्वा, [न्] पुं, (सुष्ठु धनुर्यस्य ।) विश्वकर्म्मा । इति मेदिना ॥ राजविशेषः । इति पुराणम् ॥ (यथा, हरिवशे । १२ । १० । “सम्भूतस्य च दायादः सुधन्वा रिपुमर्द्दनः । सुधन्वनः सुतश्चासीत् त्रिधन्वा नाम पार्थिवः ॥” विदुरः । यथा, भागवते । ३ । २१ । ३५ । “तास्मन् सुधन्वन्नहनि भगवान् यत् समा- दिशत् । उपादायाश्रमपदं मुनेः शान्तव्रतस्य तत् ॥”) सुधन्वाचार्य्यः, पुं, व्रात्यवंश्यात् सवर्णायां जातो- जातिविशेषः । यथा, -- “वश्यात्तु जायते व्रात्यात् सुधन्वाचार्य्य एव च कारुषश्च विजन्मा च भैत्रः सात्वत् एव च ॥” इति मानवे १० अध्यायः ॥ सुधर्म्मः, पुं, जिनगणाविपविशेषः । इति हेम- चन्द्रः ॥

सुधर्म्मा, स्त्री, (शोभनो धर्म्मोऽस्यामिति । अनिच् । ततः “डाबुभाभ्यामन्यतरस्याम् ।” ४ । १ । १३ । इति पक्षे डाप् ।) देवसभा । इत्य- मरः । १ । १ । ५१ ॥ (यथा, रघुः । १७ । २७ । “स राजककुदव्यग्रपाणिभिः पार्श्ववर्त्तिभिः । ययावुदीरितालोकः सुधर्म्मानवमां सभाम् ॥” “सुधर्म्माया देवसभाया अनवमां अन्यूनाम् ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) सुधर्म्मा, [न्] पुं, (सुष्ठु धर्म्मो यत्र । “धर्मादनिच् केवलात् ।” ५ । ४ । १२४ । इति अनिच् ।) देवसभा । कुटुम्बी । इत्युणादिकोषः । २ । १८७ ॥ (देवसभार्थे स्त्रीलिङ्गोऽपि भवति ॥ * ॥ सु + धृ + “मिथुने मनिः ।” उणा० ४ । १५१ । इति मनिः क्षत्त्रियः । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥ सद्धर्म्मविशिष्टे, त्रि यथा, हरिवंशे । ११५ । ७५ । “सुधर्म्मणे सुधर्म्मां तां कृष्णायाक्लिष्टकारिणे । देवो देवसभां दत्त्वा वायुरन्तरधीयत ॥”) सुधर्म्मी, स्त्री, देवसभा । इत्यमरटीका । १ । १ । ५१ सुधा, स्त्री, (सुखेन धीयते पीयते इति । धेट पाने + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इत्यङ् । टाप् ।) अमृतम् । इत्यमरः । १ । १ । ५१ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ६१ । १३ । “न पश्चात्तेऽपि मन्यन्तेसुधामपि सुरोपमाः ॥” लेपनम् । (यथा, माघे । १२ । ६२ । “सेनासुधाक्षालितसौधसम्पदां पुरां बहूनां परभागमाप सा ॥”) मूर्व्वी । स्नुंही । (यथा, -- “सेहुण्डः सिंहतुण्डः स्याद्वज्री वज्रद्रुमोऽपि च सुधा समन्तदुग्धा च स्नु क्स्त्रियां स्यात् स्नुही गुडा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) गङ्गा । इष्टका । इति मेदिनी ॥ विद्युत् । रसः तोयम् । (यथा, -- “रसायनमिवर्षीणां देवनामामृतं यथा । सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४३ अध्यायः ॥) धात्री । इति नानार्थध्वनिमञ्जरी ॥ हरितकी मधु । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधांशुः, पुं, (सुधायुक्ताः अशवो यस्य ।) चन्द्रः । इत्यमरः । १ । ३ । १४ ॥ (यथा, कथासरि- त्सागरे । १०१ । १२८ । “दीप्रदावानलशिखाः सुधांशोरपि रश्मयः । तस्याः सुन्दरसेनोत्कचेतसो वत जज्ञिरे ॥” कर्पूरः । चन्द्रसंज्ञत्वात् ॥) सुधांशुतैलं, क्ली, (सुधांशोः कर्पूरस्य तैलम् ।) कर्पूरतैलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधांशुरत्नं, क्ली, (सुधांशुप्रिय रत्नम् ।) मोक्ति- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधाकरः, पुं, (सुधायुक्ताः करा यस्य ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् ११९ ।

“उल्लसिति लाञ्छनोऽयं ज्योत्स्नावर्षी सुधाकरः स्फू रति । आसक्तकृष्णचरणः शकट इव प्रकटितक्षीरः ॥” सुधाङ्गः, पुं, (सुधामयं अमृतात्मकमङ्गमस्य । सुधेव शुक्लमङ्गमस्येति वा ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुधाजीवी, [न्] पुं, (सुधा + जीव + णिनिः ।) सुधया लेपनेन जीवति यः । राज इतिभाषा । तत्पर्य्यायः । पलगण्डः २ लेपकः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुधाधारः, पुं, (सुधाया आधारः ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ अमृतपात्रञ्च ॥ सुधानिधिः, पुं, (सुधाया निधिः ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुधापयः, [स्] क्ली, सुधेवशुक्लं पयः निर्य्यासः । स्नुहीक्षीरम् । इति केचित् ॥ सुधापाणिः, पुं, (सुधा पाणो यस्य ।) धन्वन्तरिः । इति केचित् ॥ सुधाभुक्, [ज्] पुं, (सुधां भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् ।) देवः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुधाभृतिः, पुं, (सुधाया भृतिर्यस्मात् ।) चन्द्रः । यज्ञः । इति मुद्राङ्कितमेदिनी ॥ हस्ताक्षर- मेदिन्यां सुधासूतिरिति पाठः ॥ सुधामयः, पुं, (सुधात्मकः इति । सुधा + मयट् ।) भूपालभवनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ अमृता- त्मके, त्रि । यथा, श्रीजयदेवः । “रासोल्लासभरेण विभ्रमभृतामाभीरवामभ्रवा- मभ्यर्णे परिरभ्य निर्भरमुरः प्रेमान्धया राधया साधु त्वद्वदनं सधामयमिति व्याहृत्य गीत- स्तुति- व्याजादुद्भटचुम्बितः स्मितमनोहारी हरिः पातु वः ॥” सुधामोदकः, पुं, (सुधेव मोदयतीति । मुद + णिच् + ण्वुल् ।) यवासशर्करा । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुधामोदकजः, पुं, (सुधामोदात् जायते इति । जन + डः ।) तवराजोद्भवखण्डः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुधावर्षी, [न्] पुं, (सुधां वर्षतीति । वृष + णिनि ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ बुद्ध- भेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुधावासः, पुं, (सुधाया आवासः ।) चन्द्रः । यथा, “ज्योत्स्नायाः पतये तुभ्यं ज्योतिषां पतये नमः नमस्ते रोहिणीकान्त सुधावास नमोऽस्तुते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (त्रपुसम् । तत्पर्य्यायो यथा, -- “त्रपुसं कण्टकिफलं सुधावासः सुशीतलम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुधावासा, स्त्री, (सुधाया वासो यत्र ।) त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधासिन्धुः, पुं, (सुधायाः सिन्धुः ।) अमृत- समुद्रः । यथा, --

पृष्ठ ५/३७१

“सुधासिन्धोर्म्मध्ये सुरविटपिवाटीपरिवृते मणिद्वीपे नीपोपवनवति चिन्तामणिगृहे । शिवाकारे मञ्चे परमशिवपर्य्यङ्कनिलयां भजन्ति त्वा धन्याः कतिचन चिदानन्दलह- रीम् ॥” इत्यानन्दलहरी ॥ सुधासूतिः, पु, (सुधायाः सूतिरुत्पत्तिर्यत्र ।) यज्ञः । चन्द्रः । पद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सुधास्रवा, स्त्री, (स्रवतीति । स्रु + अच् । टाप् । सुधायाः स्रवा ।) प्रतिजिह्वा । अलिजिह्विका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रुदन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुधाहरः, पुं, (सुधां हरतीति । हृ + अच् । सुधाया हर इति वा ।) गरुडः । इति शब्द- रत्नावली ॥ सुधाहृत्, पुं, (सुधां हरतीति । हृ + क्विप् ।) गरुडः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुधितिः, पुं, स्त्री, स्वधितिः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सुधीः, पुं, (सु शोभना धीर्यस्य ।) पण्डितः । इत्यमरः । २ । ७ । ५ ॥ सुधीः, स्त्री, (शोभना धीः ।) सुन्दरबुद्धिः । सुष्ठुधीः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ शोभना धीर्यस्य ।) शोभनबुद्धियुक्ते, त्रि ॥ (यथा, भट्टिः । १२ । ६ । “मात्रातिमात्रं शुभयैव बुद्ध्या चिरं सुधीरभ्यधिकं समाधात् ॥”) सुधूम्यः, पुं, स्वादुनामगन्धद्रव्यम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुधोद्भवः, पुं, (सुधया सह उद्भवो यस्य ।) धन्वन्तरिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुधोद्भवा, स्त्री, (सुधाया उद्भवो यस्याः ।) हरीतकी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (हरीतकी- शब्देऽस्य विवरणं ज्ञेयम् ॥) सुनन्दं, क्ली, (सुष्ठु नन्दयतीति । नन्द + अच् ।) बलभद्रस्य मुषलम् । इति शब्दमाला ॥ (कुजृम्भ- दैत्यस्य मुषलम् । यथा, मार्कण्डेये । ११६ । १८ “सुनन्दं नाम मुषलं त्वष्ट्रा यन्निर्म्मितं पुरा । तज्जहार स दुष्टात्मा तेन हन्ति रणे रिपून् ॥) सुन्दरानन्दजनके, त्रि ॥ सुनन्दः, पुं, (सुष्ठु नन्दयतीति । नन्द + अच् ।) श्रीकृष्णस्य पार्षदविशेषः । यथा, श्रीभागवते १० । ८९ । ५६ । “सुनन्दनन्दप्रमुखैः स्वपार्षदैः चक्रादिभिर्मूर्त्तिधरैर्निजायुधैः । पुष्ट्या श्रिया कीर्त्त्यजयाखिलर्द्धिभि- र्निषेव्यमाणं परमेष्ठिनां पतिम् ॥” द्वादशविध-राजगृहान्तर्गतगृहविशेषः । यथा, “यद्यत्रवोच्यते मानं तस्य तेनैव कल्पना । राज्ञः स्वहस्तमेकन्तु दीर्घे सर्व्वत्र निःक्षिपेत् ॥ आयामेन सुनन्दः स्याद्राजहस्तैश्च पञ्चभिः । परिणाहे चतुर्भिश्च राजहस्तैः प्रतिष्ठितः ॥

अस्याधिदेवता भौमो रक्षतीदं वसुन्धरा । द्वाराणि विंशतिश्चास्य रक्तचित्रावृतानि च ॥ रक्तपट्टावृतो गेहः सकलार्थप्रसाधकः । अत्र स्थित्वा महीपालः सचिरं पाति मेदि- नीम् ॥” दीर्घः ५१ प्रस्थः ४० । इति सुनन्दः ॥ सुन्दरः इति च पाठः । इति युक्तिकल्पतरुः ॥ सुनन्दा, स्त्री, (सुष्ठु नन्दयति या । नन्द + अच् । टाप् ।) उमा । गोरोचना । इति मेदिनी ॥ नारी । इति विश्वः ॥ उमासखीभेदः । इति शब्दमाला ॥ (अजपत्न्या इन्दुमत्याः सखी द्वारपालिका । यथा, रघुः । ६ । २० । “ततो नृपाणां श्रुतवृत्तवंशा पुंवत्प्रगल्भा प्रतिहाररक्षी । प्राक् सन्निकर्षं मगधेश्वरस्य नीत्वा कुमारीमवदत् सुनन्दा ॥”) अर्कपत्रीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ इषेरमूल इति भाषा ॥ (पुरुवंशीयसार्व्वभौमनृपतेः पत्नी । यथा, महाभारते । १ । ९५ । १६ । “सार्व्वभौमः खलु जित्वा जहार कैकेयीं सुनन्दां नाम तामुपयेमे । तस्यामस्य जज्ञे जयत्सेनो नाम ॥” * ॥ दुष्मन्तपुत्त्रभरतस्य पत्नी । यथा, तत्रेव । १ । ९५ । ३२ । “भरतः खलु काशेयीमुपयेमे सार्व्वसेनीं सुनन्दां नाम । तस्यामस्य जज्ञे भुमन्युः ॥” * ॥ चेदि- राजकन्या । यथा, तत्रैव । ३ । ६५ । ५० । “एवमुक्त्या ततो भैमीं राजमाता विशांपते । उवाचेदं दुहितरं सुनन्दां नाम भारत ॥”) सुनयनः, पुं, (शोभने नयने यस्य ।) मृगः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोभनचक्षुर्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, रघुः । ९ । ५२ । “ददृशुरध्वनि तं वनदेवताः सुनयनं नयनन्दितकोशलम् ॥”) सुनयना, स्त्री, (सु शोभने नयने यस्याः ।) नारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुनाकृतः, पुं, कर्पूरकः । इति शब्दचन्द्रिका । सुनाभः, पुं, (सुष्ठु नाभिरस्य । अच् समासे ।) मैनाकपर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १० । ३० । “इन्द्रकीलः सुनाभश्च तथा दिव्यौ च पर्व्वतौ ॥” धृतराष्ट्रपुत्त्रविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ११७ । ५ । “उर्णनाभः सुनाभश्च तथानन्दोपनन्दकौ ॥” सुष्ठु नाभिश्चक्रमध्यमस्येति । सुदर्शनचक्रे, क्ली यथा, भागवते । ३ । ३ । ६ । “सुतं मृधे खं वपुषा ग्रसन्त दृष्ट्वा सुनाभोन्मथितं धरित्र्या । आमन्त्रितस्तत्तनयाय शेषं दत्त्वा तदन्तःपुरमाविवेश ॥” वाच्यलिङ्केऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । ३ । ३ । ४८ । “तत्तेजसा कृतं चक्रं सुनाभं विश्वकर्म्मणा । देवारीणां मदो येन नाशितः शार्ङ्गधन्वना ॥”)

सुनामद्वादशी, स्त्री, (सुनामा द्वादशी । यद्वा, सुनामप्रिया द्वादशी ।) द्वादशमासीयद्वादश- कर्त्तव्यव्रतविशेषः । यथा, -- अम्बरीष उवाच । “कथं सुनामभिर्देवो द्वादश्यां मुनिसत्तम् । पूज्यते केशवो मर्त्त्यैर्भुक्तिकामफलार्थिभिः ॥ वशिष्ठ उवाच । शृणुष्वैकमना भूयः सुनामद्वादशीं शुभाम् । सर्व्वपापहरां स्वर्ग्यां भुक्तिमुक्तिप्रदायिकाम् ॥ मनसापि चिकीर्षन्ति ये द्वादशीं नरोत्तमाः । तेऽपि घोरं न पश्यन्ति पुनः संसारसागरम् ॥ आद्यं सर्व्वव्रतानान्तु वैष्णवानां नृपोत्तम । नरैः स्त्रीभिश्च कर्त्तव्यं विष्णोस्तुष्टिकरं परम् ॥ * मार्गशीर्षे शुभे मासि शुक्लपक्षे यतव्रतः । प्रथमं चैव गृह्णोयात् द्वादशों विधिवन्नरः ॥ मनोवाक्कायचेष्टाभिः स विशुद्धो जितेन्द्रियः । दशम्यां नियतः स्नात्वा प्रणिंपत्य जनार्द्दनम् ॥ हविष्यान्नकृताहारः शुचिर्भूत्वा भवेद्व्रती । उपलिप्ते शुचौ देशे भक्षयेत् दन्तधावनम् ॥ उपोष्यैकादशीं सम्यक् पूजयित्वा जनार्द्दनम् । सुनामद्वादशीं देव अहं भोक्ष्ये परेऽहनि ॥ एवं सङ्कल्प्य नियमं प्रणम्य गरुडध्वजम् । दशम्यामेकभक्ताशी संयतः संवसेन्निशाम् ॥ एकादश्यां ततः कुर्य्यादेकचित्तः समाहितः । पूर्व्वं प्रपूजयेत् सूर्य्यं ततोदेवं प्रपूजयेत् ॥ नमस्ते देवदेवेश नमस्ते भक्तवत्सल । भास्कराय नमस्तुभ्यं रवये कार्य्यभानवे ॥ नमः सूर्य्याय देवाय नमस्ते सप्तसप्तये । एकस्मै हि नमस्तुभ्यमेकचक्ररथाय च ॥ ज्योतिषां पतये नित्यं सव्वतेजोहराय च । दिवाकर नमस्तेऽस्तु प्रभाकर नमोऽस्तु ते ॥ एवं संपूज्य विधिवत् पुष्पधूपानुलेपनैः । दीपैर्व्वस्त्रैः सुनैवेद्यैस्ततो विष्णुगृहं व्रजेत् ॥ ततोऽनु स्नापयेद्देवं दधिक्षीरघृतादिभिः । सर्व्वौषधिजलैः पुण्यैस्तथा चन्दनवारिभिः ॥ कुङ्कमोशीरकपूरैश्चन्दनेन विलेपयेत् । अच्युतं चार्च्चयेद्भक्त्या मालतीकुसुमैर्भृशम् ॥ गुग्गुलुं घृतसंयुक्तं धूपं दद्यादहर्निशम् । पायसापूपसंयावकरम्भाज्यकदम्बकैः ॥ नैवेद्यं हरये दद्यात् फलमोदकंयान्वितैः । गीतवाद्यैर्हरेर्ह्येष प्रणमेच्च मुहुर्मुहुः ॥ एवं पूजां हरेः कृत्वा द्विजं ज्ञानप्रदायकम् । पूजयेदन्तरं नास्ति विप्रकेशवयोरपि ॥ ततोऽव्रणं समालभ्य चन्दनेन नवं घटम् । स्रग्विणं तोयसम्पूर्णं न्यसेद्देवस्य सन्निधौ ॥ सहेममौक्तिकाक्षन्तु वज्ररत्नसुवर्णकम् । न्यस्य गर्भे सवस्त्रन्तु पूजयेत्तत्र केशवम् ॥ यस्य रोम्नि स्थिता मेघाः सर्व्वसन्धिषु पन्नगाः ॥ सागराः कुक्षिदेशस्थाः सोऽत्रायातु जगत्पति । वनस्पतिरसो दिव्यः सर्व्वगन्धेषु चोत्तमः । घृतेन सहसोन्मिश्रो धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ केशवः केशिहा केशिकंसारिष्टनिसूदनः ।

