शब्दकल्पद्रुमः/स्यम

पृष्ठ ५/४६५

स्यम, उ ण श ध्वनने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-सेट् क्त्वावेट् ।) अन्तः- स्थादियुक्तः । उ, स्यमित्वा स्यान्त्वा । ण, स्येमतुः सस्यमतुः । श, स्यमती स्यमन्ती । इति दुर्गादासः ॥ स्यम, ञ क वितर्के । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- उभ०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थादियुक्तः । अस्य स्वार्थे ञौ ह्रस्वो न स्यात् प्रेरणे ञौ तु स्यादे- वेति प्राञ्चः । स्वमते मनीषादित्वात् सिद्धिः । ञ क, स्यामयति स्यामयते लोकः पुरुषं स्थाणु- त्वेन । इति दुर्गादासः ॥ स्यम, त् क ध्वाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थादियुक्तः । स्यमयति । इति दुर्गादासः ॥ स्यमन्तकः, पुं, श्रीकृष्णस्य हस्तमणिः । यथा, -- “मणिः स्यमन्तको हस्ते भुजमध्ये तु कौस्तुभः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ अथ स्यमन्तकोपाख्यानम् । श्रीशुक उवाच । “आसीत् सत्राजितः सूर्य्यो भक्तस्य परमः सखा । प्रीतस्तस्मै मणिं प्रादात् स च तुष्टः स्यमन्तकम् ॥ स तं बिभ्रन्मणिं कण्ठे भ्राजमानो यथा रविः । प्रविष्टो द्वारकां राजंस्तेजसा नोपलक्षितः ॥ तं विलोक्य जना दूरात्तेजसा मुष्णदृष्टयः । दीव्यतेऽक्षैर्भगवते शशंसुः सूर्य्यशङ्किताः ॥ नारायण नमस्तेऽस्तु शङ्खचक्रगदाधर । दामोदरारविन्दाक्ष गोविन्द यदुनन्दन ॥ एष आयाति सविता त्वां दिदृक्षुर्जमत्पते । मुष्णन् गभस्तिचक्रेण नृणां चक्षुंषि तिग्मगुः ॥ नन्वन्विच्छन्ति ते मार्गं त्रिलोक्यां विबुधर्षभाः । ज्ञात्वाद्य गूढं यदुषु द्रष्टुं त्वां यात्यजः प्रभो ॥ श्रीशुक उवाच । निशम्य बालवचनं प्रहस्याम्बजलोचनः । प्राह नासा रविर्देवः सत्राजिन्मणिना ज्वलन् ॥ सत्राजित् स्वगृहं श्रौमत् कृतकौतुकमङ्गलम् । प्रविश्य देवसदने मणिं विप्रैर्न्यवेशयत् ॥ दिने दिने स्वर्णभारानष्टौ स सृजति प्रभो । दुर्भिक्षमार्य्यरिष्टानि सर्पाधिव्याधयोऽशुभाः ॥ न सन्ति मायिनस्तत्र यत्रास्तेऽभ्यर्च्चितो मणिः । स याचितो मणिं क्वापि यदुराजाय शौरिणा । नैवार्थकामुकः प्रादात् याच्ञाभङ्गमतर्कयन् ॥ तमेकदा मणिं कण्ठे प्रतिमुच्य महाप्रभम् । प्रसेनो हयमारुह्य मृगयां व्यचरद् वने ॥ प्रसेनं सहयं हत्वा मणिमाच्छिद्य केशरी । गिरिं विशन् जाम्बवता निहतो मणिमिच्छता ॥ सोऽपि चक्रे कुमारस्य मणिं क्रीडनकं गले । अपश्यन् भ्रातरं भ्राता सत्राजित् पर्य्यतप्यत ॥ प्रायः कृष्णेन निहतो मणिग्रीवो वनं गतः । भ्राता ममेति तत् श्रुत्वा कर्णे कर्णेऽजपन् जनाः ॥ भगवांस्तदुपश्रुत्य दुर्यशो लिप्तमात्मनि । मार्ष्टुं प्रसेनपदवीमन्वपद्यत नागरैः ॥ हतं प्रसेनमश्वञ्च वीक्ष्य केशरिणा वने । तञ्चाद्रिपृष्ठे निहतमृक्षेण ददृशुर्जनाः ॥ ऋक्षराजविलं भीममन्धेन तमसावृतम् । एको विवेश भगवानवस्थाप्य बहिः प्रजाः ॥ तत्र दृष्ट्वा मणिश्रेष्ठं बालक्रीडनकं कृतम् । हर्त्तुं कृतमतिस्तस्मिन्नवतस्थेऽर्भकान्तिके ॥

तमपूब्ब नरं दृष्ट्वा धात्री चुक्रोश भीतवत् । तत् श्रुत्वाभ्यद्रवत् क्रुद्धो जाम्बवान् बलिनां वरः ॥ स वै भगवता तेन युयुधे स्वामिनात्मनः । आसीत्तदष्टविंशाहमितरेतरमुष्टिभिः ॥ क्षीणसत्त्वः स्विन्नगात्रस्तमाहातीवविस्मितः । जाने त्वां सर्व्वभूतानां प्राण ओजः सहो बलम् । विष्णुं पुराणपुरुषं प्रभविष्णुमधीश्वरम् ॥ इति विज्ञातविज्ञानमृक्षराजानमच्युतः । व्याजहार महाराज भगवान् देवकीसुतः ॥ मणिहेतोरिह प्राप्ता वयमृक्षपते विलम् । भिथ्याभिशापं प्रमृजन्नात्मनो मणिनामुना ॥ इत्युक्तः स्वां दुहितरं कन्यां जाम्बवतीं मुदा अर्हणार्थं स मणिना कृष्णायोपजहार सः ॥ सत्राजितं समाहूय सभायां राजसन्निधौ । प्राप्तिञ्चाख्याय भगवान् मणिं तस्मैन्यवेदयत् ॥ सोऽनुध्यायंस्तदेवाघं बलवद्विग्रहाकुलः । कथं मृजाम्यात्मरजः प्रसीदेद्वाच्युतः कथम् ॥ एवं व्यवसितो बुद्ध्या सत्राजित् स्वसुतां शुभाम् । मणिञ्च स्वयमुद्यम्य कृष्णायोपजहार सः ॥ भगवानाह न मणिं प्रतीच्छामो वयं नृप । तवास्तु देवभक्तस्य वयञ्च फलभागिनः ॥” इति भागवते १० स्कन्धे ५६ अध्यायः ॥ सौरभाद्रीयचतुर्थ्यां चन्द्रदर्शने तदुपाख्यानश्रवण- विधिर्यथा, ब्रह्मपुराणे सिंहार्काधिकारे । “नारायणोऽभिशप्तस्तु निशाकरमरीचिषु । स्थितश्चतुर्थ्यामद्यापि मनुष्यायापतेच्च सः ॥ अतश्चतुर्थ्यां चन्द्रन्तु प्रमादाद्वीक्ष्य मानवः । पठेद्धात्रेयिकावाक्यं प्राङ्मुस्वो वाप्युदङ्मुखः ॥” अभिशप्तः परीवादविषयीभूतः । सोऽभिशापः । धात्रेयिकावाक्यं विष्णुपुराणे । “सिंहः प्रसेनमवधीत् सिंहो जाम्बवता हतः । सुकुमारक मारोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥” अनेन मन्त्रेणाभिमन्त्रितं जलं पेयम् । आचारात् स्यमन्तकोपाख्यानञ्च श्रोतव्यम् । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ स्यमीकः, पुं, (स्यमतीति । स्यमु शब्दे + “स्यमे- रीट् च ।” उणा० ३ । ४६ । इति कन् । ईट् च ।) वल्मीकम् । वृक्षविशेषः । इति मेदिनी ॥ कालः । मेघः । इति केचित् ॥ स्यमीका, स्त्री, नीलिका । इति मेदिनी ॥ स्यालः, पुं, श्यालकः । इत्यमरटोकायां स्वामी । २ । ६ । ३२ ॥ (यथा कथासरित्सागरे । ४ । ९६ । “अतः स्यालः स ते किञ्चित् त्वद्गुणैः सम- वाप्यते ॥”) स्युत्नं, क्ली, आह्लादः । इति केचित् ॥ स्यूतः, त्रि, (षिव्यु तन्तुसन्ताने + क्तः । च्छोरि- त्यूट् ।) सूत्रितः । तन्तुसन्ततम् । वोना इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । ऊतम् २ उतम् ३ । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १५७ । ४२ । “वडिशोऽयं त्वया ग्रस्तः कालसूत्रेण लम्बितः । मत्स्योऽम्भसीव स्यूतास्यः कथमद्य भविष्यसि ॥”)

