शब्दकल्पद्रुमः/स्थलकुमुदः

पृष्ठ ५/४४५

स्थलकुमुदः, पुं, (स्थलस्य कुमुदः ।) करवीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थलपद्मं, क्ली, (स्थलस्य पद्मम् ।) स्वनामख्यात- पुष्पविशेषः । (यथा, भट्टिः । २ । ३ । “विम्बागतैस्तीरवनैः समृद्धिं निजां विलोक्यापहृतां पयोभिः । कूलानि सामर्षतयेव तेनुः सरोजलक्ष्मीं स्थलपद्महासैः ॥”) तत्पर्य्यायः । छत्रपत्रम् २ तमालकम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तच्चतुर्व्विधं यथा, -- “चतुर्था स्थलपद्मानि सेवन्ती गुलदावदी । नैपाली च गुलावश्च वकुलश्च कदम्बकः ॥” इति रावणकृतार्कप्रकाशः ॥ स्थलपद्मः, पुं, (स्थलजातः पद्म इव ।) मानकः । इति रत्नमाला ॥ मानकचु इति भाषा ॥ (यथा, -- “स्थलपद्ममयं कल्कं पयसा लोड्य पाययेत् । प्लीहामयहरञ्चैव सर्व्वाङ्गैकाङ्गशोथजित् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे शोथाधिकारे ॥) स्थलपद्मिनी, स्त्री, (स्थलस्य पद्मिनी ।) स्थल- पद्मम् । वेटतामर इति हिन्दी भाषा । तत्- पर्य्यायः । पद्माह्वा २ चारटी ३ पद्मचारिणी ४ सुगन्धमूला ५ अम्बुरुहा ६ लक्ष्मीः ७ श्रेष्ठा ८ सुपुष्करा ९ रम्या १० पद्मावती ११ अति- चरा १२ स्थलरुहा १३ पुष्करिणी १४ पुष्कर- पर्णिका १५ पुष्करनाडी १६ । अस्या गुणाः । गौल्यत्वम् तिक्तत्वम् । शीतत्वम् । वान्तिरक्त- पित्तमेहभूतातीसारनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्थलमञ्जरी, स्त्री, (स्थलस्य मञ्जरी ।) अपामार्गः । इति रत्नमाला ॥ स्थलशृङ्गाटः, पुं, (स्थलजातः शृङ्गाटः ।) गोक्षर- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ स्थलशृङ्गाटकः, पुं, (स्थलशृङ्गाट एव । स्वार्थे कन् ।) गोक्षुरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थलसीमा, [न्] पुं, (स्थलस्य सीमा ।) स्थण्डिलः । इति भूरिप्रयागः ॥ स्थला, स्त्री, (स्थल + टाप् ।) जलशून्याकृत्रिम- भूमिः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १ । ५ ॥ (अस्याः प्रमाणं स्थलशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) स्थली, स्त्री, (स्थल + ङीष् ।) जलशून्याकृत्रिमा भूमिः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १ । ५ । (यथा, साहित्यदर्पणे । “सैषा स्थली यत्र बिचिन्वता त्वां भ्रष्टं मया नुपूरमेकमूव्व्याम् । अदृश्यत त्वच्चरणारविन्द- विश्लषदुःखादिव बद्धमौनम् ॥”) स्थलीदेवता, स्त्री, (स्थल्या देवता ।) ग्राम्यदेवता । इति केचित् ॥ स्थलेरुहा, स्त्री, (स्थले रोहतीति । रुह + कः ।) गृहकुमारी । दग्धावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थलजाते, त्रि ॥

स्थलेशयः, पुं, (स्थले शेते इति । इति शी + अच् । क्रोडरुरुकुरङ्गादयः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थलशायिनि, त्रि ॥ स्थविः, पुं, (तिष्ठतीति । स्था + “कृविघृष्वीति ।” उणा० ४ । ५६ । इति क्विन्प्रत्ययेन साधुः ।) तन्त्रवायः । स्वर्गः । जङ्गमः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ स्थविरं, क्ली, (स्था + “अजिरशिशिरेति ।” उणा ० १ । ५४ । किरच्प्रत्ययेन साधुः ।) शैलेयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थविरः, पुं, (स्था + किरच् ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थविरः, त्रि, (तिष्ठतीति । स्था + “अजिर- शिशिरेति ।” उणा० १ । ५४ । इति किरच्- प्रत्ययेन साधुः ।) वृद्धः । इत्यमरः । २ । ६ । ४२ ॥ (यथा, मनुः । २ । १२० । “ऊर्द्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते ॥” भिक्षुः । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ॥ १ । ४५ ॥) अचलः । इत्युणादिकोषः ॥ स्थविरा, स्त्री, (स्था + किरच् । टाप् ।) महा- श्रावणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृद्धा च ॥ स्थविष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन स्थूलः । स्थूल + इष्ठन् । “स्थूलदूरेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति साधुः ।) अतिशयस्थूलः । इत्यमरः । ३ । २ । १११ ॥ (यथा, भागवते । २ । १ । २४ । “विशेषस्तस्य देहोऽयं स्थविष्ठश्च स्थवीयसाम् ॥” स्थाणुः, पुं, (तिष्ठतीति । स्था + “स्थोणुः ।” उणा ० ३ । ३७ । इति णुः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३६ ॥ (यथा, रघुः । ११ । १३ । “स्थाणुदग्धवपुषस्तपोवनं प्राप्य दाशरथिरात्तकार्म्मुकः । विग्रहेण मदनस्य चारुणा सोऽभवत् प्रतिनिधिर्न कर्म्मणा ॥”) तन्नामकारणं यथा, -- “समुत्तिष्ठन् जलात्तस्मात् प्रजास्ताः सृष्टवानहम् ततोऽहं ताः प्रजा दृष्ट्वा रहिता एव तेजसा ॥ क्रोधेन महता युक्तो लिङ्गमुत्पाट्य चाक्षिपम् । उत्क्षिप्तं सरसो मध्ये ऊर्द्धमेव यदा स्थितम् । तदा प्रभृति लोकेषु स्थाणुरित्येव विश्रुतम् ॥” इति वामने ४६ अध्यायः ॥ (ब्रह्मा । यथा, महाभारते । १ । १ । ३२ । “यस्मात् पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः । ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्म्मनुः कः परमेष्ठ्यथ ॥”) कीलः । इति मेदिनी ॥ जीवकगन्धद्रव्यम् । यथा, “जीवके जीवनो जीवो निधिः स्थाणुः प्रकी- र्त्तितः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्थाणुः, पुं, क्ली, (स्था + णुः ।) निःशाखवृक्षः । मुडा गाछ इति भाषा ॥ (यथा, देवीभाग- वते । १ । १७ । ५३ । “छायायामातपे चेव समदर्शी महातपाः ।

ध्यानं कृत्वा तथैकान्ते स्थितः स्थाणुरिवा- चलः ॥”) तत्पर्य्यायः । ध्रुवः २ शङ्कुः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ८ ॥ अशाखवृक्षः ४ । इति जटाधरः ॥ अस्त्रभेदः । इति नीलकण्ठः ॥ स्थाणुः, त्रि, (स्था + णुः ।) स्थिरः । इति धरणिः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ५ । ५८ । “अव्ययञ्च व्ययञ्चैव यदिदं स्थाणुजङ्गमम् । तत् ससर्ज्ज तदा ब्रह्मा भगवानादिकृत् विभुः ॥” स्थाणुतीर्थं, क्ली, (स्थानोस्तीर्थम् ।) तीर्थविशेषः । यथा, वामने ४३ अध्याये । “स प्रोवाच महादेवो ब्रह्माणं प्रणतस्थितम् । पुण्यप्रदं नृणाञ्चैव तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम् ॥ एतत् सन्निहितं प्रोक्तं सरः पुण्यप्रदं महत् । स्थाणुलिङ्गस्य माहात्म्यं ब्रह्मन् मेऽवहितः शृणु ॥ अचेतनः सचेता वा अज्ञो वा प्राज्ञ एव वा । लिङ्गस्य दर्शनादेव मुच्यते सर्व्वपातकैः ॥ पुष्करादीनि तीर्थानि समुद्रचरणानि च । स्थाणुतीर्थे समेष्यन्ति मध्यं प्राप्ते दिवाकरे ॥ तत्र स्थास्यति यो ब्रह्मन् माञ्च स्तोष्यति भक्तितः । तस्याहं सुलभो नित्यं भविष्यामि न संशयः ॥ इत्येवमुक्त्वा वचनं देवदेवो गतः प्रभुः । देवाश्च ऋषयः सर्व्वे स्वानि स्थानानि भेजिरे ॥ ततः प्रभृति लोकेऽस्मिन् स्थाणुतीर्थं वदन्ति हि ॥” स्थाण्डिलः, पुं, (स्थण्डिले शयितुं व्रतमस्य । स्थण्डिल + “स्थण्डिलात् शयितरि व्रते ।” ४ ॥ २ । १५ । इति अण् ।) स्थण्डिलशायी । इत्य- मरः । २ । ७ । ४५ ॥ (वाच्यलिङ्गोऽयमिति केचित् ॥) स्थाण्वीश्वरः, पुं, (स्थाणुरीश्वरश्च ।) शिवलिङ्ग- विशेषः । यथा, -- “स्थाणुर्नाम्ना हि लोकेषु पूजनीयो दिवौकसाम् स्थाणुरीश्वरः स्थितो यस्मात् स्थाण्वीश्वरस्ततः स्मृतः ॥ ये स्मरन्ति सदा स्थाणुं ते मुक्ताः सर्व्व- किल्विषैः । भविष्यन्ति शुद्धदेहा दर्शनान्मोक्षगामिनः ॥ इत्येवमुक्त्वा देवेन ऋषयो ब्रह्मणा सह । तस्माद्दारुवणं लिङ्गं नेतुं समुपचक्रमुः ॥” इति वामने ४२ अध्यायः ॥ स्थातव्यं, त्रि, (स्था + तव्य ।) स्थेयम् । स्थानीयम् । यथा, कालिदासकृतशृङ्गारतिलके । “बाणिज्येन गतः स मे गृहपतिवार्त्तापि न श्रूयते प्रातस्तज्जननो प्रसूततनया जामातृगेहं गता । बालाहं नवयौवना निशि कथं स्थातव्यमस्मद्गृहे सायं सम्पति वर्त्तते पथिक हे स्थानान्तरे गम्यताम् ॥” स्थानं, क्ली, (स्था + ल्युट् ।) नीतिवेदिनां त्रिव- र्गान्तर्गतवर्गविशेषः । इत्यमरः । २ । ८ । १९ ॥

पृष्ठ ५/४४६

नीतिवेदिनां नीतिशास्त्रज्ञानां क्षयादिभि- स्त्रिवर्गः । अन्येषान्तु धर्म्मकामार्थैः पूर्व्वमुक्तः । अष्टवर्गस्यापचयः क्षयः । तस्यैवोपचयो वृद्धिः । तस्य नोपचयो नाप्यपचयः स्थानम् । अष्टवर्गो यथा, -- “कृषिर्ब्बणिक्पथो दुर्गं सेतुकुञ्जरबन्धनम् । कन्याकरवलादानं सैन्यानाञ्च निवेशनम् ॥ अष्टवर्गः स्मृतो राज्ञामिति -- ॥” इति भरतः ॥ * ॥ सादृश्यम् । अवकाशः । स्थितिः । इति मेदिनी । (यथा, मनुः । ६ । २२ । “स्थानासनाभ्यां विहरेत् सवनेषूपयन्नपः ॥”) सन्निवेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ वसतिः । इति चतुर्थकाण्डे हेमचन्द्रः ॥ यथाह कश्चित् । “स्थानं प्रधानं न बलं प्रधानं स्थानस्थितः कापुरुषोऽपि सिंहः ॥”) ग्रन्थसन्धिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भाजनम् । इति हलायुधः ॥ निकटम् । यथा, -- “त्वमत्र कृत्तिकास्थाने कथयामासुरीश्वर । सर्व्वे धर्म्मादयो देवा धर्म्माधर्म्मस्य साक्षिणः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । १५ । १६ ॥ अपि च । “एते ह्यपत्यास्तस्यर्षे धारयन्ति चराचरम् । पुरा मङ्कनकः सिद्धस्तत्स्थाने इति मे श्रुतम् ॥” इति वामने ३७ अध्यायः ॥ * ॥ स्वधर्म्मानुष्ठायिनां असम्यग्वर्त्तिनाञ्च स्थान- विशेषप्राप्तिर्यथा, -- “वर्णानामाश्रमाणाञ्च सम्यग्धर्म्मानुपालिनाम् असम्यग्वर्त्तिनां लोकान् ब्रह्मा चक्रे यथा च यत् प्राजापत्यं ब्राह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रियावताम् क्षत्त्रियाणां तथा चैन्द्रं संग्रामेष्वनुवर्त्ति नाम् ॥ वैश्यानां मारुतं स्थानं स्वधर्म्ममनुवर्त्तिनाम् । गान्धर्व्वं शूद्रजातीनां परिचर्य्यानुकारिणाम् ॥ अष्टाशीतिसहस्राणां यतीनामूर्द्ध्वरेतसाम् । स्मृतं तेषान्तु यत् स्थानं तदेव गुरुवासिनाम् ॥ सप्तर्षोणाञ्च यत् स्थाणं स्मृतं तद्वत् वनौ- कसाम् । प्राजापत्यं गृहस्थानां गृहधर्म्मानुवर्त्तिनाम् ॥ न्यासिनान्तु परं ब्रह्म योगिनाममृतं स्मृतम् । एकान्तवासिनां ब्रह्मध्यायिनां परमं पदम् ॥ तामिस्रमन्धतामिस्रं महारौरवरौरवम् । असिपत्रवनं घोरं कालपत्रमवीचिमत् ॥ वेदस्य निन्दकानान्तु यज्ञव्याघातकारिणाम् । स्थानमेतत्समाख्यातं स्वधर्म्मविनिवर्त्तिनाम् ॥” इति वह्निपुराणे सर्गकथननामाध्यायः ॥ स्थानकं, क्ली, स्थानामिव । कन् । स्थाने कं जलं यत्रेति वा ।) आलवालम् । इति हेमचन्द्रः ॥ नगरम् । फेनम् । इति केचित् ॥ (स्थानमेव । स्वार्थे कन् । स्थानशब्दार्थोऽप्यत्र । यथा, महा- भारते । १३ । २६ । ९४ । तत् स्थानकं ब्राह्म्यमभीप्समानै- र्गङ्गा सदैवात्मवशैरुपास्या ॥”)

स्थानचञ्चला, स्त्री, (स्थाने चञ्चला ।) वर्व्वरीवृक्षः इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्थानच्युतः, त्रि, (स्थानात् चुतः ।) स्थानभ्रष्टः । यथा, गारुडे ११ । ७१ । “स्थानस्थितस्य पद्मस्य मित्रौ वरुणभास्करौ । स्थानच्युतस्य तस्यैव क्लेदशोषणकारकौ ॥” स्थानपालः, पुं, स्थानं पालयति यः । (स्थान + पालि + अण् ।) स्थानरक्षकः । (यथा, याज्ञ- वल्क्ये । २ । १७६ । “शौल्विकैः स्थानपालैर्व्वा नष्टापहृतमाहृतम् अर्व्वाक् संवत्सरात् स्वामी हरेत परतो नृपः ॥” स्थानभ्रष्टः, त्रि, (स्थानात् भ्रष्टः ।) पदच्युतः । यथा, -- “स्थानस्थितानि पूज्यन्ते पूज्यन्ते च पदस्थिताः स्थानभ्रष्टा न पूज्यन्ते केशा दन्ता नखा नराः ॥ इति गारुडे । ११५ । ७३ । स्थानाध्यक्षः, पुं, (स्थानस्य अध्यक्षः ।) स्थान- रक्षकः । तत्पर्य्यायः । स्थानिकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थानिकः, पुं, (स्थानमस्येति । ठन् ।) स्थाना- ध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थानी, [न्] त्रि, स्थानविशिष्टः । स्थानं विद्यते- ऽस्य इत्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । यथा, स्थानिवदादेशः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ स्थानीयं, क्ली, (स्थानाय हितमिति । स्थान + छः) नगरम् । इत्यमरः । २ । २ । १ ॥ स्थानसम्ब- न्धिनि, त्रि ॥ स्थाने, व्य, योग्यम् । (यथा, रघुः । ५ । १६ । “स्थाने भवानेकनराधिपः स- नकिञ्चनत्वं मखजं व्यनक्ति ॥”) कारणार्थः । सादृश्यम् । सत्यम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ स्थापकः, त्रि, (स्थापयतीति । स्था + णिच् + ण्वुल् ।) स्थापनकर्त्ता । ञ्यन्तस्थाधातोर्णकप्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ स्थापत्यः, पुं, (स्थपतिरेव । स्थपति + ष्यञ् ।) अन्तःपुररक्षकः । इत्यमरः । २ । ८ । ८ ॥ स्थपते- र्भावे, क्ली ॥ स्थापनं क्ली, (स्था + णिच् + ल्युट् ।) रोपणम् । पुंसवनम् । इति मेदिनी ॥ समाधिः । इति विश्वः ॥ (पादादिपिण्डीकरणम् । इति श्रीधर- स्वामी ॥ यथा, भागवते । १० । ४४ । ५ । “उत्थापनैरुन्नयनैश्चालनैः स्थापनैरपि । परस्परं जिगीषन्तावपचक्रतुरात्सनः ॥” स्थापना, स्त्री, (स्था + णिच् + युच् + टाप् ।) स्थापनम् निवेशनम् । (यथा, महाभारते । १२ । २८१ । २४ । “स्थापना वै सुमहती त्वया देव प्रवर्त्तिता ॥” विचाराङ्गविशेषः । तद्यथा, -- “अथ स्थापना । स्थापना नाम तस्या एव प्रतिज्ञाया हेतुभिर्दृष्टान्तोपनयनिगमैः स्थापना पूर्व्वं हि प्रतिज्ञा पश्चात् स्थापना किंह्यप्रति-

ज्ञातं स्थापयिष्यति यथा नित्यः पुरुष इति प्रतिज्ञा हेतुरकृतकत्वात् इति । दृष्टान्तः यथा, अकृतकमाकाशं तच्च नित्यम् । उपनयो यथा, चाकृतकमाकाशन्तथा पुरुषः । निगमनन्तस्मा- न्नित्यैति ।” इति चरके विमानस्थाने ८ अध्याये ॥ स्थापनी, स्त्री, (स्थाप्यतेऽनयेति । स्था + णिच् + ल्युट् । ङीप् ।) पाठा । इति मेदिनी अमरश्च । २ । ४ । ८४ ॥ स्थापितं, त्रि, (स्था + णिच् + क्तः ।) निश्चितम् । न्यस्तम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ९ । ४३ । “मणिमन्त्रधराः शूराः स्थापितास्तत्र रक्षणे ॥”) स्थाम, [न्] क्ली, (तिष्ठत्यनेनेति । स्था + सर्व्व- धातुभ्यो मनिन् ।” उणा ० ४ । १४४ । इति मनिन् ।) सामर्थ्यम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०२ ॥ (नादः । यथा, महाभारते । १ । १३१ । २४ । “अश्वस्येवास्य यत् स्थाम नदतः प्रदिशो गतम् । अश्वत्थामैव बालोऽयं तस्मान्नाम्ना भविष्यति ॥” स्थायिभावः, पुं, (स्थायी भावः !) रसस्य त्रिधा- भावान्तर्गतभावविशेषः । यथा, -- “सञ्चारिणः प्रधानानि देवादिविषया रतिः । उद्बुद्धमात्रः स्थायी च भाव इत्यभिधीयते ॥ न भावहीनोऽस्ति रसो न भावो रसवर्ज्जितः । परस्परकृता सिद्धिरनयो रसभावयोः ॥” इत्युक्तदिशा परमालोचनया परमविश्रान्ति- स्थानेन रसेन सहैव वर्त्तमाना अपि राजा- नुगतविहारप्रवृत्तभृत्यवत् आपाततो यत्र प्राधान्येनाभिव्यक्ता व्यभिचारिणः देवमुनिगुरु- नृपादिविषया रतिः उद्बुद्धमात्राविभवादिभि- रपरिपुष्टतया रसतामनापाद्यमानाश्च स्थायिनो भावा भावशब्दवाच्याः । उद्बुद्धमात्रस्थायीभावो यथा, -- “हरस्तु किञ्चित् परिहृत्य धैर्य्यं चन्द्रोदयारम्भ इवाम्बुराशिः । उमामुखे विम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ॥” अत्र पार्व्वतीविषया भगवतो रतिः । इति साहित्यदर्पणे रसभावादिनिरूपणो नाम ३ परिच्छेदः ॥ स्थायी, [न्] पुं, (तिष्ठतीति । स्था + णिनिः ।) भावभेदः । यथा, -- “स्थायिसात्त्विकसञ्चारिप्रभेदैः स्याद्रतिः पुनः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २०५ -- २०७ । “अविरुद्धा विरुद्वा वा यं तिरोधातुमक्षमाः । आस्वादाङ्कुरकन्दोऽसौ भावःस्थायीति सम्मतः ॥ यदुक्तम् । स्रक्सूत्रवृत्त्या भावानामन्येषामनुगामुकः । न तिरोधीयते स्थायी तैरसौ पुष्यते परम् ॥ तद्भेदानाह । रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोऽपि च ॥

पृष्ठ ५/४४७

तत्र रतिर्मनोऽकूलेऽर्थे मनसः प्रवणायितम् । वागादिवैकृच्चेतोविकासो हास इष्यते ॥ इष्टनाशादिभिश्चेतो वैक्लव्यं शोकशब्दभाक् । प्रतिकूलेषु तैक्ष्ण्यस्यावबोधः क्रोध इष्यते ॥ कार्य्यारम्भेषु संरम्भः स्थेयानुत्साह उच्यते । रौद्रशक्या तु जनितं चित्तवैक्लव्यदं भयम् ॥ दोषेक्षणादिभिर्गर्हा जुगुप्सा विषयोद्भवा । विविधेषु पदार्थेषु लोकसीमातिवर्त्तिषु ॥ विस्फारश्चेतसो यस्तु स विस्मय उदाहृतः । शमो निरीहावस्थायामात्मविश्रामजं सुखम् ॥ यथा मालतीमाधवे रतिः । नटकमेलके हासः । रामायणे शोकः । महाभारते शमः । एवमन्ये ऽपि । एते हि एतेष्वन्तरा उत्पद्यमानैस्तैस्तै- र्विरुद्धैरविरुद्धैश्च भावैरनुच्छिन्नाः प्रत्युत परि- पुष्टा एव स्वहृदयानुभवसिद्धाः ॥” * ॥) स्थिति- विशिष्टे, त्रि ॥ (तथा, महाभारते । ६ । ३ । २६ । “संवत्सरस्थायिनौ च ग्रहौ प्रज्वलितावुभौ ॥”) स्थायुकः, पुं, (स्थातुं शीलमस्य । स्था + “लस- पतपदेति ।” ३ । २ । १५४ । इति उकञ् ।) एक- ग्रामाधिकृतः एकस्मिन् ग्रामे नियोजितः । इत्य- मरः । २ । ८ । ७ ॥ (स्थितिशीले, त्रि । यथा, भट्टिः । २ । २२ । “आयोधने स्थायुकमस्त्रजात- ममोघमभ्यंर्णमहाहवाय । ददौ वधाय क्षणदाचराणां तस्मै मुनिः श्रेयसि जागरूकः ॥”) स्थालं, क्ली, (तिष्ठत्यस्मिन् अन्नादिकमिति स्था + “स्थाचतिमृजेरिति ।” उणा ० १ । ११५ । इति आलच् ।) हेमादिकृतभोजनपात्रम् । थाल इति भाषा । इत्यमरः । ३ । ५ । ३२ ॥ स्थलति तिष्ठति अन्नादिकमत्र स्थालं स्थल ज स्थाने घञ् । इति भरतः ॥ (अस्थिविशेषः । यथा, याज्ञवल्क्यः । ३ । ८५ । “स्थालैः सह चतुःषष्टिर्द्दण्डा वै विंशतिर्नखाः ॥” “स्थालानि दन्तमूलप्रदेशस्थान्यस्थीनि ।” इति तत्र मिताक्षरा ॥) स्थाली, स्त्री, (तिष्ठन्त्यत्रान्नादीनीति । स्था + आलच् । गौरादित्वात् ङीष् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । १ । ११५ ।) पाकपात्रविशेषः । हाँडी इति थाली इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पिठरः २ उखा ३ कुण्डम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ३१ ॥ पिठरी ५ स्थालम् ६ उषा ७ कुण्डी ८ । इति तट्टीका ॥ कुण्डा ९ कुण्ड्यका १० । इति शब्दरत्नावली ॥ वाकः ११ पातिली १२ । इति जटाधरः ॥ (यथा, हरिवंशे । २६ । ४० । “पूरयित्वाग्निना स्थालीं गन्धर्व्वाश्च तमब्रुवन् । अनेनेष्ट्वा च लोकान्नः प्राप्स्यसि त्वं नराधिप ॥”) पाटलावृक्षः । इत्यमरटौका । २ । ४ । ५४ ॥ मेदिनी च ॥ स्थालीपक्वं त्रि, (स्थाल्यां पक्वम् ।) स्थाल्यां पक्वान्नादि ॥

स्थालीपाकः, त्रि, (स्थाल्यां पाको यस्य ।) भाजन- पक्वान्नादिः । यथा, चातुर्म्मास्यव्रते मात्स्ये । “लभते सन्ततिं दीर्घां स्थालीपाकमभक्षयन् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (स्थाल्यां पच्यते इति । पच् + घञ् । स्थाली- कृतपाकविशेषे, चरुविशेषे च पुं । यथा, महाभारते । ३ । २३२ । ३२ । “ये च धर्म्माः कुटुम्बेषु श्वश्र्वा मे कथिताः पुरा । भिक्षाबलिश्राद्धमिति स्थालीपाकाश्च पर्व्वसु ॥ मान्यानां मांनसत्कारा ये चान्ये विदिता मम तान् सर्व्वाननुवर्त्तामि दिवारात्रमतन्द्रिता ॥”) मांसाष्टकाश्राद्धे स्थालीपाकस्य मांसप्रति- निधित्वं यथा, “पश्वभावे स्थालीपाकेन यथा गोभिलः । ‘अपि वा स्थालीपाकं कुर्व्वीत इति ।’ तद्विधानन्तु । “स्थालीपाकं पशुस्थाने कुर्य्याद्यद्यानुकल्पिकम् श्रपयेत्तं सवत्सायास्तरुण्या गोः पयस्यनु ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टोक्तं ग्राह्यम् । अन्विति ओदनचरोः पश्चात् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (वैद्यकोक्तस्थालीपाकविधिर्यथा, -- अथ स्थालीपाकविधिः । “इत्थमादित्यपाकान्ते स्थाल्यां पाकमुपाचरेत् । स्थालीपाके फलग्राह्यमयसस्त्रिगुणीकृतम् ॥ तस्य षोडशिकं तोयमष्टभागावशेषितम् । मृदुमध्यकठोराणामन्येषामयसा समम् ॥ क्वथनीयं समादाय चतुरष्टौ च षोडश । गुणानां स्थाप्यते तोयं शेषयेदयसा समम् ॥ स्वरसस्यापि लौहेन स्थालीपाके समानता । स्थाल्यां क्वाथादिकं दत्त्वा यथाविधिविनिर्म्मितम् पाकेन क्षीयते यस्मात् स्थालीपाक इति स्मृतः हस्तिकर्णपलाशस्य मूलञ्च शतमूलिका ॥ भृङ्गराजाख्यराजानामेषां निजरसैः सह । मिलित्वा वा विधातव्यं स्थालीपाके फलादनु । यथा दोषौषधेनापि स्थालीपाको विधीयते ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) स्थालीपुलाकः, पुं, (स्थालीस्थः पुलाको भक्त- गुलिका यत्र ।) न्यायविशेषः । यथा, -- “स्थालीस्थास्तण्डुला एते सर्व्वेविक्लित्तिभागिनः समकालाग्निसंयोगभागित्वात् प्रतिपन्नवत् ॥” इति स्थालीपुलाकन्यायेन वैदिकलिङत्वाव- च्छेदेनापूर्व्वे शक्तिकल्पनात् । प्रतिपन्नं हस्त- मर्दनादिना स्फुटितत्वेन ज्ञातम् । इति मल- मासतत्त्वम् ॥ स्थालीबिलं, क्ली, (स्थाल्या बिलम् ।) पाकपात्र- स्याभ्यन्तरम् । स्थाल्याः शून्यभागः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ स्थालीबिलीयः, त्रि, (स्थालबिलमर्हतीति । “स्थालीबिलात् ।” ५ । १ । ७० । इति छः यच्च ।) पाकयोग्यतण्डुलादिः । यथा, स्थालीबिलीयास्तण्डुलाः । स्थालीबिल्याः पाक योग्या इत्यर्थः । इति सिद्धान्तकीमुदी ॥ स्थालीबिल्यः, त्रि, (स्थालबिलमर्हतीति । “स्थालीबिलात् ।” ५ । १ । ७० । इति छः यच्च ।) पाकयोग्यतण्डुलादिः । यथा, स्थालीबिलीयास्तण्डुलाः । स्थालीबिल्याः पाक योग्या इत्यर्थः । इति सिद्धान्तकीमुदी ॥