पृष्ठ ५/३७२

सर्व्वकामप्रदो देवः स मे पापं व्यपोहतु ॥ एवमभ्यर्च्च्य देवेशं प्रणिपत्य क्षमापयेत् । द्वादश्यां तत्र तोयेन स्नापयेत्तेन मानवः ॥ सर्व्वपापविनिर्मुक्तो वैष्णवीं लभते तनुम् । कृताभिषेकः पुण्यात्मा सम्यगभ्यर्च्च्य केशवम् ॥ नवनीतकृतां धेनुं व्राह्मणायोपपादयेत् । कशवः प्रीयतां देवः केशिहन्ता महाच्युतः । स मे भवेत्तु सुप्रीतः इष्टान् कामान् प्रयच्छतु । एवं प्रदक्षिणं कृत्वा शृणु तस्यापि यत् फलम् ॥ त्रिंशदब्दकृत पापं हित्वा स त्रिविधं नरः । षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे मोदति देववत् ॥ यदा कालादिहायाति सधर्म्मो धनवान् भवेत् अभावादथ धेनूनां तत् पात्रं कल्पयेत्ततः ॥ तत्फलं हि विनिर्द्दिष्टं यथाशक्त्या तु दक्षिणा । भक्त्या फलं समाप्नोति भक्तिरेवात्र कारणम् ॥ * पौषस्यैव तु मासस्य योऽप्येवं क्षपयेन्नरः । समाहितमना भूप रसधेनुप्रदायकः ॥ आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । अयनं वर्त्मनी तस्मात् नारायण इति स्मृतः ॥ नारायणः प्रीयतां मे देवो नरप्रियः सदा । इष्टकामप्रदो नित्यं स मे पापं व्यपोहतु ॥ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः । एवं हि पौषमासस्य तस्य पुण्यफलं शृणु ॥ षष्ट्या वाब्दैः कृतं पापं स्वल्पं वा यदि वा बहु हत्वा स्वर्गं समाप्नोति वर्षाणामयुतायुतम् ॥ * ॥ माघस्यैव तु मासस्य द्वादशीं शुक्लपक्षतः । यः क्षिपेद्धि शुचिर्भूत्वा एकचित्तः समाहितः ॥ स्नापने पूजने नित्यं ब्राह्मणानाञ्च तर्पणे । प्रदाने नृपशार्द्दूल इमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ मा लक्ष्मीश्च पुरात्रेयी भगिनी शशिनोऽनुजा । भर्त्ता त्वमपि तस्याश्च सर्व्वकामद माधव ॥ प्रीयतां माधवो देवो मधुकैटभसूदनः । वासुदेवो जगन्नाथो मम पापं व्यपोहतु ॥ एवं यः कुरुते सद्यस्तस्य पुण्यफलं शृणु । यावज्जन्मकृतं पापं हत्वा सर्व्वमशेषतः ॥ दिव्यवर्षसहस्राणि स्वर्गे वसति षोडश । गुडधेनुप्रदो माघे इहायातः सदा सुखी ॥ भवेद्राजन् निरातङ्कः पुत्रैश्वर्य्यसमन्वितः । तत्र विष्णुपरो भूत्वा क्रमान्मोक्षमवाप्नु यात् ॥ * ॥ फाल्गुनामलपक्षस्य द्वादश्यां नियतः शुचिः । पूजयित्वा विधानेन देवदेवं स्वशक्तितः ॥ मन्त्रेणानेन राजेन्द्र गोविन्दः प्रोयतामिति । गवा भक्तोऽसि गोस्वामो गोवासो गोकृतालयः सर्व्वकामप्रदो नित्यं स मे पापं व्यपोहतु । स्तुत्ववं शर्कराधेनुं भक्त्या दद्यात् द्विजातये ॥ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा शृणु पुण्यं यथातथम् । वलोवर्द्दसहस्राणां दशानां धूर्विवाहिनाम् ॥ न तंस्तत् फंलमाप्नोति द्वादश्या यद्भवेन्नृप । दिव्यवषसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति स्वर्गिवत् ॥ * ॥ चैत्रस्य द्वादशीं शुक्लां समुपोष्य नृपोत्तम । स्नात्वा प्रपूजयेद्विष्णुं जगतोऽन्तरचारिणम् ॥ पूर्व्वाक्तविधिवत् स्नात्वा गोमूत्रैर्गौमयेन च ।

स्नापयित्वामृतेनैव पञ्चानां गन्धसंयुतैः ॥ अद्भिः पश्चात् प्रपूज्यैवं गन्धधूपविलेपनैः । पुष्पैर्व्वासोभिरेवं हि मन्त्रेणानेन बुद्धिमान् ॥ प्रवेशने यथाशीलो जगतां रक्षणाय च । दुर्वृत्तानां विनिर्जेतुमसि विष्णुरतो हरे ॥ विष्णुर्भवतु मे प्रीतो विष्णुर्देवः सनातनः । सर्व्वपापविनाशाय विणुर्मे प्रीयतामिति ॥ मधुधेनुमभावाच्च शक्तितः पात्रमेव च । दत्त्वा यत् फलमाप्नोति तदिहैकमनाः शृणु ॥ पूर्व्वजम्मनि यत् पापमिह जन्मनि साम्प्रतम् । वर्त्तते सकलं हत्वा स्वर्गलोके महीयते ॥ * ॥ वैशाखस्य तु मासस्य पूजयेन्मधुसूदनम् । पूर्व्वीक्तविधिना राजन् सौवर्णं मधुसूदनम् ॥ जलकुम्भे तु संस्थाप्य मन्त्रेणानेन पूजयेत् । एकार्णवे जले धातुर्हृता वेदाः पुरा हरे ॥ मधुना ते हतः सोऽपि तेनासि मधुसूदनः । स मे भवतु सुप्रीतो देवदेवः सनातनः ॥ सर्व्वपापविनाशाय प्रीयतां मधुसूदनः । घृतधेनुमथो दत्त्वा व्राह्मणान् भोजयेत्ततः ॥ ततः प्रदक्षिणं कुर्य्यात् दत्त्वा देयान् यथोपगान् एवन्तु क्षपमाणस्य तस्य पुण्यफलं शृणु ॥ कपिलानां सहस्रस्य सम्यग्दत्तस्य पुष्करे । तत्फलं समवाप्नोति भक्तियुक्तोऽप्यसंशयः । यावदिन्द्रो वसेत् स्वर्गे तावदेव स तिष्ठति ॥ * ॥ ज्यैष्ठस्यैव तु मासस्य श्रुक्लपक्षे तु द्धादशीम् । पूजयेद्विधिवद्भक्त्या समुपोष्य त्रिविंक्रमम् ॥ जलधेनुमथो दद्याद्विप्राय नियतः शुचिः । यज्ञभागभुजो दैत्यान् सन्निहत्य क्रमैस्त्रिभिः ॥ त्रैलोक्यमाहृतं तस्मात् तेनासि त्वं त्रिविक्रमः त्रिविक्रमं त्रिलोकेशं प्रीणयामि त्रिविक्रमम् ॥ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणेभ्यश्च दक्षिणाम् । वत्त्वा तु भोजयेत्तांस्तु शृणु तस्यापि यत् फलम् वाजपेयस्य यज्ञस्य सम्यगिष्टस्य पार्थिव । तत्फलं लभते मर्त्त्यः परत्रेह सुखी भवेत् ॥ * ॥ वामनस्तु तथाषाढे समुपोष्य प्रयत्नतः । द्वादशीनियताहारो वामनं तत्र पूजयेत् ॥ हिताय सर्व्वदेवानां आदित्यः कामदो यथा । तथा त्वं भव मे देव वामनो वलिबन्धनः ॥ तिलधेनुं ततो दद्यात् वामनः प्रीयतामिति । तदभावात्तथा पात्रं यथाशक्त्या च दक्षिणाम् ॥ पूर्व्वजन्मकृतं पापमिहजन्मकृतञ्च यत् । तत् सर्व्वं विनिहत्याशु परत्र च शुभां गतिम् ॥ * ॥ श्रावणस्य तु मासस्य द्वादश्यां शुक्लपक्षतः । यः क्षिपेन्नियतो भूत्वा समुपोष्य जनार्द्दनम् ॥ समर्च्चयेत् यथाशक्त्या पूर्व्वोक्तविधिना ततः । धेनुं सर्व्वगुणोपेतां ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ मन्त्रेणानेन राजेन्द्र पौराणविहितेन च । समादाय ततो लक्ष्मीं लोकेभ्यः क्षीरसागरे । स्वपिषि श्रावणे मासि श्रीधरोऽसि जगत्पते ! ॥ श्रावणे श्रीधरो देवः श्रीवत्सः श्रोनिकेतनः । प्रीयतां हि श्रियः कान्तो गतिमिष्टां ददातु मे गवां दशसहस्रेण पात्रदत्तेन यत् फलम् ।

सकलं लभते मर्त्यो भक्तियुक्तो न संशयः । स्वर्गेषु विपुलान् भोगान् भुनक्ति सुरराडिव ॥ * ॥ तेनैव विधिना राजन् मासे भाद्रपदे ततः । समुपोष्य ततो भक्त्या हृषीकेशं प्रपूजयेत् ॥ मुक्ताधेनुमथो दद्यात् यथाविभवविस्तरात् । हृशीकाणीन्द्रियाण्याहुस्तेषामीशो जगत्पतिः ॥ करोति कर्त्तृभूतोऽसौ हृषीकेशो भतानतः । देवदेवं हृषीकेशं भूतेषु प्रभवाव्ययम् ॥ प्रीणयामि सुसंप्रीतो मम पापं व्यपोहतु । एवं प्रदक्षिणं कृत्वा विष्णुलोके महीयते ॥ * ॥ द्वादश्यां समुपोष्यैव पद्मनाभं तथाश्विने ! पूजयेद्विधिवद्भक्त्या गन्धधूपविलेपनैः । गन्धधेनुं ततो दद्यात् कर्पूरागुरुचन्दनैः । कुङ्कुमेन हि राजेन्द्र वित्तशाठ्यं विवर्ज्जयेत् ॥ एकार्णवगते तोये स्वपतो यस्य वेधसः । निवासाय भवन्नाभ्यां पद्मनाभोऽसि इत्युत ॥ प्रीयतां पद्मनाभो मे दुस्कृतं चोपशाम्यतु । इत्युक्त्वा तं समभ्यर्च्च्य दद्यात् धेनुं द्विजायते ॥ इत्येवं क्षपमाणस्य तस्य पुण्यमतः शृणु । सप्तजन्मकृतं पापं स्वल्पं वा यदि वा बहु । दग्ध्वा तत् सकलं भूप विष्णुलोकं स गच्छति ॥ * ॥ कार्त्तिकस्य तु मासस्य एकादश्यामुपोषितः । प्रसुप्तं बोधयेद्रात्रौ श्रद्धाभक्तिसमन्वितः ॥ नृत्यैर्गीतैस्तथा वाद्यैरृग्यजुःसाममङ्गलैः । बीणापणवशब्दैश्च पुराणश्रवणेन च ॥ वासुदेवकथाभिश्च स्तोत्रैरन्यैश्च वाहवैः । सुभाषितैरिन्द्रजालैर्भूमिशोभाभिरेव च ॥ पुष्पैर्धूपैश्च नैवेद्यैर्दीपवृक्षंश्च शोभनैः । होमैर्भक्ष्यैरपूपैश्च फलैः शाकैश्च पायसैः । इक्षोर्विकारैर्मधुना द्राक्षाखोडैः सदाडिमैः । कुठेरकस्य मञ्जर्य्या सर्ज्जिकालवणेन च ॥ हृद्याभ्यां श्वेतरक्ताभ्यां चन्दनाभ्याञ्च सर्व्वदा । कुङ्कु मालक्तकाभ्याञ्च रक्तसूत्रैः सकङ्कणैः ॥ तथा नानाविधैः पुष्पैर्द्रव्यैर्वीचिक्रियाघनैः । तस्याम् रात्र्यां व्यतीतायां द्वादश्यामरुणोदये । स्नात्वा नदीजलैः पुण्यैः प्रतिमां स्नापयेत्ततः ॥ उत्थितां त्वपरै रम्यां ताम्रां रौप्यां सुवर्णजाम् । वैष्णवी प्रतिमा यत्र चित्रे सुप्ता क्कचित् भवेत् । तत्र स्नानादिपूजा च वेद्यां कार्य्या च विष्णवे ॥ आदौ घृतेन तैलेन मधुना तदनन्तरम् । दध्ना क्षीरेण च ततः पञ्चगव्येन शास्त्रवित् ॥ उद्वर्त्तनं माषचूर्णं मसूरामलकानि च । रौध्रं कालीयकञ्चैव नागरं वर्णकं तथा ॥ सर्षपाश्च प्रियङ्गुश्च मातुलुङ्गरसैस्तथा । सर्व्वौषध्यः सर्व्वगन्धाः सर्व्वबीजानि काञ्चनम् ॥ माङ्गल्यानि यथालाभं रत्नानि च कुशोदकम् । हस्तिदन्तोद्धृता मृच्च वृषशृङ्गोद्धृता तथा ॥ नदीतोराद्गवां स्थानात् वल्मीकात् सङ्गमात् ह्रदात् । द्वन्द्वस्थानाच्च सरसस्तथा पर्व्वतमस्तकात् ॥ एताभिः स्नाप्य देवेश दद्यात् गोरोचनां शुभाम् ततस्तु कलसा देया यथाप्राप्तं स्वलङ्कृताः ॥

पृष्ठ ५/३७३

जातीपल्लवसंयुक्ताः सफलाश्च सकाञ्चनाः । पुण्याहवेदशब्देन वीणावेणुरवेण च ॥ शब्देन मधुरेणैव सूतमागघवन्दिनाम् । एवं संस्थाप्य गोविन्दं स्वनुलिप्तं स्वलङ्कृतम् ॥ सुवासं पूजयेत्तन्तु सुमनोभिश्च कुङ्कुमैः । दीपैर्धूपैर्मनोज्ञैश्च पायसेन तु भूरिणा ॥ नानारत्नप्रदानैश्च होमैः पुण्यैः सदक्षिणैः । वासोभिर्भूषणैर्हृद्यैर्गीभिरश्वैर्गजैरपि ॥ ब्राह्मणाः पूजनीयाश्च विष्णोराद्याः सुमूर्त्तयः । विष्णो रात्रौ प्रसुप्तस्य दामोदरगतं यतः ॥ ब्रह्माण्डस्य च तेनासि दामोदर इति स्मृतः । दामोदर इमां धेनुं गृह्णातु स्वयमेव हि ॥ द्विजरूपेण ते विष्णो प्रकृत्येषा सनातनी । इत्येवं पृथिवीदानात् फलं प्राप्नोति मानवः ॥ सुवर्णस्य महाधेनुं दत्त्वा नृपवरोत्तमः । हत्वा पापान्यशेषाणि शतजन्मान्तराणि वै ॥ वैष्णवं लोकमाप्नोति यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश । सम्यगत्र व्रते चीर्णे सप्तजन्मानुगं फलम् ॥ ददाति भगवान् विष्णुः कामान् मोक्षं नरेश्वर । ब्राह्मणान् भोजयेद्भक्त्या भक्षैरुच्चावचैरपि ॥ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा यथाशक्त्या च दक्षिणाम् । कलसान् द्वादशैवैवं ब्राह्मणेभ्यः प्रदापयेत् ॥ वस्त्रेणावेष्टितग्रीवान् हेमगर्भोपशोभितान् । दधिक्षीरयुतांश्चै व सगुडान् नृप भूरिशः । शक्तिर्यथा तथा दद्यात् भक्तिरेवात्र कारणम् ॥ प्रसङ्गेनापि यो राजन् सुनामद्वादशीं नरः । करोति पुण्यभागी स यथा दैत्योद्भवो बलिः ॥ एवं यः कुरुते राजन् सुनामद्वादशीं नरः । राजसूयस्य यज्ञस्य फलं समधिकं भवेत् ॥ सर्व्वदानेषु यत् पुण्यं यच्च पुण्यं तपोवने । सर्व्वतीर्थेषु यत् पुण्यं तत् पुण्यं समुदाहृतम् ॥ गावो द्वादश दातव्या वस्त्रयुग्मानि काञ्चनम् । अलाभे चैव गामेकां पात्रं वा स्वर्णसंयुतम् ॥ मासे मासेऽथवाप्येवं चञ्चलं जीवितं यतः । बहुविघ्ना हि धर्म्मस्य कर्त्तुश्छिद्रं न जायते ॥ एतज्ज्ञात्वा सुमेधावी न तत्र ग्लपयेन्मनः । न तस्य वित्तलाभोऽस्ति भक्तिग्राह्यो हि केशवः ॥ अनेन विधिना यस्तु द्वादशीं प्रतिवत्सरम् । कृत्वा नरः परं याति विष्णुलोकमनामयम् ॥ सुनामद्वादशी चैव व्रतानामुत्तमा नृप । आद्या नरैस्तु कर्त्तव्या तोषयद्भिर्जनार्द्दनम् ॥ यश्चैनां कीत्तयेत् पुण्यां शृणुयात् द्वादशीं नरः ॥ तावुभौ गच्छतः स्वर्गं कर्त्ता विष्णुपुरं व्रजेत् ॥” इति वह्रिपुराणे सुनामद्वादशीनामाध्यायः ॥ सुनारः, पुं, (सुष्ठु नालमस्य । लस्य रः ।) शुनीस्तन्यम् । सर्पाण्डः । कलविङ्कः । इति मेदिन्मे ॥ सुनालकः, पुं, (सुष्ठु नालमस्य । कप् ।) वक- पुष्पवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुन्दरनाल- युक्ते, त्रि ॥ सुनासिका, स्त्री, (सुष्ठु नासिका यस्याः ।) काकनासा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शोभना