स्यूतः, पुं, (सिव + क्तः ।) सूत्ररचितभाण्डम् । धोक्डा इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । प्रसेवः २ । इत्यमरः । २ । ९ । २६ । स्यूनः ३ स्योनः ४ धौतकटः ५ स्योतः ६ । इति भरतः ॥ स्यूतिः, स्त्री, (सिव + क्तिन् । ऊट् ।) सूच्यादिना वस्त्रादिसीवनम् । सीयनी इति सेलाइ इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । सेवनम् २ सीवनम् ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ ऊतिः ४ व्यूतिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्यूनः, पुं, (सीव्यते इव येनेति । सिव + “सिवेष्टे- र्यूच ।” उणा ० ३ । ९ । इति नः । टेर्यू च ।) किरणः । सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ स्यूतः । धुक्डी इति भाषा । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ९ । २६ ॥ शब्दरत्नावली च ॥ स्यूमं, क्ली, (सिव + “अविसिविसिशुषिभ्यः कित् ।” उणा ० १ । १४३ । इति मन् । ज्वरत्व- रेत्यूट् ।) जलम् । रश्मिः । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ स्यूमः, पुं, (सिव + मन् । ऊट् ।) किरणः । इत्युणादिकोषः ॥ स्योतः, पुं, स्यूतः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ९ । २६ ॥ स्योनः, पुं, (सिव + बाहुलकात् केवलोऽपि नः ऊडादेशो गुणश्च । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । ३ । ९ ।) धौतकटः । धुक्डी इति भाषा ॥ इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ९ । २६ ॥ सूर्य्यः । किरणः । इति मेदिनी ॥ आनन्दे, क्ली । इति केचित् ॥ स्रंसनं, क्ली, (स्रंस + ल्युट् ।) ऊर्द्ध्वगतदोषस्याधो- नयनम् । इति सुश्रुतट्टीका ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । १० । “पित्तस्यन्दे पैत्तिके चाधिमन्थे रक्तास्रावः स्रंसनञ्चापि कार्य्यम् ॥” अधःपतनम् । भ्रंशः । इति स्रंसधात्वर्थदर्श- नात् ॥ * ॥ स्रंसयतीति । स्रंस + णिच् + ल्युः । अधःपतनकारके, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “स्रंसनं कटुकं पाके लघुवातकफापहम् ॥”) स्रंसिनीफलः, पुं, शिरीषवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ स्रंसी, [न्] पुं, (स्रंसते इति । स्रंस + णिनिः ।) पीलुवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २८ ॥ अधः- पतनशीले, त्रि ॥ स्रक, इ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, स्रङ्क्यते । ङ, स्रङ्कते । इति दुर्गादासः ॥ स्रक्, [ज्] स्त्री, (सृजति शोभामिति सृज्यते इति वा । सृज + ऋत्विगादिना कर्त्तरि कर्म्मणि वा क्विन् ।) माल्यम् । मूर्द्ध्नि न्यस्तपुष्पदाम । इत्यमरः । २ । ६ । १३५ ॥ (यथा, मनुः । ४ । ६६ । “उपानहौ च वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् । उपवीतमलङ्कारं स्रजं करकमेव च ॥”) अस्याः पर्य्यायादि मालाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्रग्, [ज्] स्त्री, (सृजति शोभामिति सृज्यते इति वा । सृज + ऋत्विगादिना कर्त्तरि कर्म्मणि वा क्विन् ।) माल्यम् । मूर्द्ध्नि न्यस्तपुष्पदाम । इत्यमरः । २ । ६ । १३५ ॥ (यथा, मनुः । ४ । ६६ । “उपानहौ च वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् । उपवीतमलङ्कारं स्रजं करकमेव च ॥”) अस्याः पर्य्यायादि मालाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥

पृष्ठ ५/४६६

स्रग्वान्, [त्] त्रि, (स्रक् विद्यतेऽस्येति । स्रज् + मतुप् । मस्य वः ।) माल्यविशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ स्रग्वी, [न्] त्रि, (स्रगस्त्यस्येति । स्रञ् + “अस्- मायामेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ।) माल्यविशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, रघुः । १७ । २५ । “आमुक्ताभरणः स्रग्वी हंसचिह्नदुकूलवान् । आसीदतिशयप्रेक्ष्यः स राजश्रीबघूवरः ॥”) स्रजिष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन स्रग्वी । स्रग्विन् + इष्ठ । “विन्मतोर्लुक ।” ५ । ३ । ६५ । इति विनो लुक् ।) माल्यविशिष्टः ॥ स्रजीयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन स्रग्वी । स्रग्विन् + ईयसुन् । “विन्मतोर्लुक् ।” ५ । ३ । ६५ । इति विनो लुक् ।) माल्यविशिष्टः । स्रज्वा, स्त्री, प्रजापतिः । रज्जुः । तन्तुपटसंघातः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ स्रद्धूः, स्त्री, वातकर्म्म । इति केचित् ॥ शृधधातो- रूपत्यये न निष्पन्नः । तालव्यशकारादिः साधु- पाठः ॥ स्रन्भ, उ ङ प्रमादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) प्रमादोऽनव- धानता । उ, स्रम्भिता स्रब्ध्वा । ङ, स्रम्भते धर्म्मे नीचः । इति दुर्गादासः ॥ स्रन्भ, ऌ उ ङ विश्वासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) विश्वासः शङ्कारहितीभावः । ऌ, अस्रभत् । उ, स्रम्भित्वा स्रब्ध्वा । ङ, स्रम्भते पुत्त्रो मातरि । तालव्यादि- रयमित्येके । इति दुर्गादासः ॥ स्रन्स, ऌ उ ङ भ्रंशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) रेफ- युक्तः दन्त्यादिः । ऌ, अस्रसत् । उ, स्रंसित्वा स्रस्त्वा । ङ, स्रंसते । भ्रंशः अधःपतनम् । इति दुर्गादासः ॥ स्रन्स, ङ उ प्रसादे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) ङ, स्रंसते । उ, स्रंसित्वा स्रस्त्वा । प्रसादः प्रसन्नी- भावः । इति दुर्गादासः ॥ स्रवः, पुं, (स्रु + अप् ।) स्रवणम् । तत्पर्य्यायः । स्रावः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ श्रवः ३ । इति तट्टीका ॥ प्रस्रावः ४ स्रुवः ५ । इति शब्दरत्नावलो ॥ निर्झरः । तत्पर्य्यायः । सरः २ सरिः ३ उत्सः ४ प्रस्रवणम् ५ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५३ । ८ । “उपपन्नश्चिरस्याद्य भक्षोऽयं मम सुप्रियः । स्नेहस्रवान् प्रस्रवति जिह्वा पर्य्येति मे सुखम् ॥”) स्रवणं, क्ली, (स्रु + ल्युट् ।) मूत्रम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ घर्म्मः । इति शब्दरत्नावली ॥ क्षर- णम् । इति स्रुधात्वर्थदर्शनात् ॥ स्रवद्गर्भा, स्त्री, (स्रवन् गर्भो यस्याः ।) दैववशात् पतितगर्भा गौः । तत्पर्य्यायः । अवतोका २ । इत्यमरः । २ । ९ । ६९ ॥ पतितगर्भामात्रञ्च ॥

स्रवद्रङ्गः, पुं, (स्रवन् रङ्गो यत्र ।) पणग्रन्थिः । वाजार इति पारस्यभाषा ॥ इति हारावली ॥ स्रवन्ती, स्त्री, (स्रु + शतृ । ङीप् ।) नदी । इत्य- मरः । १ । १० । ३० ॥ (यथा, मनुः । ११ । १३३ । “उपस्तृशेत् स्रवन्त्यां वा सूक्तं वाब्दैवतं जपेत् ॥) गुल्मस्थानम् । ओषधिभेदः । इति मेदिनी ॥ क्षरणविशिष्टे, त्रि । यथा । स्रवन् । स्रवन्ती । स्रवत् ॥ स्रवा, स्त्री, (स्रवतीति । स्रु + अच् । टाप् ।) मूर्व्वा । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । २ । ४ । ८३ ॥ स्रष्टा, [ऋ] पुं, (सृजतीति । सृज + तृच् ।) ब्रह्मा । इत्यमरः । १ । १ । १७ ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । ३ । ४० । “कारणं सर्व्वभूतानां स एकः परमेश्वरः । लोकेषु सृष्टिकरणात् स्रष्टा ब्रह्मेति गीयते ॥”) शिवः । इति हलायुधः ॥ (विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ११९ ॥) सृष्टि- कर्त्तरि, त्रि । इति सृजधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ७८ । ४५ । “स्रष्टारं वारिधाराणां भुवश्च प्रकृतिं पराम् । देवदानवयक्षाणां मानवानाञ्च साधनम् ॥”) स्रस्तं, त्रि, (स्रन्स + क्तः ।) च्युतम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०४ ॥ (यथा, माघे । ५ । १७ । “स्रस्तावगुण्ठनपटाः क्षणलक्ष्यमाण- वक्तश्रियः सभयकौतुकमीक्षते स्म” ॥) स्रस्तरः, पुं, आसनम् । यथा । अघस्रस्तरे त्र्यह- मनश्नन्त आसीरन् इति । अघस्रस्तरे उपवेश- नादौ पीठादिनिषेधात् अघनिमित्तेन कटादि- विधानात् अघस्रस्तरः कटादिः । इति शुद्धि- तत्त्वम् ॥ स्राक्, व्य, द्रुतम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २ ॥ स्रावः, पुं, (स्रु + घञ् ।) स्रवः । इत्यमरटीकायां भरतः । ३ । २ । ९ ॥ (यथा, महाभारते । ९ । १७ । ७९ । “ततो महूर्त्तात् तेऽपश्यन् रजो भौमं समु- त्थितम् । विविधैः शोणितस्रावैः प्रशान्तं पुरुषर्षभ ॥” नेत्ररोगान्तर्गतसन्धिगतरोगविशेषो यथा, -- “गत्वा सन्धीनस्रुमार्गेण दोषाः कुर्य्यः स्रावान् रुग्विहीनान् स्वलिङ्गान् । तान् वै स्रावान् नेत्रनाडी मथैके तस्या लिङ्गं कीर्त्तयिष्ये चतुर्धा ॥ पाकः सन्धौ संस्रवेद्यश्च पूयं पूयास्रावो नैकरूपः प्रदिष्टः । श्वेतं सान्द्रं पिच्छिलं यः स्रवेच्च श्लेष्मास्रावो नीरुजः स प्रदिष्टः ॥ रक्तास्रावः शौणितोत्थः सरक्तं कोष्णं नाल्पं संस्रवेन्नातिसान्द्रम् । पीताभासं नीलमुष्णं जलाभं पित्तस्रावं संस्रवेत्सन्धिमध्यात् ॥” इत्युत्तरतन्त्रे द्वितीयेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥)