स्थालीवृक्षः, पुं, (स्थालीवत् वृक्षः ।) तरुप्रभेदः । वेलियापीपर इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । नन्दीवृक्षः २ अश्वत्थभेदः ३ प्ररोहीः ४ गज- पादपः ५ क्षयतरुः ६ क्षीरी ७ वनस्पतिः ८ । अस्य गुणाः । लघुत्वम् । स्वादुत्वम् । तिक्त- त्वम् । तुवरत्वत् । उष्णत्वम् । कटुपाकरसत्वम् । ग्राहित्वम् । विषपित्तकफास्रनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ स्थावरं, क्ली, (तिष्ठति धनुषीति स्था + वरच् ।) धनुर्गुणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्थावरः, पुं, (तिष्ठतीति । स्था + वरच् । पर्व्वतः । इति शब्दरत्नावली त्रिकाण्डशेषश्च ॥ स्थावरः, त्रि, (तिष्ठतीति । स्था + “स्थेशभास- पिसकसो वरच् ।” ३ । २ । १७५ । इति वरच् ।) जङ्गमेतरः । अचलवस्तु । इत्यमरः । ३ । १ । ७३ ॥ जङ्गमा गोमक्षिष्यादयः ततो- ऽन्यो वृक्षादिः स्थावरः । इति भरतः ॥ * ॥ स च ब्रह्मणः सप्तमः सर्गः षड्विधश्च । यथा, -- “सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षड्विधस्तस्थुषाञ्च यः । वनस्पत्योषधिलता त्वक्सारो वीरुधो द्रुमाः ॥” तेषां लक्षणं यथा, -- “उत्स्रोतसस्तमःप्राया अन्तःस्पर्शा विशेषिणः ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ “ये पुष्पं विना फलन्ति ते वनष्पतयः । ओषधयः फलपाकान्ताः । लता आरोहणापेक्षाः । त्वक्सारो वेण्वादयः । लता एव काठिन्येन आरोहणानपेक्षा वीरुधः । ये पुष्पैः फलन्ति ते द्रुमाः । ऊर्द्ध्वं स्रोत आहारसञ्चारो येषां ते । तमःप्रायाः अव्यक्तचैतन्याः । अन्तःस्पर्शाः स्पर्श- मेव जानन्ति नान्यत्तदापि अन्तरेव न बहिः । विशेषिणः अव्यवस्थितपरिणामाद्यनेकभेदवन्तः” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ स्थावरधनं सान्निध्ये तरेभ्यो न विक्रे तव्यम् । यथा, -- “स्थावरं धनमन्यस्मै स्थिते सान्निध्यवर्त्तिनि । योग्ये क्रेतरि विक्रेतुं न शक्तः स्थावराधिपः ॥ सान्निध्यवर्त्तिनां ज्ञातिः सवर्णो वा विशिष्यते । तयोरभावे सुहृदो विक्रेत्रिच्छा गरीयसी । निर्णीतमूल्ये पण्येन स्थावरस्य क्रयोद्यमे । तन्मूल्यञ्चेत् समीपस्थो राति क्रेता न चापरः ॥ मूल्यं दातुमशक्तश्चेत् सम्मतो विक्रयेऽपि वा । सन्निधिस्थस्तदान्यस्मै गृही शक्नोति विक्रये ॥ क्रीतञ्चेत् स्थावरं देवि ! परोक्षे प्रतिवासिनः । श्रवणादेव तन्मूल्यं दत्त्वासौ प्राप्नुमर्हति ॥ क्रेता तत्र गृहारामान् विनिर्म्माति भुनक्ति वा मूल्यं दत्त्वापि नाप्नोति स्थावरं सन्निधिस्थितः ॥ इति महानिर्व्वाणतन्त्रे द्वादशोल्लासः ॥ स्थावरे विशेषो यथा, याज्ञवल्क्यः । “मणिमुक्ताप्रबालानां सर्व्वस्यैव पिता प्रभुः । स्थावरस्य तु सर्व्वस्य न पिता न पितामहः ॥” अपि च । “स्थावरं द्विपदञ्चैव यद्यपि स्वयमर्ज्जितम् । असम्भूय सूतान् सर्व्वान् न दानं न च विकयः ॥”

पृष्ठ ५/४४८

किञ्च । “पितुः प्रसादात् भुज्यन्ते वस्त्राण्याभरणानि च स्थावरन्तु न भुञ्जीत प्रसादे सति पैतृके ॥” इति मिताक्षराधृतवचनमपि पितामहधन- परम् । पित्रा च स्वोपार्जितं स्थावरं दत्तं भुज्यत एव इति ॥ “स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्य्यादाधिमनुज्ञया ॥” इति स्थावरस्य केवलविक्रयप्रतिषेधात् विक्रये- ऽपि कर्त्तव्ये सहिरण्यमुदकं दत्त्वा दानरूपेण स्थावरविक्रय इतिविज्ञानेश्वरः । वस्तुतस्तु स्थाव- रविक्रयनिषेधोऽविभक्तस्थावरविषयः ॥ * ॥ पूर्व्व- पुरुषार्जितनष्टोद्धारे विशेषयति मिताक्षरायाम् । “स्थावरं द्विपदञ्चैव यद्यपि स्वयमर्जितम् । असम्भूय सुतान् सर्व्वान् न दानं न च विक्रयः ॥” अस्याप्यपवादमाह । “एकोऽपि स्थावरे कुर्य्यात् दानाधमनविक्रयम् आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्म्मार्थे च विशेषतः ॥” अनुपभोगे तु सर्व्वस्य क्रीतादेर्हानिर्यथा बृह- स्पतिः । “संविभागक्रयप्राप्तं पित्र्यं लब्धञ्च राजतः । स्थावरं सिद्धिमाप्नोति भुक्त्या हानिरुपेक्षया ॥ * सौदायिके सदा स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं परिकल्पितम् विक्रये चैव दाने च यथेष्टं स्थावरेष्वपि ॥” नारदः । “भर्त्रा प्रीतेन यद्दत्तंस्त्रियै तस्मिन् मृतेऽपि तत् सा यथा काममश्नीयात् दद्याद्वा स्थावरादृते ॥” यमः । “अविभक्तं स्थावरं यत् सर्व्वेषामेव तद्भवेत् । विभक्तं स्थावरं प्राप्तं नान्योदर्य्यैः कदाचन ॥” सर्व्वेषां सोदरासोदराणाम् । स्थावरातिरिक्तन्तु विभक्ताविभक्तसोदराणामेवेत्यर्थतः सिद्धम् । तेषां तत्पिण्डदातृत्वेन तन्मातृभोग्यपार्व्वणपि- ण्डदातृत्वेन चाधिकारात् । इति दायतत्त्वम् ॥ * (अथातः स्थावरविषविज्ञानीयमध्यापं व्याख्या- स्यामः । “स्थावरञ्जङ्गमञ्चैव द्विविधं विषमुच्यते । दशाधिष्ठानमाद्यन्तु द्वितीयं षोडशाश्रयम् ॥ मूलं पत्रं फलं पुष्पं त्वक् क्षीरं सार एव च । निर्य्यासो धातवश्चैव कन्दश्च दशमः स्मृतः ॥ तत्र क्लीतकाश्वमारगुञ्जासुबन्धगर्गरककरघाट- विद्युच्छिखाविजयानीत्यष्टौ मूलविषाणि । विष- पत्रिका-लम्बावरदारुककरम्भ-महाकरम्भाणि पञ्च पत्रविषाणि । कुमुद्वतीवेणुकाकरम्भकहा- करम्भकर्क्कोटकरेणुकखद्योतकचर्म्मरीभगन्धा- सर्पधातिनन्दनसारपाकानीति द्वादश फल- विषाणि । वेत्रकादम्बवल्लीजकरम्भमहाकर- म्भाणि पञ्च पुष्पविषाणि । अन्त्रपाचककर्त्तरीय- सौरीयककरघाटकरम्भनन्दनवराटकानि सप्त- त्वक्सारनिर्य्यासविषाणि कुमुदघ्नोस्नु हीजाल- क्षीर्य्याणि त्रीणि क्षीरविषाणि । फेणाश्मभस्म- हरितालञ्च द्वै धातुविषे । कालकूटवत्सनाभ- सर्षपकपालककर्द्द्रमकवैराटकमुस्तकशृङ्गीविष-

प्रपौण्डरिकमूलकहलाहलमहाविषकर्कटका- नीति त्रयोदश कन्दविषाणि । इत्येवं पञ्च- पञ्चाशत् स्थावरविषाणि भवन्ति ॥ चत्वारि वत्सनाभानि मुस्तके द्वे प्रकीर्त्तिते । षट् चैव सर्षपाण्याहुः शेषाण्येकैकमेव तु ॥ उद्वेष्टनं मूलविषैः प्रलापो मोह एव च । जृम्भाङ्गोद्वेष्टनश्वासा ज्ञेयाः पत्रविषेण तु ॥ मुष्कशोफः फलविषैर्द्दाहोऽन्नद्वेष एव च । भवेत् पुष्पविषैश्छर्द्दिराध्मानं मोह एव च ॥ त्वक्सारनिर्य्यासविषैरुपयुक्तैर्भवन्ति हि । आस्यदीर्गन्ध्यपारुष्यशिरोरुक्कफसंस्रवाः ॥ फेणागमः क्षीरविषे विड्भेदो जिम्भजिह्वता । हृत्पीडनं धातुविषैर्म्मूर्च्छा दाहश्च तालुनि ॥ प्रायेण कालघातीनि विषाण्ये तानि निर्द्दिशेत् कन्दजानि तु तीक्ष्णानि तेषां वक्ष्यामि विस्तरम् स्पर्शाज्ञानं कालकूटे वेपथुः स्तम्भ एव च । ग्रीवास्तम्भो वत्सनाभे पीतविण्मूवनेत्रता ॥ सर्षपे वातवैगुण्यमानाहो ग्रन्थिजन्म च । ग्रीवा दौर्व्वल्यवाक्सङ्गौ पलकेऽनुमताविह ॥ प्रसेकः कर्द्द्वमाख्ये तु विड्भेदो नेत्रपीतता । वैराटकेनाङ्गदुःखं शिरोरोगश्च जायते ॥ गात्रस्तम्भो वेपथुश्च जायते मुस्तकेन तु । शृङ्गीविषेणाङ्गसाददाहोदरविवृद्धयः ॥ पुण्डरीकेण रक्तत्वमक्ष्णोर्वृद्धिस्तथोदरे । वैवर्ण्यं मूलकैश्चर्द्दिहिक्काशोफप्रमूढताः ॥ चिरेणोच्छसिति श्यावो नरो हालाहलेन वै । महाविषेण हृदये ग्रन्थिशूलोद्गमौ भृशम् ॥ कर्क्कटैर्नोत्पतत्यूर्द्ध्वं हसन् दन्तान् दशत्यपि । कन्द जान्यूग्रवीर्य्याणि प्रयुक्तानि त्रयोदश ॥ सर्व्वाणि कुशलैर्ज्ञेयान्येतानि दशभिर्गुणैः । रूक्षमुष्णं तथा तीक्ष्णं सूक्ष्ममाशु व्यवायि च ॥ विकाशि विशदञ्चैव लब्धपाकि च तत स्मृतम् तद्रौक्ष्यात् कोपयेद्वायुमौष्ण्यात् पित्तं सशोणि- तम् ॥ मानसं मोहयेत्तैक्ष्ण्यादङ्गबन्धान् छिनत्त्यपि । शरीरावयवान् सौक्ष्म्यात् प्रविशेद्विकरोति च ॥ आशुत्वादाशु तद्धन्ति व्यवायात् प्रकृतिं भजेत् । क्षपयेच्च विकाशित्वाद्दोषान् धातुमलानपि ॥ वैशद्यादतिरिच्येत दुश्चिकित्स्यञ्च लाघवात् । दुर्ज्ज रञ्चाविपाकित्वात्तस्मात् क्लेशयते चिरम् ॥ स्थावरं जङ्गमं यच्च कृत्रिमं चापि यद्धितम् । सद्यो व्यापादयेत्तत्तु ज्ञेयं दशगुणान्वितम् ॥ यत् स्थावरं जङ्गमकृत्रिमं वा देहादशेषं यदनिर्गतं तत् । जीर्णं विषघ्नौषधिभिर्हतं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा ॥ स्वभावतो वा गुणविप्रहीनं विषं हि दूषीविषतामुपैति । वीर्य्याल्पभावान्न निपातयेत्तत् कफावृतं वर्षगणानुबन्धि ॥ तेनार्द्दितो भिन्नपुराषवर्णो विगन्धवैरस्यमुखः पिपासी ।

मूर्च्छन् वमन् गद्गदवाग्विषण्णो भवेच्च दूष्योदरलिङ्गजुष्टः ॥ आमाशयस्थे कफवातरोगी पित्ताशयस्थेऽनिलपित्तरोगी । भवेन्नरो ध्वस्तशिरोरुहाङ्गो विलूनपक्षस्तु यथा विहङ्गः ॥ स्थितं रसादिष्वथ वा यथोक्तान् करोति धातुप्रभवान् विकारान् । कोपञ्च शीतानीलदुर्द्दिनेषु यात्याशु पूर्व्वं शृणु तत्र रूपम् ॥ निद्रा गुरुत्वञ्च विजृम्भणञ्च विश्लेषहर्षावथवाङ्गमर्द्दः । ततः करोत्यन्नमदाविपाका- वरोचकं मण्डलकोठमोहान् ॥ धातुक्षयं पादकरास्यशोफं दकोदरं छर्द्दिमथातिसारम् । ववर्ण्यमूर्च्छाविषमज्वरान् वा कुर्य्यात् प्रवृद्धां प्रबलां तृषां वा । उन्मादमन्यज्जनयेत्तथाऽन्य- दानाहमन्यत् क्षपयेच्च शुक्रम् । गाद्गद्यमन्यज्जनयेच्च कुष्ठं तांस्तान् विकारांश्च बहुप्रकारान् ॥ दूषितं देशकालान्नदिवास्वप्नै रभिक्ष्णशः । यस्माद्दूषयते धातून् तस्माद्दूषीविषं स्मृतम् ॥ स्थावरस्योपयुक्तस्य वेगे तु प्रथमें नृणाम् । श्यावा जिह्वा भवेत् स्तब्धा मूर्च्छाश्वासश्च जाय द्वितीये वेपथुः स्वेदो दाहः कण्डूरुजस्तथा । विषमामाशयप्राप्तं कूरुते हृदि वेदनान् ॥ तालुशोषं तृतीये तु शूलं चामाशये भृशम् । दुर्व्वर्णे हरिते शूने जायेते चास्य लोचने ॥ पक्वाशयगते तोदो हिक्काकासोऽन्त्रकूजनम् । चतुर्थे जायते वेगे शिरसश्चातिगौरवम् ॥ कफप्रसेको वैवर्ण्यं पर्व्वभेदश्च पञ्चमे । सर्व्वदोषप्रकोपश्च पक्वाधाने च वेदना ॥ षष्ठे प्रज्ञाप्रणाशश्च भृशं वाप्यतिसार्य्यते । स्कन्धपृष्ठकटीभङ्गः सन्निरोधश्च सप्तमे ॥ प्रथमे विषवेगे तु वान्तं शीताम्बुसेवितम् । अगदं मधुसर्पिर्भ्यां पाययेत समायुतम् ॥ द्वितीये पूर्व्ववद्वान्तं पाययेत्तु विरेचनम् । तृतीयेऽगदपानन्तु हितं नस्ये तथाञ्जनम् ॥ चतुर्थे स्नेहसंमिश्रं पाययेतागदं भिषक् । पञ्चमे क्षौद्रमधुकक्वाथयुक्तं प्रदापयेत् ॥ षष्ठेऽतिसारवत्सिद्धिरवपीडश्च सप्तमे । मूर्द्ध्नि काकपदं कृत्वा सासृग्वापि शितं क्षिपेत् वेगान्तरे त्वन्यतमे कृते कर्म्माणि शीतलाम् । यवागूं सघृतक्षौद्रमिमां दद्याद्विचक्षणः ॥ कोषातक्योऽग्निकः पाठासूर्य्यवल्ल्यमृताभयाः । शिरीषः किणिहीशेलुगिर्य्याह्वा रजनीद्वयम् ॥ पुनर्णवे हरेणुश्च त्रिकटुः सारिवे बला । एषां यवागूर्निक्वाथे कृता हन्ति विषद्वयम् ॥ मधूकं तगरं कुष्ठं भद्रदारु हरेणवः । पुन्नागलैलबालूनि नागषुष्पोत्पललं सिता ।

पृष्ठ ५/४४९

विडङ्गं चन्दनं पत्रं प्रियङ्गु ध्यामकं तथा । हरिद्रे द्वे बृहत्यौ च सारिवे च स्थिरासहा ॥ कल्कैरेषां घृतं सिद्धमजेयमिति विश्रुतम् । विषाणि हन्ति सर्व्वाणि शीघ्रमेवाजितं क्वचित् ॥ दूषीविषार्त्तं सुखिन्नमूर्द्धञ्चाधमश्च शोधितम् । पाययेतागदं नित्यमिमं दूषीविषापहम् ॥ पिप्पल्यो ध्यामकं मांसी सावरः परिपेलवम् । सुवर्च्चिका ससूक्ष्मैला तोयं कनकगैरिकम् ॥ क्षौद्रयुक्तोऽगदो ह्येष दूषीविषमपोहति । एष नाम्ना विषारिस्तु न चान्यत्रापि वार्य्यते ॥ ज्वरे दाहे च हिक्कायामानाहे शुक्रसंक्षये । शोफेऽतिसारे मूर्च्छायां हृद्रोगे जठरेऽपि वा ॥ उन्मादे वेपथौ चैव ये चान्ये स्युरुपद्रवाः । यथास्वं तेषु कुर्व्वीत विषघ्नै रौषधैः क्रियाम् ॥ साध्यमात्मवतः सद्यो याप्यं संवत्सरोत्थितम् । दूषीविषमसाध्यन्तु क्षीणस्याहितसेविनः ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने २ अध्यायः ॥) स्थावरादि, क्ली, (स्थावरं आदिः कारणं यस्य ।) वत्सनाभविषम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थाविरं, क्ली, (स्थविरस्य भावः कर्म्म वा । स्थविर + “हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ।” ५ । १ । १३० । इत्यण् ।) स्थविरत्वम् । वृद्धत्वम् । इत्यमरः । २ । ३ । ४० ॥ (यथा, महाभारते । २ । १९९ । ३ । “गार्हस्थेऽथवा बाल्ये यौवने स्थाविरेऽपि वा । यथाफलं समश्नाति तथा त्वं कथयस्व मे ॥”) तत्तु सप्ततिवर्षात् परम् यथा, -- “आ षोडशाद्भवेद्बालस्तरुणस्तत उच्यते । वृद्धः स्यात् सप्ततेरूर्द्ध्वं व्रर्षोयान् नवतेः परम् ॥” इति भरतधृतस्मृतिवचनम् ॥ स्थासकः, पुं, चार्च्चिक्यम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२२ ॥ जलादेर्व्वुद्वुदम् । इति मेदिनी ॥ स्थासु, क्ली, शारीरबलम् । ष्ठाधातोः सुप्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति केचित् ॥ स्थास्नुः, त्रि, (तिष्ठतीति । स्था + “ग्लाजिस्थश्च क्स्नुः ।” ३ । २ । १३९ । इति स्नुः ।) स्थिरतरः । इत्यमरः । ३ । १ । ७३ ॥ (यथा, भट्टिः । २ । ४७ । “हिरण्मयी शाललतेव जङ्गमा च्युता दिवः स्थास्नु रिवाचिरप्रभा । शशाङ्ककान्तेरधिदेवताकृतिः सुता ददे तस्य सुताय मैथिली ॥”) शाश्वतः । इति भरतः ॥ (यथा किराते । २ । १९ । “अभिमानधनस्य गत्वरै- रसुभिः स्थास्नु यशश्चिचीषतः । अचिरांशुविलासञ्चञ्चला ननु लक्ष्मीः फलमानुसङ्गिकम् ॥” स्थावरः । इति श्रीभागवतटीकायां श्रीधर- स्वामी । २ । ६ । ४० ॥ (यथा, मनुः । १ । ५६ । “यदाणुमात्रिको भूत्वा बीजं स्थास्नु चरिष्णु च । समाविशति संसृष्टस्तदा मूर्त्तिं विमुञ्चति ॥” स्थिकः, पुं, कटिप्रोधः । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “कटिप्रोथः कटिप्रौथः पुलः स्थिकः स्त्रियां स्फिचा ॥”

स्थितः, त्रि, (स्था + क्तः ।) प्रतिज्ञातवान् । (यथा, हरिवंशे । २५५ । ९५ । “पक्षीन्द्रवचनं श्रुत्वा दानवेन्द्रोऽब्रवीदिदम् । स्थितोऽस्मि समये तस्य अनन्तस्य महात्मनः ॥”) ऊर्द्ध्वः । निश्चलः । इति मेदिनी ॥ (वर्त्तमानः । गतिनिवृत्तिविशिष्टः । यथा, रघुः । २ । ६ । “स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयातां निषेदुषीमासनबन्धधीरः । जलाभिलाषी जलमादधानां छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत् ॥” * ॥ क्ली, स्था + भावे क्तः । अवस्थानम् । कुल- मर्य्यादा । यथा, रामायणे । २ । ३९ । २४ । “साध्वीनान्तु स्थितानान्तु शीले सत्ये श्रुते स्थिते स्त्रीणां पवित्रं परमं पतिरेको विशिष्यते ॥”) स्थितप्रज्ञः, त्रि, (स्थिता प्रतिष्ठिता आत्मा- नात्मविवेकजा प्रज्ञा यस्य ।) मनोगतसर्व्व- वासनारहितः । यथा, श्रीभगवद्गीतायाम् २ । ५५ -- ५६ । “प्रजहाति यदा कामान् सर्व्वान् पार्थ ! मनो- गतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधोर्म्मुनिरुच्यते ॥” स्थितप्रेमा, [न्] पुं, (स्थितं प्रेम यस्य ।) स्थिर- तरबन्धुः । इति केचित् ॥ स्थितिः, स्त्री, (स्था + क्तिन् ।) न्याय्यपथस्थितिः । तत्पर्य्यायः । संस्था २ मर्य्यादा ३ धारणा ४ । इति क्षत्त्रियवर्गे अमरः । २ । ८ । २६ ॥ संस्थितिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । १ । १८ । “स मानसों मेरुसखः पितॄणां कन्यां कुलस्य स्थितये स्थितिज्ञः मेनां मुनीनामपि माननीया- मात्मानुरूपां विधिनोपयेमे ॥”) अवस्थानम् । तत्पर्य्यायः । आस्या २ आसना ३ । इति सङ्कीर्णवर्गे अमरः । ३ । २ । २१ ॥ (यथा, रघुः । १ । ८९ । “प्रस्थितायां प्रतिष्ठेथाः स्थितायां स्थिति- माचरेः ॥”) सीमा । इति मेदिनी ॥ * ॥ (नियमः । यथा, महाभारते । ३ । १३१ । २० । “श्येनः कपोतानत्तीति स्थितिरेषा सनातनी । मा राजन् सारमज्ञात्वा कदलीस्कन्धमासजः ॥”) द्रव्यविशेषे स्थितिनिषेधो यथा, -- “नास्थिभस्मकपालानि न केशान् वा कथञ्चन । तुषाङ्गारकविष्ठानामधितिष्ठेत् कदाचन ॥ इति कौर्म्मे उपविभागे । १६ । ७९ ॥ स्थिरः, पुं, (तिष्ठतीति । स्था + “अजिरशिशि- रेति । उणा ० १ । ५४ । इति किरच्प्रत्ययेन साधुः ।) देवः । पर्व्वतः । कार्त्तिकेयः । वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ शनिः । मोक्षः । इति मेदिनी ॥ अनड्वान् । इति राजनिर्घण्टः ॥

धववृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ वृषसिंहवृश्रिक- कुम्भराशयः । यथा, -- क्रूरोऽथ सौम्यः पुरुषोऽङ्गना च ओजोऽथ युग्मं विषमः समश्च । चरस्थिरद्व्यात्मकनामधेया मेषादयोऽमी क्रमशः प्रदिष्टाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तत्र जातफलं यथा, “अस्थिरविभूतिमित्रं चलमटनं स्खलितनियम- मपि चरभे स्थिरभे तद्विपरीतं क्षेमान्वितं दीर्घसूत्रञ्च ॥ द्विशरीरे त्यागयुक्तं कृतद्रुमुत्साहिनं विविध- चेष्टम् ॥” इति दीपिका ॥ * ॥ स्थिरवस्तूनि यथा । युद्धे प्रधानभटः १ साध्वी २ धर्म्मः ३ अधर्म्मः ४ सन्मनः ५ । अस्थिरवस्तूनि यथा । अबला १ दोला २ अपाङ्गः ३ यौवनम् ४ दुर्जनः ५ स्वामिप्रसादः ६ हस्तिकर्णः ७ स्वर्णम् ८ मत्स्यः ९ कपिः १० श्रीः ११ । इति कविकल्पलता ॥ स्थिरः, त्रि, (स्था + किरच् । कठिनः । निश्चलः । इति धरणिः ॥ यथा, -- “अब्भ्रच्छाया खलैः प्रीतिः परनारीषु सङ्गतिः ॥ पञ्चैते अस्थिरा भावा यौवनानि धनानि च ॥ अस्थीरं जीवितं लोके अस्थिरं धनयौवनम् । अस्थिरं पुत्त्रदाराद्यं धर्म्मः कीर्त्तिर्यशः स्थिरम् ॥” इति गारुडे । ११५ । २५ -- २६ ॥ स्थिरगन्धः, पुं, (स्थिरो गन्धो यस्य ।) चम्पकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चिरस्थायिसौरभयुक्ते, त्रि ॥ स्थिरगन्धा, स्त्री, (स्थिरो गन्धो यस्याः ।) पाटला । केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरचक्रः, पुं, (स्थिरं चक्रं यस्य ।) जिनविशेषः । तत्पर्य्यायः । मञ्जुश्रीः २ ज्ञानदर्पणः ३ मञ्जु- भद्रः ४ मञ्जुघोषः ५ कुमारः ६ अष्टारचक्रवान् ७ वज्रधरः ८ प्रज्ञाकायः ९ वादिराट् १० नीलो- त्पली ११ महाराजः १२ नीलः १३ शार्द्दूल- वाहनः १४ धियाम्पतिः १५ पूर्व्वजिनः १६ खङ्गी १७ दण्डी १८ विभूषणः १९ बाल- व्रतः २० पञ्चचीरः २१ सिंहकेलिः २२ शिखा- धरः २३ वागीश्वरः २४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्थिरच्छदः, पुं, (स्थिराश्छदा यस्य ।) भूर्ज्जपत्रः । इति रत्नमाला ॥ स्थिरच्छायः, पुं, (स्थिरा निश्चला च्छाया यस्य ।) वृक्षमात्रम् । इति शब्दमाला ॥ छायातरुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (निश्चलच्छायायुक्ते, त्रि । यथा, महानिर्व्वाणे । १ । ३ । “स्थिरच्छायद्रुमच्छायाच्छादिते स्निग्धमञ्जुले ॥”) स्थिरजिह्वः, पुं, (स्थिरा जिह्वा यस्य ।) मत्स्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थिरजीविता, स्त्री, (स्थिरं बहुकालस्थायि जीवितं यस्याः ।) शाल्मलिवृक्षः । इति शब्दमाला ॥