नासिका ।) शोभननासा । तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ४ । २४ । ४६ । “पद्मकोषपलाशाक्षं सुन्दरभ्रु सुनासिकम् ॥”) सुनासीरः, पुं, (सुष्ठु नासीरं अग्रगामिसैन्यं यस्य ।) इन्द्रः । इत्यमरः । १ । १ । ४४ ॥ (देवः । यथा, भागवते । ४ । ७ । ७ । “ततो मीड्वांसमामन्त्र्य सुनासीराः सहर्षिभिः । भूयस्तद्देवयजनं समीढ्वद्वे धसो ययुः ॥”) सुनाशीरश्च ॥ सुनिर्यासा, स्त्रीं, (शोभनो निर्य्यासो यस्याः ।) जिङ्गिनीवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ सुनिश्चितः, पुं, (सुष्ठु निश्चितं निश्चयो यस्य ।) बुद्धविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुनिश्चितः, त्रि, (सुष्ठु निश्चितः ।) सुन्दरनिश्चय- विषयीभूतः । इति हलायुधः ॥ सुनिषण्णं, क्ली, (सुष्ठु निषण्णं निद्रा यस्मात् ।) सुनिषण्णकशाकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । ४५ । “पटोलशेलूसुनिषण्णयूथिका वटातिमुक्ताङ्कु रमिन्द्रवारजम् । हितञ्च शाकं घृतसंस्कृतं सदा तथैव धात्रीफलदाडिमान्वितम् ॥” क्वचित् पुंलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, -- सुनिषण्णो हिमो ग्राहो मोहदोषत्रयापहः । अविदाही लघुः स्वादुः कषायो रूक्षदीपनः । वृष्यो रुच्यो ज्वरश्वासमेहकुष्ठभ्रमप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुनिषण्णकं, क्ली, पुं, (सुनिषण्णमेव । स्वार्थे कन् ।) शाकविशेषः । सुषुणी इतिभाषा । तत्पर्य्यायः । वितुन्नम् २ । इत्यमरः । २ । ४ । १४९ ॥ सुनि- षणम् ३ चुचूः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, “शितिवारः शितिवरः स्वस्तिकः सुनिषण्णकः । श्रीवारकः सूचिपत्रः पर्णकः कुक्कुटः शिखी ॥ चाङ्गेरीसदृशं पत्रं चतुर्द्दल इतीरितः । शाको जलान्विते देशे चतुःपत्रीति चोच्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) अस्य गुणाः । यथा, -- “अविदाही त्रिदोषघ्नः संग्राही सुनिषण्णकः ।” इति राजवल्लभः ॥ अन्यत् सितावरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सुनिष्टप्तः, त्रि, अत्यत्तप्तः । सुपूर्व्वनिर्पूर्व्वतप- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सुनीतिः, स्त्री, (शोभना नीतिः ।) शोभनतनयः । ध्रुवमाता । इति मेदिनी ॥ सा तुउत्तानपादस्य राज्ञोऽप्रेयसी पत्नी । यथा, भागवते । ४ । ८ । ८ । “जाये उत्तानपादस्य सुनीतिः सुरुचिस्तयोः । सुरुचिः प्रेयसी पत्युर्नेतरा यत्सुतो ध्रुवः ॥”) शोभननीतिविशिष्टे, त्रि ॥ सुनीथः, त्रि, (सुष्ठु नयति धर्म्ममिति । सु + नी + “हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः कथन् ।” उणा० २ । २ । इति क्थन् ।) धर्म्मशीलकः । इत्यु- णादिकोषः ॥ पुं, ब्राह्मणः । इति संक्षिप्तसारो-

णादिवृत्तिः ॥ (चन्द्रवंशीयालर्कराजपौत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । १७ । ८ । “अलर्कात् सन्ततिस्तस्मात् मुनीथोऽथ निके- तनः ॥”) सुनीलं, क्ली, सुष्ठु नीलम् ।) लामज्जकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुनीलः, पुं, (अतिशयो नीलः ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरनीलवणश्च ॥ सुनीलकः, पुं, (सुनील एव । स्वार्थे कन् ।) नील- भृङ्गराजः । नीलासनः । नीलरत्नम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुनीला, स्त्री, (अतिशयनीला) अतसी । विष्णुक्रान्ता । जरतीतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुनु, [नौ] क्ली, जलम् । शोभना नौर्यत्र तत् सुनु जलम् । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सुनौः, त्रि, शोभननौकाविशिष्टः । शोभना नौर्यत्र यस्य वा इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः । शोभन- नौकायाम्, स्त्री ॥ सुन्दः, पु, वानरविशेषः । यथा, -- “जाम्बुवान् ऋषभः सुन्दो वम्भः शतवलिः पृथुः । व्यूढानीकाश्च यत्ताश्च द्रुमानादाय सर्व्वतः ॥” इति वाल्मीकीये रामायणे युद्धकाण्डे ४७ सर्गः ॥ राक्षसविशेषः । यथा, -- “अथ कालोपमौ युद्धे सुतौ सुन्दोपसुन्दयोः । यज्ञविघ्नकरौ तौ ते नैव दास्यामि पुत्त्रकम् ॥” इति रामायणे बालकाण्डे २० सर्गः ॥ (संह्रादपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३ । ७२ । “संह्रादपुत्त्रौ सुन्दश्च निसुन्दश्चैव तावुभौ ॥” विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ९८ ॥) सुन्दरं, त्रि, (सुष्ठ उनत्ति आर्द्रीकरोति चित्त- मिति । सु + उन्द क्लेदने + अरः । शकन्ध्वा- दित्वात् साधुः ।) मनोहरम् । तत्पर्य्यायः ॥ रुचिरम् २ चारु ३ सुषमम् ४ साधु ५ शोभ- नम् ६ कान्तम् ७ मनोरमम् ८ रुच्यम् ९ मनोज्ञम् १० मञ्जु ११ मञ्जुलम् १२ । इत्य- मरः । ३ । १ । ५१ ॥ मनोहारि १३ सौम्यम् १४ भद्रकम् १५ रमणीयम् १६ रामणीयकम् १७ । इति तट्टीका ॥ बन्धूरम् १८ बन्धुरम् १९ पेशलम् २० पेसलम् २१ वामम् २२ रामम् २३ अभिरामम् २४ नन्दितम् २५ सुमनम् २६ ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ वल्गु २७ हारि २८ स्वरूपम् २९ अभिरूपम् ३० दिव्यम् ३१ । इति जटाधरः ॥ सुन्दरः, पुं, (सु + उन्द + अरः ।) कामदेवः ॥ इति केचित् ॥ वृक्षविशेषः । सुँद्री इति भाषा ॥ यथा, -- “जम्बुवव्वोलखदिरसिन्धुवाराश्च सुन्दरः । एषामन्यतमाङ्गारं निर्म्मलाम्बुनि भावयेत् ॥” इति सुखबोधः । सुन्दरी, स्त्री, (सुन्दर + गौरादित्वात् ङीष् ।) नारीभेदः । इत्यमरः । २ । ६ । ४ ॥ सुष्ठु उनत्ति

पृष्ठ ५/३७४

आर्द्रयति मनः इति सुन्दरी । उन्द धी क्लेदे सुपूर्व्वः नाम्नीति अरः निपातनादुल्लोपः नदा- दित्वादीप् । रूपलावण्यसम्पन्ना सुन्दरी । इति तट्टीकायां भरतः ॥ तरुभेदः । इति मेदिनी ॥ हरिद्रा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त्रिपुरसुन्दरी । यथा, -- “अङ्गुष्ठानामिकायोगात् वामहस्तस्य पार्व्वति । तर्पयेत् सुन्दरीं देवीं समुद्राञ्च सवाहनाम् ॥” इति तन्त्रसारे श्रीविद्याप्रकरणम् ॥ योगिनीविशेषः । यथा, -- “तावन्मन्त्रं जपेद्विद्वान् यावदायाति सुन्दरी । ज्ञात्वा दृढं साधकेन्द्रं निशीथे याति निश्चितम् ॥” इति तत्रैव योगिनीसाधनप्रकरणम् ॥ सुन्भ, द्युतौ । हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-हिंसे सक०-सेट् ।) सुम्भते । इति दुर्गादासः ॥ सुन्वन्, [त्] त्रि, यज्ञकर्त्ता । “सुञो यज्ञसंयोगे ।” ३ । २ । १३२ । इति सुनोतेः शतृप्रत्ययः ॥ सर्व्वे सुन्वन्तः । सर्व्वे यजमानाः सत्रिणः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सुपक्कः, पुं, (सु + पच् + क्तः ।) सुगन्ध्याम्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोभनपरिणते, त्रि ॥ (यथा, भागवते । १ । ८ । ४० । “इमे जनपदाः स्वृद्धाः सुपक्वौषधिवीरुधः । वनाद्रिनद्युदन्वन्तो ह्येधन्ते तव वीक्षिताः ॥”) सुपत्रं, क्ली, (शोभनं पत्रमस्य ।) तेजपत्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुपत्रः, पुं, (शोभनं पत्रमस्येति ।) आदित्यपत्रः । पल्लिवाहतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपत्रकः, पुं, (शोभनं पत्रमस्य । कप् ।) शिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शिग्रुशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) सुपत्रा, स्त्री, (शोभनं पत्रमस्याः ।) रुद्रजटा । शतावरी । पालक्यम् । शमी । शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपत्रिका, स्त्री, जतुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपथः, पुं, (सु शोभनः पन्थाः । अः समासे ।) सन्मार्गः । यथा, -- “सत्पथस्त्वतिपन्थाश्च सुपन्थाः सुपथोऽपि च ।” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २० । १९२ । “विषयाकृष्यमाणा हि तिष्ठन्ति सुपथेकथम् ॥” शोभनपथयुक्ते, त्रि ॥ सुपथ्या, स्त्री, (सुष्ठु पथ्यं यस्याः ।) श्वेतचिल्ली । इति राजनिघण्टः ॥ सत्खाद्ये, त्रि ॥ सुपन्थाः, पुं, (शोभनः पन्थाः ।) सत्पथः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुपद्मः, पुं, पद्मनाभदत्त-कृतव्याकरणविशेषः । यथा, -- “धैर्य्यावधेयं धीराः श्रीपद्मनाभनिवेदितम् । उक्तो व्याकरणादर्शः सुपद्मस्तस्य पञ्जिका ॥ ततो हि बालबोधाय प्रयोगाणाञ्च दीपिका ।

उणादिवृत्ती रचिता च धातुकौमुदी ॥” इति तदीयपरिभाषावृत्तिः ॥ (पुं, क्ली, । शोभनं पद्मम् ।) शोभनपद्मञ्च । शोभनपद्मविशिष्टे, त्रि ॥ सुपद्मा, स्त्री, वचा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुपर्णः, पुं, (सुष्ठु पर्णं पक्षो यस्य ।) गरुडः । इत्यमरः । १ । १ । ३१ ॥ (यथा, रघुः ! १० । ६१ । “उह्यन्ते स्म सुपर्णेन वेगाकृष्टपयोमुचा ॥”) स्वर्णचूडपक्षी । कृतमालकवृक्षः । इति मेदिनी (पक्षिमात्रम् । यथा, मनुः । १ । ३७ । “नागान् सर्पान् सुपर्णांश्च पितॄऋणाञ्च पृथग्- गणान् ॥” विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ३४ ॥) शोभनपर्णविशिष्टे, त्रि ॥ सुपर्णकः, पुं, (सु शोभनानि पर्णानि यस्य । कन् ।) आरग्वधवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सप्तच्छद- वृक्षः । इति जटाधरः ॥ गरुडः । इति हेम- चन्द्रः ॥ सुपर्णकेतुः, पुं, (सुपर्णः केतौ यस्य ।) विष्णुः । इति हलायुधः सुपर्णा, स्त्री, (सु शोभनानि पर्णानि पत्राणि यस्याः ।) पद्मिनी । इति शब्दमाला सुपर्णास्यः, पुं, (सुपर्ण इति आख्या यस्य ।) नागकेशरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “दीपः सर्पः सुपर्णाख्यश्चाम्पे यो नागकेशरः ॥”) सुपर्णिका, स्त्री, (शोभनानि पर्णानि यस्याः । कप् । टापि अत इत्वम् ।) स्वर्णजीवन्ती । पलाशी । शालपर्णी । रेष्णुका । वाकुची । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “अवल्गुजो वाकुची स्यात् सोमराजी सुपर्णिका शशिलेखा कृष्णफला सोमा पूतिफलीति च । सोमवल्ली कालमेधी कुष्ठघ्नी च प्रकीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुपर्णी, स्त्री, (सुष्ठु पर्णान्यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) कमलिनी । गरुडमाता । इति मेदिनी ॥ (पक्षिणीमात्रे च । यथा, महाभारते । ३ । २२४ । १० । “सुपर्णी सा तदा भूत्वा निर्जगाम महावनात्”) सुपर्णीतनयः, पुं, (सुपर्ण्यास्तनयः ।) गरुडः । इति हलायुधः ॥ सुपर्व्वा, [न्] पुं, (सुष्ठु पर्व्व यस्य ।) देवताः । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ बाणः । वंशः । पर्व्व । धूमः । इति मेदिनी ॥ सुपर्व्वा, स्त्री, (शोभनं पर्व्व यस्याः ।) श्वेतदूर्व्वा इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरपर्व्वविशिष्टा च ॥ सुपाक्यं, क्ली, (सुपाकाय हितम् । सुपाक + यत् । विड्लवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपात्रं, क्ली, (सुष्ठु पात्रम् ।) योग्यव्यक्तिः । (यथा, भागवते । ७ । १४ । ४१ । “पुरुषेष्वपि राजेन्द्र सुपात्रं ब्राह्मणं विदुः । तपसा विद्यया तुष्ट्या धत्ते वेदं हरेस्तनुम् ॥”)

तत्र दानविधिर्यथा, -- “तस्मात्मर्व्वात्मना पात्रे दद्यात्कनकदक्षिणाम् इति । सर्व्वेषामेव पात्राणां परं पात्रं महेश्वरः । पतन्तं त्रायते यस्मादतीव नरकार्णवादिति ॥ पात्र्याण्याध्यात्मिका मुख्या विशुद्धाश्चाग्नि- होत्रिणः । देवताश्च तथा मुख्या गोदानं ह्येतदुत्तममिति ॥ सर्व्वत्र गुणवद्दानं श्वपाकादिष्वपि स्मृ तम् । देशे काले विधानेन पात्रे दत्तं विशेषतः ॥” पात्रे विद्यातपस्यादिगुणयुक्ते । इति च प्राय- श्चित्ततत्त्वम् ॥ अपि च । “तस्मात् सर्व्वात्मना पात्रे दद्यात् कनकमुत्तमम् । अपात्रे पातयेद्दत्तं सुवर्णं नरकार्णवे ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ शोभनभाजनम् । शोभनञ्च तत्पात्रञ्चेति कर्म्म- धारयसमासनिष्पन्नम् । उत्तमपात्रयुक्ते, त्रि ॥ सुपानः, त्रि, (सुखेन पीयते इति । सु + पा + “आतो युच् ।” ३ । ३ । १२८ । इति युच् ।) पानयोम्यः । सुखेन पीयतेऽसौ । आतोऽनोऽद- रिद्र इत्यनेन कर्म्मणि अनप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सुपार्श्वः, पुं, (सुष्ठु पार्श्वोऽस्य ।) चतुर्व्विंशति- वृत्तार्हदन्तर्गतवृत्तार्हद्विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्लक्षवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पक्षिविशेषः । स तु सम्पातिपुत्त्रः । यथा, -- “निर्दग्धपक्षं सम्पातिं वानराः सुमहौजसः ।” इत्युपक्रम्य । “क्व सीता केन वा दृष्टा को वा हरति मैथिलीम् । तदाख्यातु भवान् सर्व्वं गतिर्भव वनौकसाम् ॥ सहरीन् प्रतिसंमुक्तान् सीताश्रुतिसमाहितान् पुनराश्वासयन् प्रीत इदं वचनमब्रवीत् ॥ अहमस्मिन् गिरौ दुर्गे बहुयोजनमायते । चिरान्निपतितो वृद्धः क्षीणप्राणपराक्रमः ॥ तं मामेवं गतः पुत्त्रः सुपार्श्वो नाम नामतः । आहारेण यथाकालं विभर्त्ति पततां वरः ॥” इति बाल्मीकीये रामायणे किष्किन्धाकाण्डे ५९ सर्गः ॥ (पीठस्थानविशेषः । यथा, देवी- भागवते । ७ । ३० । ६६ । “नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी ॥” इलावृतवर्षस्य पर्व्वतविशेषः । यथा, विष्णु- पुराणे । २ । २ । १७ “विपुलः पश्चिमे पार्श्वेसुपार्श्वश्चोत्तरे स्मृतः ॥) सुपार्श्वकः, पुं, (सुष्ठु पार्श्वो यस्य । कन् ।) चतुर्व्विंशतिभाव्यर्हदन्तर्गतार्हद्विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ गर्द्दभाण्डवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४३ ॥ (अथ पिष्पलभेदः । गजहुण्डसहीरा इति लोके । “पारोषोऽन्यः पलाशश्च कपिचूतः कमण्डलुः । गर्द्दभाण्डष्कन्दरालः कपोतनः सुपार्श्वकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥)