स्रावकं, क्ली, (स्रावयतीति । स्रु + णिच् + ण्वुल् ।) मरीचम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ क्षरके, त्रि ॥ स्रावणी, स्त्री, ऋद्धिवृक्षः । इति केचित् ॥ स्रिन्भ, उ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) रेफयुक्तादिः । तृतीयस्वरी । उ, स्रिम्भिता स्रिब्ध्वा । इति दुर्गादासः ॥ स्रिभ, उ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) रेफयुक्तादिः । तृतीयस्वरी । उ, स्रेभित्वा स्रिब्ध्वा । इति दुर्गादांसः ॥ स्रिव, य उ शोषे । गती । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) रेफ- युक्तः । सकारादिः । तृतीयस्वरी । य, स्रीव्यति उ, स्रेवित्वा । स्रित्वा । सिस्रेव । इति दुर्गादासः ॥ स्रु, स्रुतौ । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-स्रुतौ अक०-गतौ सक०-अनिट् ।) स्रवति । इति दुर्गादासः ॥ स्रुक् [च्] स्त्री, (स्रवति घृतादिकमस्या इति । स्रु श्रुतौ + “चिक्च ।” उणा ० २ । ६२ । इति चिक् ।) यज्ञपात्र- विशेषः । यथा, -- स्रुग् स्त्री, (स्रवति घृतादिकमस्या इति । स्रु श्रुतौ + “चिक्च ।” उणा ० २ । ६२ । इति चिक् ।) यज्ञपात्र- विशेषः । यथा, -- “ध्रुवोपभृज्जुहूर्ना तु स्रुवो भेदाः स्रुचः स्त्रियः ॥” इत्यमरः । २ । ७ । २५ ॥ ध्रुवा वटपत्राकृतिः । उपभृच्चक्राकारा । जुहूः अर्द्धचन्द्राकृतिः । “वैकङ्कती ध्रुवा प्रोक्ता आश्वत्थी चोपभृन्मता । जुहूः पलाशकाष्ठस्य खदिरस्य स्रुवो मतः ॥” इति भरतः ॥ “स्रुवादिकन्तु यज्ञादौ पात्रमित्यभिधीयते । स्रुवः पुमानेकहस्तो बाहुमात्रा स्रुगीरिता । तद्विशेषाः शरावाग्राः स्त्री जुहूरुपभृत् ध्रुवा ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ स्रुग्दारु, क्ली, (स्रुचो द्रारु ।) व्याघ्रपाद्वृक्षः । इति जटाधरः ॥ स्रुघ्नी, स्त्री, स्वर्जिकाक्षारः । यथा, हेमचन्द्रः । “समास्तु स्वर्जिकाक्षारकापोतसुखवर्च्चिकाः । सर्जिस्तु सर्जिका स्रुघ्नी योगवाही सुवर्च्चिका ॥” स्रुतं, त्रि, (स्रु + क्तः ।) क्षरितजलादि । तत्- पर्य्यायः । स्यन्नम् २ रीणम् ३ च्युतम् ४ । इत्य- मरः । ३ । १ । ९२ ॥ (यथा, मनौ । ४ । १२२ । “अतिथिञ्चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा भृशम् । रुधिरे च स्रुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते ॥”) स्रुतम् । इति जटाधरः ॥ स्रुता, स्त्री, (स्रु + क्तः । टाप् ।) हिङ्गुलीपत्री । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्रुवः, पुं, स्त्री, (स्रवति घृतादिकमस्मादिति । स्रु + “स्रुवः कः ।” उणा ० २ । ६१ । इति कः ।) यज्ञपात्रविशेषः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ५ । ११७ । “चरूणां स्रुक्स्रुवाणाञ्च शुद्धिरुष्णेन वारिणा ॥”) तद्विवरणं स्रुक्शब्दे द्रष्टव्यम् ॥

पृष्ठ ५/४६७

स्रुवा, स्त्री, (स्रु + कः । टाप् ।) शल्लकी । मूर्व्वा । इति मेदिनी ॥ (स्रुक् । इति च मेदिनी ॥ अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुवा । मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्रुवावृक्षः, पुं, (स्रु वायाः वृक्षः ।) विकङ्कत- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३७ ॥ (अथास्य पर्य्यायाः यथा, भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे मागे । “विकङ्कतः स्रुवावृक्षो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः । स एव यज्ञवृक्षश्च कण्टकी व्याघ्रपादपि” ॥) स्रुः, स्त्री, (स्रु स्रुतौ + “क्विप् वचिप्रच्छीति ।” उणा० २ । ५७ । इति क्विप् दीर्घश्च ।) यज्ञ- पात्रविशेषः । स्रवति घृतादिकमस्याः । इत्यमर- टीकायां भरतः । २ । ७ । २५ ॥ निर्झरः । यथा, “स्रूः स्रवे निर्झरेऽपि च ।” इति हेमचन्द्रः ॥ स्रै, पचि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-अनिट् ।) रेफयुक्तः । स्रायति । पचि पाके । इति दुर्गादासः ॥ स्रोतं, क्ली, स्रोतः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६८ । १३ । “पतिशोकाकुलां दीनां शुष्कस्रोतां नदीमिव ॥” पुंलिङ्गान्तोऽयमिति उणादिटीकायां उज्ज्वल- दत्तः । ४ । २०१ ॥) स्रोतः, [स्] क्ली, (स्रवतीति । स्रु गतौ + “स्रुरीभ्यां तुट् च ।” उणा० ४ । २०१ । इति असुन् । तुट् च ।) स्वतोऽम्बुसरणम् । इत्यमरः । १ । १० । ११ ॥ वेगेन जलवहनं स्रोतः । स्वतः स्वयमम्बुनः सरणं गमनं स्रोतः इत्यन्वयः । स्वत इत्यात्महेतुकं न परहेतुकम् । तस् क्तेरिति तृतीयायास्तस् स्रवति स्रोतः स्रुद्रुवत् त्रासुसिति अस् निपातनात्तन् स्रोतः सान्तम् । स्रोतः सद्यः सकलसलिलं सिंहकं सक्वमूलम् । इति दन्त्या- दावुष्मभेदः । स्रोतमदन्तञ्च । स्रोतः स्रोतं महा- नदः स्रवः पैञ्चषमस्त्रियाम् । इति हडडचन्द्रः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ४९१ । “रुद्धस्वरसप्रसरस्यालिभिरग्रे नतं प्रियं प्रति मे । स्रोतस इव निम्नं प्रतिरागस्य द्विगुण आवेगः”) नदी । यथा, गीतायाम् । १० । ३१ । “झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥” शरीरस्थनवच्छिद्राणि । (मनःप्राणान्नपाणी- यादिव हशरीरस्थासंख्यमार्गविशेषः । इति भाव- प्रकाशादयः ॥) यथा, -- “स्रोतांसि खानि छिद्राणि कालखण्डं यकृन्मतम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (“यावन्तः पुरुषे मूर्त्तिमन्तो भावविशेषास्तावन्त- एवास्मिन् स्रोतसां प्रकारविशेषा सर्व्वभावा हि पुरुषेणान्तरेण स्रोतांस्यभिनिर्व्वर्न्तन्ते क्षयं वा न गच्छन्ति । स्रोतांसि खलु परिणाममापद्य- मानानां धातूनामभिवाहीनि भवन्ति अयनार्थे- नांपि चैके स्रोतसामेव समुदायं पुरुषमिच्छन्ति