पृष्ठ ५/४५०

स्थिरतरः, त्रि, (अयमनयोरतिशयेन स्थिरः । स्थिर + तरप् ।) अतिशयस्थिरः । तत्पर्य्यायः । स्थास्नुः २ स्थेयान् ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ७३ ॥ दृढतरः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्थेयः ५ । अतिस्थिरः ६ स्थेष्ठः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थिरदंष्ट्रः, पुं, (स्थिरा दंष्ट्रा यस्य ।) भुजङ्गः । वराहाकृतिविष्णुः इति मेदिनी ॥ ध्वनिः । इत्यजयः ॥ स्थिरपत्रः, पुं, (स्थिराणि पत्राणि यस्य ।) हिन्तालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरपुष्पः, पुं, (स्थिराणि पुष्पाणि यस्य ।) चम्पक- वृक्षः । वकुलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरपुष्पी, [न्] पुं, (स्थिरपुष्पमस्यास्तीति । इनिः ।) तिलकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरफला, स्त्री, (स्थिरं फलं यस्याः ।) कुष्माण्डी । इति केचित् ॥ स्थिरमतिः, स्त्री, (स्थिरा मतिः ।) निश्चला बुद्धिः । यथा, -- “स्थिरमतिं सुमतिं कमनीयतां कुशलतां हि नृणामुपभोगिताम् । वृषगतो हिमगुर्भृशमादिशेत् सुकृतिनः कृतिनश्च सुखान्यपि ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ तद्युक्ते, त्रि । स्थिरा मतिर्यस्येति बहुव्रीहि- समासः ॥ स्थिरयोनिः, पुं, (स्थिरा योनिरुत्पत्तिर्यस्य ।) छायातरुः । इति भूरिप्रयोगः ॥ स्थिरयौवनः, पुं, (स्थिरं यौवनं यस्य ।) विद्या- धरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (स्थिरं यौवन- मिति । निश्चलयौवने, क्ली । यथा, मार्कण्डेये । ६० । ३ । “तस्य ते वै फलरसं पिबन्तः पुरुषाः सदा । स्थिरयौवनसम्पन्नाः स्त्रियश्चोत्पलगन्धिकाः ॥”) चिरस्थायितरुणावस्थे, त्रि ॥ (यथा, विष्णु- पुराणे । १२१ । ६२ । “सत्यभामोत्तमा स्त्रीणां सुभगा स्थिरयौवना । जरां न यास्यति बधूर्यावत्त्वं कृष्ण मानुषः ॥”) स्थिररङ्गा, स्त्री, (स्थिरो रङ्गो रागो यस्याः ।) नीली । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिररागा, स्त्री, (स्थिरो रागो यस्याः ।) दारु- हरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरश्रीः, त्रि, स्थिरा श्रीर्लक्ष्मीर्यस्य । स्थिर- लक्ष्मीकः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे मत्स्यपुराणम् । “स्थिरोपायो हि पुरुषः स्थिरश्रीरेव जायते । रक्षितुं नैव शक्नोति चपलश्चपलां श्रियम् ॥” स्थिरसाधनकः, पुं, (स्थिरं साधयतीति । साधि + ल्यः । ततः कन् ।) सिन्दुवारवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरसारः, पुं, (स्थिरः सारो यस्य ।) शाक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरा, स्त्री, (स्था + किरच् । टाप् ।) पृथिवी । शालपर्णो । इत्यमरः । २ । १ । २ । २ । ४ । ११५ ॥

काकोली । इति जटाधरः ॥ शाल्मलिवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्थैर्य्ययुक्ता स्त्री च ॥ स्थिराङ्घ्रिपः, पुं, (स्थिरः अङ्घ्रिपः वृक्षः ।) हिन्तालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थिरायुः, [स्] पुं, (स्थिरं आयुर्यस्य ।) शाल्मलि- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४६ ॥ चिरजीविनि, त्रि ॥ स्थुड, शि वृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-कुटा०-पर०-सक० सेट् ।) दन्त्यादिः । शि, स्थुडति अस्थुडीत् तुस्थोड । वृत्यां वरणे । इति दुर्गादासः ॥ स्थुरी, [न्] पुं, स्थौरी । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ स्थूणा, स्त्री, (तिष्ठतीति । स्था + “रास्नासास्ना- स्थूणाबीणाः ।” उणा० ३ । १५ । इति नप्रत्य- येन साधुः ।) गृहस्तम्भः । खुँटी इति भाषा ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १७२ । “वृद्वोऽन्धः पतिरेष मञ्चकगतः स्थूणावशेषं गृहं कालोऽभ्यर्णजलागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्त्तापि नो । यत्नात् सञ्चिततैलबिन्दुघटिका भग्नेति पर्य्याकुला दृष्ट्वा गर्भभरालसां निजबधूं श्वश्रूश्चिरं रोदिति ॥”) शूर्म्मो । लौहप्रतिमा । इत्यमरः । ३ । ३ । ५० ॥ स्थूमः, पुं, दीप्तिः । चन्द्रः । इति केचित् ॥ स्थूरः, पुं, (तिष्ठतीति । स्था + “स्थः किच्च ।” उणा० ५ । ४ । इति उरन् ।) वृषः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः । मनुष्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ स्थूरी, [न्] पुं, सादृश्येन स्थूरो वृषोऽस्यास्तीति । इनिः ।) खरवृषभवत् पृष्ठेन भारवाहकोऽश्वः । पृष्ठेन वहति पृष्ठस्थमपि बाह्यमुपचारात् पृष्ठं तद्वहति वा पृष्ठ्यः ढघे कादिति यः स्थूल्यते संव्रियते पृष्ठमनया स्थुरा । स्थूल त् क ङ वृंहणे सेमक्तात् सरोरिति अः निपातनात् लस्य रत्वं स्थूरा पर्य्ययणं तस्या इदमिति ष्णे स्थौरं पृष्ठारोपितभारादिकं तदस्त्यस्येति इनि स्थौरी स्थूरी च स्थौरीति स्वामी । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ स्थूल, त् क ङ वृंहणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-आत्म० अक०-सेट् ।) दीर्घी ङ, अतुस्थूलत् । वृंहणं वृद्धिः । इति दुर्गादासः स्थूलं, त्रि, (स्थूलयतीति । स्थूल + अच् ।) उप- चितावयवम् । मोटा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पीनम् २ पीवम् ३ पीवरम् ४ । यथा, कुमारे । २ । ११ । “द्रवः सङ्घातकठिनः स्थूलः सूक्ष्मो लघुर्गुरुः । व्यक्तो व्यक्ते तरश्चासि प्राकाम्यं ते विभूतिषु ॥”) जडः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०३ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३०५ । १६ । न यः संसत्सुः कथयेत् ग्रन्थार्थं स्थूलबुद्धिमान् । स कथं मन्दविज्ञानो ग्रन्थं वक्ष्यति निर्णयात् ॥”)

स्थूलं, क्ली, (स्थूल + अच् ।) कूटम् । समूहः । इति मेदिनी ॥ स्थूलः, पुं, (स्थूलत् क ङ वृंहणे + अच् ।) पनसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष्णुः । इति महा- भारतम् । १३ । १४९ । १०३ ॥ कन्दविशेषः । रक्तलशुनः । इति केचित् ॥ यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “स्थूलशूरणमाणकप्रभृतयः कन्दा ईषत्कषायाः कटुका रूक्षा विष्टम्भिनो गुरवः कफवातलाः पित्तहराश्च । माणकं स्वादु शीतञ्च गुरु चापि प्रकीर्त्तितम् । स्थूलकन्दस्तु नात्युष्णः शूरणो गुदकीलहा ॥”) स्थूलकः, पुं, (स्थूल एव । कन् ।) तृणविशेषः । उलु इति भाषा । यथा, रत्नमालायाम् । “सूच्यग्रः स्थूलको दर्भो जूर्णाख्यश्च स्वरच्छदः ॥” स्थूलकः, त्रि, (स्थूल + स्वार्थे कन् । यद्वा, स्थूल- प्रकार इति । “स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन् ।” ५ । ४ । ३ । इति कन् ।) स्थूलः । स्थूलशब्दात् स्वार्थे कप्रत्ययेन निष्पनः ॥ स्थूलकङ्गुः, पुं, (स्थूलः कङ्गुः ।) वरकधान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलकणा, स्त्री, (स्थूला कणा यस्याः ।) स्थूल- जीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलकण्टकः, पुं, (स्थूलाः कण्टका यस्य ।) जाल- वर्व्वूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलकण्टकिका, स्त्री, (स्थूलाः कण्टका यस्याः । ततः कापि अत इत्वम् ।) शाल्मलिवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्थूलकण्टा, स्त्री, (स्थूलः कण्टो यस्याः ।) बहती । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलकन्दः, पुं, स्थूलः कन्दः ।) रक्तलशुनः । (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “स्थूलकन्दस्तु नात्युष्णः शूरणो गुदकीलहा ॥”) शूरणः । हस्तिकन्दः । माणकन्दः । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्थूलकाष्ठधक्, [ह्] पुं (स्थूलकाष्ठं दहतीति । दह + क्विप् । स्थूलकाष्ठस्य धक् इति वा ।) बृहत्काष्ठाग्निः । तत्पर्य्यायः । स्कन्धानलः २ । इति जटाधरः ॥ स्थूलकाष्ठाग्निः, पुं, (स्थूलकाष्ठस्य अग्निः ।) बृहत्- काष्ठानलः । तत्पर्य्यायः । स्कन्धाग्निः २ । इति हारावली ॥ स्थूलक्षेडः, पुं, । (स्थूलः क्षेडः ।) बाणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्थूलचञ्चुः, पुं, (स्थूला चञ्चुरिव शिखा यस्य ।) महाचञ्चुशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलचापः, पुं, (स्थूलश्चापः ।) तूलपरिष्कारार्थ- धनुः । इति शब्दरत्नावली ॥ तूलचाप इति साधुपाठः ॥ स्थूलजीरकः, पुं, (स्थूलो जीरकः ।) जीरकभेदः । कालजिरा इति वङ्गभाषा । मगरेला इति कलौञ्जी इति च हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । दिव्या २ उपकुञ्चिका ३ काला ४ पृथ्वी ५

पृष्ठ ५/४५१

स्थूलकणा ६ पृथुः ७ मनोज्ञा ८ जारणी ९ जीर्णा १० तरुणः ११ सुषुवी १२ कारवी १३ पृथ्वीका १४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । उष्णत्वम् । बातगुल्मामदोषश्लेष्माध्मान- जन्तुनाशित्वम् । जीर्णत्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ त्रिविधजीरकनामगुणाः । “जीरको जरणोऽजाजी कणा स्याद्दीघजीरकः कृष्णजीरः सुगन्धश्च तथैवाहारशोधनः ॥ कणाजाजी तु सुषवो कालिका चोपकालिका पृध्वीका कारवी पृध्वी पृथुः कृष्णोपकुञ्चिका । उपकुञ्ची च कुञ्ची च बृहज्जीरक इत्यपि ॥ जीरकत्रितयं रूक्षं कटुकं दीपनं लघु । संग्राहि पित्तलं मेध्यं गर्भाशयविशुद्धिकृत् ॥ ज्वरघ्नं पाचनं बल्यं वृष्यं रुच्यं कफापहम् । चक्षष्यं पवनाध्मानगुल्मच्छर्द्यतिसारहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ स्थूलतालः, पुं, (स्थूलस्तालः ।) हिन्तालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलत्वचा, स्त्री, (स्थूला त्वक् यस्याः ।) काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलदण्डः, पुं, (स्थूलो दण्डो यस्य ।) देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलदर्भः, पुं, (स्थूलो दर्भो यस्य । मुञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलदला, स्त्री, (स्थूलं दलं यस्याः ।) गृह- कन्या । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलनालः, पुं, (स्थूलो नालः देवनलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलनासः, पुं, (स्थूला नासा यस्य ।) सूकरः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थूलनासिकः, पुं, (स्थूला नासिका यस्य । “अञ्ना- सिकायाः संज्ञायां नसं चास्थूलात् ।” ५ । ४ । ११८ । इत्यत्र स्थूलवर्ज्जनात् न नसादेशः ।) शूकरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पीननासायुक्ते, त्रि ॥ स्थूलपटः, त्रि, (स्थूलः पटो यस्य । पीवरवस्त्र- युक्तः । यथा, -- “ह्रस्वगृहाः स्थूलपटा यवगोधूमशालिनः । प्रलयेऽपि न सीदन्ति यदि कन्या न विद्यते ॥” इति पुराणम् ॥ (स्थूलवस्त्रे, पुं क्ली ॥) स्थूलपट्टः, पुं, स्थूलः पट्टः कौषेय इव ।) कार्पासः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्थूलपट्टाकः, (पुं, स्थूलपट्टं कार्पासं अकति प्राप्नोति कारणत्वेनेति । अक गतौ + अण् ।) स्थूलवस्त्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्थूलपादः, पुं, (स्थूलः पादो यस्य ।) हस्ती । इति शब्दमाला ॥ श्लीपदी च ॥ स्थूलपुष्पः, पुं, (स्थूलं पुष्पमस्य ।) वकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ झण्टुक्षुपः । इति राजनिर्घण्ठः ॥ स्थूलपुष्पा, स्त्री, (स्थूलं पुष्पं यस्याः ।) पर्व्वत- जातापराजिता । इति रत्नमाला ॥

स्थूलपुष्पी, स्त्री, (स्थूलं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) यवतिक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलफलः, (स्थूलं फलं यस्य ।) शाल्मलिवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलफला, स्त्री, (स्थूलं फलं यस्याः ।) शण- पुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलभद्रः, पुं, (स्थूलं प्रचुरमित्यर्थः भद्रं शुभं यस्य ।) श्रुतकेवलिनामजैनभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थूलभूतं, क्ली, (स्थूलं भूतम् ।) पञ्चीकृताकाशा- दिभूतम् । इति वेदान्तसारः ॥ स्थूलमरिचं, क्ली, (स्थूलं मरिचम् ।) कक्कोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलमूलं, क्ली, (स्थूलं मूलमस्य ।) चाणक्यमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूललक्षः, त्रि, (स्थूलं प्रचुरं लक्षयति दानार्थ- मिति । लक्ष + अण् ।) बहुप्रदः । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः । ३ । १ । ६ ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । ३०८ । “महोत्साहः स्थूललक्षः कृतज्ञो वृद्धसेवकः । विनीतः सत्त्वसम्पन्नः कुलीनः सत्यवाक् शुचिः ॥”) स्थूललक्ष्यः, त्रि, (स्थूलं प्रचुरं वस्तु लक्ष्यमस्य ।) बहुप्रदः । इत्यमरः । ३ । १ । ६ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ४५ । ११ । “अकत्थनो मानयिता स्थूललक्ष्यः प्रियंवदः । सुहृदश्चान्नपानेन विविधेनाभिवर्षति ॥”) स्थूलवर्त्मकृत्, पुं, (स्थूलस्य वर्त्मनः कृत् कारकः ।) ब्राह्मणयष्टिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्थूलवल्कलः, पुं, (स्थूलं वल्कलं यस्य ।) रक्त- लोध्रः । इति जटाधरः ॥ स्थूलवृक्षफलः, पुं, (स्थूलं वृक्षफलं यस्य ।) स्निग्ध- पिण्डीतकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलवैदेही, स्त्री, (स्थूला वैदेही विदेहभवा च ।) गजपिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलशरः, पुं, (स्थूलः शरः ।) शरविशेषः । मोटा शर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महा- शरः २ स्थूलशायकः ३ इक्षुरकः ४ क्षुरपत्रः ५ बहुमूलः ६ दीर्घमूलकः ७ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । सुतिक्तत्वम् । कोष्णत्वम् । कफ- भ्रान्तिमदापहरत्वम् । बलवीर्य्यकारित्वम् । नित्यं सेवितश्चेत् किञ्चिद्वातकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलशाटकः, पुं, (स्थूलः शाटकः ।) पीनवस्त्रम् । माटा कापड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वराशिः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११६ ॥ वरासिः ३ । इति जटाधरः ॥ स्थूलशाटका, स्त्री, स्थूलवस्त्रम् । इत्यमरटीका । २ । ६ । ११६ ॥ स्थूलशाटिका, स्त्री, (स्थूला शाटिका ।) स्थूल- वस्त्रम् । इत्यमरटीका । २ । ६ । ११६ ॥ स्थूलशाटिः, पुं, (स्थूलः शाटिः ।) वराशिः । इति हेमचन्द्रः ॥

स्थूलशालिः, पुं, (स्थूलः शालिः ।) शालिधान्य- भेदः । तत्पर्य्यायः । महाशालिः २ स्थूलाङ्गः ३ स्थूलतण्डुलः ४ । अस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । पित्तशमनत्वम् । जीर्णज्वर-दाह-जठररुजा-शीघ्र-शमनत्वम् । शिशूनां यूनां जरतां च हितकरत्वम् । सदा सेवनेनानलबलवीर्य्यकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्थूलशिरः, [स्] क्ली, (स्थूलं शिरः ।) बृहन्म- स्तकम् । (स्थूलं शिरो यस्य । मुनिविशेषः ॥ यथा, महाभारते । २ । ४ । ११ । “वको दाल्भ्यः स्थूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः ॥”) स्थूलमस्तकयुक्ते, त्रि । इति केचित् ॥ स्थूलशीर्षिका, स्त्री, शरीरापेक्षया स्थूलं शीर्ष- मस्याः स्थूलशीर्षा स्वार्थे के स्थूलशीर्षिका ॥ क्षुद्रपिपीलिका । इति हेमचन्द्रः ॥ बृहन्मस्तके, त्रि ॥ स्थूलषट्पदः, पुं, (स्थूलः षट्पदः ।) वरेलः । इति भूरिप्रयोगः ॥ वोलता इति भाषा ॥ स्थूलस्कन्धः, पुं, (स्थूलः स्कन्धो यस्य ।) लकुचः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलहस्तः, पुं, (स्थूलो हस्तः ।) हस्तिशुण्डम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मेघदूते । १४ । “स्थानादस्मात्सरसनिचुलादुत्पतोदङ्मुखः स्व दिङ्नागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्ताव- लेपान् ॥” स्थूलौ हस्तौ यस्येति ।) पीनभुजे, त्रि ॥ स्थूला, स्त्री, (स्थूल + टाप् ।) गजपिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ एर्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बृहदेला । इति रत्नमाला ॥ स्थूलांशा, स्त्री, (स्थूलोऽंशो यस्याः ।) गन्धपत्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलाम्रः, पुं, (स्थूलः आम्रः ।) महाराजचूतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलास्यः, पुं, (स्थूलं आस्यं यस्य ।) सर्पः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बृहन्मुखे, त्रि ॥ स्थूली, [न्] पुं, (स्थूलं शरीरमस्यास्तीति । इनिः ।) उष्ट्रः । इति केचित् ॥ स्थूलैरण्डः, पुं, (स्थूल एरण्डः ।) बृहदेरण्डवृक्षः । तत्पर्य्यायः । महैरण्डः २ महापञ्चाङ्गलः ३ । अस्य गुणाः । “स्थूलैरण्डो गुणाढ्यः स्याद्रसवीर्य्यविपक्तिषु ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलैला, स्त्री, (स्थूला एला ।) एलाविशेषः । वड एलाचि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बृह- देला २ त्रिपुटा ३ त्रिदिवोद्भवाः ४ सुरभी- त्वक् ५ महैला ६ पृथ्वी ७ कन्या ८ कुमारिका ९ कायस्था १० गोपुटा ११ भद्रैला १२ कान्ता १३ घृताचीगर्भसम्भवा १४ इन्द्राणी १५ दिव्य- गन्धा १६ ऐन्द्री १७ । एलाद्वयगुणाः । शीतल- त्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । सुगन्धित्वम् ।

पृष्ठ ५/४५२

पित्तार्त्तिकफापहत्वम् । हृद्रोगमलार्त्तिवस्ति- कारित्वम् । पुंस्त्वनाशित्वम् । अत्र स्थविराया गुणाढ्यत्वञ्च ॥ स्थूलैलागुणाः । रोचनत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । लघुत्वम् । उष्णत्वम् । कफपित्त- हृल्लासविषवस्त्यास्यशिरोरुग्वमिकासनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूलोच्चयः, पुं, (स्थूलानामुच्चयो यत्र ।) गण्डो- पलः । गजानां मध्यमगतिः । (यथा, माघे । १२ । १६ । स्थूलोच्चयेनागमदन्तिकागतां गजोऽग्रयाताग्रकरः करेणुकाम् ॥”) असाकल्यम् । वरण्डः । इति मेदिनी ॥ हस्ति- दन्तरन्ध्रम् । इति शब्दमाला ॥ स्थेयः, पुं, (तिष्ठति विवादनिर्णयार्थमस्मिन्निति । स्था + यत् ।) विवादपक्षस्य निर्णेता । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । १३ । “कार्त्तान्तिको भिषक् सभ्यो गुरुर्मन्त्री पुरोहितः दूतः स्थेयो लेखको वा न तदाभूदपण्डितः ॥”) पुरोहितः । इति मेदिनी ॥ स्थिरतरे, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (क्ली, स्था + भावे यत् । स्थात- व्यम् । यथा, हरिवशे । ९५ । ७ । “बलिनः सन्निकर्षे तु न स्थेयं पण्डितेन वै । अपक्रामेद्धि कालज्ञः समर्थो युद्धमावहेत् ॥”) स्थेयान् [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन स्थिरः । स्थिर + इयसुन् । “प्रियस्थिरेति ।” ६ । ४ । १५७ । इति स्थादेशः ।) स्थिरतरः । इत्यमरः । ३ । १ । ७३ ॥ (यथा, महागणपतिस्तोत्रे । १५ । “श्रेयः स्थेयः स देयान मम विमलदृशो बन्धुरं सिन्धुरास्यः ॥”) शाश्वतः । इति भरतः ॥ स्थेष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन स्थिरः । स्थिर + इष्ठन् । प्रियस्थिरेति । ६ । ४ । १५७ । इति स्थादेशः ।) अतिस्थिरः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्थैर्य्यं, क्ली, (स्थिरस्य भावः । स्थिर + ष्यञ् ।) स्थिरत्वम् । गर्भस्थस्याङ्गानां स्थैर्य्यं चतुर्थे मासि भवति । इति सुखबोधः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । ३ । ८० । “स्थैर्य्यं चतुर्थे त्वङ्गानां पञ्चमे शोणितोद्भवः । षष्ठे बलस्य वर्णस्य नखरोम्नाञ्च सम्भवः ॥” * ॥ दृढता । यथा, महाभारते । ६ । १३ । ८ । “महेन्द्रसदृशः शौर्य्ये स्थैर्य्ये च हिमवानिव । समुद्र इव गाम्भीर्य्ये सहिष्णुत्वे धरासमः ॥”) स्थौरी, [न्] पुं, भारवाहकाश्वः । इति भरत- द्विरूपकोषः ॥ स्थौणेयं, क्ली, (स्थूणायां भवम् । स्थूणा + ढक् ।) ग्रन्थिपर्णनामकगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३२ ॥ गाँठियाला इति भाषा ॥ अथ ग्रन्थि- पर्णस्यैव भेदः । इषतसुगन्धि स्थौणेयं थुनेर इति लोके । “स्थौणेयकं बर्हिबर्हं शुकबर्हञ्च कुक्कुरम् । शीर्णं रोम शुकं चापि शुकपुष्पं शुकच्छदम् ॥

स्थौणेयकं कटु स्वादु तिक्तं स्निग्धं त्रिदोषनुत् मेधाशुक्रकरं त्वच्यं रक्षोऽश्रीज्वरजन्तुजित् ॥ हन्ति कुष्ठास्रतृड्दाहदौर्गन्ध्यतिलकालकान् ॥” अथ ग्रन्थिपर्णस्यैव भेदो भण्डिउर इति नेपाल- देशे भवति । “निशाचरो धनहरः कितवो गणहासकः । रोचको मधुरस्तिक्तः कटुः पाके कटुर्लघुः ॥ तीक्ष्णो हृद्यो हिमो हन्ति कुष्ठकण्डूकफा- निलान् । रक्षोऽश्रीस्वेदमेदोऽस्रज्वरगन्धविषव्रणान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ स्थौणेयकं, क्ली, (स्थौणेयमेव । स्वार्थे कन् ।) सुगन्धद्रव्यभेदः । थुनिरा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । बर्हिशिखम् २ शुकच्छदम् ३ मयूरचूडम् ४ शुकपुच्छकम् ५ विकीर्णरोम ६ कीरवणकम् ७ विकीर्णसंज्ञम् ८ हरितम् ९ । अस्य गुणाः । कफवातनाशित्वम् । सुगन्धि- त्वम् । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । पित्तप्रकोपशम- नत्वम् । बलपुष्टिविवर्द्धनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः । भावप्रकाशोक्तगुणपर्य्यायौ पूर्व्वोक्त- शब्दे द्रष्टव्यौ ॥ स्थौरी, [न्] पुं, खरवृषभवत् पृष्ठेन भारवाहको- ऽश्वः । तत्पर्य्यायः । पृष्ठ्यः २ । इत्यमरः २ । ८ । ४६ ॥ द्वे खरवृषभवत् पृष्ठेन भारवाहकेऽश्वे । पृष्ठेन वहति पृष्ठस्थमपि बाह्यमुपचारात् तद्व- हति वा पृष्ठ्यः ढघे कादिति यः । स्थूल्यते संव्रियते पृष्ठमनया स्थूरा स्थूलत् क ङ बृंहणे- सेमक्तात् सरोरिति अः निपातनात् लस्य रत्वं स्थूरा पर्य्ययणं तस्या इदमितिष्णे स्थौरं पृष्ठा रोपितभारादिकं तदस्त्यस्येति इनि स्थौरी स्थूरी च स्थौरीति स्वामी । इति भरतः ॥ स्थौलशीर्षं, त्रि, (स्थूलशिरस इदमिति । स्थूल- शिरस् + अण् । “अचि शीर्षः ।” ६ । १ । ६२ । इति शीर्षादेशः ।) बृहन्मस्तकसम्बन्धि । इति काशिका ॥ स्थौल्यं, त्रि, (स्थूलस्य भावः । स्थूल + ष्यञ् ।) स्थूलता । (यथा, भागवते । ३ । ११ । ३ । “एवं कालोऽप्यनुमितः सौक्ष्म्ये स्थौल्ये च सत्तम ॥”) स्नपनं, क्ली, (स्ना + णिच् + ल्युट् ।) स्नानम् । यथा, दुर्गोत्सवप्रकरणे तिथ्यादितत्त्वे । “पूजनात् स्नपनं श्रेष्ठं स्नपनात्तर्पणं स्मृतम् । तपंणान्मांसदानन्तु महिषाजनिपातनम् ॥” स्नपितः, त्रि, (स्ना + णिच् + क्तः ।) कृतस्नानः । (यथा, गीतगोविन्दे । १२ । १ । “गतवति सखीवृन्दे मन्दत्रपाभरनिर्भर- स्मरशरवशाकूतस्फीतस्मितस्नपिताधराम् ॥”) स्नवः, पुं, (स्नुप्रस्रवणे + “ऋदोरप् ।” इत्यप् ।) स्रवणम् । क्षरणम् । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ स्नसा, स्त्री, स्नायुः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्नातः, त्रि, (स्ना + क्तः ।) कृतस्नानः । यथा, -- म्नातोऽधिकारी भवति दैवे पैत्रे च कर्म्मणि