पृष्ठ ५/३७५

सुपिङ्गला, स्त्री, (सुष्ठु पिङ्गला ।) जीवन्ती । ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपीडन, क्ली, (सु + पीड + ल्युट् ।) सुष्ठु- मर्द्दनम् इति केचित् ॥ गाचापा इति भाषा ॥ सुपीतं, क्ली, (सु + पा + क्तः ।) गर्ज्जरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपीवा, [न्] त्रि, (सुष्ठु पिबतीति । सु + पा + “आतो मनिन्क्वनिप्वनिपश्च ।” ३ । २ । ७४ । इति क्वनिप् ।) शोभनपानकर्त्ता । इति मुग्ध- बोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सुपुटः, पुं, (सुष्ठ पुटमस्य ।) कोलकन्दः । विष्णु- कन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपुत्त्रिका, स्त्री, (शोभना पुत्त्रिकेव ।) जतुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपुष्करा, स्त्री, स्थलपद्मिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपुष्पं, स्त्री, (शोभनं पुष्पमस्य ।) लवङ्गम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आहुल्यम् । प्रपौण्डरीकम् । तूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्त्रीणां रजः । यथा, -- “सुपुष्पै राकीर्णं कुसुमधनुषो मन्दिरमहो पुरो ध्यायन् ध्यायन् यदि जपति भक्तस्तव मनुम् ।” इति तन्त्रसारः ॥ सुपुष्पः, पुं, (शोभनानि पुष्पाणि यस्य ।) रक्त- पुष्पकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पालितामादार इति भाषा ॥ शिरीषः । हरिद्रुः । राजतरुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपुष्पिका, स्त्री, (शोभनानि पुष्पाणि यस्याः । ङीष् । ततः कन् ।) पाटला । इति राज- निर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्याः पाटलाशब्दे ज्ञातव्याः ॥) सुपुष्पी, स्त्री, (सुष्ठु पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) श्वेता- पराजिता । जीणफञ्जी । शतपुष्पी । मिश्रेया । द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कदली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुपूरः, पुं, बीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुपूरकः, पुं, (सुष्ठु पूरयतीति । पूर + ण्वुल् ।) वकपुष्पवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सुप्, क्ली, लिङ्गोत्तरप्रयुज्यमानप्रत्ययविशेषः । स तु सप्तमीविभक्तेर्ब्बहुवचनम् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ सुपद्मादिव्याकरणमते एकविंशति- विभक्तीनां संज्ञा ॥ (यथा, “सुप्तिङन्तचयो वाक्यम् ।” इति व्याकरणटीकायां वाक्य- लक्षणम् ॥ सुप्तं, क्ली, (स्वप् + क्तः ।) सुषुप्तिः । तत्पर्य्यायः । साधिका २ । इति हेमचन्द्रः ॥ सुप्तः, त्रि, (स्वप् + क्तः ।) निद्रितः । तत्पर्य्यायः । निद्राणः २ शयितः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य बोधने विधिनिषेधौ यथा, -- “क्षुधितस्तृषितः कामी विद्यार्थी कृषिकारकः । भाण्डारी च प्रवासी च सप्त सुप्तान् प्रबोधयेत् ॥

मक्षिका भ्रमरी सर्पो राजा वै बालकस्तथा । परश्वापि च मूर्खश्च सप्त सुप्तान्न बोधयेत् ॥” (स्वकार्य्याक्षमः । यथा, -- “त्वग्रूक्षा स्फुटिता सुप्ता कृशा कृष्णा च तुद्यते आतन्यते सरागा च पर्व्वरुक्त्वग्गतेऽनिले ॥” इति माधवकरसंगृहीतरुग्विनिश्चये वात- व्याध्यधिकारे । ६ ॥) सुप्तघातकः, त्रि, (सुप्तमपि हन्तीति । हन + ण्वुल् ।) हिंस्रः । तत्पर्य्यायः । दशेरः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुप्तजनः, पुं, (सुप्ता जना यत्र ।) अर्द्धरात्रः । इति जटाधरः ॥ (सुप्तो जनः ।) निद्रितलोकश्च ॥ सुप्तज्ञानं, क्ली, (सुप्ते निद्रावस्थायां ज्ञानम् ।) स्वप्नः । इति जटाधरः ॥ सुप्तविज्ञानं, क्ली, (सुप्ते निद्रावस्थायां विज्ञा- नम् ।) स्वप्नः । इति जटाधरः ॥ सुप्तिः, स्त्री, (स्वप् + क्तिन् । स्पर्शता । निद्रा । (यथा, भागवते । ४ । २९ । ७१ । “सुप्तिमूर्च्छोपतापेषु प्राणायनविघाततः । नेहतेऽहमिति ज्ञानं मृत्युप्रज्वारयोरपि ॥”) विश्रम्भः । शयनम् । इति मेदिनी ॥ सुप्रतिभा, स्त्री, (सुष्ठु प्रतिभा यस्याः ।) मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुप्रतिष्ठा, स्त्री, (सुष्ठु प्रतिष्ठा यस्याः ।) पञ्चा- क्षरावृत्तिच्छन्दः । स तु द्विविधः । पङ्क्तिः । प्रिया च यथा, -- “उक्थात्युक्था तथा मध्या प्रतिष्ठा सा सुपूर्व्विका । गायत्त्री च ततश्चोष्णिगनुष्टुप् बृहती तथा ॥” पङ्क्तेरुदाहरणं तच्छब्दे द्रष्टव्यम् । प्रियाया यथा । स-ल-गैः प्रिया । “व्रजसुभ्रुवो विलसत्कलाः । अभवन् प्रिया सुरवैरिणः ॥” इति छन्दोमञ्चरी ॥ (शोभना प्रतिष्ठा ।) सुन्दरप्रशंसा च । (शोभनप्रतिष्ठाविशिष्टे, त्रि । यथा, महा- भारते । ३ । ६४ । ६४ । “सुभ्रूः सुकेशी सुश्रोणी सुकुचा सुद्विजानना । वर्च्चस्विनी सुप्रतिष्ठा स्वसितायतलोचना । सा विवेशाश्रमपदं वीरसेनसुतप्रिया ॥”) सुप्रतिष्ठितः, पुं, (सुष्ठु, प्रतिष्ठितः ।) उडुम्बरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरप्रतिष्ठायुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५८ । ४ । “अयं सहस्रसमितो वैयाघ्रः सुप्रतिष्ठितः ॥” तथाच । “अश्मापि याति देवत्वं महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ॥” इत्युद्भटः ॥) सुप्रतीकः, पुं, (शोभनाः प्रतीका अङ्गानि यस्य । ईशानदिग्गजः । इत्यमरः । १ । ३ । ४ ॥ (यथा, रघुः । ५ ७५ । “मदपटुनिनदद्भिर्बोधितो राजहंसैः सुरगज इव गाङ्गं सैकतं सुप्रतीकः ॥”)

शिवः । कामदेवः । इति केचित् ॥ (साधुः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, भागवते । १० । ८ । ३१ । “एवं धार्ष्टान्यु शति कुरुते मेहनादीनि वास्ती स्तेयोपायैर्विरचितकृतिः सुप्रतीको यथास्ते ॥” शोभनः प्रतीकः ।) शोभनाङ्गम् । तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ५ । ३ । २ । “भगवान् भागवतवात्सल्यतया सुप्रतीक आत्मानमपराजितं निजजनाभिप्रेतार्थविधि- त्सया गृहीतहृदय इति ॥”) सुप्रभः, पुं, (सुष्ठु प्रभा यस्य ।) शुक्लबलः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुन्दरप्रभायुक्ते, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९० । २७ । “ववुः पुण्यास्तथा वाताः सुप्रभोऽभूद्दिवा- करः ॥”) सुप्रभा, स्त्री, (सुष्ठु प्रभा यस्याः ।) वाकुची । इति राजनिर्घण्टः ॥ अग्निजिह्वाविशेषः । यथा, -- “सुप्रभा पद्मरागाभा वारुण्यां दिशि संस्थिता ॥” इति तन्त्रसारः ॥ शोभनदीप्तिश्च ॥ सुप्रभातं, क्ली, (सुष्ठुप्रभातम् ।) शुभसूचक- प्रातःकालः । (यथा, भ्रमराष्टके । ८ । “रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पद्मजालम् । इत्थं विचिन्तयति कोषगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥”) प्राभातिकपाठ्यमङ्गलवाक्यम् । यथा, -- सुकेशिरुवाच । “किं तदुक्तं सुप्रभातं शङ्करेण महात्मना । प्रभाते यत् पठन्मर्त्यो मुच्यते पापबन्धनात् ॥ ऋषय ऊचुः । श्रूयतां राक्षसश्रेष्ठ सुप्रभातं हरोदितम् । श्रुत्वा स्मृत्वा पठित्वा च सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ब्रह्मा मुरारिस्त्रिपुरान्तकारी भानुः शशी मूमिसुतो बुधश्च । गुरुः सशुक्रः सह भानुजेन कुव्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ भृगुर्व्वशिष्ठः क्रतुरङ्गिराश्च मनुः पुलस्त्यः पुलहः सगोतमः । रैभ्यो मरीचिश्च्यवनोऽमलोरुः कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातनोऽप्यासुरिपिङ्गलौ च । सप्तस्वरः सप्तरसातलाश्च कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ पृथ्वी सगन्धा सरसास्तथापः सस्पर्शवायुर्ज्वलितञ्च तेजः । नभः सशब्दं महता सहैव कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥ सप्तार्णवाः सप्त कुलाचलाश्च सप्तर्षयो द्वीपवराश्च सप्त । भूरादि कृत्वा भुवनानि सप्त कुर्व्वन्तु सर्व्वे मम सुप्रभातम् ॥

पृष्ठ ५/३७६

इत्थं प्रभाते परमं पवित्रं यः संस्मरेद्वा शृणुयाच्च भक्त्या । दुःस्वप्ननाशो ननु सुप्रभाते भवेच्च सत्यं भगवत्प्रसादात् ॥” इति वामनपुराणे १४ अध्यायः ॥ सुप्रभाता, स्त्री, नदीविशेषः । यथा । अरुणा नृमणा आङ्गिरसी सावित्री सुप्रभाता ऋत- म्भरा सत्यम्भरेति महानद्यः । इति श्रीभागवते ५ । २० । ४ ॥ शोभनप्रभातयुता रात्रिश्च ॥ सुप्रयुक्तः, त्रि, (सु + प्र + युज + क्तः ।) शोभन- प्रयोगविशिष्टः । (यथा, साहित्यदर्पणे । १ परि- च्छेदे । एकः शब्दः सुप्रयुक्तः सम्यक् ज्ञातः स्वर्गे लोके च कामधुग् भवति ॥”) सुप्रयुक्तशरः, पुं, (सुप्रयुक्तः शरो येन ।) कृत- हस्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुप्रयोगविशिखः, पुं, सुशिक्षितबाणमोक्षकः । साध्यसाधनक्षमत्वात् शोभनः प्रयोगो निक्षेपो यस्य स सुप्रयोगः तादृशो विशिखो बाणो यस्य स तथा । कृतहस्तः सुप्रयोगविशिखः कृत- पुङ्खवत् । इत्यमरभरतौ । २ । ८ । ६८ ॥ सुप्रलम्भः, पुं, (सु + प्र + लभ + खल् । “उप- सर्गात् खल्घञोः ।” ७ । १ । ६७ । इति नुम् ।) सुखलभ्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सुप्रलापः, पुं, (सु + प्र + लप + घञ् ।) सुवचनम् इत्यमरः । १ । ६ । ३८ ॥ सुप्रसन्नः, पुं, (सुष्ठु प्रसन्नः ।) कुबेरः । इति शब्दमाला ॥ सुप्रसादयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । १०५ । ७ । “तथानुकम्पां पुत्त्राणां सुप्रसन्नो रवे मम । कुरु प्रसन्नार्त्ति हर स्थितिकर्त्ता त्वमुच्यते ॥” सुप्रसन्नकः, पुं, (सुप्रसन्न + संज्ञायां कन् ।) कृष्णा- र्जकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुप्रसरा, स्त्री, (सुप्रसरतीति । सु + प्र + सृ + अच् । टाप् ।) प्रसारिणी लता । इति राज- निर्घण्टः ॥ सुप्रसादः, पुं, (सुष्ठु प्रसादो यस्य ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ३९ ॥ सु + प्र + सद् + घञ् ।) सुप्रसन्नता च । (प्रसन्नतायुक्ते, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ५७ । ३१ । “क्षिप्रकारी जितक्रोधः सुप्रसादो महामनाः ॥” सुप्रिया, क्ली, (सुष्ठु प्रिया ।) सुन्दरहृद्या । अस्याः प्रमाणं सुभगाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (अप्सरो- विशेषः । यथा, महाभारते । १ । १२३ । ६० । “असिता च सुबाहुश्च सुप्रिया सुवपुस्तथा ॥”) सुफलः, पुं, (सुष्ठु, फलं यस्य ।) कर्णिकारः । दाडिमः । वदरः । मुद्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कपित्थः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोभनफल- युक्ते, त्रि । (यथा, मार्कण्डेये । १२० । १६ । “सुफलानि च शस्यानि रसवन्ति फलानि च ॥” शोभनफले, क्ली ॥ * ॥ सुष्ठु फला यस्येति

विग्रहे शोभनफलाविशिष्टे, त्रि । यथा, महा- भारते । ४ । ४० । १२ । “मुफलश्चित्रकोषश्च किङ्किणीशायको महान् । कस्य हेमत्सरुर्द्दिव्यः खङ्गः परमनिर्म्मलः ॥”) सुफला, स्त्री, (सुष्ठु फलं यस्याः ।) इन्द्रवारुणी । कुष्माण्डी । काश्मरी । कदली । कपिलद्राक्षा इति राजनिर्घण्टः ॥ सुफेनः, पुं, (सुष्ठु फेनः ।) समुद्रफेनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्वचित् क्लीवलिङ्गोऽपि दृश्यते ॥) सुबन्धः, पुं, (सुष्ठु बन्धो यस्य ।) तिलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुब्रह्मण्यः, पुं, कार्त्तिकेयः । इति केचित् ॥ सुब्रह्मवासुदेवः, पुं, ब्रह्मरूपवसुदेवसुतः । यथा, “सुब्रह्मवासुदेवाय गोब्राह्मणहिताय च । शान्तिरस्तु शिवञ्चास्तु इत्युक्त्वा तान् विसर्ज्जयेत् इति तिथ्यादितत्त्वे जन्माष्टमीप्रकरणम् ॥ सुभगः, पुं, (सुष्ठ भगं माहात्म्यं श्रीर्वा यस्य ।) टङ्कणः । चम्पकः । रक्ताम्लानः । अशोकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुभगः, त्रि, (सुष्ठु भगं श्रीर्यस्य ।) सुदृश्यः । तत्पर्य्यायः । चक्षुष्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ११ । ८० । “केवलोऽपि सुभगो नवाम्बुदः किं पुनस्त्रिदशचापलाञ्छितः)”) शोभनैश्वर्य्यादियुक्तश्च ॥ सुभगा, स्त्री, (सुष्ठु भगं यस्याः ।) कैवर्त्तो । शालपर्णो । हरिद्रा । नीलदूर्व्वा । तुलसी । प्रियङ्गुः । कस्तूरी । सुवर्णकदली । इति राज- निर्घण्टः ॥ वनमल्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ पतिप्रिया । यथा, माण्डव्यः । “मघा ऋक्षं परित्यज्य यदा सिंहे गुरुर्भवेत् । तत्राब्द कन्यका चोढा सुभगा सुप्रिया भवेत् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ सुभगासुतः, पुं, (सुभगायाः सुतः ।) सौभागि- नेयः । इत्यमरः । २ । ६ । २४ ॥ सुभङ्गः, पुं, (सुखेन भज्यते इति । सु + भञ्ज + घञ् ।) नारिकेलवृक्षः । इति जटाधरः ॥ सुभद्रः, पुं, (सुष्ठु भद्रं यस्मात् ।) विष्णुः । इति शब्दमाला ॥ राजभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (पौवरीगर्भसम्भूतो वसुदेवस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ९ । २४ । ४७ । “सुभद्रो भद्रबाहुश्च दुर्म्मदो भद्र एव च । पोवव्यास्तनयो ह्येते भूताद्या द्वादशाभवन् ॥) शाभनमङ्गलयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । २३३ । १७ । “त्वत्त एताः पुनः शुक्र वीरुधो हरितच्छदाः । जायन्ते पुष्करिण्यश्च सुभद्रश्च महोदधिः ॥”) सुभद्रकः, पुं, (सुष्ठु भद्रमस्मात् । ततः कन् ।) देवरथः । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “व्योमयानं दिव्यरथो विमानोऽस्त्री सुभद्रकः ॥ विल्ववृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥

सुभद्रा, स्त्री, (शोभनं भद्रमस्याः ।) श्यामालता । इति शब्दमाला ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “कालपेषी महाश्यामा सुभद्रोत्पलशारिवा । दीर्घमूला च पालिन्दी मसूरविदला च सा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) घृतमण्डा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीकृष्णभगिनी । सा च अर्ज्जुनभार्य्या । यथा, -- श्रीकृष्ण उवाच । “ममैषा भगिनी पार्थ सारणस्थ सहोदरा । सुभद्रा नाम भद्रं ते पितुर्मे दयिता सुता । यदि ते वर्त्तते बुद्धिर्व्वक्ष्यामि पितरं स्वयम् ॥ अर्ज्जुन उवाच । दुहिता वसुदेवस्य वासुदेवस्य च स्वसा । रूपेण चैषा सम्पन्ना कमिवैषा न मोहयेत् ॥ निवृत्तश्चार्ज्जुनस्तत्र विवाहं कृतवान् प्रभुः । पूर्णे तु द्वादशे वर्षे खाण्डवप्रस्थमागतः ॥” इति महाभारते आदिपर्व्वणि २२१ अध्यायः (पीठस्थानस्थदेवीविशेषः । यथा, देवीभाग- वते । ७ । ३० । ७५ । “उत्पलावर्त्तके लोला सुभद्रा शोणसङ्गमे ॥”) सुभद्राणी, स्त्री, त्रायन्ती । इति रत्नमाला ॥ बहुला इति ख्याता ॥ सुभद्रेशः, पुं, (सुभद्राया ईशः ।) अर्ज्जुनः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुभाञ्जनः, पुं, (सु शोभनं अञ्जनं यस्मात् ।) शोभाञ्जनवृक्षः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ सुभाषितः, पुं, (सुष्ठु भाषितं यस्य ।) बुद्धभेदः । यथा, -- “कोमाभो द्वादशास्यश्च वीतरागः सुभाषितः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुन्दरकथिते, त्रि ॥ (सुन्दरवाक्यविशिष्टे च त्रि । यथा, महाभारते । ३ । ६० । ४ । “नलञ्च हृतसर्व्वस्वमुपलभ्येदमब्रवीत् । बृहत्सेनामतियशां तां धात्रीं परिचारिकाम् । हितां सर्व्वार्थकुशलामनुरक्तां सुभाषिताम् ॥ * मुष्ठु भाषितम् । सुवाक्ये, क्ली, ॥ यथा, हितो- पदेशे । “विषादप्यमृतं ग्राह्यममे ध्यादपि काञ्चनम् । नीचादप्युत्तमां विद्यां बालादपि सुभाषितम् ॥” सुभिक्षः, त्रि, (सुखेन लभ्या भिक्षा यत्र ।) सुलभ- भैक्षद्रव्यम् । सुलभभैक्षयुक्तकालादिश्च । यथा, -- “द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्य्यमण्डलमेदिनौ । दातान्नस्य तु दुर्भिक्षे सुभिक्षे वस्त्रहेमदः ॥” इति वह्निपुराणे आह्निकतपोनामाध्यायः ॥ किञ्च । “श्वेते क्षेमसुभिक्षं ब्राह्मणपीडांश्च निर्दिशे- द्राहौ ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सुभिक्षा, स्त्री, (सुष्ठु भिक्ष्यतेऽसौ । सु + भिक्ष + घञ् ।) धातृपुष्पिका । इत्यमरः । २ । ४ । १२४ । (अस्याः पर्य्यायो यथा, --

पृष्ठ ५/३७७

“धातकी धातुपुष्पी च ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा । सुभिक्षा बहुपुष्पी च वह्निज्वाला च सा स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सुभीरकः, पुं, पलाशवृक्षः । इति हारावली ॥ सुभूः, त्रि, (शोभना भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) सुजन्मा । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (शोभना भूर्भूमिः ।) उत्कृष्टभूमौ, स्त्री । तत्सम्बन्धिनि, त्रि ॥ सुभूतिकः, पुं, (सुष्ठुभूतिर्यत्र । कप् ।) विल्ववृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुभूमः, पुं, कार्त्तवीर्य्यः । स तु जिनानां अष्टम- चक्रवर्त्ती । इति हेमचन्द्रः ॥ सुभृशं, क्ली, (सुष्ठु भृशम् ।) वाढम् । अतिशयम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ६ । २६ । “शप्स्यामि तं द्विजञ्चाद्य यन मन्त्रः समर्पितः । त्वाञ्चापि सुभृशं कुन्ति ! नो चेत् मां त्वं भजिष्यसि ॥”) तद्वति, त्रि ॥ सुभ्रुः, स्त्री, (सुष्ठु भ्रुर्यस्याः । वा ऊङ् ।) नारी । इति जटाधरः ॥ (शोभना भ्रूः । यथा, भागवते । ३ । २३ । ३२ । सुभ्रूः स्त्री, (सुष्ठु भ्र् र्यस्याः । वा ऊङ् ।) नारी । इति जटाधरः ॥ (शोभना भ्रूः । यथा, भागवते । ३ । २३ । ३२ । “सुभ्रुवा सुदता श्लक्ष्णस्निग्धापाङ्गेन चक्षुषा । पद्मकोषस्पृधा नीलैरलकैश्च लसन्मुखम् ॥”) सुन्दरभ्रुयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ४ । ८ । ४५ । “सुनसं सुभ्रुवं चारु कपोलं सुरसुन्दरम् ॥”) सुमं, क्ली, (सुष्ठु मातीति । मा + कः ।) पुष्पम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, राजेन्द्र- कर्णपूरे । ७४ । “किं हारैः किमु कङ्कणैः किमु सुमैः किं कर्णपूरैरलं केयूरैर्मणिकुण्डलैरलमलं साडम्बरैरम्बरैः । पुंसामेकमखण्डनं पुनरिदं शम्भोर्मते मण्डनं यन्निष्पीडितपार्व्वणेन्द्रशकलस्यन्दोपमाः सूक्तयः ॥”) सुमः, पुं, (सुष्ठु माति सौन्दर्य्यमिति । मा + कः ।) चन्द्रः । नभः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सुमङ्गला, स्त्री, (सुष्ठु मङ्गलं यस्याः ।) वाय- सोली । इति रत्नमाला ॥ माकडहाता इति माकडिया इति च भाषा ॥ अर्हतां माता । इति हेमचन्द्रः ॥ कामाख्यादेशीयनदीविशेषः । यथा, कालिकापुराणे ८१ अध्याये । “नदी सुमङ्गला नाम हिमपर्व्वतनिर्गता । पूर्व्वस्यां मणिकूटस्य सदा स्रवति शोभना ॥ मणिकूटं समारुह्य यस्तां पश्यति वै नदीम् । स गङ्गास्नानजं पुण्यमवाप्य त्रिदिवं ब्रजेत् ॥” अतिशयक्षेमयुक्ते, त्रि ॥ सुमतः, त्रि, सुन्दरज्ञानविषयः । सुशब्दपूर्व्वक- मनधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सुमतिः, पुं, (शोभना मतिर्यस्य ।) वर्त्तमानकल्पी- यार्हद्भेदः । भूतकल्पीयार्हद्भेदः । इति हेम- चन्द्रः ॥ सुन्दरमतियुक्ते, त्रि । (यथा, भाग- वते । १० । ६० । ३८ ।

“त्वं वै समस्तपुरुषार्थमयः फलात्मा यद्वाञ्छया सुमतयो विसृजन्ति कृत्स्नम् । तेषां विभो समुचितो भवतः समाजः पुंसः स्त्रियाश्च रतयोः सुखदुःखिनोर्न ॥” * ॥ शोभना मतिः ।) शोभगमतौ, स्त्री ॥ सुमतिः, स्त्री, (शोभना मतिर्यस्याः ।) विष्णु- यशसः पत्नी । सा कल्किमाता । यथा, -- “सम्भले विष्णुयशसो गृहे प्रादुर्भवाम्यहम् । सुमत्यां मातरि विभोः कन्यायां तन्निदेशतः । चतुर्भिर्भ्रातृभिर्देव करिष्यामि कलिक्षयम् ॥” इति कल्किपुराणे २ अध्यायः ॥ अपि च । तत्रैव । “सुमत्यां विष्णुयशसा गर्भमाधत्त वैष्णवम् ॥” “सुमतिस्तं सुतं लब्ध्ना विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिम् पूर्णकामा विप्रमुख्यानाहूयादाद्गवां शतम् ॥” सुमदनः, पुं, (सुष्ठुमदयति कोकिलादीनिति । सु + मद + णिच् + ल्यः ।) आम्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमदात्मजा, स्त्री, (सुमदः आत्मज इव यस्याः । सुमदस्य आत्मजेव इति वा ।) अप्सरसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुमधुरं, क्ली, (सुष्ठु मधुरम् ।) अत्यर्थमधुर- वाक्यम् । तत्पर्य्यायः । सान्त्वम् २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ अतिशयमधुररसयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ५४ । १५ । “गीतध्वनिं सुमधुरं तथैवाध्यापनध्वनिम् । हंसान् सुमधुरांश्चापि तत्र शुश्राव पार्थिवः ॥”) सुमधुरः, पुं, (सुष्ठुसुधुरो रसो यत्र ।) जीव- शाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमनः, पुं, (सुष्ठु मन्यते इति । सु + मन + अच् । गोधूमः । इत्यमरः । २ । ९ । १८ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “गोधूमः सुमनोऽपि स्यात्त्रिविधः स च कीर्त्तितः । महागोधूम इत्याख्यः पश्चाद्देशात् समागतः ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) धुस्तूरः । इति शब्दमाला ॥ मनोहरे, त्रि । इति शब्दरत्नाबली ॥ सुमनः, [स्] क्ली, (शोभनं मना यस्मात् ।) पुष्पम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १५ । ७ । “प्रशंसन्ति स्म तं विप्रा गन्धव्वप्रवरा जगुः । सुमुचुः सुमनोधाराः सिद्धा नृत्यन्ति स्वःस्त्रियः ॥”) उत्तममनश्च । शोभनमनोयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । ४९ । १० । “ब्राह्यणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव स्वकर्म्मसु । स्थिताः सुमनसो राजंस्तेन राज्ञा स्वधि- ष्ठिताः ॥”) सुमनःपत्रिका, स्त्री, (सुमनसो जात्याः पत्रिका ।) जातीपत्रिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमनःफलं, क्ली, (सुमनसो जात्याः फलम् ।) जातीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमनःफलः, पुं, (सुष्ठु मनोयस्मात् तादृशं फलं यस्य ।) कपित्थवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥

सुमनसः, स्त्री, भूम्नि, पुष्पम् । इत्यमरः । २ । ४ । १७ ॥ सुप्रीतं मन आभिरिति सुमनसः नित्यबहुवच- नान्तत्वात् बहुवचननिर्देशः । भूम्नि स्त्रियः सुमनसः । इति रत्नकोषः ॥ बहवश्च समा- सिकता अप् सुमनसोऽप्सरस इति भूम्नि वाम- नोऽपि । भूम्नि भूरिप्रयोगः । एकत्वञ्च दृश्यते । सुमनाः पुष्पमालत्योः स्त्रियां ना धीरदेवयो- रिति मेदिनी । वेश्या श्मशानसुमना इव वर्ज्ज- नीया इति शूद्रकप्रयोगश्च । सुमनसः क्लीवत्व- मपि पुष्पं सुमनः कुसुममिति नाममालादिदर्श- र्नात् । अप्रत्याख्येये दधिसुमनसीति क्लीवत्वं छान्दसमित्येके । इति भरतः ॥ (यथा, महा- भारते । १३ । ९८ । २० -- २२ । “मनो ह्लादयते यम्मात् श्रियञ्चापि ददाति च । तस्मात् समनसः प्रोक्ता नरैः सुकृतकर्म्मभिः ॥ देवताभ्यः सुमनसो यो ददाति नरः शुचिः । तस्य तुष्यन्ति वै देवास्तुष्टाः पुष्टिं ददत्यपि ॥ यं यमुद्दिश्य दीयेरन् देवं सुमनसः प्रभो । मङ्गलार्थं स तेनास्य प्रीतो भवति दैत्यप ! ॥”) सुमना, स्त्री, जातीपुष्पवृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, भरतधृतसुश्रुतः । “सुमनायाश्च पत्राणि पटोलारिष्टयोस्तथा ॥”) सुमनाः, [स्] पुं, (शोभनं मनो यस्य ।) देवता । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ सुष्ठुमन्यते सुमना- अस् । शोभनं मनोऽस्य इति वा । इति भरतः ॥ पण्डितः । इति मेदिनी ॥ पूतिकरञ्जः । इति शब्दमाला ॥ निम्बः । महाकरञ्जः । गोधूमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शोभनचित्ते, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । २६ । २१ । “ततस्ते ब्राह्मणाः सर्व्वेवकं दाल्भ्यमपूजयन् ॥ युधिष्ठिरे स्तूयमाने भूयः सुमनसोऽभवन् ॥”) सुमनाः, [स्] स्त्री, (सुष्ठु, मनो यस्याः ।) पुष्पम् । मालती । इति मेदिनी ॥ जाती । शतपत्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ “सुष्ठु मन्यते जनैर्मनोज्ञ- त्वात् शोभनं मनोऽस्यामिति वा सुमनाः सान्ता स्त्रीलिङ्गा च । ‘स्त्रियां सुमनसो भूम्नि पुष्पे जातौ च भेदतः । विदुष्यति यदा दृष्टस्तदा भेदेन शिव्यते ॥’ इति व्याडिः । ‘सुमनाः पुष्पमालत्योः स्त्रियां नाधीरदेवयोः ।’ इति सान्तेषु मेदिनी । आवन्तापि सुमनास्ति । ‘सुमनायाश्च पत्राणि पटोलारिष्टयोस्तथा ।’ इति सुश्रुतः ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सुमनोरजः, [स्] क्ली, (सुमनसां रजः ।) परागः । इत्यमरः । २ । ४ । १७ ॥ सुमन्तुः, पुं, मुनिविशेषः । स चाथर्व्ववेदशाखा- प्रचारकः । वज्रवारकश्च । यथा, -- “तत्रर्ग्वेदधरः पैलः सामगो जैमिनिः कविः । वैशम्पायन एवैको निष्णातो यजुषामुत ॥ अथर्व्वाङ्गिरसामासीत् सुमन्तुर्दारुणो मुनिः । इतिहासपुराणानां पिता मे रोमहर्षणः ॥” इति श्रीभागवते । १ । ४ । २० -- २२ ॥

पृष्ठ ५/३७८

“जैमिनिश्च सुमन्तुश्च वैशम्पायन एव च । पुलस्त्यः पुलहश्चैव पञ्चैते वज्रवारकाः ॥” इति पुराणम् ॥ (सुष्ठु मन्तुरपराधो यस्य ।) अत्यपराधिनि, त्रि ॥ सुमन्त्रः, पुं, कल्किदेवस्य ज्येष्ठभ्राता । यथा, -- “कल्केर्ज्येष्ठास्त्रयः शूराः कविप्राज्ञसुमन्त्रकाः तातमातृप्रियकरा गुरुविप्रप्रतिष्ठताः ॥” इति कल्किपुराणे २ अध्यायः ॥ अपि च । “विशाखयूपभूपालः प्रायात् साधुजनप्रियः । कल्किं द्रष्ठुं हरेरंशमाविर्भूतञ्च सम्भले ॥ कविं प्राज्ञं सुमन्त्रञ्च पुरस्कृत्य महाप्रभम् । गार्ग्य भार्ग्यविशालैश्च ज्ञातिभिः परिवारितम् ॥” इति तत्रैव ३ अध्यायः ॥ दशरथराजस्य सारथिः मन्त्री च । यथा, -- “तद्गच्छ त्वरितं सूत राजपुत्त्रं यशस्विनम् । राममानय भद्रं ते नात्र कार्य्या विचारणा ॥ अश्रुत्वा राजवचनं कथं गच्छामि भामिनि । तच्छ्रु त्वा मन्त्रिणो वाक्यं राजा मन्त्रिणमत्रवीत् सुमन्त्र रामं द्रक्ष्यामि शीघ्रमानय सुन्दरम् ॥” इति वाल्मीकीये रामायणे अयोध्याकाण्डे १४ सर्गः ॥ सुमित्रः, पुं, चतुर्व्विंशतिवर्त्तमानार्हत्पित्रन्तर्गत- विंशार्हत्पिता । इति हेमचन्द्रः ॥ इक्ष्वाकु- वंशीयबृहद्बलान्वयः सुरथराजपुत्त्रः । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे २२ अध्यायः ॥ सुमित्रभूः, पुं, सगरः । स तु जिनानां चक्रवर्त्ति- मेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुमित्रा, स्त्री, दशरथराजपत्नी । सा तु लक्ष्मण- शत्रुघ्नमाता । यथा, भट्टौ २ सर्गे । “प्रासोष्ट शत्रुघ्नसुदारचेष्ट- मेका सुमित्रा सह लक्ष्मणेन ॥” तत्पर्य्यायः । लक्ष्मणप्रसूः २ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सुमुखं, क्ली, नखक्षतविशेषः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (शोभनं सुखमिति ।) उत्तमास्यञ्च ॥ सुमुखः, पुं, (शोभनं मुखं यस्य ।) गरुडपुत्त्रः । (यथा, महाभारते । ५ । १०१ । २ । “वैनतेयसुतैः सूत षड्भिस्ततमिदं कुलम् । सुमुखेन सुनाम्ना च सुनेत्रेण सुवर्च्चसा । सुरुचा पक्षिराजेन सुबलेन च मातले ! ॥”) गणेशः । शाकभेदः । नागभेदः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३५ । १४ । “हस्तपिण्डः पिठरकः सुमुखः कौणपाशनः । कुठरः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः ॥”) पण्डितः । इति विश्वः ॥ सितार्ज्जकः । वन- वर्व्वरिका । वर्व्वरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमुखः, त्रि, (सुष्ठु सुखं यस्य ।) मनोज्ञः । सुन्दराननः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ४ । २१ । १५ । “सुनासः सुमुखः सौम्यः पीनांसः सुद्विज- स्मितः ॥”)