सर्व्वगतत्वात् सर्व्वसरत्वाच्च दोषप्रकोपप्रशमा- नानां नत्वेतदेवं यस्य सहि स्रोतांसि यच्च वहन्ति यच्चावहन्ति यत्र चावस्थितानि सर्व्वं तदन्य- त्तेभ्यः । अतिबहुत्वात्तु खलु केचिदपरिसङ्ख्ये- यानि आचक्षन्ते स्रोतांसि परिसङ्ख्येयानि पुन- रन्ये तेषां स्रोतसां यथास्थलं कतिचित् प्रकारान् मूलतश्च प्रकोपपरिज्ञानतश्चानुव्याख्यास्यामः ये भविष्यन्त्यलमनुक्तार्थज्ञानवते विज्ञानाय चाज्ञानाय तद्यथा प्राणोदकान्नरसरुधिर- मांसमेदोऽस्थि-मज्जाशुक्र-मूत्रपुरीषस्वेदवहानि वातपित्तश्लेष्मणां पुनः सर्व्वशरीरचराणां सर्व्व- स्रोतांसि अयनभूतानि । तद्वदतीन्द्रियाणां पुनः सत्त्वादीनां केवलं चेतनावत् शरीरमयन- भूतमधिष्ठावभूतञ्च तदेतत् स्रोतसां प्रकृति- भूतत्वात् न विकारैरुपसृज्यते शरीरम् ।” इति चरके विमानस्थाने पञ्चमाध्वाये ॥) स्रोतईशः, पुं, (स्रोतसामीशः ।) समुद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्रोतस्यः, पुं, शिवः । चौरः । स्रोतःशब्दात् यत्- प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति केचित् ॥ (स्रोतसि भवः । स्रोतस् + “स्रोतसो विभाषाड्यड्ड्यौ ।” ४ । ४ । ११३ । इति ड्यः । स्रोतोभवे, त्रि । इति काशिका ॥) स्रोतस्वती, स्त्री, (स्रोतोऽस्त्यस्यामिति । मतुप् । मस्य वः । उगितश्चेति ङीप् ।) नदी । इत्य- मरः । १ । १० । ३० ॥ स्रोतस्विनी, स्त्री, (स्रोतोऽस्त्यस्यामिति । स्रोतस् + “अस्मायावेधास्रजो विनिः ।” ५ । २ । १२१ । इति विनिः ।) नदी । इत्यमरटीकायां भरतः । १ । १० । ३० ॥ स्रोतोञ्जनं, क्ली, (स्रोतोभवमञ्जनम्) यमुना- स्रोतोभवाञ्जनम् । तत्पर्य्यायः । सौवीरम् २ कापोताञ्जनम् ३ यामुनम् ४ इत्यमरः । २ । ९ । १०० ॥ अञ्ज्यते नयनमनेन चक्षुष्यत्वादञ्जनं अनट् । यमुनायाः स्रोतोभवत्वात् स्रोतसो- ऽञ्जनं स्रोतोञ्जनम् । सुवीरदेशे भवं सौवौरं ष्णः । स्रोतोञ्जनाद्विलक्षणं सौवीरमिति ख्यातम् । अदूरभवत्वाद्भेदेऽपि एकत्वोपनिबन्धनमिति सुभूतिः । कपोतस्यायं कापोतो वर्णः तद्युक्त- मञ्जनं कापोताञ्जनम् । कापोतवर्णमञ्जनं कापोताञ्जनमिति स्वामी । यमुनायां भवं यामुनं ष्णः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ अपरञ्च । “स्रोतोञ्जनं नदीजञ्च कृष्णं श्वेतञ्च लोहितम् ॥” इति रत्नमाला ॥ तत्पर्य्यायान्तरं यथा । वारिभवम् ५ स्रोतोभवम् ६ स्रोतनदीभवम् ७ सौवीरसारम् ८ कपोत- सारम् ९ वल्मीकशीर्षम् १० । अस्य गुणाः । शीतत्वम् । कटुत्वम् । कषायत्वम् । क्रमिनाशि- त्वम् । रसायनत्वम् । रसे योग्यत्वम् । स्तनवृद्धि- करत्वञ्च । तस्य लक्षणं यथा, -- “बल्मीकशिखराकारं भिन्नं नीलाञ्जनप्रभम् ।

घृष्टे च गैरिकावर्णं श्रेष्ठं स्रोतोञ्जनञ्च तत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “स्रोतोञ्जनं मतं श्रेष्ठं विशुद्धं सिन्धुसम्भवम् । दृष्टे कण्डूमलहरं दाहक्लेदरुजापहम् ॥ अक्ष्णो रूपावहञ्चैव सहते मारुतातपौ । नेत्ररोगा न जायन्ते तस्मादञ्जनमाचरेत् ॥” स्रोतोऽञ्जनं कृष्ण सुरमा इति । शोधनं विनापि सिन्धुनामपर्व्वतस्तत्र भवम् । इति । अथ सुरमा सौवीर । “अञ्जनं यामुनञ्चापि कापोताञ्जनमित्यपि । तत्र स्रोतोञ्जनं कृष्णं सौवीरं श्वेतमीरितम् ॥ स्रोतोञ्जनसमं ज्ञेयं सौवीरं तत्तु पाण्डुरम् । स्रोतोञ्जनं स्मृतं स्वादु चक्षुष्यं कफपित्तनुत् ॥ कषायं लेखनं स्निग्धं ग्राहि छर्द्दिविषापहम् । सिध्मक्षयास्रहृच्छीतं सेवनीयं सदा बुधैः ॥ स्रोतोञ्जनगुणाः सर्व्वे सौवीरेऽपि मता बुधैः । किन्तु द्वयोरञ्जनयोः श्रेष्ठं स्रोतोञ्जनं स्मृतम् ॥” इति च भावप्रकाशः ॥ स्रोतावहा, स्त्री, (वहतीति । वह + अच् । टाप् । स्रोतसो वहा ।) नदी । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ६ । ५२ । “नृपं तमावर्त्तमनोज्ञनाभिः सा व्यत्यगादन्यबधूर्भवित्री । महीधरं मार्गवशादुपेतं स्रोतोवहा सागरगामिनीव ॥”) स्वं, पुं, क्ली, (स्वन शब्दे + अन्येभ्योपीति डः ।) धनम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २१० ॥ (यथा, मनुः । ८ । ४१७ । “विस्रब्धं ब्राह्मणः शूद्रात् द्रव्योपादनमाचरेत् । नहि तस्यास्ति किञ्चित् स्वं भर्त्तृहार्य्यधनो हि सः ॥” स्वं, त्रि, आत्मीयम् । इत्यमरः । ३ । २१० ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २६ । १०५ । “मया त्वद्य प्रवेष्टव्या स्वा तनुश्च पुरी च सा ॥”) स्वः, पुं, ज्ञातिः (यथा, मनुः । ५ । १०४ । “न विप्रं स्वेषु तिष्ठत्सु मृतं शूद्रेण नाययेत् । अस्वर्ग्या ह्याहुतिः सा स्यात् शूद्रसंस्पर्श- दूषिता ॥”) आत्मा । इत्यमरः । ३ । ३ । २१० ॥ (यथा, रघुः । २ । ५५ । “सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण न्याय्या मय मोचयितुं भवत्तः ॥” विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४९ । ११७ ॥) स्वकं त्रि, (स्वमेव । कन् ।) स्वीयम् । आत्मीयम् । यथा, -- “नार्ष्टिकश्चैव कुरुते तद्धनं ज्ञातृभिः स्वकम् । अदत्तत्यक्तविक्रीतं कृत्बा स्वं लभते धनी ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ स्वकम्पनः, पुं, (स्वेनैव कम्पते इति । कम्प + ल्युः) वायुः । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ ५/४६८

स्वकर्म्म, [न्] क्ली, (स्वस्य कर्म्म ।) आत्मकृत- कार्य्यम् । यथा, -- कुन्त्युवाच । “स्वकर्म्मफलनिर्द्दिष्टां यां यां योनिं व्रजाम्यहम् । तस्यां तस्यां हृषीकेश त्वयि भक्तिर्दृढास्तु मे ॥” इति पाण्डवगीता ॥ स्वकर्म्मकृत्, त्रि, निजकार्य्यकारी । इति स्वकर्म्म- शब्द-पूर्ब्बक-कृधातोः कर्त्तरि क्विप्-प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्वकीयः, त्रि, (स्वस्यायमिति । गहादिषु स्वस्य वेति छः कुगागमश्च ।) स्वीयः । तत्पर्य्यायः । निजः २ आत्मीयः ३ स्वः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वकुलक्षयः, पुं, (स्वकुलस्य क्षयो यस्मात् ।) मत्स्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ निजवंशनाशश्च । तत्कर्त्तरि तद्विशिष्टे च त्रि ॥ स्वग, इ सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) वकारमध्यः । इ, स्वङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ स्वगतं, क्ली, (स्वगतम् ।) मनोगतम् । (तत्तु नाट्योक्तीनामन्यतमम् । तल्लक्षणःयथा, साहित्य- दर्पणे । ६ । ४२५ । “अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् ॥”) यथा । अहम् । स्वगतम् । दम्भग्राह्योऽयं देशः । भवत्वस्मिन्नासने उपविशामि । इति प्रबोध- चन्द्रोदयनाटके २ अङ्कः ॥ आत्मप्राप्ते तस्मा- द्गते च त्रि ॥ स्वगुप्ता, स्त्री, (स्वेन गुप्ता ।) शूकशिम्बी । इति शब्दरत्नावली ॥ लज्जालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वगृहः, पुं, (स्वकृतं गृहं यस्य ।) कलिकारपक्षी इति जटाधरः ॥ निजालये, पुं, क्ली ॥ स्वङ्गः, त्रि, (सु शोभनानि अङ्गानि यस्य ।) सुन्दराङ्गविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । सिंहसंहननः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (सु शोभनमङ्गमिति ।) शोभनावयवे, क्ली ॥ स्वच्छं, क्ली, (सुष्ठु अच्छम् ।) विमलोपरसः । मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वच्छः, त्रि, (सुष्ठु अच्छः ।) रोगविमुक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ शुक्लः । निर्म्मलः । इति केचित् ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । ८ । ९१ । “असनं वसनं पात्रं शय्या यानं निकेतनम् । गृह्यकं वस्तुजातञ्च स्वच्छात् स्वच्छं प्रशस्यते ॥” कपटतादिदोषशून्यः । यथा, तत्रैव । ८ । ५२ । “स्वच्छो नम्रः शुचिर्द्दक्षो युक्तः स्यात् सर्व्व- कर्म्मसु ॥”) स्वच्छः, पुं, (सुष्ठ अच्छः निर्म्मलः ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वच्छन्दः, त्रि, (स्वस्य छन्दोऽभिप्रायो यत्र ।) स्वाधीनः । स्वतन्त्रः । इत्यमरः । ३ । १ । १५ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३३ । १८४ । “स्वच्छन्दासौ न ते राजन पाणिस्पर्शमिहा- र्हति ॥” खस्य अभिप्रये, पुं । यथा, हरिवंशे । १२२ । २८ ।