अस्नातस्य क्रियाः सर्व्वा भवन्ति हि यतोऽफलाः प्रातः समाचरेत् स्नानमतो नित्यमतन्द्रितः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ स्नातकः, पुं, (स्नात एव । स्ना + “यावादिभ्यः कन् ।” ५ । ४ । २९ । इति स्वार्थे कन् ।) आप्लुतव्रती । इत्यमरः । २ । ७ । ४३ ॥ द्वे समाप्तवेदाध्ययने स्नानशीले स्नातं स्नानं शील- मस्य । स्नातकः विकारसंघेति कः । आप्लुतं स्नानं तत्र व्रती नित्यस्नायी । स्ना प्लुत्यां भावे क्तः आप्लवव्रतीति क्वचित् पाठः । ब्रह्मचर्य्यं त्यक्त्वा यो गृहाश्रमं गतः स स्नातकः । समाप्त- वेदाध्ययनो यः स्नानशीलः आश्रमान्तरं न गतः सौऽपि स्नातकः । स्नातकस्त्रिविधः । ब्रह्मचर्य्या- चरणस्य यः शास्त्रबोधितोऽवधिः । तावद्वेद- मुपास्यासमाप्तवेद एवाश्रमान्तरं गतो यः स व्रतस्नातकः । वेदमधीत्यगुरुसन्निधौ वेदाभ्यासं यः करोति स विद्यास्नातकः । पालितसम्यग्- व्रतः प्राप्तवेदो यो द्वितीयाश्रमं गतः स उभय- स्नातकः । इति टीकान्तरे । इति भरतः ॥ स्नानं, क्ली, (स्ना + ल्युट् ।) मज्जनम् । अव- गाहनम् । तत्पर्य्यायः । आप्लावः २ आप्लवः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । १२१ ॥ अभिषेकः ४ इति शब्दरत्नावली ॥ उपस्पर्शनम् ५ सवनम् ६ सर्ज- नम् ७ । इति जटाधरः ॥ तदनुकल्पः सप्त- विधः । मान्त्रम् १ भौमम् २ आग्नेयम् ३ वाय- व्यम् ४ दिव्यम् ५ वारुणम् ६ मानसम् ७ । एतेषां विवरणं पश्चात् स्फुटीभविष्यति ॥ * ॥ अस्य गुणाः । “स्नानं पवित्रमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम् । शरीरबलसन्धानं केश्यमोजस्करं परम् ॥ उष्णाम्बुनाधःकायस्य परिषेको बलावहः । तेनैव तूत्तमाङ्गस्य बलकृत् केशचक्षुषोः ॥ विनिहन्ति शिरः स्नानं तृष्णाताल्वास्यशोष- णम् । मलोष्णपीडकाकण्डं शिरोरोगांश्च पैत्तिकान् ॥ मधुकामलकैः स्नानं पित्तघ्नं तिमिरापहम् । स्नानं वचाघनैरिष्टं श्लेष्मघ्नं तिमिरापहम् ॥ स्नानं कृष्णतिलैश्चापि चक्षुष्यमनिलापहम् । अस्नातस्य शरीरस्य उष्मा सर्व्वाङ्गगोचरः ॥ स्नानेनैकत्वमायाति तेन दीप्यति पावकः । स्नानमर्द्दि तनेत्रास्यकर्णरोगातिसारिषु ॥ आध्मानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम् । दौर्गर्न्ध्यं गौरवं कण्डूं कच्छुं मलमरोचकम् । स्वेदं वीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्ज्जनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अथ स्नानविधिः । दक्षः । “चतुर्थे च तथा भागे स्नानार्थं मृदमाहरेत् । तिलपुष्पकुशादीनि स्नानञ्चाकृत्रिमे जले ॥” कुर्य्यादिति शेषः । तथा च । “अस्नात्वा चाप्यहुत्वा च भुङ्क्तेऽदत्त्वा च यो नरः । देवादीनामृणी भूत्वा नरकं प्रतिपद्यते ॥” * ॥

पृष्ठ ५/४५३

अथ स्नानम् । दक्षः । “अस्नात्वा नाचरेत् कर्म्म जपहोमादि किञ्चन । लालास्वे दसमाकीर्णः शयनादुत्थितः पुमान् ॥ अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः । स्रवत्येव दिवारात्रौ प्रातःस्नानं विशोधनम् ॥ प्रातःस्नानं प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टफलं हि तत् । सर्व्वमर्हति पूतात्मा प्रातःस्नायी जपादिकम् ॥ अज्ञानात् यदि वा मोहात् रात्रौ दुश्चरितं कृतम् । प्रातःस्नानेन तत् सर्व्वं शोधयन्ति द्विजातयः ॥” दृष्टं मलापकर्षादि अदृष्टं प्रत्यवायपरीहारादि ॥ प्रातः सूर्य्योदयात् प्राक्कालः । प्रातःस्नाय्यरुण- किरणग्रस्तां प्राचीमवलोक्य स्नायात् । इति विष्णूक्तेः ॥ * ॥ प्रातःस्नाने मध्याह्नस्नान- धर्म्मातिदेशमाह कात्यायनः । “यथाहनि तथा प्रातर्नित्यं स्नायादनातुरः । दन्तान् प्रक्षल्य नद्यादौ गेहे चेत्तदमन्त्रवत् ॥” यथा तथेतिकर्त्तव्यतया । सा च । “आचरेदुषसि स्नानं तर्पयेत् देवमानुषान् ।” इति जावाल्युक्ता ॥ वैदिके कर्म्मणि वामहस्ते बहुतरकुशान् दक्षि- णेन पवित्रं धारयेत् । मार्कण्डेयः । “सर्व्वकालं तिलैः स्नानं पुण्यं व्यासोऽब्रबीन्मुनिः श्रीकामः सर्व्वदा स्नानं कुर्व्वीतामलकैर्नरः । सप्तमों नवमीञ्चैव पर्व्वकालञ्च वर्ज्जयेत् ॥” * ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “त्वराक्रोधौ तथा वर्ज्जौ देवकर्म्मणि पण्डितैः । इक्षुरापः पयश्चैव ताम्बूलं फलमौषघम् । भक्षयित्वा तु कर्त्तव्याः स्नानदानादिकाः क्रियाः ॥” भविष्योत्तरे । “स्नातुस्तु वरुणस्तेजो जुह्वतोऽग्निः श्रियं हरेत् भुञ्जानस्य यमस्त्वायुस्तस्मान्न व्याहरेत्त्रिषु ॥” स्नातुः स्नानं कुर्व्वतः । न व्याहरेत् न कथयेत् ॥ अशुचेरवगाहनानन्तरं स्नानमाह योगियाज्ञ- वल्क्यः । “तूष्णीमेवावगाहेत यदा स्यादशुचिर्नरः । आचम्य तु ततः पश्चात् स्नानं विधिवदाचरेत् ॥” वामनपुराणम् । “नाभिमात्रजले गत्वा कृत्वा केशान् द्विधा द्विजः । निरुध्य कर्णौ नासाञ्च त्रिकृत्वो मज्जनं ततः ॥” तत्रैव वृद्धयाज्ञवल्क्यः । “स्रोतसां संमुखो मज्जेत् यत्रापः प्रवहन्ति वै । स्थावरेषु गृहे चैव सूर्य्यसंमुख आप्लवेत् ॥” हारीतः । नातुरो न भुक्त्वा न जीर्णवासा न बहुवासा न नम्नो नाश्नन् नावसक्थिको नाल- ङ्कृतो नाजस्रं नाज्ञाते जले नाकुले नाशुचौ न प्रभूतजले न नाभेरप्लजले न चत्वरे नोपद्वारे नो सन्ध्यायां न निशायां स्नायादिति । चत्वरे काकादिवलिस्थले इति श्रीदत्तः ॥ उपद्वारे द्वार- समोपे । अत्रैकेन मुनिना नग्नबहुबाससोर्निषेध-

विधानात् स्नाने द्विवासस एवाधिकारः प्रती- यते ॥ * ॥ एकवस्त्रस्नाने दोषमाह समुद्र- करकृतभाष्ये गोतमः । “एकवस्त्रेण यत् स्नानं सूच्या विद्धेन चैव हि । स्नातस्तु न भवेत् शुद्धः श्रिया च परिहीयते ॥” अतएव । “स्नानं तर्पणपर्य्यन्तं कुर्य्यादेकेन वाससा ।” इति ॥ यदि समूलं तदा प्रेततर्पणपरमिति । अत्रैक- वस्त्रा ज्ञातय इत्यादिना एकवस्त्रत्वविधानात् । एकेन एकजातीयेन इति वाचस्पतिमिश्रः ॥ येन वाससा स्नानं कृतं जलस्थस्य तेनैव तर्पणम् । इति कृत्यतत्त्वार्णवः ॥ न च । “स्नानशाट्यान्तु दातव्या मृदस्तिस्रो विशुद्धये । जलमध्ये तु यः कश्चित् द्विजातिर्ज्ञानदुर्बलः । निष्पीडयति तद्वस्त्रं स्नानं तस्य वृथा भवेत् ॥” स्नानशाठ्यामिति तद्वस्त्रमिति एकवचन- निर्देशेन च स्नानेऽप्येकवस्त्रत्वमिति वाच्यं अत्र विशुद्धये इत्यभिधानेनाधोधृतवस्त्रस्यै व मृत्रयेण प्रक्षालनं न तूत्तरीयस्य एतदर्थमेकवचनम् । अत एव मृत्त्रयेणाधरीयवस्त्रं प्रक्षाल्य इत्या- ह्निकचिन्तामणिः ॥ वशिष्ठवचनस्यैकवाक्यतया स्नातो नाङ्गानि निर्मज्यात् स्नानशाट्या न पाणिना । इति विष्णुपुराणीयेनाधरीयवस्त्रणैव गात्रमार्जनं निषिध्यते । एतेन निष्पीड्य स्नान- वस्त्रमिति कात्यायनवचने एकत्वमविवक्षित- मिति निरस्तम् । अतएव सर्व्वत्रैकत्वनिर्देशः । शिष्टानामाचारोऽपि तथेति ॥ * ॥ नाजस्र- मिति पुनः पुनः स्नाननिषेधः रागप्राप्तस्नान- विषयो दृष्टार्थकत्वात् । एवञ्चैकस्मिन् दिने नानातीर्थादिनिमित्तप्राप्तस्नानावृत्तिर्भवत्येव वैधत्वात् । अत्रापि तन्त्रप्रसङ्गयोः सत्त्वे सकृदे- वेति ॥ * ॥ आतुरं प्रति जावालः । “अशिरस्कं भवेत् स्नानं स्नानाशक्तौ तु कर्म्मिणाम् । आर्द्रेण वाससा वापि दैहिकं मार्जनं स्मृतम् ॥” कर्म्मिणाम् । “शिरस्नातस्तु कुर्ब्वीत दैवं पैत्रमथापि वा ।” इति मार्कण्डेयपुराणोक्तकर्म्मचिकीर्षूणां मार्जन- मिह प्रोञ्छनम् । योगियाज्ञवल्क्यः । “असामर्थ्याच्छरीरस्य कालशक्त्याद्यपेक्षया । मन्त्रस्नानादितः सप्त केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥ मान्त्रं भौमं तथाग्नेयं वायव्यं दिव्यमेव च । वारुणं मानसञ्चैव सुप्तस्नानं प्रकीर्त्तितम् ॥ आपोहिष्ठेति वै मान्त्रं मृदालम्भस्तु पार्थिवम् आग्नेयं भस्मना स्नानं वायव्यं गोरजः स्मृतम् ॥ यत्तु सातपवर्षेण स्नानं तद्दिव्यमुच्यते । वारुणञ्चावगाह्यञ्च मानसं विष्णुचिन्तनम् ॥ समस्तं स्नानमुद्दिष्टं मन्त्रस्नानक्रमेण तु । कालदोषादसामर्थ्यात् सर्व्वं तस्य फलं स्मृतम् ॥” आपोहिष्ठेति आपोहिष्ठादि ऋक्त्रयमत्र विव- क्षितम् । एवञ्च ।

कालदोषादसामर्थ्यात् न शक्नोति यदाम्भसि । तदा ज्ञात्वा तु ऋषिभिर्मन्त्रैर्जुष्टन्तु मार्जनम् ॥ शन्न आपस्तु द्रुपदा आपोहिष्ठाघमर्षणम् । एभिश्चतुर्भिरृङ्मात्रैर्मन्त्रस्नानमुदाहृतम् ॥” इति योगियाज्ञवल्क्यीयं यन्मन्त्रस्नानान्तरं तत् प्राधान्यख्यापनाय अतएव पितृदयितायां सन्ध्यातः पूर्व्वं तल्लिखितम् । मृदालम्बस्तु गङ्गादिमृत्तिकातिलकरूपः । भस्मना संस्कृत- भस्मना इति छन्दोगाह्निकः । अवगाह्यं मन्त्राद्यङ्गशून्यावगाहनमात्रं विवक्षितं अतो मुख्यावगाहनरूपस्नानानुकल्पत्वमप्युक्तम् । कालदोषोऽतिवृष्ट्यादिः । असामर्थ्यं शरीरा- पाटवहेतुः । जलस्य स्वल्पत्वे न सम्पूर्णवारुण- स्नानविधिकालायोग्यत्वं वेति । एतन्मूलकं गेहे चेत्तदमन्त्रवदिति छन्दोगपरिशिष्टीयं पूर्व्वोक्तं अन्यथा मूलभूतश्रुत्यन्तरकल्पनापत्तेः ॥ सामर्थ्ये तूद्धुतजलेनापि ससन्त्रकस्नानमाह पराशरभाष्ये व्यासः । “शीतास्त्वपो निषेव्योष्णा मन्त्रसम्भारसंस्कृताः गेहेऽपि शस्यते स्नानं तद्धीनमफलं स्मृतम् ॥” पद्मपुराणम् । “नैर्मल्यं भावशुद्धिश्च विना स्नानं न जायते । तस्मान्मनोविशुद्ध्यर्थं स्नानमादौ विधीयते । अनुद्धृतैरुद्धृतैर्व्वा जलैः स्नानं सदाचरेत् । तीर्थं प्रकल्पयेद्विद्वान् मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ नमो नारायणायेति मूलमन्त्र उदाहृतः । दर्भपाणिस्तु विधिना आचान्तः प्रयतः शुचिः ॥ चतुर्हस्तसमायुक्तं चतुरस्रं समन्ततः । प्रकल्प्यावाहयेद्गङ्गां एभिर्मन्त्रैर्विचक्षणः ॥ विष्णोः पादप्रसूतासि वैष्णवी विष्णुपूजिता । पाहि नस्त्वे नसस्तस्मादाजन्ममरणान्तिकात् ॥ तिस्नः कोट्योऽर्द्धकोटी च तीर्थानां वायुरब्रवीत् दिवि भुव्यन्तरीक्षे च तानि ते सन्ति जाह्नवि ॥ नन्दिनीत्येव ते नाम देवेषु नलिनीति च । वृन्दा पृथ्वी च सुभगा विश्वकायांशिवा सिता ॥ विद्याधरी सुप्रसन्ना तथा लोकप्रसादिनी । क्षमा च जाह्नवी चैव शान्ता शान्तिप्रदायिनी ॥ एतानि पुण्यनामानि स्नानकाले प्रकीर्त्तयेत् । भवेत् सन्निहिता तत्र गङ्गा त्रिपथगामिनी ॥ सप्तवाराभिजप्ते न करसंपुटयोजितम् । मूर्द्ध्नि दद्यात् जलं भूयस्त्रिश्चतुः पञ्च सप्त वा । स्नानं कुर्य्यान्मृदा तद्वत् आमन्त्र्यच विचक्षणः ॥ अश्वक्रान्ते रथक्रान्ते विष्णुक्रान्ते वसुन्धरे । मृत्तिके हर मे पापं यम्मया दुष्कृतं कृतम् ॥ उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना ॥ आरुह्य मम गात्राणि सर्व्वं पापं प्रमोचय । नमस्ते सर्व्वभूतानां प्रभवारिणि सुव्रते ॥” * ॥ नमो नारायणाय इत्यष्टाक्षररूपमूलमन्त्रेण चतुरस्रं चतुष्कोणरूपं समन्ततः सर्व्वदिक्षु चतुर्हस्तं जलं प्रतिदिक्षु हस्तमात्रेण व्यवच्छिद्य तीर्थंप्रकल्पयेत् । वितते नद्यादिजले स्नानस्थानं परिच्छिन्द्यात् । तत्र विष्णोः पाद इत्यादिना

पृष्ठ ५/४५४

शान्तिप्रदायिनीत्यन्तेन मन्त्रेण गङ्गामावाद्वयेत् सप्तवाराभिजप्तेनेति सप्तवाराभिजप्तेन नमो नारायणायेति मन्त्रेणाभिमन्त्र्येति शेषः । एक- वचननिर्देशात् तस्य मूलमन्त्रतोक्त्या च अत्रापि विनियोगोऽवगम्यते । ततश्च सप्तवारपठितनारा- यणमन्त्रेण जलमभिमन्त्र्य करयुगेन त्रिवारादि मूर्द्ध्निक्षिपेत् । ततश्चाश्वक्रान्त इति मन्त्राभ्यां तद्वदिति जप्ताभ्याम् । “मृत्तिकाः सप्त न ग्राह्या वल्मीके मूषिकोत्करे अन्तर्जले श्मशाने च वृक्षमूले सुरालये । परस्नानावशिष्टे च श्रेयस्कामैः सदा नरैः ॥” इति दक्षप्रतिषिद्धेतरां मृदमामन्त्र्य तया मृदा शिरःप्रभृत्यालभ्यानुद्धृतैर्व्वा जलैः शिरः प्रभृत्यङ्ग- क्षालनमवगाहनरूपप्रधानं वारुणस्नानं समा- चरेदिति पूर्व्वोक्तेनान्वयः । मृद्ग्रलणमन्त्रे प्रभ वारिणि इति प्रभवमुत्पत्तिमर्त्तुं प्रापयितुं शीलमस्यास्तत्सम्बोधनमिदम् । अवगाहनन्तु चक्षुःकर्णनासिकामङ्गुलीभिराच्छाद्य कुर्य्यात् । “अङ्गुलीभिः पिधायैवं श्रोत्रदृङ्नासिकामुखम् निमज्जेत प्रतिस्रोतस्त्रिः पठेदघमर्षणम् ॥” इति समुद्रकरधृतात् । अत्रानुद्धृते वारत्रयमेवावगाहनं प्रागुक्तवामन- पुराणात् । एष विधिः पौराणिकत्वात् सर्व्व- शाखिसाधारणः । वेदमन्त्ररहितत्वादनधीत- वेदानामपि सर्व्वथादरणीयः ॥ * ॥ मत्स्यपुरा- णम् । “नद्यां प्रत्येकशः स्नाने भवेद्गोदानजं जलम् । गोप्रदानैश्च दशभिस्तासां पुण्यन्तु प्तङ्गमे ॥” वशिष्ठः । “योऽनेन विधिना स्नाति यत्र तत्राम्भसि द्विज । स तीर्थफलमाप्नोति तीर्थे तु द्विगुणं फलम् ॥” अनेन तीर्थावाहनादिना । अतो गङ्गायामप्या- वाहनं कुर्व्वन्ति शिष्टाः । अत्र च । माघसप्तम्या- दिनिमित्तकतीर्थविशेषनिमित्तकमन्त्रपाठस्तु- मृदालम्भनानन्तरं कार्य्यः । आगन्तुकानामन्ते ऽभिनिवेश इति न्यायात् । एवं गङ्गायां विशेष- मन्त्रानन्तरमेव दशहरादिमन्त्राः पाठ्याः । तत्र गङ्गायां विशेषमन्त्रौ विद्याकरधृतौ । “विष्णुपादार्घ्य सम्भूते गङ्गे त्रिपथगामिनि । धर्म्मद्रवीति विख्याते पापं मे हर जाह्रवि ॥ श्रद्धया भक्तिसम्पन्ने श्रीमातर्द्देदि जाह्नवि । अमृतेनाम्बुना देवि भागीरथिपुनीहि माम् ॥” गोविन्दद्वादश्यां स्नाने गङ्गायां पद्मपुराणीयो मन्त्रः । “महापातकमंज्ञानि यानि पापानि सन्ति मे । गोविन्दद्वादशीं प्राप्य तानि मे हर जाह्नवि ॥” गङ्गासागरसङ्गमे मन्त्रः । “त्वं देव सरितां नाथ त्वं देवि सरितांवरे । उभयोः सङ्गमे स्नात्वा मुञ्चामि दुरितानि वै ॥” लौहित्यस्नाने तु मन्त्रः । “ब्रह्मपुत्त्र महाभाग शान्तनोः कुलनन्दन । अमोघागर्भसंभूत प्राप्तं लौहित्य मे हर ॥” * ॥

करतोयास्नानमन्त्रः ॥ “करतोये सदानीरे सरित्श्रेष्ठे सुविश्रुते । पौण्ड्रान् प्लावयसे नित्यं पापं हर करोद्भवे ॥” * ॥ विष्णुः । स्नातः शिरो नावधुनेत् नाङ्गेभ्यस्तोय- मुद्धरेत् । न तैलं वा संस्पृशेत् नाप्रोक्षितं पूर्व्व- धृतं वासो विभृयात् । स्नात एव सोष्णीषो धौते वाससी विभृयात् न म्लेच्छान्त्यजपतितैः सह सम्भाषणं कुर्य्यात् इति । नाङ्गेभ्यस्तोयमुद्धरे- दिति स्नानशाटीपाटिभ्यां पूरणीयम् । “स्नातो नाङ्गानि निर्मृज्यात् स्नानशाढ्या न पाणिना ॥” इति विष्णुवचनात् । अत्र वासोऽन्तरधारणात् प्राक्कृततैलस्पर्श- निषेधः प्रतीयते । “शिरःस्नातस्तु तैलेन नाङ्गं किञ्चिदुपस्पृशेत् ॥” इति मनुवचनमेतत्परम् ॥ * ॥ याज्ञवल्क्यः । “ब्रह्मक्षत्त्रविशामेव मन्त्रवत् स्नानमिष्यते । तूष्णीमेव हि शूद्रस्य सनमस्कारकं मतम् ॥ अगम्यागमनात् स्तेयात् पापिभ्यश्च प्रतिग्रहात् रहस्याचरितात् पापात् मुच्यते स्नानमाचरन् ॥ प्रकर्त्तुमसमर्थश्चेत् जुहोति यजति क्रियाः । स्नानध्यानजपैर्दानैरात्मानं शोधयेद्बुधः ॥” ब्रह्मपुराणम् । “नद्यां प्रत्येकशः स्नाने भवेत् गोदानजं फलम् गोप्रदानैस्तु दशभिस्तासां पुण्यन्तु सङ्गमे ॥” * मनुः । “न स्नानमाचरेत् भुक्त्वा नातुरो न महानिशि । न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये ॥” न स्नानमाचरेद्भुक्त्वेति रागप्राप्तस्नाननिषेधः । नित्यस्याप्राप्तत्वात् । नैमित्तिकस्य च निषेद्धुम- शक्यत्वात् । आतुरः स्नानसम्बर्द्धकरोगवान् । “महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरंद्वयम् । तस्यां स्नानं न कत्तव्यं काम्यनैमित्तिकादृते ॥” न वासोभिः सह इत्यनेन बहुवासोनिषेधात् स्नाने द्विवासस्त्वं प्रतीयते । अजस्रं पुनः पुनः । तेन वारुण्यादिसंक्रान्त्यादि-निमित्तभेद-प्राप्त- मेकदा नानास्नानं निषिध्यते । किन्तु तन्त्रेण प्रसङ्गेन चैकं स्नानम् । तथा च निगमः । “नावर्त्तयेत् पुनः कर्म्म तर्पणादिकमन्वहम् । काम्यनैमित्तिके हित्वा एकं ह्येकत्र वासरे ॥ विषुवद्दिशसे प्राप्ते पञ्चतीर्थो विधांनतः । स्नात्वा सङ्कर्षणं कृष्णं दृष्ट्वा भद्राञ्च भो द्विजाः । नरः समस्तयज्ञानां फलं प्राप्नोति दुर्लभम् ॥” इति ब्रह्मपुराणोक्तमार्कण्डेयह्रदे प्रद्युम्नसरोवरे समुद्ररूपादितीर्थादौ तन्त्रप्रसङ्गयोरभावात् पुनः पुनरेकदिनेऽपि नानास्नानमिति ॥ * ॥ “परकीयनिपानेषु स्नायान्नैव कदाचन । निपानकर्त्तुः स्नात्वा हि दुष्कृतांशेन लिप्यते ॥” निपानं जलाधारमात्रम् । तथा च याज्ञवल्क्यः । “पञ्च पिण्डाननुद्धृत्य न स्नायात् परवारिणि ॥” योगियाज्ञवल्क्यः ।