सुमुखसूः, पुं, (सुमुखस्य सूरुत्पत्तिर्यस्मात् ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उत्तमाननपुत्त्र- पिता च ॥ सुमुखा, स्त्री, (शोभनं मुखं यस्याः । टाप् ।) सुन्दरी नारी । सुन्दरानना । इति भरत- द्विरूपकोषः ॥ सुमुखा शाला । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् । दर्पणः । इति केचित् ॥ सुमुखी, स्त्री, (सुष्ठु मुखं यस्याः । “स्वाङ्गा- च्चोपसर्जनादसंयोगोपधात् ।” ४ । १ । ५४ । इति ङीष् ।) सुन्दरी नारी । सुन्दरानना । (यथा, कुमारे । १ । २६ । “उ मेति मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम ॥”) सुमुष्टिः, पुं, (मुष वञ्चने + क्तिन् । शोभना मुष्टि- र्यस्मात् ।) विषमुष्टिक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमूलः, पुं, (सुष्ठुमूलं यस्य ।) श्वेतशिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमूलकं, क्ली, (शोभनं मूलं यस्य । कप् ।) गर्ज्जरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुमूला, स्त्री, (शोभनं मूलं यस्याः ।) शालपर्णी पृश्निपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुन्दरमुल- युक्ते, त्रि ॥ सुमेखलः, पुं, (शोभना मेखला यस्मात् ।) मुञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “मुञ्जो मुञ्जातको बाणः स्थूलदर्भः सुमेखलः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) शोभनमेखलायुक्ते, त्रि ॥ सुमेधाः, [स्] स्त्री, (सुष्ठु मेधा अस्याः । “नित्यमसिच प्रजामेधयोः ।” ५ । ४ । १२२ । इति असिच् ।) ज्योतिष्मती । (सुष्ठुमेधा यस्य ।) सुबुद्धौ, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ९ । ४ । ३ । “इमे अङ्गिरसः सत्रमासतेऽद्य सुमेधसः ॥”) सुमेरुः, पुं, (सुष्ठुमिनोति क्षिपति ज्योतींषि इति सु + मि + “मिपीभ्यां रुः ।” उणा० ४ । १०१ । रुः ।) पर्व्वतविशेषः । तत्पर्य्यायः । मेरुः २ हेमाद्रिः ३ रत्नसानुः ४ सुरालयः ५ । इत्य- मरः । १ । १ । ५२ ॥ अमराद्रिः ६ भूस्वर्गः ७ । इति जटाधरः ॥ तद्विवरणं यथा, -- “एषां मध्ये इलावृतं नामाभ्यन्तरवर्षं यस्य नाभ्यामवस्थितः सर्व्वतः सौवर्णः कुलगिरि- राजो मेरुर्द्वीपायामसमुन्नाहः कर्णिकाभूतः कुवलयकमलस्य मूर्द्धनि द्वात्रिंशत्सहस्रयोजन- विततो मूले षोडशसहस्रं तावतान्तर्भूम्यां प्रविष्टः ॥” ७ ॥ “मन्दरो मेरुमन्दरः सुपार्श्वः कुमुद इत्ययुत- योजनविस्तारोन्नाहा मेरोश्चतुर्दिशमवष्टम्भ- गिरय उपकॢप्ताः ॥ ११ ॥ चतुर्षु एतेषु चूतजम्बूकदम्बन्यग्राधाः चत्वारः पादपप्रवराः पर्व्वतकेतव इवाधिसहस्रयोजनो- न्नाहास्तावद्विटपविततयः शतयोजनपरि- णाहाः ॥ १२ ॥

ह्रदाश्चत्वारः पयोमध्विक्षुरसमृष्टजलाः यदुपस्पर्शिन उपदेवगणा योगैश्वर्य्याणि स्वाभा- विकानि भारतर्षभ धारयन्ति ॥ १३ ॥ देवोद्यानानि च भवन्ति चत्वारि नन्दनं चैत्ररथं वैभ्राजकं सर्व्वतोभद्रमिति ॥” १४ ॥ “मेरोर्मूर्द्धनि भगवत आत्मयोनेर्मध्यत उप- कॢप्तां पुरीमयुतयोजनसाहस्रीं समचतुरस्रां शातकौम्भीं वदन्ति ॥ २८ ॥ तामनुपरितो लोकपालानामष्टानां यथादिशं सथारूपं तुरीयमानेन पुरोऽष्टावुपकॢप्ताः ।” २९ ॥ इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ “अस्मिन्नैन्द्रीं पुरीं पूर्व्वस्यां मेरोर्देवधानीं नाम दक्षिणतो याम्यां संयमनीं नाम पश्चा- द्वारुणीं निम्नोचनीं नाम उत्तरतः सौम्यां विभावरीं नाम ।” इति च तत्रैव । ५ । २१ । ७ ॥ * ॥ अपि त्र । “परिमण्डलस्तयोर्मध्ये मेरुः कनकपर्व्वतः । चातुर्व्वर्णः स सौवर्णश्चतुरस्रः समुच्छ्रितः ॥ नानावर्णः स पार्श्वे तु पूर्व्वान्ते श्वेत उच्यते । पीतन्तु दक्षिणं तत्र भृङ्गपत्रनिभं परम् ॥ उत्तरं तस्य रक्तं वै इति वर्णसमन्वितः । मेरुस्तु शुशुभे दिव्यो राजवत् समधिष्ठितः ॥ आदित्यतरुणाभासो विधूम इव पावकः । योजनानां सहस्राणि चतुरशीतिरुच्छ्रितः ॥ प्रविष्टः षोडशाधस्तादष्टाविंशतिविंशतिः । विस्तारात्त्रिगुणस्तस्य परिणाहः समन्ततः ॥ स पर्व्वतो महादिव्यो दिव्यौषधिसमन्वितः । भुवनैरावृतः सर्व्वैर्जातरूपपरिष्कृतैः ॥ तत्र देवगणाः सर्व्वे गन्धर्व्वोरगराक्षसाः । शैलराजे प्रमोदन्ते सर्व्वतोऽप्सरसस्तथा ॥ स तु मेरुः परिवृतो भुवनैर्भूतभावनैः । यस्येमे चतुरो देशा नानापार्श्वेषु संस्थिताः ॥ भद्राश्वो भारतश्चैव केतुमालश्च पश्चिमे । उत्तराश्चैव कुरवः कृतपुण्यप्रतिश्रयाः ॥ विष्कम्भपर्व्वतास्तद्वन्मन्दरो गन्धमादनः । विपुलश्च सुपार्श्वश्च सर्व्वरत्नविभूषितः ॥” इति मात्स्ये ९५ अध्यायः ॥ * ॥ किञ्च । “मध्ये पृथिव्यामद्रीन्द्रो भास्वान् मेरुर्हिरण्मयः योजननां सहस्राणि चतुरशीतिः समुच्छ्रितः ॥ प्रविष्टः षोडशाधस्ताद्धरण्यां धरणीधरः । तावत्प्रमाणा पृथिवी पर्व्वतश्च समन्ततः ॥ तस्य शृङ्गत्रयं मूर्द्ध्नि स्वर्गो यत्र प्रतिष्ठितः । नानाद्रुमलताकीर्णं नानारत्नीपशोभितम् ॥ मध्यगं पश्चिमं पूर्व्वं मेरोः शृङ्गाणि त्रीणि वै । प्रयुतोच्छ्रितमात्राणि द्वे शृङ्गे तस्य मध्यतः ॥ मध्यस्थं स्फाटिकं शृङ्गं वैदूर्य्यकरकामयम् । इन्द्रनीलमयं पूर्व्वं माणिक्यं पश्चिमं स्मृतम् ॥ योजनानां सहस्राणि नियुतानि चतुर्दश । उच्छ्रितं मध्यगं शृङ्गं स्वर्गो यत्र प्रतिष्ठितः ॥ प्रयुतान्तरितं शृङ्गं मूर्द्ध्रि च्छत्राकृति स्थितम् । पूर्व्वमध्यमशृङ्गाणां सकलं मध्यमस्य च ॥

पृष्ठ ५/३७९

त्रिपृष्टो नाकपृष्ठो वा अप्सरःशान्तिनिर्वृती । आनन्दोऽथ प्रमोदश्च स्वर्गाः शृङ्गे च मध्यमे ॥ श्वेतश्च पौष्टिकश्चैव उपशोभनमन्मथौ । आह्लादः स्वर्गराजश्च स्वर्गाः शृङ्गे तु पश्चिमे ॥ निर्म्ममो निरहङ्कारः सौभाग्यश्चातिनिर्म्मलः । स्वर्माश्चैते द्विजश्रेष्ठ पूर्व्वशृङ्गे समर्थिताः ॥ एकविंशत्यमी स्वर्गा निविष्टा मेरुमूर्द्धनि ॥ * ॥ अहिंसादानकर्त्ता च यज्ञानां तपसां तथा । तेषु तेषु वसन्ति स्म जनाः क्रोधविवर्ज्जिताः । जलप्रवेशी चानन्दं प्रमोदं वह्निसाहसः ॥ भृगुप्रपाते सौम्यस्तु रणे चैवास्य निर्म्मलः ॥ अनशने तु संवासे मृतो गच्छेत्त्रिपिष्टपम् । क्रतुयाजी नाकपृष्ठमग्निहोत्री च निर्वृतिम् ॥ तडागकूपकर्त्ता च लभते पौष्टिकं द्विज । सौवर्णदायी सौभाग्यं लभेत् स्वर्गं महातपाः ॥ शीतकाले महावह्निं प्रज्वालयति यो नरः । सर्व्वसत्त्वहितार्थाय स्वर्गं चाप्सरसं लभेत् ॥ हिरण्यगोप्रदानेन निरहङ्कारमाप्नु यात् । भूमिदानेन शुद्धेन लभते शान्तिकं पदम् ॥ रौप्यदानेन शुद्धेन स्वर्गं गच्छति निर्म्मलम् । अश्वदानेन पुण्याहं कन्यादानेन मङ्गलम् ॥ द्विजेभ्यस्तर्पणं कृत्वा दत्त्वा वस्त्राणि भक्तितः । श्वेतन्तु लभते स्वर्गं यत्र गत्वा न शोचति ॥ कपिलागोप्रदानेन परार्द्ध ञ्चानुभूयते । गोवृषस्य प्रदानेन स्वर्गं मन्मथमश्नुते ॥ स पुमान् स सरित्स्नायी तिलधेनुप्रदस्तथा । छत्रोपानहदाता च स्वर्गं तत्फलशोभनम् ॥ देवायतनकर्त्तारो शुश्रू षणपरस्तथा । तीर्थयात्रापरश्चैव स्वर्गराजे महीयते ॥ एकान्नभोजी यो मर्त्यो नक्तभोजी च नित्यशः उपवासी त्रिरात्राद्यैः शान्तस्वर्गं शुभं लभेत् ॥ सरित्स्नायी जितक्रोधो ब्रह्मचारी दृढव्रतः । निर्म्मलं स्वर्गमाप्नोति तथा भूतहिते रतः । विद्यादानेन मेधावी निरहङ्कारमाप्नु यात् ॥ येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति । तत्तत् स्वर्गमवाप्नोति यद्यदिच्छति मानवः ॥ यस्तु सर्व्वाणि दानानि ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति । संप्राप्य न निवर्त्तेत दिवं शान्तमनामयम् ॥ शृङ्गन्तु पश्चिमं यच्च ब्रह्मा तत्र स्थितः स्वयम् । पूर्व्वशृङ्गे स्वयं विष्णुर्मध्ये चैव शिवः स्थितः ॥” इति नारसिंहे । ३० । १४ -- ४५ ॥ अन्यत् कौर्म्मे ४२ । ४३ अध्याययोः वाराहे- रुद्रगीतासु च द्रष्टव्यम् । सुम्पलुण्ठः, पुं, कर्पूरकः । इति शब्दचान्द्रका ॥ सुम्भः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुयामुनः, पुं, (शोभनं अतिप्रियं यामुनं यमुना- सम्बन्धि जलं यस्य ।) विष्णुः । वत्सराजः । प्रासादः । अद्रिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ मेघविशेषः । इति मेदिनी ॥ सुयोधनः, पुं, (सुखेन युध्यतेऽसौ । सु + युव + युच् ।) दुर्य्योधनराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ यथा, महाभारते । १ । १५५ । ३५ ।

“शीघ्रं गच्छाम भद्रं ते न नो विद्यात् सुयो- धनः ॥”) सुर, श भैश्ययोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । श, सुरति सोरिता सुषोर सुसोर । भा, दीप्तिः । ऐश्यं ऐश्वर्य्यम् । इति दुर्गादासः ॥ सुरः, पुं, (सुष्ठु राति ददात्यभीष्टमिति । रा + कः । यद्वा, सुरति शोभते इति । सुर + इगुपधेति कः । यद्वा, सुनोतीति । षुञ् अभिषवे + “सुसूधाञ् गृधिभ्यः क्रन् ।” उणा० २ । २४ । क्रन् ।) देवः । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ५६ । “चुकोप तस्मै स भृशं सुरश्रियः प्रसह्य केशव्यपरोपणादिव ॥” सूर्य्यः । पण्डितः । इति केचित् ॥ (स्वरः । यथा, महाभारते । १३ । ८५ । ९१ । “लक्षणानि सुरास्तोमा निरुक्तं सुरपङ्क्तयः ॥”) सुरकरीन्द्रदर्पापहा, स्त्री, (सुरकरीन्द्रस्य ऐरा- वतस्य दर्पं हन्तीति । हन + डः । टाप् ।) गङ्गा । यथा, -- “भगीरथपथानुगा सुरकरीन्द्रदर्पापहा महेशमुकुटप्रभा गिरिशिरःपताका सिता । सुरासुरनरोरगैरजभवाच्युतैः संस्तुता विमुक्तिफलदायिनी भगवती स्वयं राजते ॥” इति कल्किपुराणे ३४ अध्यायः ॥ सुरकारुः, पुं, विश्वकर्म्मा । सुराणां कारुः शिल्पीति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ सुरकृता, स्त्री, (सुरेण कृता ।) गुडची । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरक्तः, त्रि, (सु + रञ्ज + क्तः ।) शोभनराग- युक्तः । अतिशयरक्तविशिष्टः । अत्यनुरक्तः । इति केचित् ॥ सुरक्तकः, पुं, (सुरक्त + संज्ञायां स्वार्थे वा कन् ।) कोष म्रः । स्वर्णगैरिकम् । इति राजनिर्घण्टः । सुरखण्डनिका, स्त्री, बीणाभेदः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सुरमण्डलिका इति पाठान्तरम् ॥ सुरगण्डः, पुं, रोगविशेषः । इति भूरिप्रयोगः ॥ राजगाँड इति भाषा ॥ सुरगुरुः, पुं, (सुराणां गुरुः ।) बृहस्पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ११५ । ७२ । “ततो मुक्त्वा रणं देवसैन्ये ऽपीन्द्रमनुद्रुते । निनाय ब्रह्मभवनं भीतः सुरगुरुः शचीम् ॥” देवपूज्ये, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १ । ३२ । “यस्मात् पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः । ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्म्मनुः कः परमेष्ठ्यथ ॥”) सुरग्रामणीः, पुं, (सुराणां ग्रामणीर्नेता ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुरङ्गं, क्ली, (सुष्ठु रङ्गो यस्मात् ।) हिङ्गुलम् । पत्तङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरङ्गः, पुं, (सुष्ठु रङ्गो यस्मात् ।) नागरङ्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ गर्त्तविशेषः । इति सुरङ्गयुक्- शब्ददर्शनात् ॥