“बुभुक्षा वा पिपासा वा ग्लानिर्वाप्यथवा जरा । देववद्धारयन्त्यास्ते स्वच्छन्दो न भविष्यति ॥”) स्वच्छपत्रं, क्ली (स्वच्छं पत्रं यस्य ।) अभ्रकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वच्छमणिः, पुं, (स्वच्छो मणिः ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वच्छवालुकं, क्ली, (स्वच्छं वालुकम् ।) विमलो- परसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वच्छा, स्त्री, (सुष्ठु अच्छा ।) श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वजं, क्ली, (स्वस्मात् जायते इति । जन + डः ।) रक्तम् । इति मेदिनी ॥ स्वजः, पुं, (स्वस्मात् जायते इति । जन + डः ।) पुत्त्रः । स्वेदः । इति मेदिनी ॥ त्रि, आत्मजातः ॥ (स्वाभाविकः । यथा, रामायणे । २ । ११२ । १६ । “आगता त्वामियं बुद्धिः स्वजा वैनयिकी च या । भृशमुत्सहसे तात रक्षितुं पृथिवीमपि ॥”) स्वजनः, पुं, (स्वस्य जनः ।) ज्ञातिः । इत्यमरः । २ । ६ । ३४ ॥ आत्मीयलोकश्च ॥ (यथा, कुमारे । ४ । २६ । “स्वजनस्य हि दुःखमग्रतो विवृतद्वारमिवोपजायते ॥”) स्वजा, स्त्री, (स्वस्मात् जायते या । जन + डः । टाप् ।) कन्या । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वठ, क गत्यसंस्कृतसंस्कृतेषु । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट्) । क, स्वाठयति । इति दुर्गादासः ॥ स्वतः [स्] व्य, (स्व + तसिल् ।) आत्मनः । आपन हैते इति भाषा । यथा । स्रोतोऽम्बुसरणं स्वतः । इत्यमरः । १ । १० । ११ ॥ (यथा, रघुः । ३ । ५८ । “अतिप्रबन्धप्रहितास्त्रवृष्टिभि- स्तमाश्रयं दुष्प्रसहस्य तेजसः । शशाक निर्वापयितुं न वासवः स्वतश्च्युतं वह्निमिवाद्भिरम्बुदः ॥” धनात् । यथा, मनुः । ८ । १६६ । “ग्रहीता यदि नष्टः स्यात् कुटुम्बार्थे कृतोऽव्ययः । दातव्यं बान्धवैस्तत् स्यात् प्रविभक्तैरपि स्वतः ॥”) अस्य अव्ययत्वप्रमाणं यथा । तद्धितश्चासर्व्व- विभक्तिः । यस्मात् सर्व्वा विभक्तिर्नोत्पद्यते स तद्धितान्तोऽव्ययं स्यात् । परिगणनं कर्त्तव्यम् । तसिलादयः प्राक् पाशपः । इति सिद्धान्त- कौमुदी । स्वतन्त्रः, त्रि, (स्वस्य तन्त्रं प्राधान्यं यत्र ।) स्वाधीनः । तत्पर्य्यायः । अपावृतः २ स्वैरी ३ स्वच्छन्दः ४ निरवग्रहः ५ । इत्यमरः । ३ । १ । १५ ॥ निर्यन्त्रिणः ६ यथाकामी ७ निर- र्गलः ८ निरङ्कुशः ९ । इति जटाधरः ॥ स्वरुचिः १० । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वतन्त्रास्वतन्त्र- व्यक्तयो यथा, नारदः । स्वातन्त्रन्तु स्मृतं ज्येष्ठे ज्यैष्ठं गुणवयःकृतम् ।

अस्वतन्त्राः प्रजाः । सर्व्वाः स्वतन्त्रः पृथिवीपतिः ॥ अस्वतन्त्रः स्मृतः शिष्य आचार्य्यस्य स्वतन्त्रता । अस्वतन्त्राः स्त्रियः सर्व्वाः पुत्त्रा दासाः परिग्रंहाः ॥” परिग्रहा अनुजीविप्रभृतयः । “स्वतन्त्रस्तत्र तु गृही यस्य तत् स्यात् क्रमा- गतम् । गर्भस्यैः सदृशो ज्ञेयो अष्टमाद्वत्सरात् शिशुः ॥ वाल आषोडशाद्वर्षात् पौगण्डोऽपि निगद्यते । परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरावृते ॥ जीवतोर्न स्वतन्त्रः स्यात् जरयापि समन्वितः । तयोरपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यदर्शनात् ॥ अभावे बीजिनो माता तदभावे च पूर्व्वजः । * । स्वतन्त्रोऽपि हि यत् कार्य्यं कुर्य्यादप्रकृतिं गतः । तदप्यकृतमेव स्यादस्वातन्त्र्यस्य हेतुतः ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ स्वत्रः, पुं, अन्धः । इति केचित् ॥ स्वत्वं, क्ली, (स्वस्य भावः । स्व + त्व ।) शास्त्र- सम्मतयथेष्टविनियोगार्हत्वम् । सप्तपदार्थाति- रिक्तपदार्थः । निरूपकतासम्बन्धेन स्वामित्वम् । यथा । स्वत्वञ्च यथेष्टविनियोगार्हत्वेन शास्त्र- बोधितत्वमिति प्राञ्चः ॥ अतिरिक्तपदार्थ इति शिरोमणिः ॥ स्वामित्वञ्च तन्निरूपकत्वम् । निरूपकतया तदेव वा । तच्च द्रव्यगतं गुण- गतञ्च द्रव्यस्य दानादिश्रुतेः । नीलं बा वृषमुत्- सृजेदित्यादौ लौहित्यादिगुणविशिष्टपारिमा- षिकनीलवृषोत्सर्गश्रुतेश्च । वस्तुतस्तु आत्म- समवेतं स्वामित्वमेवातिरिक्तपदार्थः । विक्रय- दानादीनां तन्नाशकत्वे क्रयप्रतिग्रदादीनाञ्च तद्धेतुत्वे सम्बन्धलाघवसम्भवात् तदेव निरूप- कतया स्वत्वव्यवहारहेतुः । अतएव निबन्धादौ भाविन्यपि स्वत्वमिति । अन्यथा प्रतिमासं प्रति- वर्षंवा देयत्वेन प्रतिश्रुतधाम्यादिरूपस्य भावित्वे तत्र तदुत्पत्त्यनुपपत्तेरिति चूडामणिसम्मतो लीलावतीरहस्यपन्थाः सम्नीचीनः । तत्र स्वत्व- धारावारणाय सजातीयस्वत्वं प्रतिस्वत्वं विरोधि सजातीयमिति करणात् पराजितनृपतिराज्या- न्तर्व्वर्त्तितत्तत्पुरुषीयक्र मागतस्थावरादौ जया- दिना जेतुर्नृपतेः करग्रहणोपयोगिस्वत्वोत्पादे तथा क्रीते अतिगृहीतराज्यान्तर्व्वर्त्तिनि तादृश- स्थावरादौ च क्रेत्रादेः क्रयाद्यधीनस्वत्वोत्- पादेऽपि न व्यभिचार इति संक्षेपः । इति दायभागटीकायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ स्वदनं, क्ली, (स्वद + ल्युट् ।) भक्षणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ लेहः । इति राजनिर्घण्टः । स्वदाराः, पुं, (स्वस्य दाराः ।) स्वस्त्री । यथा, आह्निकतत्त्वधृतविष्णुपुराणवचनम् । “मृतो नरकमभ्येति हीयेतात्रापि चायुषः । परदाररतिः पुंसामुभयत्रापि भीतिदा ॥ इति मत्वा स्वदारेषु ऋतुमत्सु बुधो व्रजेत् । यथोक्तदोषहीनेषु सकामेष्वनृतावपि ॥”

पृष्ठ ५/४६९

स्वधर्म्मः, पुं, क्ली, (स्वस्य धर्म्मः ।) स्वजात्युक्ताचारः । यथा, -- “श्रेयान् स्वधर्म्मो विगुणः परधर्म्मात् स्वनुष्ठितात् । स्वधर्म्मे निधनं श्रेयः परधर्म्मो भयावहः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां ३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “यो यस्य विहितो धर्म्मः स तज्जातिः प्रकी- र्त्तितः । तस्मात् स्वधर्म्मं कुर्व्वीत द्विजो नित्यमनापदि ॥ चत्वारो वर्णा राजेन्द्र चरेयुश्चापि वाश्रमाः । ऋते स्वधर्म्मं विपुलं न ते यान्ति परां गतिम् ॥ स्वधर्म्मेण यथा नॄणां नरसिंहः प्रतुष्यति । न तुष्यति तथान्येन वेदवाक्येन कर्म्मणा ॥” इति श्रीनारसिंहपुराणम् ॥ * ॥ स्वधर्म्मत्यागी कृतघ्नः । यथा, -- सनातन उवाच । “स्वधर्म्मं हन्ति यो विप्रः सन्ध्यात्रयविवर्ज्जितः । अतर्पणञ्च यत् स्नानं विष्णुनैवेद्यवञ्चितः ॥ विष्णुमन्त्रविष्णुपूजाविष्णुभक्तिविहीनकः । एकादशीविहीनश्च श्रीकृष्णजन्मवासरे ॥ शिवरात्रौ च यो भुङ्क्ते श्रीरामनवमीदिने । पितृकृत्यं देवकृत्यं स कृतघ्न इति स्मृतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ५१ । ४५ -- ४७ ॥ स्वधा, व्य, (स्वद्यतेऽनेनेति । स्वद आस्वादने + आ । “स्वदेर्धश्च ।” इति दस्य धः । इत्युणादि- वृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ।) देवहविर्दानमन्त्रः । यथा, “स्वाहा देवहविर्दाने श्रौषट् वौषट् वषट् स्वधा ॥” इत्यमरः । ३ । ४ । ८ ॥ “स्वाहा श्रीषट् वौषट् वषट् स्वधा एते पञ्च- शब्दा देवहविर्दाने वह्निमुखहुतौ वर्त्तन्ते देवाय हविषो दानं देवहविर्दानं तत्र देवा इन्द्रादयः । अत्र पितरो देवताः इति स्मृतेस्ते- ऽपि देवाः । हविर्दान इत्यनेन एते मन्त्रा इति सूचितम् । ‘अमन्त्रत्वे स्वाहयेव हविर्भुजम् ।’ इति रघुः । स्वाहाव्ययं मन्त्रभेदे स्त्रियां स्वाहाग्नियोषि- तीति कोषान्तरम् । स्वाहा दन्त्यादिः । श्रौषट् तालव्यादिमूर्द्धन्यमध्यम् । वौषट् वषट्द्वयं मूर्द्धन्यमध्यम् । स्वधा दन्त्यादि । इन्द्राय स्वाहा इत्यादिप्रयोगः ।” इति भरतः ॥ * ॥ पितृसम्प्रदानमन्त्रः । यथा, -- “दैत्येभ्योऽलं हरिः पूष्णे वषट् सद्भ्यो हितं सुखम् । स्वाहाग्नये स्वधा पित्रे स्वस्ति धात्रे नमः सते ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ हरिर्दैत्येभ्योऽलं समर्थः पूष्णे वषट् सद्भ्यो हितं सद्भ्यः सुखं अग्नये स्वाहा पित्रे स्वधा धात्रे स्वस्ति एतानि स्पष्टानि । नमः सते इति सते नित्याय विष्णवे नमः इत्यर्थः । सर्व्वत्र भवते- र्गम्यमानत्वादकर्म्मकाद्वाक्यसमाप्तिः । वषट्- स्वाहास्वधानमसां त्यागार्थतया सम्प्रदानत्वैनैवेष्ट