“अनुद्धृत्य तु यः स्नायात् परकीयजलाशये । वृथा तस्य भवेत् स्नानं कर्त्तुः पापेन लिप्यते ॥ स्नानं दानं तपो ध्यानं पितृदेवार्च्चनं तथा । पावनानि मनुष्याणां दुष्कृतस्येह कर्म्मणः ॥” छन्दोगपरिशिष्टम् । “यव्यद्वयं श्रावणादि सर्व्वा नद्यो रजस्वलाः । तासु स्नानं प्रकुर्व्वीत वर्ज्जयित्वा समुद्रगाः ॥ उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे प्रेतस्नाने तथैव च । चन्द्रसूर्य्यग्रहे चैव रजोदोषो न विद्यते ॥” निगमः । न दुष्येत्तीरवासिनाम् । व्याघ्रपादः । अभावे कूपवापीनामन्येनापि समुद्धृते । रजोदुष्टेऽपि पयसि ग्रामभोगो न दुष्यति ॥” अन्येन कुम्भादिना । “अन्त्यैरपि कृते कूपे सेतौ वाप्यादिके तथा । तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥” तथा । “प्रभूते विद्यमाने तु उदके सूमनोहरे । नाल्पोदके द्विजः स्नायात् नदीञ्चोत्सृज्य कृत्रिमे ॥” इति बहुभिर्धृतम् ॥ ब्रह्मपुराणे । “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानमिष्यते । तर्पणन्तु भवेत्तस्य अङ्गत्वेन व्यवस्थितम् ॥ श्मश्रुकर्म्माश्रुपातञ्च मैथुनं छर्दनं तथा । अस्पृश्यस्पर्शनं कृत्वा स्नायाद्वर्ज्या जलक्रिया ॥” यत्र तु रोगादिना स्नानं न कृतं ततापि गात्रमार्जनादिनाशौचमुत्पाद्य पितृयज्ञसिद्धये तर्पयेत् । तदाह शातातपः । “तर्पणन्तु शुचिः कुर्य्यात् प्रत्यहं स्नातको द्विजः । देवेभ्यश्च ऋषिभ्यश्च पिभ्यतृश्च यथाक्रमम् ॥ * ॥ पुष्ये वा जन्मनक्षत्रे व्यतीपाते च वैधृतौ । अमावास्यां नदीस्नानं दहत्याजन्मदुष्कतम् ॥” वराहपुराणम् । “दक्षिणावर्त्तशङ्खे च पात्रेऽप्यौड्म्बरे स्थितम् । उदकं यः प्रतीच्छेत शिरसा हृष्टमानसः । तस्य जन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ अच्छिन्नपद्म पत्रेण सर्व्वरत्नोदकेन च । स्रोतसा वै नरः स्नात्वा सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” विष्णु धर्मोत्तरे । “तथा दर्भोदकैः स्नानं सर्व्वपापप्रणाशनम् । गोमूत्रेण च यत् स्नानं सर्व्वाघविनिसूदनम् ॥ तथा पुष्पोदकस्नानं भवेदारोम्यकारकम् । केवलैर्व्वा तिलैः स्नानं अथवा गौरसर्षपैः । स्नानं प्रियङ्गुणा प्रोक्तं तथा सौभाग्यवर्द्धनम् ॥ आयुष्यञ्च यशस्यञ्च धर्म्मं मेधाविवर्द्धनम् । स्नानं पवित्रं माङ्गल्यं तथा काञ्चनवारिणा ॥” शङ्खः । “स्नातस्य वह्नितोयेन तथा च परवारिणा । कायशुद्धिं विजानीयात् न तु स्नानफलं लभेत्” स्नानफलं वैधम् । आयुर्वेदीयन्तु भवत्येव यमः “नित्यं नैमित्तिकञ्चैव क्रियाङ्गमलकर्षणम् । तीर्थाभावे च कर्त्तव्यमुष्णोदकपरोदकैः ॥”

पृष्ठ ५/४५५

विष्णुपुराणम् । “स्नानार्द्रां धरणीञ्चैव दूरतः परिवर्जयेत् ।” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ * ॥ तान्त्रिकस्नानविधिर्यथा । तत्र नद्यादौ वैदिक- स्नानं कृत्वा तान्त्रिकस्नानमाचरेत् । तथा च गौतमीये । “अथ स्नानं तथा कुर्य्यात् यथाशास्त्र- विधानवित् । मलप्रक्षालनं स्नानं स्वशाखोक्तं समाचरन् । मन्त्रस्नानं ततः कुर्य्यात् कर्म्मणां सिद्धिहेतवे ॥” तद्यथा । अद्येत्यादि अमुकदेवताप्रीतये मन्त्र- स्नानमहं करिष्ये इति सङ्कल्पं कुर्य्यात् । तथा च कुलचूडामणौ । “ताम्रपात्रं सदूर्व्वञ्च सतिलं सजलं ततः । गृहीत्वामुकदेवस्य प्रीतये स्नानमाचरेत् ॥” ततः षडङ्गन्यासप्राणायामौ कृत्वा गङ्गेच इत्यने- नाङ्कुशमुद्रया सूर्य्यमण्डलात्तीर्थमावाह्य वमिति धेनुमुद्रयामृतीकृत्य कवचेनावगुण्ठ्यास्त्रेण संरक्ष्य मूलेन एकादशधाभिमन्त्र्य सूर्य्याभि- मुखं द्वादशधारा विनिःक्षिप्य तस्मिन्निष्टदेव- ताचरणारविन्दनिःसृतजले निमज्य देवतां ध्यायन् मूलमन्त्रं ययाशक्ति जपन् उन्मज्य उद- केन त्रिवारजप्तेन कलसमुद्रया त्रिवारमात्मा- नमभिषिच्य वैदिकसन्ध्यादिकं कृत्वा सूय्यार्घ्यं दत्त्वा तान्त्रिकाघमर्षणादिवारिधारान्तं कर्म्म कुर्य्यात् । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ अन्यच्च । “जन्मान्तरसहस्रेण यत् पापं कुरुते नरः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यः स्नात्वा क्षारार्णवे सकृत् ॥ याम्यं हि यातनादुःखं नित्यस्नायी न पश्यति स्नानं मध्यं दिने कुर्य्यात् जीर्णेऽन्नेतु निरामयः नद्यामस्तमिते स्नानं न कुर्व्वीत सदा बुधः । नद्यां स्नात्वा नदीं चान्यां न प्रशंसेत पण्डितः ॥ अप्रशस्तं निशि स्नानं राहोरन्यत्र दर्शनात् । स्नानं दानं तपः श्राद्धमनन्तं राहुदर्शने । आसुरी रात्रिरन्यत्र तस्मात्तां परिवर्ज्जयेत् । नदीदेवनिखातेषु तडागेषु सरःसु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गत्तप्रस्रवणेषु च ॥ निपातनादुद्धृतं पुण्यं ततः प्रस्रवणादिकम् । ततोऽपि सारसं पुण्यं ततो नादेयमुच्यते । तीर्थतोयं ततः पुण्यं गङ्गातोयं ततोऽधिकम् ॥” इति वह्निपुराणे आह्निकतपोनामाध्यायः ॥ किञ्च । नित्यं नैमित्तिकं काम्यं क्रियाङ्गं मलकर्षणम् क्रियाम्नानं तथा षष्ठं षोढास्नानं प्रकीर्त्तितम् ॥ अस्नातस्तु पुमान्नार्हो जप्यादिहवनादिषु । प्रातःस्नानं तदर्थन्तु नित्यस्नानं प्रकीर्त्तितम् ॥ चाण्डालशवविष्ठादेः पृष्ट्वा स्नानं रजस्वलाम् । स्नानार्हश्च यदा स्नाति स्नानं नैमित्तिकं हि तत् ॥ पुष्पस्नानादिकं स्नानं दैवज्ञविधिचोदितम् । तद्धि काम्यं समुद्दिष्टं नाकामस्तत् प्रयोजयेत् जप्तुकामः पवित्राणि अर्च्चिष्यन् देवतांतिथीन् ।

स्नानं समाचरेद्यस्तु क्रियाङ्गं तत् प्रकीर्त्तितम् मलापकर्षणं नाम्ना स्नानमभ्यङ्गपूर्व्वकम् । मलापकर्षणार्थाय प्रवृत्तिस्तत्र नान्यथा ॥ सर्व्वेषु देवखातेषु तीर्थेषु च नदीषु च । स्नानमेव क्रिया यस्मात् क्रियास्नानमतः स्मृतम् इति गारुडे १०५ अध्यायः ॥ * ॥ कुशहस्तस्य वैष्णवविशेषस्य स्नानादिनिषेधो मानसस्नानप्रशंसा च यथा, -- “सर्व्वकर्म्मफलत्यागी हरेः संकल्पवर्ज्जितः । नो द्विजः कुशहस्तः स्यात् स्नानपूजाजपादिषु ॥ कदाचिद्दर्भस्तो न त्यक्तकामस्तु वैष्णवः । स्नानादिषु च कृत्येषु गोविन्दस्यार्च्चनादिषु ॥ मृदासनः कुशकरो वैष्णवो न भवेद्द्विज । हरेः कुर्य्यात् प्रयत्नेन सर्व्वसेवाजपादिषु ॥ अस्नातो न जपेन्मन्त्रं गोविन्दस्य महात्मनः । कदाचिदशुचिर्भूत्वाप्यस्नातोऽपि च मानवः ॥ मानसस्नातको लोको मुकुन्दस्यार्च्चनादिषु । पूतात्मा यदि मन्त्रस्य शुद्धो भवति जापकः ॥ भवेत्तु मानसस्नायी यो बाह्याभ्यन्तरः शुचिः । जपाधिकारी स भवेत् कृष्णमन्त्रस्य मानवः ॥ ऐन्द्रस्नानाद्वरं काम्यं काम्यादाग्ने यमेव च । आग्नेयादाशुचं श्रेष्ठं वारुणञ्चाशुचादपि ॥ अवगाहं वारुणात्तु वैदिकञ्चावगाहनात् । वैदिकादपि नैमित्तं तस्माद्वै मार्ज्जनं वरम् ॥ मार्ज्जनान्मान्त्रिकं श्रेष्ठं भौमं स्यान्मान्त्रिका- धिकम् । भौमस्नानाद्वरं ब्राह्म्यं ब्राह्म्यतः पौण्यमेव च ॥ पौण्यतो नैर्मलं स्नानं वायव्यञ्च ततोऽधिकम् । वायव्यान्मानसञ्चेह सर्व्वस्नानात् परं वरम् ॥ मर्त्त्यश्चेत् मानसस्नातः सर्व्वत्र विजयी भवेत् । गोविन्दसर्व्वसेवासु चार्हतामेति धारणा ॥ स जापको वैष्णवः स्यात् हरेर्भजनतत्त्ववित् । मानसस्नानवान् यो वा भक्तश्चात्र सदा सुखी ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०८ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “मानसं वैदिकं चैव मान्त्रिकं मार्ज्जनं तथा । अवगाहनञ्च नैमित्तमाशुचं पुण्यमेव च ॥ नैर्म्मलं वारुणं ब्राह्म्यं मैत्रं काम्यञ्च नारद । वायव्यं भौममाग्नेयं षोडशस्नानमीरितम् ॥ गोविन्दमन्त्रग्रहणं दीक्षया तु गुरोर्नृणाम् । यदाभिषिक्तं चित्तं स्यात्तत्स्नानं मानसं शुभम् मर्त्त्यस्य नामग्रहणं यदा कार्ष्णाध्वरे गुरोः । स्नानदेहेन्द्रियमनस्तत् स्नानं मानसं भवेत् ॥ नामसंकीर्त्तनं विष्णोर्नरः कुर्य्यादकैतवात् । सदैव चेन्महास्नानं शरीरसुखकारणम् ॥ कया कस्त्वा स्वस्ति नश्चेत् यदि वेदैश्च वैदिकम् दर्भशान्त्युदकैः स्नानं यज्ञान्ते अभिषेचनम् ॥ सहस्रशीर्षा तद्विष्णोरिति मन्त्रादिभिर्द्विज । चेत् पयोऽभ्युक्षणं स्नानं मान्त्रिकं समुदाहृतम् ॐ शन्न आपोहिष्ठेति ऋतञ्चेत्यादिभिर्यदि । पाठे कुर्य्यात् कुशस्नानं मार्ज्जनं द्विज ईरितम् जलेषु मज्जतां नॄणां मज्जनन्तु यदा शिरः ।

तदा सर्व्ववपुश्च स्यादवगाहनमुच्यते । गोविन्दद्वादशीमाघीवारुण्यर्द्धोदयादिषु । स्नानं यत्तच्च नैमित्तं ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ मैथुने वमने रेतःस्खलने मृतके तथा । विण्मूत्रादिशवस्पर्शे शवानुगमनेऽपि च ॥ निद्रान्ते जातकेनृणामस्पृश्यस्पर्शनादिषु । रजस्वलाचतुर्थाहे यत् स्नानं स्यात्तदाशुचम् ॥ गङ्गादिसर्व्वतीर्थेषु विष्णुपादोदकैस्तथा । यत् स्नानमभिषेकञ्च पुण्यं तत् परिकीर्त्तितम् हेलया श्रद्धया नॄणां भक्त्या यत्नेन नारद । गङ्गाम्भोयष्टिवत्स्नानं महापापादिनाशनम् ॥ गङ्गास्नानं मनुष्याणां सर्व्वकल्मषनाशनम् । स्तम्बवच्चापि काष्ठस्य भवेन्मूषलवत् यदि ॥ स्नानं स्यात् सर्व्वतीर्थेषु नानायज्ञफलप्रदम् । शालग्रामशिलावारि योऽभिषेकं समाचरेत् ॥ अकालमृत्युहरणं सर्व्वव्याधिविनाशनम् । विष्णोः पादोदकं पीत्वा शिरसा धारयेद्यदि यदि सर्व्वमनुष्याणां बाह्यान्तर्मलशोधनम् । तदेव नैर्मलस्नानं शरीराणां भवेत् ध्रुवम् ॥ स्वेदाश्रुमज्जाविण्मूत्रचिकुराः क्षतजा वसा । दूषिका कर्णविट् श्लेष्मा नॄणां बाह्यमलाः स्मृताः मलैस्तु मलिनो देहो नवच्छिद्रैश्च छिद्रितः । स्रवत्यविरतं पूर्णो दिवारात्रौ मलानतः ॥ अद्भिश्च गोमयैश्चापि मलानामपमार्जनम् । सर्व्वत्र क्षालनं कृत्वा सर्व्वात्मप्रयतो मुनिः ॥ अष्टाङ्गयोगाभ्यासैश्च देहप्रक्षालनं ततः । नरोऽम्बुमज्जनं कुर्व्वन् स्नानं भवति नैर्म्मलम् ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डै ११३ अध्यायः ॥ * ॥ किञ्च । “तुलामकरमेषेषु प्रातःस्नानं विधीयते । हविष्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च महापातकनाशनम् ॥ अमास्नानं गयाश्राद्धं दक्षिणामुखभोजनम् । न जीवत्पितृकः कुर्य्यात् कृते च पितृहाभवेत् करेण मार्ज्ज येद्गात्रं स्नानवस्त्रेण वा यदि । शुनास्पृष्टं भवेद्गात्रं पुनः स्नानेन शुध्यति ॥ अप्रक्षाल्य तु पादौ यः स्नात्वा गच्छति मन्दिरम् संवत्सरकृतं पुण्यं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ स्नानं रजकतीर्थेषु भोजनं गणिकालये । शयनं पूर्व्वपादे च ब्रह्महत्या दिने दिने ॥” इति कर्म्मलोचनः ॥ अन्यत् मत्स्यसूक्ततन्त्रे ३९ पटले द्रष्टव्यम् ॥ स्नानतृणं, क्ली, (स्नानाय तृणम् ।) कुशः । इति शब्दमाला ॥ स्नानयात्रा, स्त्री, (स्नानस्य यात्रा उत्सवः ।) ज्यैष्ठपौर्णमास्यां श्रीविष्णोर्म्महास्नानरूपोत्सवः यथा, ब्रह्मपुराणम् । “मासि ज्यैष्ठे तु संप्राप्ते नक्षत्रे शक्रदैवते । पौर्णमास्यां तदा स्नानं सर्व्वपापं हरेद्द्विजाः ॥ तस्मिन् काले तु ये मर्त्त्याः पश्यन्ति पुरुषोत्तमम् बलभद्रं सुभद्राञ्च ते यान्ति पदमव्ययम् ॥” स्कन्दपुराणविष्णुधर्म्मोत्तरयोः । “ज्यैष्ठ्यामहञ्चावतीर्णस्तत्पुण्यं जन्मवासरम्

पृष्ठ ५/४५६

तस्यां मे स्नापनं कुर्य्यान्महास्नानविधानतः ॥ ज्यैष्ठ्यां प्रातःस्नानकाले ब्रह्मणा सहितञ्च माम् रामं सुभद्रां संसाप्य मम लोकमवाप्नुयात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अन्यत् यात्राशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्नानीयं, त्रि, (स्नात्यनेनेति । स्ना + करणे अनी- यर् । यद्वा, स्नानाय हितम् । स्नान + छः ।) स्नानयोग्यम् । स्नानसम्पादकद्रव्यम् । यथा, -- “गङ्गादीनाञ्च तीर्थानां वारि कुम्भप्रपूरितम् । स्नानीयं ते प्रयच्छामि स्नानं कुरु त्रिलोचने ॥” इति दुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ स्नायी, [न्] त्रि, (स्नातीति । स्ना + णिनिः ।) स्नानकर्त्ता । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं द्वौ मासौ माघफाल्गुणौ ॥” स्नायुः, स्त्री, (सा + बाहुलकात् उण् । “आतो- युक् चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । १ । १ ।) वायुवाहिनी नाडी । महुर इति ख्याता । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । वस्नसा २ इत्यमरः । २ । ६ । ६६ ॥ स्नसा ३ नसा ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ स तु गर्भस्थस्य सप्तभिर्मासैर्भवति । इति मुग्धबोधः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । ३ । १०० । “शिराः शतानि सप्तैव नवस्नायुशतानि च ॥” “नवस्नायुशतानि तासां शाखासु षट्शतानि । द्वे शते त्रिंशच्च कोष्ठे । ग्रीवां प्रत्यूर्द्धं सप्ततिः ॥ एकैकस्यान्तु पादाङ्गुल्यां षट्निचितास्तास्त्रिंशत् तावत्य एव तलकूर्च्चगुल्फेषु । तावत्य एव जङ्घायाम् । दशजानुनि । चत्वारिंशदूरौ । दश वङ्क्षणे । शतमध्यर्द्ध्वमेवमेकस्मिन् सक्थ्नि भवन्ति । एतेनेतरसक्थि बाहू च व्याख्यातौ । षष्टिः कट्याम् । अशीतिः पृष्ठे । पार्श्वयोः षष्टिः । उरसि त्रिंशत् ॥ षट्त्रिंशद्ग्रीवायाम् मूर्द्ध्नि चतुस्त्रिंशत् । एवं नव स्नायुशतानि व्याख्यातानि । भवन्ति चात्र । स्नायुश्चतुर्व्विधा विद्यात्तास्तु सर्व्वा निबोध मे । प्रतानवत्यो वृत्ताश्च पृथ्व्यश्च सुषिरास्तथा ॥ प्रतानवत्यः शाखासु सर्व्वसन्धिषु चाप्यथ । वृत्तास्तु कण्डराः सर्व्वा विज्ञेया कुशलैरिह ॥ आमपक्वाशयान्तेषु वस्तौ च शुषिराः खलु । पार्श्वोरसि तथा पृष्ठे पृथुलाश्च शिरस्यथ ॥ नौर्यथा फलकास्तीर्णा बन्धनैर्बहुभिर्युता । भारक्षमा भवेदप्सु नृयुक्ता सुसमाहिता । एवमेव शरीरेऽस्मिन् यावन्तः सन्धयः स्मृताः ॥ स्नायुभिर्व्वहुभिर्बद्धास्तेनभारसहा नराः नह्यस्थीनि न वा पेश्यो न सिरा न च सन्धयः ॥ व्यापादितास्तथा हन्युर्यथा स्नायुः शरीरिणम् । यः स्नायुः प्रविजानाति बाह्याश्चाभ्यन्तरास्तथा गूढं स शल्यमाहर्त्तुं देहाच्छक्नोति देहिनाम् ॥” इति सुश्रुते शरीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) स्नाय्वर्म, [न्] क्ली, नेत्ररोगप्रभेदः । तस्य लक्षणं यथा “स्थिरं प्रस्तारि मांसाढ्यं शुष्कं स्नाय्वर्मपञ्चमम् ॥” इतिमाधवकरः ॥ अन्यत् नेत्ररोगशब्दे द्रष्टव्यम्

स्नावा, [न्] पुं, (स्ना + “स्नामदिपदीति ।” उणा ० ४ । ११२ । इति वनिप् ।) स्नायुः । इति केचित् ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् ३९ । १० “मांसेभ्यः स्वाहा स्नावभ्यः स्वाहा ॥” “स्नवभ्यः स्नावानः स्नायवो नसाः ।” इति तद्भाष्यम् ॥ * ॥ त्रि, रसिकः । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ॥) स्निग्धं, क्ली, (स्निह + क्तः ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धः, पुं, (स्निह्यति स्मेति । स्निह + अकर्म्मक- त्वात् कर्त्तरि क्तः ।) वयस्यः । इत्यमरः । २ । ८ । १२ ॥ रक्तैरण्डः । सरलवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्निग्धः, त्रि, (स्निह + क्तः ।) स्नेहयुक्तः । अरूक्षः । (यथा, महाभारते । १ । १५३ । ९ । “अष्टौ दंष्ट्राः सुतीक्ष्णाग्राश्चिरस्यापातदुःसहाः देहेषु मज्जषिष्यामि स्निग्धेषु पिशितेषु च ॥”) तत्पर्य्यायः । चिक्कणम् २ मसृणम् ३ । इत्य- मरः । २ । ९ । ४६ ॥ आमृष्टम् ४ चिक्वम् ५ चक्वणम् ६ । इति वैश्यवर्गे शब्दरत्नावली ॥ “स्निग्धन्तु वत्सलो वत्सः स्नेहयुक्तजने भवेत् ।” इति च विशेष्यनिघ्नवर्गे शब्दरत्नावली ॥ स्निग्धतण्डुलः, पुं, (स्निग्धस्तण्डुलः ।) षष्टिशालिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धता, स्त्री, (स्निग्धस्य भावः । तल् ।) प्रियता । यथा, -- “हार्दं प्रियत्वं प्रियता स्निग्धतायां निगद्यते ।” इति शब्दरत्नावली ॥ स्नेहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धदारुः, पुं, (स्निग्धं चिक्कणं दारु काष्ठं यस्य ।) सरलवृक्षः । इति जटाधरः । देवदारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धपत्रकः, पुं, (स्निग्धानि पत्रानि यस्य । कप् ।) गजरतृणम् । घृतकरञ्जः । गुच्छकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धपत्रा, स्त्री, पुं, (स्निग्धं पत्रं यस्याः ।) बदरी ॥ इति जटाधरः ॥ पालक्यम् । काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धपिण्डीतकः, पुं, (स्निग्धः पिण्डीतकः ।) मदनवृक्षविशेषः । यथा, -- “वाराहोऽन्यः कृष्णवर्णो महापिण्डीतको महान् स्निग्धपिण्डीतकश्चान्यः स्थूलवृक्षफलस्तथा ॥ अन्यौ च मदनौ श्रेष्ठौ कटुतिक्तरसान्वितौ । छर्द्दनौ कफहृद्रोगपक्वामाशयशोधनौ ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धफला, स्त्री, (स्निग्धं फलं यस्याः । नाकुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निग्धा, स्त्री, (स्निग्ध + टाप् ।) मेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्निट, क स्नेहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, स्नेटयति । इति दुर्गा- दासः ॥

स्नुः, पुं, (स्नुप्रस्रवणे + मितद्र्वादित्वात् डुः ।) सानुः । पर्व्वतस्य समभूभागः । इत्यमरः । २ । ३ । ५ ॥ स्नुः, स्त्री, (स्नु + डुः ।) स्नायुः । यथा, -- “त्रिष्टुप् मांसात् स्नुतोऽनुष्टुप् जगत्यस्थ्नः प्रजा- पतेः । तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्त्री च त्वचोविभोः ॥” इति श्रीभागवते । ३ ॥ १२ । ४५ ॥ स्नुक्, [ह्] स्त्री, (स्नुह + क्विप् ।) स्नुहीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५ ॥ स्नुक्छदः, पुं, क्षीरकञ्चुकीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ स्नुतः, त्रि, (स्नु + क्तः ।) क्षरितजलादिः । इत्य- मरः । ३ । १ । ९२ ॥ (सिक्तः । यथा, भाग- वते । १ । ११ । ३० । “ताः पुत्त्रमङ्कमारोस्य स्नेहस्नुतपयोधराः । हर्षविह्वलितात्मानः सिसिचुर्नेत्रजैर्जलैः ॥”) स्नुषा, स्त्री, (स्नौति मनो यस्यामिति । स्नु प्रस्र- वने + “स्नुव्रश्चिकृञ्षिभ्यः कित् ।” उणा० ३ । ६६ । इति सः । स च कित् ।) पुत्त्रबधूः । इत्यमरः । २ । ६ । ९ ॥ (यथा, रघुः । ८ । १४ ॥ “स किलाश्रमन्त्यमाश्रितो निवसन्नावसथे पुराद्बहिः । समुपास्यत पुत्त्रभोग्यया स्नुषयेवाविकृतेन्द्रियः श्रिया ॥”) श्वश्र्वा सह तस्या विरोधकारणं श्वश्रूशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्नुहीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्नुहा, स्त्री, (स्नुह + भागुरिमते टाप् । स्नुही- वृक्षः इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । १०५ ॥ स्नुहिः, स्त्री, (स्नुह + इन् ।) स्नुही । इत्यमर- टीका । २ । ४ । १०५ ॥ स्नुही, स्त्री, (स्नुहि + कृदिकारादिति ङीष् ।) वृक्षविशेषः । मनसासिज इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । सीहुण्डः २ व्रजद्रुः ३ स्नुक् ४ गुडा ५ समन्तदुग्धा ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १०५ ॥ सिहुण्डः ७ शीहुण्डः ८ वज्रः ९ स्नुहा १० स्नुहिः ११ गुडी १२ गुडः १३ । इति तट्टीका ॥ वज्री १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ सुधा १५ वज्रकण्टकः १६ कृष्णसारः १७ । इति जटाधरः ॥ अस्या दुग्ध- गुणाः । “बहुदोषे प्रयोक्तव्यमग्नितुल्यं सुधापयः ।” इति राजवल्लभः ॥ राजनिर्घण्टोक्तपर्य्यायगुणौ सेहुण्डशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ तत्र मनसा पूज्या । यथा, “सुप्ते जनार्द्दने कृष्णे पञ्चम्यां भवनाङ्वने । पूजयेन्मनसादेवीं स्नुहीविटपसंस्थिताम् ॥ पद्मनाभे गते शय्यां देवैः सर्व्वैरनन्तरम् । पञ्चभ्यामसिते पक्षे समुत्तिष्ठति पन्नगी ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे देवीपुराणम् ॥ स्नेहः, पुं, (स्निह + घञ् ।) प्रेम । इत्यमरः । १ । ७ । २७ ॥ (तल्लक्षणं यथा, -- “दर्शने स्पर्शने वापि श्रवणे भाषणेऽपि वा । यत्र द्रवत्यन्तरङ्गं स स्नेह इति कथ्यते ॥”)

पृष्ठ ५/४५७

स्नेहस्य दुःखमूलत्वम् । यथा -- “यत्र स्नेहो भयं तत्र स्नेहो दुःखस्य भाजनम् । स्नेहमूलानि दुःखानि तस्मिंस्त्यक्ते महत् सुखम् ॥” इति गारुडे । ११३ । ५९ ॥ तैलादिरसभेदः । इति मेदिनी ॥ (यथा, माघः । २ । ८५ । “मृदुव्यवहितं तेजो भोक्तुमर्थान् प्रकल्पते । प्रदीपः स्नेहमादत्ते दशयाभ्यन्तरस्थया ॥” यथा च मनुः । ५ । २४ । “यत्किञ्चित् स्नेहसंयुक्तं भोक्ष्यं भोज्यमगर्हितम् । तत् पर्य्युषितमप्याद्यं हविःशेषञ्च यद्भवेत् ॥”) न्यायमते गुणविशेषः । जलीयपरभाणावयं नित्यः । अन्यत्र त्वनित्यः । तैलादावस्य प्रकर्षो वर्त्तते अतस्तेषां दाहो भवति यथा, -- “स्नेहो जलेऽणौ नित्योऽयमनित्योऽवयविन्यसौ । तैलान्तरे तत्प्रकर्षात् दहनस्यानुकूलता ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ स्नेहनं, क्ली, (स्निह्यत्यनेनेति । स्निह + ल्युट् ।) तैलमर्द्दनम् । तत्पर्य्यायः । स्नेहः २ स्निग्धता ३ म्रक्षणम् ४ म्रक्षः ५ अभ्यङ्गः ६ अभ्यञ्जनम् ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्नेहयतीति । स्निह + णिच् + ल्युः । स्निग्धकारिणि, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “घृतं सौम्यं शीतवीर्य्यं मृदुमधुरमल्पाभिष्यन्दि स्नेहनमिति ॥”) स्नेहप्रियः, पुं, (स्नेहः प्रियो यस्य ।) प्रदीपः । इति हेमचन्द्रः ॥ तैलादिप्रिये, त्रि ॥ स्नेहबीजः, पुं, (स्नेहयुक्तानि बीजानि यस्य ।) पियालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्मेह- कारणे, क्ली ॥ स्नेहभूः, पुं, (स्नेहात् भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) श्लेष्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्नेहा भूरिति ।) स्निग्धभूमौ, स्त्री ॥ (स्नेहान्विता भूर्यस्येति स्निग्धभूमि- विशिष्टे, त्रि ॥) स्नेहरङ्गः, पुं, (स्नेहेनं रज्यते इति । रञ्ज + घञ् ।) तिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्नेहवती, स्त्री, (स्नेहोऽस्या अस्तीति । स्नेह + मतुप् । मस्य वः । ङीप् ।) मेदा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तैलादिरसविशिष्टे प्रीतिविशिष्टे च त्रि । यथा, मार्कण्डेये । २३ । ७७ । “एवमुक्तौ ततस्तेन पित्रा स्नेहवता तु तौ । गत्वा तस्य पुरं सख्यू रेमाते तेन धीमता ॥”) स्नेहवस्तिः, स्त्री, (स्नेहस्य वस्तिः ।) अनुवासन- विस्तः । तैलपिच्किरी इति भाषा । यथा, -- “वस्तिर्द्विवानुवासाख्यो निरूहश्च ततः परः । यः स्नेहैर्दीयते स स्यादनुवासननामकः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ एतद्विवरणं वस्तिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्नेहविद्धं, क्ली, (स्नेहेन विद्धम् ।) देवदारु । इति जटाधरः ॥ स्नेहा, [न्] पुं, (स्निह्यतीति । स्निह + “श्वन्नुक्षन् पूषन्निति ।” उणा० १ । १५८ । इति कनिन्-