सुरङ्गदं, क्ली, (सुष्ठुरङ्गं ददातीति । दा + कः ।) पत्तङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरङ्गधातुः, पुं, (सुष्ठु रङ्गो यस्मात् तादृशो धातुः ।) गैरिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरङ्गयुक्, [ज्] पुं, (सुरङ्गं युनक्तीति । युज् + क्विप् ।) सुरङ्गं कृत्वा अपहरति यः । यथा, -- “कुजम्भिलः सुरङ्गाहिरधश्चीरः सुरङ्गयुक् ॥” इति शब्दरत्नावली ।) सुरङ्गा, स्त्री, सन्धिः । सीँघ इति भाषा । इति हलायुधः ॥ कैवर्त्तिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरङ्गिका, स्त्री, मूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरङ्गी, स्त्री, (सुष्ठु रङ्गो यस्याः । ङीष् ।) काक- नाशा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रक्तशाभाञ्जनः । इति रत्नमाला ॥ सुरजःफलः, पुं, (सुष्ठुरजो यत्र तादृशं फलं यस्य ।) पनसवृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सुरजनी, स्त्री, (सुशोभना रजनी ।) रात्रिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुरज्येष्ठः, पुं, (सुरेषु ज्येष्ठः । ब्रह्मा । इत्यमरः । १ । १ । १६ ॥ सुरञ्जनः, पुं, (सुष्ठु रञ्जयतीति । रञ्ज + णिच् + ल्युः ।) गुवाकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुरतं, क्ली, (सुष्ठु रतं रमणं यत्र ।) निधुवनम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । १ । १० । “भवन्ति यत्रौषधयो रजन्या- मतैलपूराः सुरतप्रदीपाः ॥”) सुरते वर्णनीयानि । यथा, -- सुरते सात्त्विका भावाः शीत्काराः कुट्म- लाक्षता । काञ्चीकङ्कणसञ्जीररवाधरनखक्षतिः ॥” इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवके ३ कुसुमम् ॥ दयालौ, त्रि । इत्यमरटीका सारसुन्दरी । ३ । १ । १५ ॥ अत्रार्थे सूरतः इति पाठः साधुः ॥ क्रीडायुक्तः । इति उणादिवृत्तौ उज्जलदत्तः । ५ । १४ ॥) सुरतताली, स्त्री, (सुरतं तालयतीति । तल + णिच् + अण् । गौरादित्वात् ङीष् ।) दूती । शिरस्रक् । इति मेदिनी ॥ सुरता, स्त्री, (सुराणां भावः समूहो वा । सुर + तल् ।) देवत्वम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ९८ । १४ । “भवनं पश्य वारुण्यं यदेतत् सर्व्वकाञ्चनम् । यत् प्राप्य सुरतां प्राप्ताः सुराः सुरपतेः सखे ॥”) सुरसमूहः । इति व्याकरणम् ॥ (सुष्ठु रता । अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ५१ । “केशिनी च सुवाहुश्च सुरता सुरजा तथा ॥”) सुरतोषकः, पुं, (सुरान् तोषयतीति । तुष् + णिच् + ण्वुल् ।) कौस्तुभमणिः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ देवप्रीतिकारके, त्रि ॥ सुरथः, पुं, चन्द्रवंशीयचैत्रराजपुत्त्रः । यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “अत्रिश्च ब्रह्मणः पुत्त्रस्तस्य पुत्त्रो निशाकरः ।

पृष्ठ ५/३८०

स च कृत्वा राजसूयं द्विजराजो बभूव ह ॥ गुरुपत्न्याञ्च तारायां तद्बु भूव बुधः सुतः । बुधपुत्त्रश्च चैत्त्रश्च तत्पुत्त्रः सुरथश्च सः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ५८ । ४ -- ५ ॥ सच स्वारोचिषमन्वन्तरे कोलापुर्य्यधिपतिः । तेनादौ पृथिव्यां दुर्गापूजा कृता । तत्प्रसादेन च असौ सावर्णिर्नाम मनुर्जातः । यथा, -- “कालान्तरे पूजिता सा सुरथेन महात्मना । राज्ञा मेधसशिष्येण मृण्मय्याञ्च सरित्तटे ॥ मेषादिभिश्च महिषैः कृष्णसारैश्च गण्डकैः । छागैर्मोनैश्च कुष्माण्डैः पक्षिभिर्बलिभिर्म्भुने ॥ वेदोक्तानि च दत्त्वैव उपचाराणि षोडश । धृत्वा च कवचं ध्यात्वा संपूज्य च विधानतः ॥ राजा कृत्वा परीहारं वरं प्राप यथेप्सितम् । मुक्तिं संप्राप वैश्यश्च संपूज्य च सरित्तटे ॥ तुष्टाव राजा वैश्यश्च साश्रुनेत्रः पुटाञ्जलिः । विससर्ज मृण्मयीं तां गभीरे निर्म्मले जले ॥ तृण्मयीं मृण्मयीं दृष्ट्वा जलधौतां नराधिपः । रुरोद तत्र वैश्यश्च ततः स्थानान्तरं ययौ ॥ त्यक्त्वा देहञ्च वैश्यश्च पुष्करे दुष्करं तपः । कृत्वा जगाम गोलोकं दुर्गादेवीवरेण च ॥ राजा ययौ स्वराज्यञ्च पूज्यो निष्कण्टकं बली भोगञ्च बुभुजे भूपः षष्टिवर्षसहस्रकम् ॥ भार्य्यां स्वराज्यं संन्यस्य पुत्त्रे स कालयोगतः । मनुर्बभूव सावर्णिस्तप्त्वा च पुष्करे तपः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५४ अध्यायः ॥ * ॥ विस्तारस्तु दुर्गाशब्दे द्रष्टव्यः ॥ सुरदारु, क्ली, (सुरप्रियं दारु ।) देवदारु । इति रत्नमाला ॥ (यथा, भागवते । ८ । २ । १३ । “पिचुमर्द्दैः कोविदारैः सरलै सुरदारुभिः ॥”) सुरदीर्घिका, स्त्री, (सुराणां दीर्घिका ।) स्वर्ग- गङ्गा । इत्यमरः । १ । १ । ५२ ॥ सुरदुन्दुभी, स्त्री, (सुराणां दुन्दुभीव आह्लाद- कत्वात् ।) तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरद्रुमः, पुं, (सुराणां द्रुमः ।) देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवदारु च ॥ (कल्पवृक्षादिः । यथा, भागवते । १० । ३८ । २२ । “न तस्य कश्चिद्दयितः सुहृत्तमो न चाप्रियो द्वेष्य उपेक्ष्य एव वा । तथापि भक्तान् भजते यथा तथा सुरद्रुमो यद्वदुपाश्रितोऽर्थदः ॥”) सुरद्विट्, [ष्] पुं, सुरान् द्वेष्टीति । द्विष् + क्विप् ।) असुरः । इत्यमरः । १ । १ । १२ ॥ (यथा, रघुः । १० । १५ । “प्रणिपत्य सुरास्तस्मै शमयित्रे सुरद्विषाम् । अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् ॥” राहुः । यथा, तत्रैव । २ । ३९ । “उपस्थिता शोणितपारणा मे सुरद्विषश्चान्द्रमसी सुधेव ॥” तथाच बृहत्संहितायाम् । ९७ । २ । “पड्भिः सितस्य मासैरब्दन शनेः सुरद्विषो- ऽब्दार्द्धात् ॥”)

देवद्वेषकः ॥ (यथा, भागवते । १ । ३ । २४ । “ततः कलौ संप्रवृत्ते संमोहाय सुरद्विषाम् । बुद्धो नामाञ्जनसुतः कीकटेषु भविष्यति ॥”) सुरद्विपः, पुं, (सुराणां द्विपः ।) देवहस्ती । इति केचित् ॥ (ऐरावतः । यथा, रघुः । ३ । ५५ । “हरेः कुमारोऽपि कुमारविक्रमः सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ । भुजे शचीपत्रविशेषकाङ्क्षिते स्वनामचिह्नं निचखान सायकम् ॥”) सुरधनुः, [स्] क्ली, (सुरस्य धनुः ।) इन्द्रधनुः । इति जटाधरः ॥ (यथा, किराते । ७ । १६ । “यातस्य ग्रथिततरङ्गसैकताभे विच्छेदं विपयसि वारिवाहजाले । आतेनुस्त्रिदशबधूजनाङ्गभाजां सन्धानं सुरधनुषः प्रभामणीनाम् ॥”) सुरधूपः, पुं, (सुरप्रियो धूपः ।) रालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरनदी, स्त्री, (सुराणां नदी ।) गङ्गा । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ८० । ५ । “गङ्गायाः सुरनद्या वै स्वादुभूतं यथोदकम् । महोदधिगुणाभ्यासात् लवणत्वं नियच्छति ॥”) सुरनन्दा, स्त्री, (सुरान् नन्दयतीति । नन्द + णिच् + अण् । टाप् ।) नदीविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुरनालः, पुं, (सुरप्रियं नालमस्य ।) देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरनिम्नगा, स्त्री, सुराणां निम्नगा ।) गङ्गा । इत्यमरः । १ । १० । ३१ ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ५२ । ३४२ । “त्यक्त्वा सर्व्वं तनुं त्यक्ष्यंस्तपसा सुरनिम्नगाम् ॥”) सुरनिर्गन्धं, क्ली, पत्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरपतिः, पुं, (सुराणां पतिः ।) इन्द्रः । इत्यमरः १ । १ । ४६ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १०१ । १८ । “पुनर्द्ददौ सुरपतिर्मह्यं वर्म्म सुसंग्रहम् ॥”) सुरपथं, क्ली, (सुराणां पन्थाः । समासे अः ।) आकाशम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सुरपर्णं, क्ली, (सुरप्रियं पर्णमस्य ।) ओषधि- विशेषः । माचीपत्री इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । देवपर्णम् २ वीरपर्णम् ३ सुगन्धिकम् ४ माची- पत्रम् ५ सूक्ष्मपत्रम् ६ देवार्हम् ७ गन्धपत्र- कम् ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कृमिश्वासवलासकफकासनाशित्वम् । दीपनत्वम् वर्ण्यत्वम् । बालहितत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरपर्णिकः, पुं, (सुरप्रियं पर्णमस्त्यस्येति । ठन् ।) सुरपुन्नागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरपर्णिका, स्त्री, (सुरपर्णी । संज्ञायां कन् ।) पुन्नागः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुरपर्णी, स्त्री, (सुरप्रियं पर्णमस्याः । ङीष् ।) पलाशी । इति राजनिर्घण्टः । सुरपादपः, पुं, (सुराणां पादपः ।) कल्पवृक्षः । देव- तरुशब्दस्वरसात् ॥ (यथा, भागवते । ८ । ५ । १७ । “वेत्रकीचकवेणुनां गुल्मानि सुरपादपान् ॥”)

सुरपुन्नागः, पुं, (सुरप्रियः पुन्नागः । पुन्नाग- वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । नमेरुः २ सुरेष्टः ३ सुरपर्णिकः ४ सुरताङ्गः ५ । अस्य गुणाः पुन्नागवत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरपुरी, स्त्री, (सुरस्य पुरी ।) अमरावती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुरप्रियः, पुं, (सुराणां प्रियः । अगस्त्यपुष्प- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ इन्द्रः । बृहस्पतिः । इति केचित् ॥ देवहृद्ये, त्रि ॥ सुरप्रिया, स्त्री, (सुराणां प्रिया ।) जाती । स्वर्ण- रम्भा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अप्सराः । यथा, भागवते । ८ । १५ । १९ । “हेमजालाक्षनिर्गच्छद्धूमेनागुरुगन्धिना । पाण्डरेण प्रतिच्छन्नमार्गे यान्ति सुरप्रियाः ॥”) सुरभि, क्ली, (सुष्ठु रभतेऽनेनेति । सु + रभ + इन् ।) स्वर्णम् । गन्धाश्म । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सुन्दरः । साधुगन्धः । इति धरणिः ॥ सुरभिः, पुं, (सु + रभ + इन् ।) सुगन्धिः । इत्य- मरः । १ । ५ । ११ ॥ चम्पकः । वसन्तर्त्तुः । जातीफलवृक्षः । इति मेदिनी ॥ शमीवृक्षः । कदम्बवृक्षः । कणगुग्गुलुः । गन्धतृणम् । वकुलवृक्षः । रालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चैत्रमासः । धीरः । इति धरणिः ॥ गन्धफलः । इति शब्दरत्नावली ॥ सुरभिः, स्त्री, (सुर + रभ + इन् ।) शल्लकी । मातृभेदः । मुरा । गीः । इति मेदिनी ॥ पुस्त- कान्तरे मुरास्थाने सुरा इति पाठः । रुद्रजष्टा । वनमालिका । तुलसी । पाची । इति राज- निर्घण्टः ॥ पृथिवी । इति धरणिः ॥ गोमाता । (यथा, रघुः । १ । ८१ । “सुतां तदीयां सुरभेः कृत्वा प्रतिनिधिं शुचिः । आराधय सपत्नीकः प्रीता कामदुघा हि सा ॥” तस्या उत्पत्त्यादिर्यथा, -- नारद उवाच । “सा का वा सुरभी देवी गोलोकादागता च या तज्जन्मचरितं ब्रह्मन् श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥ श्रीनारायण उवाच । गवामधिष्ठातृदेवी गवामाद्या गवां प्रसूः । गवां प्रधाना सुरभी गोलोके सा समुद्भवा ॥ सर्व्वादिसृष्टिकथनं कथयामि निशामय । बभूव येन तज्जन्म पुरा वृन्दावने वने ॥ एकदा राधिकानाथो राधया सह कौतुकात् । गोपाङ्गनापरिवृतः पुण्यं वृन्दावनं ययौ ॥ सहसा तत्र रहसि विजहार च कौतुकात् । बभूव क्षीरपानेच्छा तदा स्वेच्छामयस्य च ॥ ससृजे सुरभिं देवो लीलया वामपार्श्वतः । वत्सयुक्तां दुग्धवतीं वत्सो नाम्ना मनोरथः ॥ दृष्ट्वा सवत्सां मुदामा रत्नभाण्डे दुदोह च । क्षीरं सधातिरिक्तञ्च जन्ममृत्युजरापहम् ॥ तदुष्णञ्च पयः स्वादु पपौ गोपीपतिः स्वयम् । सरो बभूव पयस्रा भाण्डविस्रं शनेन च ॥ दैर्घे च विस्तृते चैव परितः शतयोजनम् ।

पृष्ठ ५/३८१

गोलोके सुप्रसिद्धश्च स च क्षीरसरोवरः ॥ गोपिकानाञ्च राधायाः क्रीडावापी बभूव सा । रत्नेन खचिता तूर्णं भूता वापीश्वरेच्छया ॥ बभूवुः कामधेनूनां सहसा लक्षकोटयः । तावन्तो हि च वत्माश्च सुरभीलोमकूपतः । तासां पुत्त्राः प्रपौत्त्राश्च सम्बभूवुरसंख्यकाः । कथिता च गवां सृष्टिस्तया च पूजितं जगत् ॥ पूजाञ्चकार भगवान् सुरभ्याश्च पुरा मुने । ततो बभूव तत्पूजा त्रिषु लोकेषु दुर्लभा ॥ दीपान्वितापरदिने श्रीकृष्णस्याज्ञया हरेः । बभूव सुरभीपूजा धर्म्मवक्त्रादिति श्रुतम् ॥ ध्यानं स्तोत्रं मूलमन्त्रं यद्यत् पूजाविधिक्रमम् । वेदोक्तञ्च महाभाग निबोध कथयामि ते ॥ ॐ सुरभ्यै नम इति मन्त्रस्तस्याः षडक्षरः । सिद्धो लक्षजपेनैव भक्तानां कल्पपादपः ॥ ध्यानं यजुर्व्वेदोक्तं तत् पूज्यञ्च सर्व्वसम्मतम् । ऋद्धिदं वृद्धिदञ्चैव मुक्तिदं सर्व्वकामदम् ॥ लक्ष्मीस्वरूपां परमां राधासहचरीं पराम् । गवामधिष्ठातृदेवीं गवामाद्यां गवां प्रसूम् ॥ पवित्ररूप्रां पूज्याञ्च भक्तानां सर्व्वकामदाम् । यथा पूतं सर्व्वविश्वं तां देवीं सुरभीं भजे ॥ घटे वा धेनुशिरसि बद्धस्तम्भे गवामपि । शालग्रमे जले वाग्नौ सुरभों पूजयेद्द्विजः । दीपान्वितापरदिने पूर्व्वाह्ले भक्तिसंयुतः । यः पूजयेच्च सुरभिं स च पूज्यो भवेद्भुवि ॥ एकदा त्रिषु लोकेषु वाराहे विष्णुमायया । क्षीरं जहार सहसा चिन्तिताश्च सुरादयः ॥ ते गत्वा ब्रह्मलोकञ्च ब्रह्माणं तुष्टुवुस्तदा । तदाज्ञया च सुरसीं तुष्टाव पाकशासनः ॥ महेन्द्र उवाच । नमो देव्यै महादेव्यै सुरभ्यै च नमो नमः । गवां वीजस्वरूपायै नमस्ते जगदम्बिके ॥ नमो राधाप्रियायै च पद्मेशायै नमो नमः । नमः कृष्णप्रियायै च गवां मात्रे नमो नमः ॥ कल्पवृक्षस्वरूपायै सर्व्वेषां सन्ततं परम् । श्रीदामधनदायै च वृद्धिदायै नमो नमः । यशोदायै कीर्त्तिदायै धर्म्मदायै नमो नमः ॥ स्तोत्रश्रवणमात्रेण तुष्टा हृष्टा जगत्प्रसूः । आविर्ब्बमूव तत्रैव ब्रह्मलोके सनातनी ॥ महेन्द्राय वरं दत्त्वा वाञ्छितञ्चातिदुर्लभम् । जगाम सा च गोलोकं ययुर्देवादयो गृहम् ॥ बभूव विश्वं सहसा दुग्धपूर्णञ्च नारद । दुग्धाद्घृतं ततो यज्ञस्ततः प्रीतिः सुरस्य च ॥ इदं स्तोत्रं महापुण्यं भक्तियुक्तश्च यः पठेत् । स गोमान् धनवांश्चैव कीर्त्तिमान् पुण्यवान् भवेत् ॥ स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दीक्षितः । इह लोके सुखं भुक्ता यात्यन्ते कृष्णमन्दिरम् ॥ सुचिरं निवसेत्तत्र करोति कृष्णसेवनम् । न पुनर्भव्रनं तस्य ब्रह्मपुत्त्र भवे भवेत् ॥” इति श्रीब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे सुरभ्युपाख्यानं नाम ४७ अध्यायः ॥