सिद्धौ पृथग्ग्रहणं मन्त्रान्तर्गतानामपि प्राप्त्यर्थं तेन शिखायै वषट् शिरसे स्वाहा पितॄभ्यः स्वधोच्यताम् । हृदयाय नमः । इत्यादि सिद्धम् इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ पितॄणामन्नम् । यथा, -- “भुङ्क्ते त्वं यथा वै स्वधाख्या तद्वत् स्वाहा हव्यभोक्ता स्वयं देवि ।” इति ऋग्वेदे देवीसूक्तम् ॥ स्वधा वै पितॄणामन्नम् । इति स्मृतिश्च ॥ स्वधा, स्त्री, (स्वान् दधातीति । धा + क्विप् ।) दक्षकन्या । सा तु पितॄणां पत्नी । तस्या द्वे कन्ये । यमुना धारिणी च । एतयोस्तपस्विन्योः सन्ततिर्नास्ति । इति श्रीभागवतमतम् ॥ सा च ब्रह्मणो मानसी कन्या । यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “शृणु नारद वक्ष्यामि स्वधोपाख्यानमुत्तमम् । पितॄणाञ्च तृप्तिकरं श्राद्धानां फलवर्द्धनम् ॥ सृष्टेरादौ पितृगणान् ससर्ज्ज जगतां विधिः । चतुरश्चतुर्म्मूर्त्तिमतस्त्रींश्च तेजःस्वरूपिणः ॥ दृष्ट्वा सप्त पितृगणान् सिद्धरूपान्मनोहरान् । आहारं संसृजे तेषां श्राद्धं तर्पणपूर्ब्बकम् ॥ स्नानं तर्पणपर्य्यन्तं श्राद्धान्तं देवपूजनम् । आह्निकञ्च त्रिसन्ध्यान्तं विप्राणाञ्च श्रुतौ श्रुतम् ॥ नित्यं न कुर्य्याद्यो विप्रस्त्रिसन्ध्यं श्राद्धतर्पणम् । बलिं वेदध्वनिं सोऽपि विषहीनो यथोरगः ॥ हरिसेवाविहीनश्च श्रीहरेरनैवेद्यभुक् । भस्मान्तं सूतकं तस्य न कर्म्मार्हः स नारद ॥ ब्रह्मा श्राद्धादिकं सृष्ट्वा जगाम पितृहेतवे । न प्राप्नुवन्ति पितरो ददति ब्राह्मणादयः ॥ सर्व्वे प्रजग्मुः क्षुभिता विषण्णा ब्रह्मणः सभाम् । सर्व्वं निवेदनं चक्रुस्तमेव जगतां विधिम् ॥ ब्रह्मा च मानसीं कन्यां ससृजे तां मनोहराम् । रूपयौवनसम्पन्नां शतचन्द्रसमप्रभाम् ॥ विद्यावतीं गुणवतीमतिरूपवतीं सतीम् । श्वेतचम्पकवर्णाभां रत्नभूषणभूषिताम् ॥ विशुद्धां प्रकृतेरंशां सम्मितां वरदां शुभाम् । स्वधाभिधानां सुदतीं लक्ष्मीलक्षणसंयुताम् ॥ शतपद्मदलन्यस्तपादपद्मञ्च बिभ्रतीम् । पत्नीं पितॄणां पद्मास्यां पद्मजां पद्मलोचनाम् ॥ पितृभ्यस्तां ददौ ब्रह्मा तुष्टेभ्यस्तुष्टिरूपिणीम् । ब्राह्मणांश्चोपदेशञ्च चकार गोपनीयकम् ॥ स्वधान्तं मन्त्रमुच्चार्य्य पितृभ्यो देहि चेति च । क्रमेण तेन विप्राश्च पित्रे दानं ददुः पुरा ॥ स्वाहा शस्ता देवदाने पितृदाने स्वधा परा । सर्व्वत्र दक्षिणा शस्ता हतयज्ञमदक्षिणम् ॥ पितरो देवता विप्रा मुनयो मनवस्तथा । पूजां चक्रुः स्वधां शान्तां तुष्टाव परमादरम् ॥ देवादयश्च सन्तुष्टाः परिपूर्णमनोरथाः । विप्रादयश्च पितरः स्वधादेवीवरेण च ॥ इत्येवं कथितं सर्व्वं स्वधोपाख्यानमुत्तमम् । सर्व्वेषाञ्च तुष्टिकरं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ * ॥

नारद उवाच । स्वधापूजाविधानञ्च ध्यानं स्तोत्रं तथा मुने । श्रोतुमिच्छामि यत्नेन वद वेदविदांवर ॥ श्रीनारायण उवाच । तद्ध्यानं स्तवनं ब्रह्मन् वेदोक्तं सर्व्वसम्मतम् । सर्व्वं जानासि च कथं ज्ञातुमिच्छसि वृद्धये ॥ शरत्कृष्णत्रयोदश्यां मघायां श्राद्धवासरे । स्वधां संपूज्य यत्नेन ततः श्राद्धं समाचरेत् ॥ स्वधां नाभ्यर्च्च्य यो विप्रः श्राद्धं कुर्य्यादहम्मतिः । न भवेत् फलभाक् सत्यं श्राद्धस्य तर्पणस्य च ॥ ब्रह्मणो मानसीं कन्यां शश्वत् सुस्थिरयौवनाम् । पूज्यां पितॄणां देवानां श्राद्धानां फलदां भजे ॥ इति ध्यात्वा शालग्रामेऽप्यथवा मङ्गले घटे । दद्यात् पाद्यादिकं तस्यै मूलेनेति श्रुतौ श्रुतम् ॥ ॐ ह्रीँ श्रीँ क्लीँ स्वधादेव्यै स्वाहेति च महा- मनुम् । ससुच्चार्य्य च संपूज्य स्तुत्वा तां प्रणमेद्द्विजः ॥ * ॥ स्तोत्रं शृणु मुनिश्रेष्ठ ब्रह्मपुत्त्र विशारद । सर्व्ववाञ्छाप्रदं नॄणां ब्रह्मणा यत् कृतं पुरा ॥ ब्रह्मोवाच । “स्वधोच्चारणमात्रेण तीर्थस्नायी भवेन्नरः । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो वाजपेयफलं लभेत् ॥ स्वधा स्वधा स्वधेत्येवं यदि वारत्रयं स्मरेत् । श्राद्धस्य फलमाप्नोति वलेश्च तर्पणस्य च ॥ श्राद्धकाले स्वधास्तोत्रं यः शृणोति समाहितः । लभेत् श्राद्धशतानाञ्च पुण्यमेव न संशयः ॥ स्वधा स्वधा स्वधेत्येवं त्रिसन्ध्यं यः पठेन्नरः । प्रियां विनीतां स लभेत् साध्वीं पुत्त्रं गुणान्वि- तम् ॥ पितॄणां प्राणतुल्या त्वं द्विजजीवनरूपिणी । श्राद्धाधिष्ठातृदेवी च श्राद्धादीनां फलप्रदा ॥ वहिर्गच्छ मन्मनसः पितॄणां तुष्टिहेतवे । संप्रीतये द्विजातीनां गृहिणां वृद्धिहेतवे ॥ नित्या त्वं नित्यरूपासि पुण्यरूपासि सुव्रते । आविर्भावतिरोभावी सृष्टौ च प्रलये तव ॥ ॐ स्वस्ति च नमः स्वाहा स्वधा त्वं दक्षिणा तथा । निरूपिताश्चतुर्व्वेदे षट् प्रशस्ताश्च कर्म्मणाम् ॥ पुरासीस्त्वं स्वधा गोपी गोलोके राधिकासखी । धृतोरसि स्वमात्मानं कृष्णत्वेन स्वधा स्मृता ॥ ध्वस्ता त्वंराधिकाशापात् गोलोकाद्विश्वमागता । कृष्णश्लिष्टा तया दृष्टा पुरा वृन्दावने वने ॥ कृष्णालिङ्गनपुण्येन भूता मे मानसी सुता । अतृप्ता सुरतौ तेन चतुर्णां स्वामिनां प्रिया ॥ स्वाहा च सुन्दरी गोपी पुरासीद्राधिकासखी । स्वं कृष्णमाह रतये तेन स्वाहा प्रकीर्त्तिता ॥ कृष्णेन सार्द्धं सुचिरं रमते रासमण्डले । प्रमत्ता सुरतौ श्लिष्टा दृष्टा सा राधया पुरा ॥ तस्याः शापेन प्रध्वस्ता गोलोकाद्बिश्वमागता । कृष्णालिङ्गनपुण्येन बभूव वह्निकामिनी ॥ पवित्ररूपा परमा देवानां वन्दिता नृणाम् । यन्नामोच्चारणेनैव नरो मुच्येत पातकात् ॥