प्रत्ययेन साधुः ।) रोगविशेषः । इत्युणादि- कोषः ॥ बन्धुः । चन्द्रः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ स्नेहाशः, पुं, (स्नेहमश्नातीति । अश भोजने + अण् ।) प्रदीपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्नेहितः, पुं, (स्नेहोऽस्य जातः । स्नेह + इतच् ।) बन्धुः । स्नेहयुक्ते, त्रि ॥ स्नेही, [न्] पुं, (स्नेहोऽस्यास्तीति । इनिः ।) वयस्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चित्रकरः । इति केचित् ॥ स्नेहयुक्ते, त्रि ॥ स्नेहुः, पुं, (स्निह्यतीति । स्निह + “शॄस्वृस्निहीति ।” उणा० १ । ११ । इति उः ।) रोगभेदः । इत्युणादिकोषः ॥ चन्द्रः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ स्पद, इ ङ ईषत्कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) इ, स्पन्द्यवे । ङ, स्पन्दते चक्षुः । पस्पन्दे । काशे स्पन्द कुशे स्पन्द स्पन्दत्वं शत्रुमस्तके । इत्यादौ गणकृता- नित्यत्वमिति रमानाथः । वस्तुतस्तु स्पन्दते स्पन्दः पचादित्वादन् ततः स्पन्द इवाचरति इति क्वौ सिद्धिः । इति दुर्गादासः ॥ स्पन्दः, पुं, (स्पन्द + घञ् ।) प्रस्फुरणम् । ईषत्- कम्पनम् । यथा, -- “चक्षुःस्पन्दं भुजस्पन्दं तथा दुःस्वप्नदर्शनम् । शत्रूणाञ्च समुत्थानमश्वत्थ शमयाशु मे । अश्वत्थरूपो भगवान् प्रीयतां मे जनार्द्दनः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ अङ्गविस्फुरणे शुभाशुभफलं यथा, -- मनुरुवाच । “ब्रूहि मे त्वं निमित्तानि अशुभानि शुभानि च । सर्व्वधर्म्मभृतां श्रेष्ठ ! त्वं हि धर्म्मविदुच्यसे ॥ मत्स्य उवाच । अङ्गदक्षिणभागे तु शस्तं प्रस्फुरणं भवेत् । अप्रशस्तं यथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च ॥ मनुरुवाच । अङ्गानां स्पन्दनञ्चैव शुभाशुभविचेष्टितम् । तन्मे विस्तरतो ब्रूहि येन स्युस्तद्विदो भुवि ॥ मत्स्य उवाच । पृथ्वीलाभो भवेत् मूर्द्ध्नि ललाटे रविनन्दन ! । स्थानं विवृद्धिमायाति भ्रूनसोः प्रियसङ्गमः ॥ भृत्यलब्धिश्चाक्षिदेशे दृगुपान्ते धनागमः । उत्कण्ठोपगमो मध्ये दृष्टं राजन् ! विचक्षणैः ॥ दृग्बन्धने सङ्गरे च जयं शीघ्रमवाप्नुयात् । योषिल्लाभोऽपाङ्गदेशे श्रवणान्ते प्रिया श्रुतिः ॥ नासिकायां प्रीतिसौख्यं प्रियाप्तिरधरोष्ठयोः । कण्ठे तु भोगलाभः स्यात् भोगवृद्धिरथांसयोः ॥ सुहृत्स्नेहश्च बाहुभ्यां हस्ते चैव धनरगमः । पृष्ठे पराजयो योधे जयो वक्षःस्थले भवेत् ॥ कुक्षिभ्यां प्रीतिरुद्दिष्टा स्त्रियाः प्रजननं स्तने । स्थानभ्रंशो नाभिदेशे अन्त्रे चैव धनागमः ॥ जानुसन्धौ परैः सन्धिर्बलवद्भिर्भवेन्नृप ! । दिशैकदेशनाशोऽथ जङ्घाभ्यां रविनन्दन ! ॥

उत्तमं स्थानमाप्नोति पद्भ्यां प्रस्फुरणान्नृप ! । सलाभञ्चाध्वगमनं भवेत् पदतले नृप ! ॥ लाञ्छनं पिटकञ्चैव ज्ञेयं प्रस्फुरणं तथा । विपर्य्ययेन विहितं सर्वं स्त्रीणां विपर्य्ययम् ॥ दक्षिणेऽपि प्रशस्तेऽङ्गे प्रशस्तं स्याद्विशेषतः । अप्रशस्त तथा वामे त्वप्रशस्तं विशेषतः ॥ अतोऽन्यथासिद्धिरजल्पनात्तु फलस्य शस्तस्य च निन्दितस्य । अनिष्टचिह्नीपगमे द्विजानां कार्य्यं सुवर्णेन च तर्पणं स्यात् ॥” इति मात्स्ये यात्रानिमित्तदेहस्पन्दनं नाम २४१ । ३ -- १४ ॥ स्पन्दनं, क्ली, (स्पन्द + ल्युट् ।) प्रस्फुरणम् । ईषत् कम्पनम् । (यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । ११ । “गर्भाधानमृतौ पुंसःसवनं स्पन्दनात् पुरा । षष्ठेऽष्टमे वा सौमन्तो मास्यते जातकर्म्म च ॥”) स्परिता, [ऋ] त्रि, दुःखकारणम् । तच्च शत्रु- दुर्जनरोगादि । इति केचित् ॥ स्परिशः, पुं, स्पर्शः । इति केचित् ॥ स्पर्द्ध, ङ संहर्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) संहर्षः परिभवेच्छा । इति वोपदेवः ॥ ङ, स्पर्द्धते बलिनं बली । पस्पर्द्धे । इति दुर्गादासः ॥ स्पर्द्धा, स्त्री, (स्पर्द्ध + भिदादित्वादङ् । टाप् ।) संहर्षः । (यथा, महाभारते । १ । २१ । १७ । “महानदीभिर्बह्वीभिः स्पर्द्धयेव सहस्रशः । अभिसार्य्यमाणमनिशं ददृशाते महार्णवम् ॥”) क्रमसमुन्नतिः । साम्यम् । इति मेदिनी ॥ स्पर्श, क ङ ग्रहणे । श्लेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) क ङ, स्पर्शयते । इति दुर्गादासः ॥ स्पर्शः, पुं, (स्पृश स्पर्शने, स्पर्श ग्रहणे वा + घञ् ।) रुजा । दानम् । स्पर्शनम् । (यथा, उत्तर- रामचरिते । १ अङ्के । “विनिश्चेतुं शक्यो न सुखमिति वा दुःख- मिति वा प्रमोहो निद्रा वा किमु विषविसर्पः किमु मदः । तव स्पर्शे स्पर्शे मम हि परिमूढेन्द्रियगणो विकारश्चैतन्यं भ्रमयति च संमीलयति च ॥”) स्पर्शकः । सम्परायः । प्रणिधिः । इति मेदिनी ॥ उपतप्ता । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ वर्गाक्षरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । २ । ९ । ६ । “स चिन्तयन् द्व्यक्षरमेकदाम्भ- स्युपाशृणोत् द्विर्गदितं वचो विभुः । स्पर्शेषु यत् षोडशमेकविंशं निष्किञ्चनानां नृप ! यद्धनं विदुः ॥”) वायुः । इति केचित् ॥ कामिनां बन्धभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ कादिवर्गपञ्चकम् । यथा, -- “स्पर्शस्तस्याभवज्जीवः स्वरो देह उदाहृतः ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १२ अध्यायः ॥ स्पर्शः कादिवर्गपञ्चकम् । इति तट्टीकायां श्रीधरस्यामी ॥ न्यायमते त्वगिन्द्रियग्राह्मगुण-

पृष्ठ ५/४५८

विशेषः । त्वगुपकारकः । स च त्रिविधः । उष्णः । शीतः । अनुष्णाशीतः । पृथिव्याः स्पर्शः काठिन्यादिः पाकजः । जलपरमाणुस्पर्शः नित्यः । अन्यत्रानित्यः । वैशेषिकमते पार्थिव- परमाणुमात्रस्य पाकजस्पर्शः । नैयायिकमते तु द्व्यणुकादिस्पर्शोऽपि पाकजः । यथा, -- “स्पर्शस्त्वगिन्द्रियग्राह्यस्त्वचः स्यादुपकारकः । अनुष्णाशीतशीतोष्णभेदात् स त्रिविधो मतः ॥ काठिन्यादिः क्षितावेव नित्यतादि च पूर्ब्बवत् । एतेषां पाकजत्वन्तु क्षितौ नान्यत्र कुत्रचित् ॥ तत्रापि परमाणौ स्यात् पाको वैशेषिके नये । नैयायिकानान्तु नये द्व्यणुकादावपीष्यति ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ स्पर्शं निरूपयति । स्पर्श इति । उपकारक इति स्पर्शनप्रत्यक्षे स्पर्शः कारणमित्यर्थः । अनु- ष्णाशीतेति । पृथिव्या वायोः स्पर्शोऽनुष्णा- शीतः जलस्य शीतः । तेजस उष्णः । काठि- न्येति । कठिनसुकुमारस्पर्शः पृथिव्या एव इत्यर्थः । कठिनत्वादिकन्तु न संयोगनिष्ठो जातिविशेषः चक्षुर्ग्राह्यतापत्तेः । पूर्व्ववत् जल- तेजोवायुपरमाणुस्पर्शा नित्याः इत्यर्थः । तद्भिन्नाः स्पार्शास्त्वनित्या इत्यर्थः । एतेषां रूपरसगन्ध- स्पर्शानाम् । नान्यत्रेति । पृथिव्या हि रूपरस- गन्धस्पर्शपरावृत्तिः पाकरससंयोगादुपलभ्यते । न हि शतधापि ध्मायमाने जलादौ रूपादिकं परावर्त्तते नीरे सौकरमौष्णञ्च नयव्यतिरेका- भ्यामुपाधेरेवेति निलीयते पवनपृथिव्योः शीत- स्पर्शादिवत् पृथिवीष्वपि मध्ये परमाणावेव रूपादीनां पाकः इति वैशेषिका वदन्ति । नैयायिकानामिति नैयायिकानां मते द्व्यणु- कादौ अवयविन्यपि पाको भवति । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ पुराणमते एकादशविधस्पर्शो यथा । उष्णः १ शीतः २ सुखः ३ दुःखः ४ स्निग्धः ५ विशदः ६ खरः ७ मृदुः ८ श्लक्ष्णः ९ लघुः १० गुरुः ११ । इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ कठिनः । इति तत्रैव आश्वमेधिकपर्व्व ॥ आचमनाङ्गस्पर्शनं आचमनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ उच्छिष्टस्य स्पर्श- निषेधो यथा, -- “न स्पृशेत् पाणिनोच्छिष्टो विप्रगोब्राह्मणा- नलान् । न चानलं पदा वापि न देवप्रतिमां स्पृशेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे । १६ । ३५ ॥ अथ उच्छिष्टस्य चाण्डालादिस्पर्शप्रायश्चित्तम् । आपस्तम्बः । “भुक्तोच्छिष्टस्त्वनाचान्तश्चाण्डालैः श्वपचेन वा । प्रमादात् स्पर्शनं गच्छेत् तत्र कुर्य्याद्विशीधनम् ॥ गायत्त्र्यष्टसहस्रन्तु द्रुपदां वा शतं जपेत् । त्रिरात्रोप्रोषिता भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ भुक्तोच्छिष्टोऽन्त्यजैः स्पृष्टः प्राजापत्यं समाचरेत् । अर्द्धोच्छिष्टे स्मृतः पादः पाद आमाशने तथा ॥”

प्राजापत्यं ज्ञाने । अर्द्धोच्छिष्टो येन आद्यग्रासः आस्ये निःक्षिप्तः न तु निगीर्णः । दक्षः । “पाने मैथुनसंसर्गे तथा मूत्रपुरीषयोः । स्पर्शनं यदि गच्छेत्तु शवोदक्यान्त्यजैः सह ॥ दिनमेकं चरेन्मूत्रे पुरीषे तु दिनद्वयम् । दिनत्रयं मैथुने स्यात् पाने स्याच्च चतुष्टयम् ॥” काश्यपः । “श्वशूकरान्त्यचाण्डालमद्यभाण्डरजस्वलाः । यद्युच्छिष्टः स्पृशेत् तत्र कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥” एतज्ज्ञानाभ्यासे । सान्तपने धेनुद्वयम् । ब्रह्म- पुराणे । “उच्छिष्टेन तु शूद्रेण विप्रः स्पृष्टस्तु तादृशः । उपवासेन शुद्धिः स्यात् शुना संस्पृष्ट एव वा ॥ उच्छिष्टेन तु विप्रेण विप्रः स्पृष्टस्तु तादृशः । उभौ स्नानं प्रकुरुतः सद्य एव समाहितौ ॥” अनुच्छिष्टब्राह्मणस्य नक्तमिति प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ * ॥ अथ रजस्वलास्पर्शप्रायश्चित्तम् । काश्यपः । “रजस्वला तु संस्पृष्टा ब्राह्मण्या ब्राह्मणी यदि । एकरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा राजन्या ब्राह्मणी तु या । त्रिरात्रेण विशुद्धिः स्यात् व्याघ्रस्य वचनं यथा ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा वैश्यया ब्राह्मणी च या । पञ्चरात्रनिराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रजस्वला तु संस्पृष्टा शूद्रया ब्राह्मणी यदि । षड्रात्रेण विशुध्येत्तु ब्राह्मणी कामचारतः ॥ अकामतश्चरेदर्द्धं ब्राह्मणी सर्व्वजातिषु ॥” एतेन रजस्वलाया ब्राह्मण्याः सवर्णरजस्वला- स्पर्शे एकरात्रोपवासः पञ्चगव्यपानं कामतः । अकामतस्त्वदर्द्धं नक्तव्रतम् । असवर्णरजस्वला- स्पर्शे त्रिरात्रपञ्चरात्रषड्रात्रोपवासाः । अका- मतस्त्वदर्द्धं एतच्चतुर्थाहानन्तरं कर्त्तव्यम् । “चाण्डालेन श्वपाकेन संस्पृष्टा चेद्रजस्वला । अतिक्रम्य तान्यहानि प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ त्रिरात्रमुपवासः स्यात् पञ्चगव्येन शुध्यति । तां निशान्तु व्यतिक्रम्य स्वजात्युक्तन्तु कारयेत् ॥” इति वचनान्तरदर्शनात् ॥ एतत् कामतः । अत्र दिनभेदोऽपि नास्ति । अज्ञाने बृहस्पतिः । “पतितान्त्यश्वपाकैस्तु संस्पृष्टा स्त्री रजस्वला । तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ प्रथमेऽह्नि त्रिरात्रन्तु द्वितीये द्व्यहमाचरेत् । अहोरात्रं तृतीयेऽह्नि चतुर्थे नक्तमाचरेत् ॥” चतुर्थेऽह्नीति शुद्धिस्नानात् पूर्ब्बम् । व्याघ्रः । “रजस्वला यदा स्पृष्टा श्वजम्बुकखरैः क्वचित् । निराहारा भवेत्तावत् यावत् स्नानेन शुध्यति ॥” अत्रापि बृहस्पत्युक्तदिनभेदव्यवस्था । वृद्ध- शातातपः । “रजस्वले तु ये नार्य्यावन्योऽन्यं स्पृशतो यदि । सवर्णे पञ्चगव्यन्तु ब्रह्मकूर्च्चमतः परम् ॥” पञ्चगव्यपानं व्रतरूतं तेनोपवासः । ब्रह्मकूर्च्च- माह जाबालः ।

“अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातः ब्रह्मकूर्च्चविधिः स्मृतः ॥” तदशक्तौ पुराणैकं दातव्यम् । उच्छिष्टशूद्रादि- स्पर्शे बृहस्पतिः । “शुना चोच्छिष्टया शूद्र्या संस्पृष्टा द्ब्यहमाच- रेत् । अहोरात्रं तृतीयेऽह्नि परतो नक्तमाचरेत् ॥” परतश्चतुर्थदिने स्नानात् पूर्वमिति ज्ञेयम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ मत्स्यसूक्तोक्तास्पृश्य- स्पर्शनप्रायश्चित्तं स्नानशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (त्रि, स्पर्शकः । आनन्दजनकः । यथा, मागवबे । ३ । २१ । ९ । “श्वेतोत्पलक्रीडनकं मनःस्पर्शस्मितेक्षणम् ॥”) स्पर्शकः, त्रि, (स्पृशतीति । स्पृश + ण्वुल् ।) स्पर्शन- कर्त्ता । स्पृशधातोः कर्त्तरि णकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्पर्शनं, क्ली, (स्पृश + ल्युट् ।) दानम् । स्पर्शः । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । १ । १० । १२ । “तस्मिन्नस्तधियः पार्थाः सहेरन् विरहं कथम् । दर्शनस्पर्शनालापशयनासनभोजनैः ॥” सम्बन्धः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, रघुवंशे । २ । ५० । “तद्रक्ष कल्याणपरम्पराणां भोक्तारमूर्जस्वलमात्मदेहम् । महीतलस्पर्शनमात्रभिन्न- मृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः ॥”) स्पर्शनः, पुं, (स्पृशतीति । स्पृश + ल्युः ।) वायुः । इत्यमरः । १ । १ । ६४ ॥ स्पर्शमणिः, पुं, (स्पर्शप्रधानो मणिः । स्पर्शेन स्वर्णोत्पादकत्वात् तथात्वम् ।) स्पर्शमात्रेण स्वर्णजनकप्रस्तरविशेषः । परशपातर इति भाषा । इति वक्ष्यमाणशब्ददर्शनात् ॥ स्पर्शमणिप्रभवं, क्ली, (स्पर्शमणिः प्रभवो यस्य ।) स्वर्णम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्पर्शलज्जा, स्त्री, (स्पर्शात् लज्जा संकोचनरूप- त्रपा यस्याः ।) लज्जालुवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ स्पर्शशुद्धा, स्त्री, (स्पर्शे शुद्धा ।) शतमूली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्पर्शस्यन्दः, पुं, (स्पर्शेन स्यन्दते मूत्रयतीति । स्यन्द + अच् ।) भेकः । इति केचित् ॥ स्पर्शा, स्त्री, (स्पृशति परपुरुषमिति । स्पृश + अच् । टाप् ।) कुलटा । इति धरणिः ॥ स्पर्शानन्दाः, स्त्री, (स्पर्शेन आनन्दो यासाम् ।) अप्सरसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्पर्ष्टा, [ऋ] त्रि, (स्पृशतीति । स्पृश + तृच् ।) उपतापकमात्रम् । रोगः । इत्येके । इत्यमर- टीकायां भरतः । ३ । २ । १४ ॥ स्पश, ञ ग्रन्थवाधयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-सक०-सेट् ।) ञ, स्पशति स्पशते । पस्पाश । ग्रन्थस्थाने स्पर्शनं पठन्ति केचित् । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/४५९

स्पशः, पुं, (स्पशतीति । स्पश + पचाद्यच् ।) चरः । (यथा, महाभारते । १ । १४७ । २५ । “वयन्तु यदि दाहस्य बिभ्यतः पद्रवेमहि । स्पशैर्नो घातयेत् सर्व्वान् राज्यलुब्धः सुयोधनः ॥”) अभिसरः । इत्यमरः । ३ । ३ । २१३ ॥ चरो गूढपुरुषः । अभिसरो युद्धम् । प्राणनिरपेक्षो यो द्रव्यार्थं व्याडं हस्तिनं वा योधयति सोऽभि- सरः । इत्येके । इमौ द्वौ स्पशौ । इति भरतः ॥ स्पष्टं, त्रि, स्पश्यते स्मेति । स्पश + णिच् + क्तः । “वा दान्तशान्तेति ।” ७ । २ । २७ । इति साधुः ।) व्यक्तम् । तत्पर्य्यायः । स्फुटम् २ प्रव्यक्तम् ३ उल्वणम् ४ । इत्यमरः । ७ । १ । ८१ ॥ उद्रिक्तम् ५ प्रकटम् ६ । इति जटाधरः ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । १५ । २२ । “भोः सूत हे मागध सौम्य वन्दिन् लोकेऽधुना स्पष्टगुणस्य मे स्यात् । किमाश्रयो मे स्तव एष योज्यतां मा मय्यभूवन् वितथा गिरो वः ॥”) स्पष्टीकृतं, त्रि, व्यक्तीकृतम् । कृधातौ परे स्पष्ट- शब्दादभूततद्भावे च्विप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ स्पृ, न प्रीतिरक्षापालने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) न, स्पृणोति । इति दुर्गादासः ॥ स्पृक्का, स्त्री, पृक्का । स्पृश्यते सौगन्ध्यात् स्पृश संस्पर्शे बाहुल्यात् कः पृषोदरादित्वात् शस्य कः स्पृक्का दन्त्यादिरिति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । १३३ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७७ । ५ । “त्वक्कुष्ठरेणुनलिका- स्पृक्कारसतगरबालकैस्तुल्यैः । केसरपत्रविमिश्रै- र्नरपतियोग्यं शिरःस्नानम् ॥”) स्पृश, श औ स्पृशि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) श, स्पृशति । औ, अस्पार्क्षीत् अस्पृक्षत् । हस्तेन पस्पर्श तदङ्ग- मिन्द्रः । इति कुमारः । इति दुर्गादासः ॥ स्पृशा, स्त्री, (स्पृशतीति । स्पृश + कः । टाप् ।) भुजङ्गघातिनीवृक्षः । कङ्कालिका इति ख्याता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्पृशी, स्त्री, कण्टकारी । इत्यमरः । २ । ४ । ९३ ॥ स्पृष्टः, त्रि, (स्पृश + क्तः ।) कृतस्पर्शः । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वधृतब्रह्मपुराणवचनम् । “उच्छिष्टेन तु शूद्रेण विप्रः स्पृष्टस्तु तादृशः । उपवासेन शुद्धिः स्यात् शुना संस्पृष्ट एव वा ॥” स्पृष्टास्पृष्टं, क्ली, (स्पृष्टेन आ सम्यक् स्पृष्टम् ।) परस्परस्पर्शनम् । यथा, -- “अथ जातिगुणान् वक्ष्ये स्पृष्टास्पृष्टं महेश्वरि ! । अधमैः शिष्टसंस्पर्शे प्रायश्चित्तं यथाविधि ॥ ब्राह्मणरय शवाङ्गञ्च क्षत्त्रियाद्यैः कदाचन । स्पृष्ट्वाचम्य हरिं स्मृत्वा उपवासेन क्षत्त्रियः ॥ व्रतस्थशूद्रस्पर्शेऽपि हरिसंस्मरणे शुचिः । सेवयोपस्पृशेद् यस्तु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ब्राह्मणो यस्तु शूद्रस्य सेवयोपस्पृशेत् क्वचित् ।

स्नात्वाचम्य हरिं स्मृत्वा प्राणायामेन शुध्यति ॥ शूद्रस्तु त्रिविधो ज्ञेयो व्रतस्थश्चोत्तमः स्मृतः । कायस्थः पावको मध्यो भिन्नाचारोऽधमो मतः ॥ उत्तमैर्ब्राह्मणः स्पृष्ट उपस्पृश्य द्विजः शुचिः । अधमः सूर्य्यगामग्निं स्पृष्टः शुध्यति ब्राह्मणः ॥” इति मत्स्यसूक्ते ३९ पटलः ॥ स्पृष्टास्पृष्टि, व्य, (स्पृष्टेन स्पृष्टेन यत् भवति । “इच् कर्म्मव्यतिहारे ।” ५ । ४ । १२७ । इति इच् । “अन्येषामपि दृश्यते ।” ६ । ४ । १३७ । इति दीर्घः ।) परस्परस्पर्शनम् । छोयाछुँयि इति भाषा । यथा, रत्नाकरे बृहस्पतिः । “तीर्थे विवाहे यात्रायां संग्रामे देशविप्लवे । नगरग्रामदाहे च स्पृष्टास्पृष्टि न दुष्यति ॥ आपद्यपि च कष्टायां रुग्भये पीडिते तथा । मातामित्रोर्गुरोश्चैव निदेशे वर्त्तनात्तथा ॥” स्पृष्टास्पृष्टि इत्यव्ययं क्रियाव्यतीहारे । तथेति न दुष्यतीत्यर्थः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ मत्स्य- सक्ते ३८ पटलेऽप्यन्यत् द्रष्टव्यम् ॥ स्पृष्टिः, स्त्री, (पृश + क्तिन् ।) स्पर्शः । तत्प- र्य्यायः । पृक्तिः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ स्पर्शनम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्पृह, त् क ईप्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) ईप्स आप्तुमिच्छा । स्पृहयति । इति दुर्गादासः । स्पृहणीयं, त्रि, (स्पृह + अनीयर् ।) वाञ्छनीयम् । यथा, ऋतुसंहारे । १ । १ । “प्रचण्डसूर्य्यः स्पृहणीयचन्द्रमाः सदापगाहक्षतवारिसञ्चयः । दिनान्तरम्योऽभ्युपशान्तमन्मथो निदाघकालः समुपागतः प्रिये ॥” स्पृहयालुः, त्रि, (स्पृहयति तच्छीलः । स्पृह + “स्पृहिगृहिपतीति । ३ । २ । १५८ । इति आलुच् ।) स्पृहाशीलः । लोभी । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (यथा, रघुः । १४ । ४५ । “प्रजावती दोहदशंसिनी ते तपोवनेषु स्पृहयालुरेव ॥”) स्पृहा, स्त्री, (स्पृह + अङ् । टाप् ।) इच्छा । इत्यमरः । १ । ७ । २७ ॥ तस्याः निन्दाप्रशंसे यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । ३५ । ७३ -- ७५; ८४ -- ८५ । “तपो धनं ब्राह्मणानां तपः कल्पतरुस्तथा । तपस्या कामधेनुश्च सन्ततं तपसि स्पृहा ॥ ऐश्वर्य्ये क्षत्त्रियाणाञ्च बाणिज्ये च तथा विशाम् । शूद्राणां विप्रसेवायां स्पृहा वेदेष्वनिन्दिता ॥ क्षत्त्रियाणाञ्च तपसि स्पृहातीवप्रशंसिता । ब्राह्मणानां विवादेषु स्पृहातीव विनिन्दिता ॥ क्षत्त्रियाणां रणो धर्म्मो रणे मृत्युर्न गर्हितः । रणे स्पृहा ब्राह्मणानां लोके वेदे विडम्बना ॥ तपोधनानां विप्राणां वाग्बलानां युगे युगे । शान्तिस्वस्त्ययनं कर्म्म विप्रधर्म्मो न सङ्गरः ॥” स्पृह्यः, पुं, (स्पृह्यते इति । स्पृह + यत् ।) मातु- लुङ्गकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वाञ्छनीये, त्रि ॥