सुरभिः, त्रि, (सु + रभ + इन् ।) सुगन्धिः । (यथा, मनुः । ३ । २०९ । “उपवेश्य तु तान् विप्रानासनेष्वजुगुप्सितान् । गन्धमाल्यैः सुरभिभिरर्च्चयेद्देवपूर्व्वकम् ॥”) कान्तम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । २ । २ । “निवर्त्त्य राजा दयितां दयालु- स्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभिः । पयोधरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्व्वीम् ॥”) धीरः । विख्यातः । इति धरणिः ॥ सुरभिका, स्त्री, (सुरभि + स्वार्थे कन ।) स्वर्ण- कदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभिगन्धिः, त्रि, (सुरभिर्गन्धो यस्य । “गन्धस्ये- दुत्पूतिसुसुरभिभ्यः ।” ५ । ४ । १३५ । इति इकारः ।) शोभनगन्धयुक्तः । इति केचित् ॥ सुरभित्रिफला, स्त्री, (सुरभिः सुगन्धिस्त्रिफला ।) सुगन्धत्रिफला । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभित्वक्, [च्] स्त्री, (सुरभिः त्वक् यस्याः ।) वृहदेला । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभिदारुः, पुं, (सुरभि सुगन्धि दारु यस्य । सरलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभिपत्रा, स्त्री, (सुरभि पत्रं यस्याः ।) जम्बू- वृक्षः । राजजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभिबाणः, पुं, (सुरभिः साधुगन्धः बकुलादि- पुष्पं वा बाणो यस्य ।) कामदेवः । इति केचित् ॥ सुरभिवल्कलं, क्ली, (सुरभि सुगन्धि वल्कलं यस्य ।) गुडत्वक् । इति शब्दरत्नावली ॥ सुरभिस्रवा, स्त्री, (सुरभिः सुगन्धिः स्रवो निर्य्यासो यस्याः ।) सल्लकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरभी, स्त्री, (सुरभि + वा ङीष् ।) सुगन्धिः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । १२३ ॥ शल्लकी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, -- “शल्लकी गजभक्ष्या च सुवहा सुरभी रसा । महेरुणा कुन्दरुकी वल्लकी च बहुस्रवा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) ह्रस्वेकारान्तसुरभिशब्दार्थोऽप्यत्र ॥ गोमाता । यथा, -- “सा का वा सुरभी देवी गोलोकादागता च या । तज्जन्मचरितं ब्रह्मन् श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥” इति ब्रह्मबैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४७ अध्यायः ॥ (ह्रस्वेकारान्तसुरभिशब्देऽस्याः विशेषविवरणं ज्ञेयम् ॥) अथ गोयात्राप्रवेशविक्रयदिनम् । तत्र तिथय अमावस्याष्टमीचतुर्द्दशीविष्टिभिन्नाः तत्र नक्षत्राणि रोहिणी पूर्व्वफल्गुनी पूर्व्वा- षाढा पूर्व्वभाद्रपद् उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढा उत्तरभाद्रपत् श्रवणा भरणी चित्रा एतद्व्यति- रिक्तानि । योगाः व्यतोपातवैधृतिभिन्नाः । तत्र वाराः क्रूरग्रहभिन्नाः । इति ज्योतिष- तत्त्वम् ॥ सुरभीरसा, स्त्री, शल्लकीवृक्षः । इत्यमरटीकायां मथुरेशः । २ । ४ । १२३ ॥

सुरभूरुहः, पुं, (सुराणां भूरुहः ।) देवदारुः । इति भावप्रकाशः ॥ (कल्पवृक्षादिश्च ॥) सुरमृत्तिका, स्त्री, (सुरप्रिया मृत्तिका ।) तुवरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरमेदा, स्त्री, (सुरप्रियो मेदो यस्याः ।) महा- मेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महामेदाशब्दे- ऽस्या विशेषो ज्ञातव्यः ॥) सुरर्षिः, पुं, (सुरश्चासौ ऋषिश्चेति ।) देवर्षिः । इत्यमरः । १ । १ । ५१ ॥ स तु नारदतुम्बु रु- कोलाहलादिः । यथा । ब्रह्मर्षिदेवर्षिराजर्षि- महर्षिपरमर्षिकाण्डर्षिश्रुतिभेदात् सप्तप्रकार- ऋषयस्तत्र नारदाद्याः सुरर्षय उक्ता इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । ४ । २४ । ६३ । “महानहं खं मरुदग्निवार्धराः सुरर्षयो भूतगणा इदं यतः ॥” तथाच महारते । १ । १ । २२७ । “इति राज्ञां चतुर्व्विंशन्नारदेन सुरर्षिणा । पुत्त्रशोकाभितप्ताय पुरा शैव्याय कीर्त्तितम् ॥”) सुरलता, स्त्री, (सुरप्रिया लता ।) महाज्योति- ष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरला, स्त्री, (सुरान् लातीति । ला + कः ।) गङ्गा । इति हारावली ॥ नदीविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुरलासिका, स्त्री, (सुरानपि लासयति आह्ना- दयतीति । लस् + णिच् + ण्युल् । टापि अत इत्त्वम् ।) वंशीवाद्यम् । यथा, -- “सालेयिका च सालेयी सालिका सुरलासिका ॥” इति शब्दरत्नावलीति केचित् ॥ सुरलोकः, पुं, (सुराणां लोकः ।) स्वर्गः । इत्य- मरः । १ । १ । ६ ॥ (यथा, भागवते । ७ । १० । १३ । “कौर्त्तिं विशुद्धां सुरलोकगीतां विहाय मामेष्यति मुक्तबन्धः ॥”) सुरवर्त्म, [न्] क्ली, (सुराणां वर्त्म ।) आकाशम् । इत्यमरः । १ । २ । १ ॥ सुरवल्लभा, स्त्री, (सुराणां वल्लभा ।) श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरवल्ली, स्त्री, (सुराणां वल्ली ।) तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरवैरी, [न्] पुं, (सुराणां वैरी ।) असुरः ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ सुरशत्रुः, पुं, (सुराणां शत्रुः ।) असुरः । इति हलायुधः ॥ सुरशाखी, [न्] पुं, (सुराणां शाखी ।) कल्पवृक्षः । इति जटाधरः ॥ सुरश्रेष्ठा, स्त्री, (सुरेषु श्रेष्ठा ।) ब्राह्मी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरसं, क्ली, (शोभनो रसो यस्य ।) वोलम् । त्वचम् । गन्धतृणम् इति राजनिर्घण्टः ॥ तुलसी । इति मेदिनी ॥ सुरसः, पुं, (शोभनो रसो यस्य ।) सिन्धुवारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “इन्द्राणी चेन्द्रः सुरसो निगुण्डी श्वेतवारकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥)

पृष्ठ ५/३८२

मोचरसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पीतशालः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “सुरसो बीजकश्चैव पीतशालोऽभिधीयते ॥” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ तुलसीविशेषः । अस्य गुणा यथा, -- “हिक्काकासविषश्वासपार्श्वशूलविनाशनः । पित्तकृत्कफवातघ्नः सुरसः पूतिगन्धनुत् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने । २७ अध्यायः ॥ “कफानिलविषश्वासकासदौर्गन्ध्यनाशनः । पित्तकृत् पार्श्वशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) सुरसः, त्रि, (शोभनो रसो यस्य ।) स्वादुः । इति मेदिनी ॥ सुन्दररसयुक्तश्च । (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ५४ । १०३ । “तस्यां प्रभूतं सुरसञ्च तोयं कृष्णाथवा यत्र च रक्तमृत् वा ॥”) सुरसद्म, [न्] क्ली, (सुराणां सद्म ।) स्वर्गः । इति हलायुधः ॥ (देवगृहम् । यथा, कथासरित्- सागरे । ९३ । ८३ । “एत मोक्षं प्रयातेति वदन्त्यामिव दूरतः । वाताक्षिप्तसमुत्क्षिप्तैः सुरसद्मध्वजांशुकैः ॥”) सुरसम्भवा, स्त्री, (सुरप्रियः सम्भवो यस्याः ।) आदित्यभक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरसरित्, स्त्री, (सुराणां सरित् ।) गङ्गा । इति हलायुधः ॥ (यथा, रघुः । २ । ७५ । “सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम् ॥”) सुरसर्षपकः, पुं, (सुरप्रियः सर्षपः । ततः कम् ।) देवसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुरसा, स्त्री, (शोभनो रसो यस्याः ।) तुलसी । यथा । सुरसा स्त्री तु पर्णासे । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पर्णासे तु नपुंसकम् । इति मुद्राङ्कित- मेदिनी ॥ पर्णासे पुंनपुंसकम् । इति हस्ताक्षर- मेदिनी ॥ सुरसस्तु त्रिषु स्वादौ पर्णासे न नपुं- सकम् । इति च कस्याञ्चिन्मेदिन्यां पाठः ॥ * ॥ रास्ना । इत्यमरः । २ । ४ । ११४ ॥ मिश्रेया । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ब्राह्मी । इति रत्नमाला ॥ महाशतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्गा । इति केचित् ॥ नागमाता । इति मेदिनी ॥ यथा, -- “ततो देवाः सगन्धर्व्वाः सिद्धाश्च परमर्षयः । अब्रुवन् सूर्य्यसङ्काशां सुरसां नागमातरम् ॥ अयं वातात्मजः श्रीमान् प्लवते सागरोपरि । हनूमान्नाम तस्य त्वं मुहूर्त्तं विघ्नमाचर ॥ राक्षसं रूपमास्थाय सुघोरं पर्व्वतोपमम् । दृष्ट्वा करालं पिङ्गाक्षं वक्त्रं कृत्वा नभस्पृशम् ॥ वलमिच्छामहे ज्ञातुं भूयश्चास्य पराक्रमम् । त्वां विजेष्यत्युपायेन विषादं वा गमिष्यति ॥” इति वाल्मोकीये रामायणे सुन्दराकाण्डे १ सर्गः ॥ नदीभेदः । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १९ अध्यायः ॥ (अप्सरोविशेषः । यथा, महा- भारते । १ । १२३ । ६० । “पुण्डरीका सगन्धा च सुरसा च प्रमाथिनी ॥”

राक्षसीविशेषः । तद्विषयको मन्त्रो यथा, -- “हिमवदुत्तरे कूले सुरसा नाम राक्षसी । तस्या नूपुरशब्देन विशल्या गुर्व्विणी भवेत् ॥” इति हारीते चिकित्सितस्फाने ५१ अध्याये ॥) सुरसाष्टः, पुं, वृक्षगणविशेषः । यथा, -- “निर्गुण्डी तुलसी ब्राह्मी बृहती कण्टकारिका पुननवेति मनिभिः सुरसाष्टः प्रकीर्त्तितः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सुरसिन्धुः, पुं, (सुराणां सिन्धुः ।) गङ्गा । इति केचित् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १८ । ६२ । “निवसन्ति च देशेऽपि सुरसिन्धुसमाश्रिते ॥”) सुरसुन्दरी, स्त्री, (सुराणां सुन्दरी रमणी सुरेषु सुन्दरी इति वा ।) अप्सरसः । दुर्गा । इति केचित् ॥ योगिनीविशेषः । तद्विवरणं योगिनी- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (सुरस्त्री । यथा, किराते । ५ । २८ । “अस्मिन् रतिश्रमनुदश्च सरोजवाताः स्मर्त्तुं दिशन्ति न दिवः सुरसुन्दरीभ्यः ॥”) सुरा, स्त्री, (सु अभिषवे + क्रन् । स्त्रियां टाप् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । २ । २४ । यद्वा, सुष्ठु रायन्त्यनयेति । सु + रै शब्दे + “आतश्चोप- सर्गे । ३ । ३ । ११६ । इत्यङ् । टाप् ।) चषकम् । मद्यम् । इति मेदिनी ॥ अस्याः पर्य्यायगुणादि मदिराशब्दे मद्यशब्द च द्रष्टव्यम् । सुराया विशेषगुणा यथा, -- “कृशानां सक्तमूत्राणां ग्रहण्यर्शोविकारिणाम् सुरा प्रशस्ता वातघ्नी स्तन्यरक्तक्षयेषु च ॥” इति राजवल्लभः ॥ तत्पानप्रायश्चित्तं यथा, -- “ब्रह्मघ्रश्च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः । सेतु दृष्ट्वा विशुध्यन्ते तत्संयोगी च पञ्चमः । ततो धेनुशतं दद्यात् ब्राह्यणानान्तु भोजनम् ॥” इति गारुडे २२६ अध्यायः ॥ * ॥ तत्पाने शुक्राचार्य्यशापो यथा, -- “सुरापानाद्वञ्चनां प्रापयित्वा संज्ञानाशं चैनमस्यातिघोरम् । दृष्ट्वा कचञ्चापि तथापि रूपं पीत तथा सुरया मोहितेन ॥ समन्युरुत्थाय महानुभाव- स्तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः । काव्यः स्वयं वाक्यमिदं जगाद सुरापानं प्रति वै जातशङ्कः ॥ यो ब्राह्मणोऽद्यप्रभृतीह कश्चित् मोहात् सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः । अपेतधर्म्मा ब्रह्महा चैव स स्यात् अस्मिन् लोके गर्हितः स्यात् परे च ॥ मया चेमां विप्रधर्म्मोक्तसीमां मर्य्यादां वै स्थापितां सर्व्वलोके । सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां देवा दैत्याश्चोपशृण्वन्तु सर्व्वे ॥” इति महाभारते । १ । ७६ । ५९ -- ६२ ॥ ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यानां त्रिविधसुरापानप्राय- श्चित्तादि यथा, --

“सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् । तथा स्वकाये निर्दग्धे मुच्यते किल्विषात्ततः ॥ गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा । पयो घृतं वा मरणाद्गोसकृद्रसमेव वा ॥ कणान् वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृन्निशि । सुरापानापनुत्त्यर्थं बालवासा जटी ध्वजी ॥ सुरा वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते । तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न सुरां पिबेत् ॥ गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्व्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः ॥ यक्षरक्षःपिशाचान्नं मद्यं मांसं सुरासवम् । तद्ब्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हविः ॥ अमेध्ये वा पतेन्मत्तो वैदिकं वाप्युदाहरेत् । अकार्य्यमन्यत् कुर्य्याद्वा ब्राह्मणो मदमोहितः ॥ यस्य कायगतं ब्रह्म मद्येनाप्लाव्यते सकृत् । तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं शूद्रत्वञ्च स गच्छति ॥ एषा विचित्राभिहिता सुरापानस्य निष्कृतिः ॥ इति मानवे ११ । ९१ -- ९९ ॥ सौत्रामणियज्ञेऽपि तत्पाननिषेधो यथा, -- “यद्घ्राणमक्षो विहितः सुराया- स्तथा पशोरालभनं न हिंसा । एवं व्यवायः प्रजया न रत्यै इमं विशुद्धं न विदुः स्वधर्म्मम् ॥” इति श्रीभागवते । ११ । ५ । १३ ॥ * ॥ “यस्मात् सुराया घ्राणभक्षः अवघ्राणं स एव विहितः न पानं तथा पशोरपि आलभनमेव विहितं न तु हिंसा । अतो न यथेष्टभक्षणाभ्य- नुज्ञेत्यर्थः । व्यवायोऽपि प्रजया निमित्तभूतया न रत्यै । अतो मनोरथवादिन इमं विशुद्धं स्वधर्म्मं न विदुरिति ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ अन्यत् प्रायश्चित्तशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ सुरापाने वर्णनीयानि यथा, -- सुरापाने विकलता स्खलनं वचने गतौ । लज्जा मानच्यु तिः प्रेमाधिक्यं रक्ताक्षता भ्रमः ॥” इति कविकल्पतायां १ स्तवके ३ कुसुमम् ॥ सुराः, [रै] पुं स्त्री, धनवान् । सु शोभनो रा धनं यस्येति बहुव्रौहौ कृते रैशब्दस्य रादेशेन निष्पन्नः ॥ सुराकरः, पुं, (सुराया आकरः ।) नारिकेल- वृक्षः । इति केचित् । मद्योत्पत्तिस्थानम् । यथा । “आकराः शुचयः सर्व्वे वर्जयित्वा सुराकरम् ।” इति शुद्धितत्त्वे बौधायनवचनम् ॥ सुराङ्गना, स्त्री, (सुराणामङ्गना ।) देवपत्नी अप्सरसः ॥ इति केचित् । यथा, -- “सुरद्रुमूलमण्डपे विचित्ररत्ननिर्म्मिते लसद्वितानभूषिते सलील-विभ्रमालसम् । सुराङ्गनाभवल्लवीकरप्रपञ्च चामर- स्फुरत्स्मीर-वीजितं सदाच्युतं भजामि तम् ॥” इति छन्दोमञ्जर्य्याम् २ स्तवकः ॥ सुराचार्य्यः, पुं, (सुराणामाचार्य्यः ।) बुहस्पतिः । इत्यमरः । १ । २ । २४ ॥ सुराजकः, पुं, सुष्ठु राजते इति । राज + ण्वल् ।) भृङ्गराजः । इति शब्दमाला ॥