पृष्ठ ५/४७०

सा सुशीलाभिधागोपी पुरासोद्राधिकासखी । उवास दक्षिणे क्रोडे कृष्णस्य राधिकाग्रतः ॥ प्रध्बस्ता सा च तत्शापात् गोलोकाद्विश्वमा- गता । कृष्णालिङ्गनपुण्येन सा बभूव च दक्षिणा ॥ प्रेयसी सुरतौ दक्षा प्रशस्ता सव्वकर्म्मसु । उवास दक्षिणे भर्त्तुर्द्दक्षिणा तेन कीर्त्तिता ॥ बभूवुस्तिस्रो गोप्यश्च स्वधा च दक्षिणा तथा । कर्म्मिणां कर्म्मपूर्णार्थं पुरा चैवेश्वरेच्छया ॥ इत्येवमुक्त्वा स ब्रह्मा ब्रह्मलोके स्वसंसदि । तस्थौ च सहसामात्यः स्वधा साविर्ब्बभूव ह ॥ तदा पितृभ्यः प्रददौ तामेव कमलालयाम् । तां संप्राप्य यतस्ते च पितरश्च सहर्षिताः ॥ स्वधास्तोत्रमिदं पुण्यं यः शृणोति समाहितः । स स्नातः सर्व्वतोर्थेषु वेदपाठफलं लभेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४१ अध्यायः ॥ स्वधाप्रियः, पुं, (स्वधायाः प्रियः ।) कृष्णतिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ अग्निश्च ॥ स्वधाभुक्, [ज्] पुं, (स्वधां भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् ।) पितृगणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ८ । ३० । “ऋषिदेवगणस्वधाभुजां श्रुतयागप्रसवैः स पार्थिवः । अनृतत्वमुपेयिवान् बभौ परिधेर्म्मुक्त इवोष्णदीधितिः ॥” देवता । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वधितिः, पुं, स्त्री, (स्वं धियति दधातीति । धि + क्तिच् ।) कुठारः । इत्यमरः । २ । ८ । ९२ ॥ तालव्यशादिश्च ॥ (यथा, भागवते । १० । ५५ । ५ । “सूदा महानसं नीत्वावद्यन् स्वधितिनाद्भुतम् ॥” वज्रः । इति निघण्टुः । २ । २० ॥) स्वधितिहेतिकः, पुं, (स्वधितिर्हेतिर्यस्य । कन् ।) परशुधारियोद्धा । इति केचित् ॥ स्वन, ण शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) वकारयुक्तः । स्वेनतुः सस्वनतुः । अत्र स्वन ण स्वन च इत्युभयपाठो लेखकप्रमादकृतः । इति दुर्गादासः ॥ स्वन, त् क ध्वाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) वकारयुक्तः । स्वन- यति । इति दुर्गादासः ॥ स्वन, मि तंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) वकारयुक्तः । शब्दे इत्यनु- वर्त्तते । तंसने भूषणे कर्त्तरि शब्देऽर्थेऽयमि- त्यर्थः । स्वेनतुः सस्वनतुर्नूपुरौ । मि, स्वनयति स्वानयति कङ्कणं बधूः । अन्यत्र स्वानयति घण्टां जनः । इति दुर्गादासः ॥ स्वनः, पुं, (स्वननमिति । स्वन शब्दे + “स्वनह- सोर्व्वा ।” ३ । ३ । ६२ । इति अप् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ७ । २२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२३ । ४६ । “श्राकाशे दुन्दुभीनाञ्च बभूव तुमुलः स्वनः ॥”)

स्वनचक्रः, पुं, रतिबन्धविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “धृत्वा बाहू तथा कण्ठं पादतोऽपि शिरः स्थितः । पूढञ्च कामयेत् कामी स्वनचक्रः प्रकीर्त्तितः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ स्वनिः, पुं, (स्वन + इन् ।) शब्दः । इत्नि हेम- चन्द्रः ॥ स्वनितं, क्ली, (खम + क्तः । गर्ज्जितम् । मेघ- शब्दः । इति हेमचन्द्रः ॥ ध्वनिते, त्रि । इत्य- मरः । ३ । १ । ९४ ॥ स्वनिताह्वयः, पुं, (स्वनितम् आह्वयते इति । आ + ह्वे + अच् ।) तण्डुलीयः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वनोत्साहः, पुं, (स्वनेन उत्साहो यस्य ।) गण्डकः । इति रत्नावली ॥ पुस्तकान्तरे शनोत्- साह इति च पाठः ॥ स्वपनं, क्ली, (स्वप + ल्युट् ।) निद्रा । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । ३ । ४ । “बालवृद्वस्त्रीकर्षितक्षतक्षीणमद्यनित्ययानवाह- नाध्वकर्म्मप्रतिश्रान्तानामभुक्तवतां मेदःस्वेदकफ- रसरक्तक्षीणानामजीर्णिनाञ्च मुहूर्त्तं दिवा- स्वपनमप्रतिषिद्धम् ॥”) स्वपिण्डा, स्त्री, पिण्डखर्ज्जरौ । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्वपितिकर्म्मा, [न्] पुं, (स्वपिति इति कर्म्म यस्य ।) शयनकर्त्ता । तद्वैदिकपर्य्यायौ । स्वपिति १ स्वस्ति २ । इति द्वौ स्वपितिकर्म्माणौ इति वेदनिधण्टौ ३ अध्यायः ॥ स्वप्नः, पुं, (स्वप + “स्वपो नन् ।” ३ । ३ । ९१ । इति नन् । यद्वा “कॄवृजॄषिद्रुपनीति ।” उणा० ३ । १० । इति नन् ।) निद्रा । इत्यमरः । १ । ७ । ३६ ॥ यथा, -- “तस्मान्न जागृयाद्रात्रौ दिवास्वप्नश्च वर्ज्जयेत् । ज्ञात्वा दोषकरावेतौ बुधः स्वप्नं मितञ्चरेत् ॥”) प्रसुप्तस्य विज्ञानम् । यथा, -- “पूर्ब्बदेहानुभूतांस्तु भूतात्मा स्वपतः प्रभुः । रजोयुक्तेन मनसा गृह्णात्यर्थान् शुभाशुभान् ॥ करणानान्तु वैकस्ये तमसाभिप्रवर्द्धिते । अस्वपन्नपि भूतात्मा प्रसुप्त इव चोच्यते ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) दर्शनम् । इति मेदिनी ॥ * ॥ सुस्वप्ना यथा, -- नन्द उवाच । “केन स्वप्नेन किं पुण्यं केन पुंसां भवेत् सुखम् । कोऽपि कोऽपि च सुस्वप्नस्तत् सर्व्वं कथय प्रभो ! ॥” श्रीभगवानुवाच । “वेदेषु सामवेदश्च प्रशस्तः सर्व्वकर्म्मसु । तत्रैव काण्वशाखायां पुण्यकाण्डे मनोहरे ॥ सुष्यक्तो यश्च सुस्वप्नः शश्वत् पुण्यफलप्रदः । तत् सर्व्वं लिखितं तात ! कथयामि निशामय ॥ स्वप्नाध्यायं प्रवक्ष्यामि बहुपुण्यफलप्रदम् । स्वप्नाध्यायं नरः श्रुत्वा गङ्गास्नानफलं लभेत् ॥