स्प्रष्टा, [ऋ] त्रि, (स्पृशतीति । स्पृश + तृच् ।) उपतापकमात्रम् । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ रोगः । इत्येके । इति भरतः ॥ (स्पर्शकः । यथा, महाभारते । १४ । २० । २१ । “घ्राता भक्षयिता द्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता च पञ्चमः । मन्ता बोद्धा च सप्तैते भवन्ति परमर्त्विजः ॥”) स्फट इ शीर्णौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) द्वावाद्यस्वरिणा- वोष्ठ्यवर्गद्वितीययुक्तौ । पञ्चमस्वरिणाविति भ्रमो हेयः । तथात्वे सजातीयतया स्फुटक् भिदीत्या- दीनां सन्निधावेवापठिष्यत् । एवं संख्यापि न संमच्छते । स्फुटिर्विशरणे इत्यनेनैवेष्टसिद्धे शेषधातोश्च वैयर्थ्यं स्यात् । अतएव रमा- नाथोऽपि स्फुटिर्विशरणे इत्यत्र उकारशून्यः स्फट इति केचित् पठन्ति । पचादित्वादनि स्फटा फणा इति सुभूतिरित्यन्तमाह । इ, स्फण्ट्यते । स्फटति गात्रे बाणः । पस्फट पस्फाट स्फटिकम् । इति दुर्गादासः ॥ स्फट शीर्णौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) द्वावाद्यस्वरिणा- वोष्ठ्यवर्गद्वितीययुक्तौ । पञ्चमस्वरिणाविति भ्रमो हेयः । तथात्वे सजातीयतया स्फुटक् भिदीत्या- दीनां सन्निधावेवापठिष्यत् । एवं संख्यापि न संमच्छते । स्फुटिर्विशरणे इत्यनेनैवेष्टसिद्धे शेषधातोश्च वैयर्थ्यं स्यात् । अतएव रमा- नाथोऽपि स्फुटिर्विशरणे इत्यत्र उकारशून्यः स्फट इति केचित् पठन्ति । पचादित्वादनि स्फटा फणा इति सुभूतिरित्यन्तमाह । इ, स्फण्ट्यते । स्फटति गात्रे बाणः । पस्फट पस्फाट स्फटिकम् । इति दुर्गादासः ॥ स्फटः, पुं, (स्फटतीति । स्फट + अच् ।) फणा । इत्यमरः । १ । ८ । ९ ॥ स्फटा, स्त्री, (स्फट + अच् । टाप् ।) फणा । इत्यमरः । १ । ८ । ९ ॥ स्फटिकः, पुं, (स्फट शीर्णौ + बाहुलकात् इकन् ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति हलायुधः ॥ स्वनाम- ख्यातमणिः । फटिक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । स्फाटिकम् २ स्फाटकम् ३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ भासुरः ४ स्फाटिकोपलः ५ शालि- पिष्टम् ६ धौतशिलम् ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सितोपलः ८ विमलमणिः ९ निर्म्मलोपलः १० स्वच्छः ११ स्वच्छमणिः १२ अमररत्नम् १३ निस्तुषरत्नम् १४ शिवप्रियः १५ । अस्य गुणादि यथा, -- “स्फटिकः समवीर्य्यश्च पित्तदाहार्त्तिदोषनुत् । तस्याक्षमालां जपता दत्ते कोटिगुणं फलम् ॥” तत्परीक्षा यथा, -- “यद्गङ्गातोयविन्दुच्छविविमलतमं निस्तुषं नेत्र- हृद्यं स्निग्धं शुद्धान्तरालं मधुरमतिहिमं पित्त- दाहास्रहारि । पाषाणे यन्निघृष्टं स्फुटितमपि निजां स्वच्छतां नैव जह्यात तज्जात्यं जातु लभ्यं शुभमुपचिनुते शैवरत्नञ्च रत्नम् ॥” बिन्दुस्थाने विद्युदिति च पाठः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “मुक्ताविद्रुमवज्रेन्द्रवैदूर्य्यस्फटिकादिकम् । मणिरत्नं सरं शीतं कषायं स्वादुलेखनम् । चक्षुष्यं धारणात्तच्च पापालक्ष्मीविनाशनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तस्य उत्पत्तिपरीक्षे यथा, -- “कावेरबिन्ध्ययवनचीननेपालभूमिषु । लाङ्गली व्यकिरन्मेदो दानवस्य प्रयत्नतः ॥

पृष्ठ ५/४६०

आकाशशुद्धं तैलाख्यमुत्पन्नं स्फटिकं ततः । मृणालशङ्खधवलं किञ्चिद्वर्णान्तरान्वितम् ॥ न तत्तुल्यं हि रत्नानामथवा पापनाशनम् । संस्कृतं शिल्पिना सद्यो मूल्यं किञ्चिल्लभेत्ततः ॥” इति गारुडे पूर्ब्बविभागे । ७९ । १ -- ३ ॥ * ॥ तथा । “हिमालये सिंहले च बिन्ध्याटवितटे तथा । स्फटिकं जायते चैव नानारूपं समप्रभम् ॥ हिमाद्रौ चन्द्रसङ्काशं स्फटिकं तत् द्विधा भवेत् । सूर्य्यकान्तञ्च तत्रैकं चन्द्रकान्तं तथा परम् ॥ सूर्य्यांशुस्पर्शमात्रेण वह्निं वमति यत् क्षणात् । सूर्य्यकान्तं तदाख्यातं स्फटिकं रत्नवेदिभिः ॥ पूर्णेन्दुकरसंस्पर्शादमृतं स्रवति क्षणात् । चन्द्रकान्तं तदाख्यातं दुर्ल्लभं तत् कली युगे ॥ अशोकपल्लवच्छायं दाडिमीतीजसन्निभम् । बिन्ध्याटवितटे देशे जायते मन्दकान्तिकम् ॥ सिंहले जायते कृष्णमाकरे गन्धनीलके । पद्मरागभवे स्थाने विविधं स्फटिकं भवेत् ॥ अत्यन्तनिर्म्मलं स्वच्छं स्रवतीव जलं शुचि । ज्योतिर्ज्ज्वलनमाश्लिष्टं मुक्ताज्योतीरसं द्विज ॥ तदेव लोहिताकारं राजावर्त्तमुदाहृतम् । आनीलं तत्तु पाषाणं प्रोक्तं राजमयं शुभम् ॥ ब्रह्मसूत्रमयं यत्तु प्रोक्तं ब्रह्ममयं द्विज ॥” इति स्फटिकपरीक्षा । इति भोजराजकृतयुक्ति- कल्पतरुः ॥ स्फटिका, स्त्री, स्फटिकारिः । इति भावप्रकाशः ॥ स्फटिकाचलः, पुं, (स्फटिकवत् शुभ्रोऽचलः । स्फटिकस्य अचलो वा ।) कैलासपर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्फटिकात्मा, [न्] पुं, (स्फटिक एव आत्मा स्वरूपं यस्य ।) स्फटिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्फटिकाद्रिभिदः, पुं, (स्फटिकाद्रिं कलासपर्वत- मपि भिनन्ति वर्णेनेति । भिद + “इगुपध- ज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) कर्पूरः । इति केचित् ॥ स्फटिकाभ्रः, पुं, (स्फटिकवत् शुभ्रो यो अभ्रः स इव शुक्लत्वात् ।) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्फटिकारिः, स्त्री, (स्फटिकस्य अरिः ।) श्वेत- वर्णवणिग्द्रव्यविशेषः । फट्किरी इति भाषा ॥ यथा, -- “नवसारयवक्षारस्फटिकारित एव काचवक- यन्त्रैः । बहुशः पात्यं सत्वं तद्धि महाद्रावकं नाम ॥” इति रत्नावली ॥ तद्रूपान्तराणि । स्फटिकारी । स्फटिकारिका । फट्करी । इति महाद्रावकप्रकरणे भैषज्य- रत्नावली ॥ स्फटी, स्त्री, (स्फटतीति । स्फट + अच् । ङीष् ।) स्फटिकारिः । तत्पर्य्यायः । स्फटिकी २ श्वेता ३ शुभ्रा ४ रङ्गदा ५ रङ्गदृढा ६ दृढरङ्गा ७ रङ्गाङ्गा ८ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । स्निग्ध- त्वत्त । कवायत्वम् । प्रदरमेहकृच्छ्रवमिशोष-

दोषनाशित्वम् । दृढरङ्गदातृत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “स्फटिका तु कषायोष्णा वातपित्तकफव्रणान् । निहन्ति श्वित्रवोसर्पान् योनिसङ्कोचकारिणी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ स्फड, इ क नर्म्मणि । (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) यथा । स्फुडि क नर्म्मणि इत्यत्र नर्म्म इह परो- हासः । आद्यस्वरीति कातन्त्राद्याः । इति दुर्गादासः ॥ स्फर, श स्फूर्त्तौ । चले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-अक०-सेट् ।) श, स्फरती स्फरन्ती । पस्फार । स्फरणं स्फुरणमित्यमरः । इति दुर्गादामः ॥ स्फरणं, क्ली, (स्फर + ल्युट् ।) स्फुरणम् । इत्य- मरः । ३ । २ । १० ॥ स्फल, श चाले । स्फूर्त्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-अक०-सेट् ।) श, स्फलती स्फलन्ती । पस्फाल । सुरद्विपास्फालनकर्कशा- ङ्गुलाविति रघुः । चालश्चलनम् । इति दुर्गा- दासः ॥ स्फाटकं, क्ली, स्फटिकम् । इति काचित् शब्द- रत्नावली ॥ जलविन्दौ, पुं, । इति केचित् ॥ स्फाटिकं, क्ली, (स्फटिकमेव । स्वार्थे अण् ।) स्फटिकम् । इति शब्दारत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५५ । १७ । “सहस्रस्तम्भां हेमवैदूर्य्यचित्रां शतद्वारां तोरणस्फाटिकाख्याम् । सभामग्य्रां क्रोशमात्रायतां मे तद्विस्तारामाशु कुर्व्वन्तु युक्ताः ॥” स्फटिकस्येदमिति । स्फटिक + अण् । स्फटिक- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ६३ । १३ । “देवोपभोग्यं दिव्यञ्च आकाशे स्फाटिकं महत् । आकाशगं त्वां मद्दत्तं विमानमुपपत्स्यते ॥”) स्फाटिकोपलः, पुं, (स्फाटिक उपलः) स्फाटि- कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्फाटीकं, क्ली, स्फटिकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्फातः, त्रि, वृद्धियुक्तः । स्फायधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति व्याकरणम् ॥ स्फातिः, स्त्री, (स्फाय + क्तिन् ।) वृद्धिः । इत्य- मरः । ३ । २ । ९ ॥ स्फाय, ई ङ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) ई, स्फीतः स्फातः । ङ, स्फायते पस्फाये । स्फाय- न्निर्मोकसन्धीति गणकृतानित्यत्वात् । इति रमानाथः । वस्तुतस्तु स्फायते स्फायः पचादि- त्वादन् ततः स इवाचरतोति क्वौ शत्रन्तम् । इति दुर्गादासः ॥ स्फारं, क्ली, (स्फायते इति । स्फाय + “स्फायि- क्तञ्चीति ।” उणा ० २ । १२ । इति रक् ।) प्रचु- रम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ स्फारः, पुं, (स्फाय + रक् । यद्वा, स्फुर चलने + घञ् । “स्फुरतिस्फुलत्योर्घञि ।” ६ । १ । ४७ ।

इति एच आत्वम् ।) विकटः । कनकादेर्व्वद्- वुदः । इति मेदिनी ॥ विपुले, त्रि । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे । ३ । १०१ । “असकृदसकृत् स्फारस्फारैरपाङ्गविलोकितै- स्त्रिभुवनजये सा पञ्चेषोः करोति सहायताम् ॥”) स्फारणं, क्ली, (स्फर + णिच् + ल्युट् ।) स्फुर- णम् । इत्यमरटीकायां रमानाथः । २ । ३ । १० ॥ स्फालः, पुं, (स्फल चलने + घञ् । “स्फुरति- स्फुलत्योर्घञि ।” ६ । १ । ४७ । इति एच आत्वम् ।) स्फूर्त्तिः । स्फिक्, [च्] स्त्री, (स्फाय वृद्धौ + बाहुलकात् डिच् ।) कटिप्रोथः । इत्यमरः । २ । ६ । ७५ ॥ (यथा, मनुः । ८ । २८१ । “सहासनमभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः । कट्यां कृताङ्को निर्व्वास्यः स्फिचं वास्यावकर्त्त- येत् ॥”) स्फिक्घातनकः, पुं, (स्फिचं घातयतीति । स्फिच् + हन् + णिच् + ल्युः । ततः स्वार्थे कन् ।) कट्फलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्फिट, क वृत्याम् । हिसे । अनादरे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क, स्फेटयति । वृतिरन्यैर्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ स्फिरं, त्रि, (स्फाय वृद्धौ + “अजिरशिशिरशिथि- लेति ।” उणा ० १ । ५४ । इति किरच्प्रत्ययेन साधुः ।) प्रचुरम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ स्फीतः, त्रि, (स्फाय + क्तः । “स्फायः स्फी निष्ठा- याम् ।” ६ । १ । २२ । इति धातोः स्फी ।) वर्द्धितः । यथा, -- “स्फीतान् जनपदांस्तत्र पुरग्रामव्रजाकरान् । खेटखर्व्वटवाटीश्च वनान्युपवनानि च ॥” इति श्रीभागवते । १ । ६ । ११ ॥ “स्फीतान् समृद्धान् देशान् । तत्र तस्यां दिशि । पुरग्रामव्रजाकरान् तत्र पुराणि राजधान्यः । ग्रामा भृगुप्रोक्ताः । ‘विप्राश्च विप्रभृत्याश्च यत्र चैव वसन्ति ते । स तु ग्राम इति प्रोक्तः शूद्राणां वास एव चेति ॥’ व्रजा गोकुलानि । आकरा रत्नाद्युत्पत्ति- स्थानानि । तान् । खेटाः कर्षकग्रामाः । खर्व्वठाः गिरितटग्रामाः । भृगुप्रोक्ता वा । ‘एकतो यत्र तु ग्रामो नगरं चैकतः स्थितम् । मिश्रन्तु खर्व्वटं नाम नदीगिरिसमाश्रयमिति ॥’ वाट्यः पूगपुष्पवाढ्यस्ताः । वनानि स्वतः सिद्ध- वृक्षाणां समूहाः । उपवनानि रोपितवृक्षाणां समूहाः तानि च ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ स्फुट, इ क नर्म्मणि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) नर्म्मेह परीहासः । इ क, स्फुण्टयति सखायं लोकः । अयमन्यैर्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ स्फुट, इर् विश(स)रणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-भेदने सक०-सेट् ।) इर, अस्फुटत् अस्फोटीत् । विशरणं भेदनम् ।

पृष्ठ ५/४६१

स्फोटयति गात्रं बाणः । विसरण इति दन्त्य- मध्यपाठे विकसन इत्यर्थः । स्फोटति मल्लिका- कलिका ॥ स्फुट, क भिदि । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, स्फोटयति कण्टकः पदम् । इति दुर्गादासः ॥ स्फुट, ङ विसरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, स्फोटन्ते नवकुद्म- लानि कुटजप्रायेषु वृक्षेष्विति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ स्फुट, त् क विसरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) विसरणं विकमनम् । स्फुटयति चम्पककलिका । अपु- स्फुटत् । इति दुर्गादासः ॥ स्फुट, शि विकासे । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) विकास इति कस ज गताविति दन्त्यान्तस्य घञि रूपं विपूर्ब्बेणार्था- न्तरवाचितया विकसनमित्यर्थः । शि, स्फुटति केतकीकोरकः । अस्फुटीत् पुष्फोट । इति दुर्गादासः ॥ स्फुट, क हिंसे । आङ्पूर्ब्बोऽयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) आङ् उप- सर्गः । क, आस्फोटयति । इति दुर्गादासः ॥ स्फुटः, त्रि, (स्फुटति प्रकाशते इति । स्फुट् + कः ।) व्यक्तः । यथा, रघुः । ३ । ६३ । “अवेहि मां प्रीतमृते तुरङ्गमात् किमिच्छसीति स्फुटमाह वासवः ॥”) प्रफुल्लः । इति मेदिनी ॥ शुक्लः । इत्यजयः ॥ भिन्नः । इति स्फुटधात्वर्थदर्शनात् ॥ * ॥ स्फुट- ग्रहा यथा, -- “स्यात् संस्कृतो मध्यफलेन मध्यो मन्दस्फुटः स्यात् चलकेन्द्रमुक्तम् । विधाय शैघ्र्येण चलेन चैवं खेटस्फुटः स्यादसकृत् फलाभ्याम् ॥” कुजस्य विशेषमाह । “दलीकृताभ्यां प्रथमं फलाभ्यां ततोऽखिलाभ्यामसकृत् कुजस्तु । स्फुटौ रवीन्दू मृदुनैव वेद्यौ शीघ्राख्यतुङ्गस्य तयोरभावात् ॥” इति सिद्धान्तशिरोभणिः ॥ स्फुटनं, क्ली, (स्फुट् + ल्युट् । कुटादित्वात् न गुणः ।) विदरणम् । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ विक सनम् । इति स्फुटधात्वर्थदर्शनात् ॥ स्फुटबन्धनी, स्त्री, (स्फुटं बन्धनं यस्याः । ङीष् ।) पारावतपदी । नफट्की इति भाषा । इति रत्नमाला ॥ स्फुटबल्कलीति केचित् ॥ स्फुटा, स्त्री, (स्फुटति विकाशते इति । स्फुट + कः । टाप् ।) फटा । फणा । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः । ३ । २ । ५ ॥ स्फुटिः, स्त्री, (स्फुटतीति । स्फुट + इन् ।) पाद- स्फोटरोगः । निर्भिन्नकर्कटीफलम् । इति भेदिनी ॥

स्फुटितः, त्रि, (स्फुट + क्तः ।) विकसितः । इति हेमचन्द्रः ॥ भिन्नः । (यथा, मृच्छकटिके ३ अङ्के । “असदृशजनसंप्रयोगभीरो- र्हृदयमिव स्फुटितं महागृहस्य ॥”) परिहसितः । इति स्फुटधात्वर्थदर्शनात् । व्यक्तोकृतः । इति स्फुटशब्दार्थदर्शनात् ॥ स्फुटी, स्त्री, (स्फुटि + कृदिकारादिति ङीष् ।) पादस्फोटरोगः । कर्कटीफलम् । फुटी इति भाषा । इति शब्दरत्नावली ॥ स्फुट्ट, क अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, स्फुट्टयति । इति दुर्गा- दासः ॥ स्फुड, इ क नर्म्मणि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चरा०- पर०-सक०-सेट् ।) नर्म्म इह परीहासः । इ क, स्फुण्डयति सखायं लोकः । पुष्फुण्डयिषति । आद्यस्वरीति कातन्त्राद्याः । पञ्चमस्वरयुक्तो नर्म्मे । इति गोविन्दभट्टः । इति दुर्गादासः ॥ स्फुड, इ ङ फुल्ले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) फुल्लं विकसनम् । इ, स्फुण्ड्यते । ङ, स्फुण्डते कुन्दकोरकः । पुस्फुण्डे । इति दुर्गादासः ॥ स्फुड, शि वृत्याम् । इति कतिकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) शि, स्फुडति । अस्फुडीत् । पुष्फोड । वृत्यां वरणे । इति दुर्गादासः ॥ स्फुत्करः, पुं, (करोतीति । कृ + अच् । स्फुदित्य- व्यक्तशब्दस्य करः ।) अग्निः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ स्फुत्कारः, पुं, फुत्कारः । स्फुदिति क्रियते इति स्फुत्शब्दपूर्ब्बकृधातोर्भावे घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्फुर, शि स्फुर्त्तौ । चले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) स्फुर्त्तिः प्रकाशः । चलश्चलनम् । शि, स्फुरति चामरम् । अस्फुरीत् । पुस्फोर । इति दुर्गादासः ॥ स्फुरः, पुं, (स्फुरतीति । स्फुर + कः ।) फलकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्फुर + भावे घञ् ।) स्फुरणम् । इत्यमरटीका । ३ । २ । ९ ॥ स्फुरणं, क्ली, (स्फुर + ल्युट् ।) किञ्चिच्चलनम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । स्फरणम् २ । इत्य- मरः । ३ । २ । ९ ॥ स्फुलनम् ३ स्फोरणम् ४ स्फुरः ५ स्फुरणा ६ स्फारणम् ७ । इति तट्टीका ॥ स्फूर्त्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अङ्ग- स्फुरणस्य शुभाशुभफलं यथा, -- “ब्रूमौऽधुनाङ्गस्फुरितस्य सम्यक् प्रत्येकमव्यक्तफलप्रभावम् । सर्व्वत्र यत्रावनते स्वदेहा- दुत्पद्यते कर्म्मविपाकसंवित् ॥ मूर्द्ध्नि स्फुरत्याशु पृथिव्यवाप्तिः स्थानप्रवृद्धिश्च ललाटदेशे । भ्रूघ्राणमध्ये प्रियसङ्गमः स्यात् नासाक्षिमध्ये च सहायलाभः ॥

दृगन्तमध्यस्फुरणेऽर्थलाभोत्- कण्ठौ क्रमाद्विस्फुरिते दृगादौ । जयो दृशाधः स्फुरणे रणः स्यात् प्रियश्रुतिः स्यात् स्फुरिते च कर्णे ॥ योषित्समृद्धिः स्फुरिते च गण्डे घ्राणे तु सौमुख्यमुदौ भवेताम् । भोज्येष्टसङ्गावधरोर्द्ध्वयोश्च स्कन्धे गले भोगविवृद्धिलाभौ ॥ स्पन्दो भुजस्येष्टसमागमाय स्पन्दः करस्य द्रविणाप्तहेतुः । स्पन्दश्च पृष्ठस्य पराजयाय स्पन्दो जयायोरसि मानवानाम् ॥ पार्श्वप्रकम्पे विषयस्य लाभः कटिप्रकम्पे तु बलप्रमोदौ । नाभिप्रकम्पे निजदेशलाभः धनर्द्धिबन्धुश्च भ्रुवि प्रकम्पे ॥ दुःखं धनान्तं हृदयस्य कम्पे स्फिक्पायुकम्पेऽपि च वाहनाप्तिः । वराङ्गकम्पे वरयोषिदाप्ति- र्मष्के सकम्पे तनयस्य जन्म ॥ वस्तौ सकम्पे युवतिप्रवृत्तिः दोषश्च कम्पे पुनरूरुपृष्ठे । उरः पुनः स्यात् सुसहायलाभः स्याज्जानुकम्पे त्वचिरेण सिद्धिः ॥ जङ्घाप्रकम्पे निजदेशनाशः स्थानाप्तिरुष्ट्रश्चरणस्य कम्पे । यात्रा सलाभाङ्घ्रितलप्रकम्पे पुंसां सदा दक्षिणदेहभागे ॥ स्त्रीणाञ्च वामावयवे प्रजातः स्पन्दः फलानि प्रदिशत्यवश्यम् ॥” इति वसन्तराजशाकुने नरेङ्गितेऽङ्गस्फुरण- प्रकरणं चतुर्थम् ॥ स्फुरणा, स्त्री, (स्फुर + णिच् + युच् । टाप् ।) स्फुरणम् । इत्यमरटीका । ३ । २ । १० ॥ स्फुरन्, [त्] त्रि, (स्फुर + शतृ ।) कम्पनयुक्तः । स्फूर्त्तिविशिष्टः । यथा, -- “गङ्गोत्तुङ्गतरङ्गसङ्गतजटाजूटाग्रजाग्रत्फणि- स्फुर्जत्स्फुत्कृतिभीतिसम्भृतचमत्कारस्फुरत्- सम्भ्रमा । आनन्दामृतवापिकां विदधती चित्तं गिरीश- प्रभो- स्त्वां पायान्नवसङ्गमे भगवती लज्जावती पार्व्वती ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ स्फुरितं, क्ली, (स्फुर + क्तः ।) स्फुरणम् । स्फुरण- विशिष्टे, त्रि । यथा । ब्रूमोऽधुनाङ्गस्फुरिते च सम्यक् इति । प्रिया श्रुतिः स्यात् स्फुरिते च । कर्णे इति च । वसन्तराजशाकुनम् ॥ स्फुर्च्छ, आ विस्मृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) क्विपि राछ्वोर्लोपे स्फूः स्फुरौ स्फुरः । आ स्फूर्च्छितं स्फूर्णं तेन । स्फूर्च्छति कथां मद्यपः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/४६२

स्फु(स्फू)र्ज, टु ओ आ वज्रनिर्षोषे ॥ (भ्वा०-सर०- अक०-सेट् ।) टु, स्फुर्जथुः । ओ, स्फूर्णः । आ, स्फूजितं स्फूणे तेन । वज्रनिर्घोषो वज्रकर्त्तृक- शब्दः । स्थूर्जति वज्रम् । इति दुर्गादासः ॥ स्फुर्ज्जकः, पुं, (स्फुर्ज्जतीति । स्फुर्ज्ज + ण्वुल् ।) स्फुर्र्जकवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ स्फुर्जथुः, पुं, (स्फुर्ज्ज + अथुच् ।) वज्रपतनजनित- शब्दः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ स्फुल, शि स्फूर्त्तौ । चले । चये । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (तुदा०-कुटा०-पर०-अक०-सेट् ।) शि, स्फुलति अस्फुलीत् पुस्फौल । स्फूर्त्तिः प्रकाशः । चलः स्खलनम् । चयः सञ्चयः । इति दुर्गादासः ॥ स्फुलं, क्ली, (स्फलतीति । स्फुल स्फुर्त्तौ चले + कः ।) वस्त्रवेश्म । इति शब्दरत्नावली ॥ ताँवु इति भाषा ॥ स्फुलनं क्ली, (स्फुल + ल्युट् ।) स्फुरणम् । इत्य- मरटीकायां नीलकण्ठः ॥ स्फुलिङ्गः, त्रि, (स्फुल + इङ्गच् । यद्वा, स्फुत्- कारेण लिङ्गतीति । लिङ्ग + अच् ।) अग्नि- कणः । इत्यमरः । १ । १ । ६० ॥ फिनकी इति फिन्कुटी इति च भाषा ॥ द्वे अग्निचूर्णे । स्फुत्- कारेण लिङ्गति गच्छति स्फलिङ्गः । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ४८ । ५४ । “वलाहकादुच्चरतः सुभीमान् विद्युत् स्फुलिङ्गानिव घोररूपान् ॥”) स्फुलिङ्गिनी, स्त्री, (स्फुलिङ्गोऽस्या अस्तीति । इनिः । ङीप् ।) अग्निसप्तजिह्वान्तर्गतजिह्वा- विशेषः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मुण्डकोप- निषदि । १ । २ । ४ । “काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुघूम्रवर्णा । स्फुलिङ्गनी विश्वरूपी च देवी लोलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥”) स्फूर्जकः, पुं, (स्फूर्जति अग्नौ क्षिप्तः सन्निति । स्फूर्ज + ण्वुल् ।) तिन्दुकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३८ ॥ स्फूर्जति वह्नौ क्षिप्तः स्फूर्जकः । ट्वा स्फूर्जावज्रनिर्घोषे णकः । स्फुर्जेर्वा दोर्घः सर्व्वत्र इति परवाक्यात् स्फूर्ज्जकः स्फुर्जकश्च स्फुर्जो वज्रः स इव दृढसारत्वात् स्फुर्जक इत्यन्ये । इति भरतः ॥ स्फूर्जघुः, पुं, (स्फूर्जतीति । स्फूर्ज वज्रनिर्घोषे + अथुच् ।) वज्रपातजनितशब्दः । तत्पर्य्यायः । वज्रनिप्पेषः २ । इत्यमरः । १ । ३ । १० ॥ स्फुर्जथुः ३ विस्फूर्जथुः ४ विस्फुर्जथुः ५ वज्रनिर्घोषः ६ । इति तट्टीका ॥ स्फूर्त्तिः, स्त्री, (स्फूर् + क्तिन् ।) स्फूरणम् । इत्य- मरटीकायां रमानायः । ३ । २ । १० ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ८ । ३२ । “ममङ्गत्वविकाराभ्यां विम्बलक्षणहीनता । स्फूत्तिरूपत्वमेतस्य विम्बवद् भासनं विदुः ॥”)

स्फूर्त्तिमान्, [त्] त्रि, (स्फुर्त्तिरस्यास्तीति । स्फुर्त्ति + मतुप् ।) पाशुपतः । यथा, -- “पाञ्चार्थिकः पाशुपतश्चिद्रूपः स्फूर्त्तिमान् मतः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्फूर्त्तिविशिष्टे, त्रि ॥ स्फेयान्, [स्] त्रि, (इदमनयोरतिशयेन स्फिरः । स्फिर + ईयसुन् । “प्रियस्थिरस्फिरेति ।” ६ । ४ । १५७ । इति स्फादेशः ।) अतिशयः । इति व्याकरणम् ॥ स्फेष्ठः, त्रि, (अयमेषातिशयेन स्फिरः । स्फिर + इष्ठन् । “प्रियस्थिरेति ।” ६ । ४ । १५७ । इति स्फादेशः ।) अतिशयः । इत्यमरः । ३ । १ । ११२ ॥ स्फोटः, पुं, (स्फुटतीति । स्फुट + अच् ।) स्फोटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १२ । “स्फोटाः शीघ्रं प्रजायन्ते ज्वरस्तृष्णा च वर्द्धते ॥” * ॥ स्फुट + भावे घञ् । विदारणम् । यथा, महा- भारते । ३ । ११ । ५८ । “तयोर्भुजविनिष्पेषादुभयोर्बलिनोस्तदा । शब्दः समभवत् घोरो वेणुस्फोटसमो युधि ॥” स्फुटते व्यज्यते वर्णरिति स्फुटत्यर्थो यस्मादिति वा । स्फुट विकसने + घञ् । शब्दव्यापार- विशेषः । तथा चोक्तम् । “वर्णानां वाचकत्वा- नुपपत्तौ यद्बलादर्थप्रतिपत्तिः स स्फोट इति वर्णातिरिक्तो वर्णाभिव्यङ्ग्योऽर्थप्रत्यायको नित्यः शब्दः स्फोटः ॥” यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । १६ । ५२ । “अक्षराणामकारस्त्वं स्फोटस्तं वर्णसंश्रयः ॥”) स्फोटकः, पुं, (स्फुटतीति । स्फुट + ण्वुल् ।) राग- विशेषः । फाडा । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पिडकः २ गण्डः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्फाटः ४ विस्फोटः ५ । इति राजनिघण्टः ॥ अस्य विवरणं विस्फोटशब्दे द्रष्टव्यम् । भेदकपरी- हासकयोस्त्रि ॥ स्फोटनं, क्ली, (स्फुट + ल्युट् ।) विदारणम् । इत्यमरटीकायां भरतः । ३ । २ । ५ ॥ (यथा, -- सुश्रुते । ६ । ४२ । “शङ्कुस्फोटनवत्तस्य यस्मात्तीव्राश्च वेदनाः । शूलासक्तस्य लक्ष्यन्ते तस्मात् शूलमिहोच्यते ॥”) प्रकाशनम् । इति स्फुटधात्वर्थदर्शनात् ॥ (शब्दः । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २३२ । “भ्रूविभङ्गोष्ठनिर्द्दंशबाहुस्फोटनतर्ज्जनाः ॥” स्फोटयतीति । स्फुट + णिच् + ल्युः । भेदके, त्रि ॥ यथा, हरिवंशे । २४७ । १२ । “शतपर्व्वमहारौद्रं स्फोटनं सर्व्वतोमुखम् । प्रगृह्य रुचिरं वज्रं दीप्त रौद्राट्टहासिनम् । दैत्यानयोधयत् सर्व्वान् महेन्द्रः पाकशासनः ॥”) स्फोटनी, स्त्री, मणिशङ्खवेधोपकरणम् । भोङरी इति ख्याता । यथा, --

आस्फोटनी स्फोटनी च तत्र लास्फोटनी मता ॥” इति भरतद्विरूपकोषः ॥ किञ्च । “लास्फोटन्यां वेधनी च स्फोटनी वृषदंशिका ।” इति भरतधृतवाचस्पतिः ॥ स्फोटबीजकः, पुं, (स्फोटकारकं बीजं यस्य । ततः कन् ।) भल्लातकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्फोटा, स्त्री, सर्पफणा । इति केचित् ॥ स्फोटायनः, पुं, (स्फोट एव अयनं परायणं यस्य ।) मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । कक्षीवान् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्फोटिका, स्त्री, (स्फुटतीति । स्फुट + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) हापुत्त्रिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ग्रन्थान्तरे फोटिका इति पाठः ॥ स्फ्यं, क्ली, खङ्गाकारकाष्ठम् । यथा । स्फ्याश्लि- ष्टेज्याधिकरणञ्च । स्फ्यस्य खङ्गाकारकाष्ठस्य भक्ताश्लेषनिमित्तकेज्यायामिष्टित्वेन प्रकृतिवद्- विकृतिरित्यतिदेशेन दर्शात्मकप्रकृतिधर्म्माणां प्राप्तौ पूर्ब्बदिनप्रातःकालीनं हवनीयदेवता- वाहनमपि प्राप्तं तच्च तदानीं न विधीयते नैमित्तिके निमित्तनिश्चय वतोऽधिकारितया प्रकृते श्वोभाविभक्ताश्लेषरूपनिमित्तसंशयेन प्रधानानधिकारिणोऽङ्गानधिकारात् तदुत्तर- दिने च निमित्तनिश्चय तदधिकारसिद्धावपि नावाहनानुष्ठानं आवाहनस्य पूर्ब्बदिनप्रातः- कालनैयत्यादितीज्याया आवाहनं विनैवानु- ष्ठानमिति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स्म, व्य, श्लोकपादपूरणम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ५ । (यथा, रामायणे । २ । ६४ । २२ । “यद्येतदशुभं कर्म्म न स्म मे कथयेः स्वयम् । फलेन् मूर्द्धा स्म ते राजन् सद्यः शतसहस्रधा ॥”) तद्योगे अतीतकाले कीविभक्तिर्भवति । यथा, “हन्ति स्म रावणं रामः ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ स्मयः, पुं, (स्मयनमिति । स्मि + अच् ।) अद्भुतः । गर्व्वः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ५ । १९ ॥ “ततो यथावद् विहिताध्वराय तस्मै स्मयावेशविवर्जिताय । वर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी विचक्षणः प्रस्तुतमाचचक्षे ॥”) स्मरः, पुं, (स्मरयति उत्कण्ठयतीति । स्मृ + णिच् + अच् । कामदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २६ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ८ । “स्मरसि स्मर मेखलागुणै- रुत गोत्रस्खलितेषु बन्धनम् । च्युतकेशरदूषितेक्षणा- न्यवतंसोत्पलताडनानि वा ॥” * ॥ स्मृ + अप् ।) स्मरणञ्च ॥ स्मरकूपकः, पुं, (स्मरस्य कूप इव कन् ।) भगम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ ५/४६३

स्मरकूपिका, स्त्री, योनिः । स्मरकूपकशब्दादाप्- पत्ययेन निष्पन्ना ॥ स्मरगुरुः, पुं, (स्मरस्य गुरुः पिता । कृष्णावतारे प्रद्युम्नजनकत्वात् तथात्वम् ।) विष्णुः । इति केचित् ॥ स्मरगृहं, क्ली, (स्मरस्य गृहम् ।) योनिः । इति जटाधरः ॥ स्मरचक्रः, पुं, (स्मरस्य चक्रमिव आकृतिर्यस्य ।) रतिबन्धविशेषः । यथा, स्मरदीपिकायाम् । “धृत्वा वामकरेणोरुं स्वपादस्योपरिस्थितम् । दृढञ्च रमते कामी स्मरचक्रप्रकीर्त्तितः ॥” स्मरच्छत्रं, क्ली, (स्मरस्य च्छत्रमिव ।) योनिः । इति केचित् ॥ स्मरणं, क्ली, (स्मृ + ल्युट् ।) स्मृतिः । तत्पर्य्यायः । आध्यानम् २ स्मृतिः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ चिन्ता ४ चर्च्चा ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कुमारे । ६ । १९ । “सत्यमर्काच्च सोमाच्च परमध्यास्महे पदम् । अद्य तूच्चैस्तरं ताभ्यां स्मरणानुग्रहात् तव ॥” अलङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ६६८ ॥ “सदृशानुभवाद्वस्तुस्मृतिः स्मरणमुच्यते ।” यथा, -- “अरबिन्दमिदं वीक्ष्य खेलत्खञ्जनमञ्जुलम् । स्मरामि वदनं तस्याश्चारु चञ्चललोचनम् ॥” “मयि सकपटमित्यादौ च” स्मृतेः सादृश्यानु- भवं विनोत्थापितत्वान्नायमलङ्कारः । राघवा- नन्दमहापात्रास्तु वैसादृश्यात् स्मृतिमपि स्मर- णालङ्कारमिच्छन्ति । तत्रीदादरणं तेषामेव यथा, -- “शिरीषमृद्वी गिरिपु प्रपेदे यदा यदा दुःखशतानि सीता । तदा तदास्याः सदनेषु मौख्य- लक्षाणि दध्यौ गलदश्रु रामः ॥” स्मरणापत्यतर्पकः, पुं, (स्मरणेन अपत्यं तर्पय- तीति । तृप + ण्वल् ।) कच्छपः । इति केचित् ॥ स्मरदशा, स्त्री, (स्मरस्य दशा ।) कामावस्था । तद्दशविधा यथा, उज्ज्वलनीलमणिः । “नयनप्रीतिः प्रथमं चिन्तासङ्गस्ततोऽथ सङ्कल्पः । निद्राच्छेदस्तनुता विषयनिवृत्तिस्त्रपानाशः । उन्मादो मूर्च्छा मृतिरित्येताः स्मरदशा दशैव स्युरित्याचक्षते ॥” स्मरध्वजं, क्ली, (स्मरस्य ध्वजमिव ।) योनिः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मरध्वजः, पुं, (स्मरस्य ध्वज इव ।) वाद्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लिङ्गम् । इति केचित् ॥ स्मरध्वजा, स्त्री, (स्मरस्य ध्वजो गर्व्वो यया) ज्योत्स्नारात्रिः । इति केचित् ॥ स्मरप्रिया, स्त्री, (स्मरस्य प्रिया ।) रतिः । इति जटाधरः ॥

स्मरमन्दिरं, क्ली, (स्मरस्य मन्दिरम् ।) योनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्मरलेखनी, स्त्री, (स्मरस्य लेखनीव ।) शारिका- पक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मरवल्लभः, पुं, (स्मरस्य प्रद्युम्नस्य वल्लभः ।) अनिरुद्धः । इति केचित् ॥ स्मरवीथिका, स्त्री, (स्मरस्य वीथिका ।) वेश्या । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्मरवृद्धिसंज्ञः, पुं, (स्मरस्य वृद्धिर्यस्मात् स स्मर- वृद्धिः । स एव संज्ञा यस्य ।) कामवृद्धिक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्मरसखः, पुं, (स्मरस्य सखा । समासे टच् ।) चन्द्रः । इति केचित् ॥ (स्मरस्य उद्दीपके, त्रि । यथा, रघुः । ९ । ३६ । “पतिषु निर्व्वविशुर्मधुमङ्गनाः स्मरसखं रसखण्डनवर्ज्जितम् ॥”) स्मरस्तम्भः, पुं, (स्मरस्य स्तम्भ इव ।) उपस्थः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मरस्मर्य्यः, पुं, (स्मरः स्मर्य्यो यस्य ।) गर्द्दभः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्मरहरः, पुं, (स्मरं हरति नाशयतीति । हृ + हरतेरनुद्यमने अच् ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ स्मरागारं, क्ली, (स्मरस्य आगारम् ।) भगम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मराङ्कुशः, पुं, (स्मरस्य अङ्कुश इव ।) नखम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मराम्रः, पुं, (स्मरोद्दीपक आम्रः ।) राजाम्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्मरासवः, पुं, (स्मरस्य आसवः इव ।) लाला । यथा, -- “स्मरासवो मुखसुरं । पारि स्यात् पानभाज- नम् ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मद्यभेदः । इति केचित् ॥ स्मार्त्तं, क्ली, (स्मृतेरिदम् । स्मृति + अण् ।) स्मृतिशास्त्रोक्तकर्म्म । यथा, -- “श्रीतं कर्म्म स्वयं कुर्य्यादन्योऽपि स्मार्त्तमाच- रेत् । अशक्तौ श्रौतमप्यन्यः कुर्य्यादाचारमन्ततः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “श्रुतिस्मृतिविरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी । अविरोधे सदा कार्य्यं स्मार्त्तं वैदिकवत् सता ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ स्मार्त्तः, त्रि, (स्मृतेरिदमिति । अण् ।) स्मृति- सम्बन्धीयः । (यथा, मनुः । १ । १०८ । “आचारः परमो धर्म्मः श्रुत्युक्तः स्मार्त्त एव च । तस्मादस्मिन् सदा युक्तो नित्यं स्यादात्मवान् द्विजः ॥”) स्मृतिशास्त्रव्यवसायी । स्मृतिशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥

स्मि, क ङ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) दन्त्यादिः । क ङ, स्माययते । इति दुर्गादासः ॥ स्मिट, क अनादरे । स्नेहे । इति कविवल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) ओष्ठ्यावर्गशेष- युक्तः । क, स्मेटयति । इति दुर्गादासः ॥ स्मितं, क्ली, (स्मि ङ ईषद्धसनम् + क्तः ।) ईष- द्धास्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । ३४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५३ । २२ । “विलज्जमानेव नता दिव्याभरणभूषिता । स्मितपूर्व्वमिदं वाव्यं भीमसेनमथाब्रवीत् ॥” विकसिते, त्रि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, माघे । ६ । ५४ । “स्मितसरोरुहनेत्रसरोजला- मतिसिताङ्गविहङ्गहसद्दिवम् ॥”) स्मील, निमेषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) ओष्ठ्यावर्गशेषयुक्तः । स्मीलति चक्षुः पक्ष्मभिरावृतं स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ स्मृ, स्मृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-अनिट् ।) स्मरति । स्मृतिर्ज्ञानविशेषः । तथा च । “सम्बिद्भगवती द्वेधा स्मृत्यनुभवभेदिका ॥” इति तार्किकाः ॥ तेन ञौ अञ्यन्तकर्त्तुः कर्म्मत्वम् । गुरुः शिष्यं शास्त्रं स्मारयति । इति दुर्गादासः ॥ स्मृ, म औत्क्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सक० इति केचित्-अनिट् ।) म, स्मरयति । उत्कः उत्कण्ठितः तस्य भावः औक्यमुत्कण्ठा । आध्याने इति प्राञ्चः । आ समन्तात् ध्यानमाध्यानं इति कश्चित् । उत्- कण्ठिका इति काशिकावृत्तिवोपदेवौ । उत्- कण्टापूर्ब्बकं स्मरणमिति वृद्धाः । मुहुरनुस्मर- यन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमिति किराते । इति दुर्गादासः ॥ स्मृतः, त्रि, (स्मृ + क्तः ।) स्मृतिविषयः । कृत- स्मरणः । यथा, -- “आब्दिके पितृकृत्ये च मासश्चान्द्रमसः स्मृतः । विवाहादौ स्मृतः सौरो यज्ञादौ सावनो मतः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ स्मृतिः, स्त्री, (स्मृ + क्तिन् ।) अनुभूतविषय- ज्ञानम् । इति चण्डीटीकायां नागोजीभट्टः ॥ स्वाम्याश्रितक्रियाजन्यसंस्कारजन्यज्ञानम् । इति रसमञ्जरी ॥ अनुभव-संस्कार-जन्य-ज्ञानम् । यथा, -- “सम्बिद्भगवती द्वेधा स्मृत्यनुभवभेदिका ॥” इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ किञ्च । “विभुर्ब्बुद्ध्यादिगुणवान् बुद्धिस्तु द्विविधा मता । अनुभूति स्मृतिश्च स्यादनुभूतिश्चतुर्व्विधा ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥

पृष्ठ ५/४६४

अन्यच्च । “अनुभूतं प्रियादिनामर्थानां चिन्तनं स्मृतिः । तत्र कम्पाङ्गवैवश्यबास्पनिश्वसितादयः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ तत्पर्य्यायः । चिन्ता २ आध्यानम् ३ । इत्य- मरः । १ । ७ । २९ ॥ चिन्तिया ४ । इति भरतधृतरभसः ॥ चिन्तः ५ । इति क्षोरस्वामी ॥ आध्या ६ । इति रामाश्रभः ॥ चिन्तितिः ७ ध्यानम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्मरणम् ९ चर्च्चा १० । इति जटाधरः ॥ सा तु गर्भस्थस्य अष्टभिर्म्मासैर्भवति । इति सुखबोधः ॥ * ॥ स्मृतिकारकौषधं यथा, -- “शङ्खपुष्पी वचा सोमा ब्राह्मी ब्रह्मसुवर्च्चला । अभया च गुडूची च अटरूषकवाकुची ॥ एतैरक्षसमैर्भागैर्घृतं प्रस्थं विपाचयेत् । कण्टकार्य्या रसं प्रस्थं वृहत्या च समन्वितम् ॥ एतद्ब्राह्मीघृतं नाभ स्मृतिमेधाकरं परम् ॥” इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ * ॥ मन्वादिमुनिप्रणीतशास्त्रविशेषः । स्मरन्ति वेद- मनया स्मृतिः । महर्षिभिर्वेदार्थचिन्तनं स्मृतिः । तद्योगात् ग्रन्थोऽपि स्मृतिरिति मुकुटः । स्मृतिकर्त्तॄणां नामानि धर्म्मशास्त्र- शब्दे द्रष्टव्यानि । तत्र मनोः स्मृतेः प्राधा- न्यम् । यथा, -- “वेदार्थोपनिबन्धृत्वात् प्राधान्यं हि मनोः स्मृतम् । मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिः सा न शस्यते ॥” इतिकुल्लूकभट्टधृतबृहस्पतिवचनम् ॥ तत्पर्य्यायः । धर्म्मसंहिता २ । इत्यमरः । १ । ६ । ६ ॥ धर्म्मशास्त्रम् ३ । इति जटाधरः ॥ संहिता ४ श्रुतिजीविका ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ स च सात्त्विकराजसतामसभेदेन त्रिविधः । यथा, -- “तथैव स्मृतयः प्रोक्ता ऋषिभिस्त्रिगुणान्विताः । सात्त्विका राजसाश्चैव तामसाः शुभदर्शने ॥ वाशिष्ठं चैव हारीत्रं व्यासं पाराशरं तथा । भारद्वाजं काश्यपञ्च सात्त्विका मुक्तिदाः शुभाः ॥ आवनं याज्ञवल्क्यञ्च आत्रेयं दाक्षमेव च । कात्यायनं वैष्णवञ्च राजसाः स्वर्गदा मताः ॥ गौतभं बार्हस्पत्यञ्च संवर्त्तञ्च यमं स्मृतम् । मांख्यं चौशनसं देवि तामसा निरयप्रदाः ॥ किमत्र बहुनोक्तेन पुराणेषु स्मृतिष्वपि । तामसा नरकायैव वर्जयेत्तान् विचक्षणः ॥ अतो हि राजमं कर्म्म तामसञ्च वरानने । प्राणान्ते नैव कुर्य्याद्वै विवेकी तत्त्वविन्नरः ॥ विना तु सात्त्विकं कर्म्म यत्रासाधारणं हरेः । कदाचिद्राजसं कार्य्यं मानमैस्तामसं न तु ॥ श्रुतिस्मृतिपुराणोपुराणेष्वागमेषु च । संहितातन्त्रशास्त्रेषु गिरिजे यामलादिषु । प्रञ्चरात्रादिष्वपीह मारो यः सात्त्विको सुतः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ४३ अध्यायः ॥

स्मृतिमान्, [त्] त्रि, (स्मृतिर्व्विद्यतेऽस्येति । स्मृति + मतुप् ।) स्मृतिविशिष्टः । चिन्तावान् । (यथा, मनुः । ७ । ३४ । “अनुरक्तः शुचिर्दक्षः स्मृतिमान् देशकालवित् । वपुष्मान् वीतभीर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते ॥”) स्मृतिविरुद्धः, त्रि, (स्मृतेर्व्विरुद्धः ।) धर्म्मशास्त्र- विपरीतः । यथा, कूर्म्मपुराणे हिमालयं प्रति देवीवाक्यम् । “यानि शास्त्राणि दृश्यन्ते लोकेऽस्मिन् विवि- धानि च । श्रुतिस्मृतिविरुद्धानि निष्ठा तेषां हि तामसी ॥ करालभैरवञ्चैव यामलं नाम यत् कृतम् । एवमादीनि चान्यानि मोहनार्थानि तानि वै ॥ मया सृष्टानि चान्यानि मोहायैषां भवार्णवे ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ स्मृतिशास्त्रं, क्ली, (स्मृतिरेव शास्त्रम् ।) धर्म्म- संहिता । यथा, एकादशीतत्त्वधृतभविष्य- पुराणवचनम् ॥ “स्मृतिशास्त्रे विकल्पस्तु आकाङ्क्षापूराणे सति ॥” स्मृतिहेतुः, पुं, (स्मृतेर्हेतुः ।) स्मरणकारणम् । तत्पर्य्यायः । वासना २ संस्कारः ३ भावना ४ । इति जटाधरः ॥ स्मृत्यपेतः, त्रि, (स्मृतेरपेतः ।) स्मृतिबिरुद्धः । इति केचित् ॥ स्मेरः, त्रि, (स्मि ङ ईषद्धसने + “नमिकम्पि- स्म्यजसकमहिंसदीपो रः ।” ३ । २ । १६७ । इति रः ।) विकशितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १०० । “कान्तिः काञ्चनचम्पकप्रतिनिधिर्व्वाणी सुधा- स्पर्द्धिनी ॥ स्मेरेन्दीवरदामसोदरवपुस्तस्याः कटाक्षच्छटा ॥”) ईषद्धसशनीलः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ७० । “इयञ्च तेऽन्या पुरतो विडम्बना यदूढया वारणराजहार्य्यया । शिलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति ॥”) स्मेरविष्किरः, पुं, (स्मेरः प्रफुल्लः विष्किरः पक्षी ।) मयूरः । इति केचित् ॥ स्यदः, पुं, (स्यन्द + घञ् । “स्यदो जबे ।” ६ । ४ । १८ । इति निपातनात् साधुः ।) वेगः । इत्यमरः । १ । १ । ६७ ॥ स्यन्द, ऊ ङ व ऌ स्रुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आ०-सक०-वेट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । ऊ, अस्यन्दिष्ट अस्यन्त । ङ, स्यन्दते । व, स्यनत्स्यति स्यन्दिष्यति । ऌ, अस्यदत् । लुतिः क्षरणम् । प्रस्यन्दन्मदगन्धलुब्धमधुपेत्यत्र गण कृतानित्यत्वमिति रमानाथः । वस्तुतस्तु प्रस्य- न्दने प्रस्यन्दः पचादित्वादन् ततः प्रस्यन्द इवाचरतीति क्वौ शत्रन्तम् । इति दुर्गादासः ॥ स्यन्दः, पुं, स्यन्दनम् । स्यन्दधातोर्घञ् प्रत्ययेन्न निप्पन्नः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । २४ ।

“तदमन्दमजस्यन्दसुन्दरेयं निपीयताम् । श्रोत्रशुक्तिपुटैः स्पष्टसङ्गराजतरङ्गिणी ॥” रोगविशेषः । यथा, सुश्रुते । २ । ४६ । “स्यन्दाग्निसादच्छर्द्द्यादीनामयान् जनयेद्बहून् स्वेदोद्गमः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, भाग- वते । ५ । ११ । ९ । “यत्रोदिते तस्य समानसूत्रनिपाते निम्लोचति यत्र क्वचन स्यन्देनाभितपतीति ॥”) स्यन्दनं, क्ली, (स्यन्द + ल्युट् ।) क्षरणम् । (स्यन्दते इति । स्यन्द + “बहुलमन्यत्रापि ।” उणा ० २ । ७८ । इति युच् ।) जलम् । इति मेदिनी ॥ गमनञ्च ॥ स्यन्दनः, पुं, (स्यन्दते चलतीति । स्यन्द + युच् ।) चक्रयुक्तयुद्धप्रयोजनयानम् । रथ इति ख्यातम् । (यथा, रघुः । १ । ३६ । “स्निग्धगम्भीरनिर्घोषमेकं स्यन्दनमास्थितौ । प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव ॥”) तिनिशवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २६ ॥ वृत्तार्ह- द्विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ वायुः । इति केचित् ॥ शीघ्रे, त्रि ॥ (स्यन्दके, च त्रि ॥ यथा, कथासरित्सामरे । १०३ । ६२ । “ग्रहैः परिवृतं चन्द्रमवतीर्णमिवाम्बरात् । रूपोपमानमन्येषाममृतस्यन्दनं दृशोः ॥”) स्यन्दनद्रुमः, पुं, (स्यन्दन एव दुमः ।) तिनिश- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्यन्दनारोहः, पुं, (स्यन्दनमारोहतीति । आ + रुह + अण् ।) रथस्थितयोद्धा । रथी । इत्य- मरः । २ । ८ । ६० ॥ स्यन्दनिः, पुं, तिनिशवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ स्यन्दनी, स्त्री, (स्यन्दते इति । स्यन्द + ल्युः । ङीप् ।) लाला । इति राजनिर्घण्टः ॥ मूत्र- नाडीति केचित् ॥ स्यन्दिनी, स्त्री, (स्यन्दते इति । स्यन्द + णिनिः । ङीप् ।) लाला । इत्यमरः । २ । ६ । ६७ ॥ स्यन्दी, [न्] त्रि, स्रवति यः । स्रावकः । स्यन्द- धातोर्णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ (यथा, उत्तररामचरिते १ अङ्के । “जीवयन्निव ससाध्वसश्रम- स्वेदबिन्दुरधिकण्ठमर्प्यताम् । बाहुरैन्दवमयूखचुम्वित- स्यन्दिचन्द्रमणिहारविभ्रमः ॥”) स्यन्नः, त्रि, (स्यन्द + क्तः । स्रुतः । इत्यमरः । ३ । १ । ९२ ॥ (यथा, भट्टिः । ५ । ८३ । “अथायास्यन् कषायाक्षः स्वन्नस्वेदकणोल्वणः । सन्दर्शितान्तराकूतस्तामवादीद्दशाननः ॥”) स्यन्नबीणः, त्रि, (स्यन्ना बीणा यत्र ।) स्तुतः । इति हेमचन्द्रः ॥