स्वप्नस्तु प्रथमे यामे संवत्सरफलप्रदः । द्वितीये चाष्टभिर्म्मासैस्त्रिभिर्म्मासैस्तृतीयके ॥ चतुर्थे चार्द्धमासेन स्वप्नः स्बात्तु फलप्रदः । दशाहे फलदः स्वप्नोऽप्यरुणोदयदर्शने ॥ प्रातः स्वप्नश्च फलदस्तत्क्षणं यदि बोधितः । दिने मनसि यद्दृष्टं तत् सर्व्वञ्च लभेद्ध्रुवम् ॥ चिन्ताव्याधिसमायुक्तो नरः स्वप्नञ्च पश्यति । तत् सर्व्वं निष्फलं तात प्रयात्येव न संशयः ॥ जडो मूत्रपुरीषेण पीडितश्च भयाकुलः । दिगम्बरो मुक्तकेशो न लभेत् स्वप्नजं फलम् ॥ दृष्ट्वा स्वप्नञ्च निद्रालुर्यदि निद्रां प्रयाति च । विमूढो वक्ति चेद्रात्रौ न लभेत् स्वप्नजं फलम् ॥ उक्ता काश्यपगोत्रे च विपत्तिं लभते ध्रुवम् । दुर्गते दुर्गतिं याति नीचे व्याधिं प्रयाति च ॥ शत्री भयञ्च लभते मूर्खे च कलहो भवेत् । कामिन्यां धनहानिः स्याद्रात्रौ चौरभयं भवेत् ॥ निद्रायां लभते शोकं पण्डिते वाञ्छितं फलम् । न प्रकाश्यश्च सुस्वप्नः पण्डितैः काश्यपे व्रज ॥ * ॥ गवाञ्च कुञ्जराणाञ्च हयानाञ्च व्रजेश्वर । प्रासादानाञ्च शैलानां वृक्षाणाञ्च तथैव च ॥ आरोहणञ्च धनदं भोजनं रोदनं तथा । प्रतिगृह्य तथा वीणां शस्याढ्यां भूमिमालभेत् ॥ शस्त्रास्त्रेण यदा विहो व्रणेन कृमिणा तथा । विष्ठया रुधिरेणैव संयुक्तोऽप्यर्थमालभेत् । स्वप्नेऽप्यगम्यागमनं भार्य्यालाभं करोति च । मूत्रसिक्तं पिबेत् शुक्रं नरकञ्च विशत्यपि ॥ नगरं प्रविशेद्रक्तं समुद्रं वा सुधां पिबेत् । शुभवार्त्तामवाप्नोति विपुलञ्चार्थमालभेत् ॥” रक्तं स्थाने नक्तं समुद्रं स्थाने समूत्रं सुधां स्थाने सुरां इति च पाठः । “गजं नृपं सुवर्णञ्च वृषभं धनुमेव च । दीपमन्नं फलं पुष्पं कन्यां छत्रं रथं ध्वजम् ॥ कुटुम्बं लभते दृष्ट्वा कीर्त्तिञ्च विपुलां श्रियम् । पूर्णकुम्भं द्विजं वह्निं पुष्पं ताम्बूलमन्दिरम् ॥ शुक्लधान्यं नटं वेश्यां दृष्ट्वा श्रियमवाप्नुयात् । गोक्षीरञ्च घृतं दृष्ट्वा चार्थं पुण्यं धनं लभेत् ॥ पायसं पद्मपत्रे च दधि दुग्धं घृतं मधु । मिष्टान्नं स्वस्तिकं भुक्त्वा ध्रुवं राजा भविष्यति ॥ पक्षिणां मानुषाणाञ्च भुङ्क्ते मांसं नरो यदि । बह्वर्थं शुभवार्त्ताञ्च लभते वाञ्छितं फलम् ॥ छत्रं वा पादुकाम्वापि लब्ध्वाध्वानञ्च गच्छति । असिञ्च निर्म्मलं तीक्ष्णं तत्तथैव भविष्यति ॥ भेलया सन्तरेद्यो हि स प्रधानं भविष्यति । दृष्ट्वा च फलिनं वृक्षं धनमाप्नोति निश्चितम् ॥ यस्य श्वेतेन सर्पेण दश्यते दक्षिणे भुजे । सोऽचिराल्लभते भार्य्यां विनीतां प्रियवादिनीम् ॥ सर्पेण भक्षितो यो हि अर्थलाभश्च तद्भवेत् । स्वप्ने सूर्य्यं विधुं दृष्ट्वा मुच्यते व्याधिबन्धनात् ॥ वडवां कुक्कुटीं क्रौञ्चीं दृष्ट्वा भार्य्यां लभेद्- ध्रुतम् । स्वप्ने यो निगडैर्बद्धः प्रतिष्ठामुत्तमां लमेत् ॥ उत्तमां स्थाने पुत्त्रमिति वा पाठः ।

पृष्ठ ५/४७१

दध्यन्नं पायसं भुङ्क्ते तडागे वा नदीतटे । विशीर्णे पन्नपत्रे च सोऽपि राजा भविष्यति ॥ तडागे वा स्थाने पद्मपत्रे इति वा पाठः । जलौकसं वृश्चिकञ्च मर्पञ्च यदि पश्यति । धनं पुत्त्रञ्च विजयं प्रतिष्ठाञ्च लभेदिति ॥ शृङ्गिभिर्दंष्ट्रिभिः कौलैर्वानरैः पीडितो यदि । निश्चितञ्च भवेद्राजा धनञ्च विपुलं लभेत् ॥ मत्स्यं मांसं मौक्तिकञ्च शङ्खचन्दनहौरकम् । यस्तु पश्यति स्वपान्ते विपुलं धनमालभेत् ॥ सुराञ्च रुधिरं स्वर्णं भुक्त्वा विष्ठां धनं लभेत् । प्रतिमां शिबलिङ्गञ्च लभेद्दृष्ट्वा जयं धनम् ॥ फलितं पुष्पितं विल्वमाम्रं दृष्ट्वा लभेत् धनम् । दृष्ट्वा च ज्वलदग्निञ्च धनं बुद्धिं श्रियं लभेत् ॥ आमलकं धात्रीफलं उत्पलञ्च धनागमम् । देवताश्च द्विजा गावः पितरो लिङ्गिनस्तथा । उत्पलं स्थाने तत्पत्रमिति वा पाठः । यद्ददाति मिथः स्वप्ने तत्तथैव भविष्यति ॥ शुक्लाम्बरधरां नारीं शुक्लमाल्यानुलेपनाम् । समाश्लिष्यति यः स्वप्ने तस्य श्रीः सर्व्वतः सुखम् ॥ पोताम्बरधरां नारीं पीतमाल्यानुलेपनाम् । उपगृह्णाति यः स्वप्ने कल्याणं तस्य जायते ॥ सर्व्वाणि शुक्लानि प्रशंसितानि भस्मास्थि कार्पासविवर्ज्जितानि । सर्व्वाणि कृष्णानि विनिन्दितानि गोहस्तिदेवद्विजवर्जितानि ॥ दिव्या स्त्री सस्मिता विप्रा रत्नभूषणभूषिता । यस्य मन्दिरमायाति स प्रियं लभते ध्रुवम् ॥ स्वप्ने च ब्राह्मणो देवो ब्राह्मणी देवकन्यका । कुमारी चाष्टवर्षीया रत्नभूषणभूषिता । यस्य तुष्टा भवेत् स्वप्ने तस्य तुष्टा च पार्व्वती ॥ इत्यत्र स भवेत् कविपण्डितः इति च पाठः । ब्राह्मणो ब्राह्मणी वापि सन्तुष्टः सस्मिता सती । फल ददाति यस्मै च तस्य पुत्रो भविष्यति ॥ यं स्वप्ने ब्राह्मणो नन्द ! करोति च शुभा- शिषम् । यद्बदति भवेत्तस्य तस्यैश्वर्य्यं भवेद्ध्रुवम् ॥ परितुष्ठो द्विजश्रेष्ठश्चायाति यस्य मन्दिरम् । नारायणः शिवो ब्रह्मा प्रविशेत्तु तदाश्रमम् ॥ सम्पत्तिस्तस्य भवति यशश्च विपुलं शुभम् । पदे पदे सुखं तस्य सम्मानं गौरवं लभेत् ॥ अकस्मादपि स्वप्ने तु लभते सुरभीं यदि । भूमिलाभो भवेत्तस्य भार्य्या चापि पतिव्रता ॥ करेण कृत्वा हस्ती यं मस्तके स्थापयेद्यदि । राज्यलाभो भवेत्तस्य निश्चितञ्च श्रुतौ श्रुतम् ॥ स्वप्ने तु ब्राह्मणस्तुष्टः समाश्लिष्यति यं व्रज । तीर्थस्नायी भवेत् सोऽपि निश्चितश्च श्रिया- न्वितः । स्वप्ने ददाति पुष्पञ्च यस्मे पुण्यवते द्विजः । जययुक्तो भवेत् सोऽपि यशस्वी च धनी सुखी ॥ स्वप्ने दृष्ट्वा च तीर्थानि सौधरत्नगृहाणि च । जययुक्तश्च धनवां स्तीर्थस्नायी भवेन्नरः ॥ स्वप्ने तु पूर्णकलसं कश्चित् कस्मै ददाति वा ।

पुत्त्रलाभो भवेत्तस्य सम्पत्तिं वा समालभेत् ॥ हस्ते कृत्वा तु कुडवं आढकं वापि सुन्दरी । यस्य मन्दिरमायाति स लक्ष्मीं लभते ध्रुवम् ॥ दिव्या स्त्री यद्गृहं गत्वा पुरीषं विसृजेद्द्विज । अर्थलाभो भवेत्तस्य दारिद्रञ्च प्रयाति च ॥ यस्य गेहं समायाति भार्य्यया सह ब्राह्मणः । पार्व्वत्या सह शम्भुर्व्वा लक्ष्मोर्नारायणोऽथवा । ब्राह्मणो ब्राह्मणो वापि स्वप्ने यस्मे ददाति वा । धान्यं पुष्पाञ्जलिं वापि तस्य श्रीः सर्व्वतोमुखी ॥ सर्व्वतोमुखीत्यत्र सर्व्वतः सुखीति च पाठः । मुक्ताहारं पुष्पमाल्यं चन्दनञ्च शुभं व्रज । शुभं व्रज स्थाने लभेद्द्विज इति वा पाठः । स्वप्ने ददाति विप्रश्च तस्य श्रीः सर्व्वतः सुखी ॥ गोरोचनां पताकां वा हरिद्रामिक्षुदण्डकम् । स्निग्धान्नञ्च लभेत् स्वप्ने तस्य श्रोः सर्व्वतः सुखी ॥ स्निग्धान्नस्थाने सिद्धान्नमिति वा पाठः । ब्राह्मणो ब्राह्मणी वापि ददाति यस्य मस्तके । छत्रं वा शुक्लधान्यं वा स च राजा भविष्यति ॥ स्वप्ने रथस्थः पुरुषः शुक्लमाल्यानुलेपनः । तत्रस्थो दधि भुङ्क्ते च पायसं वा नृपो भवेत् ॥ स्वप्ने ददाति विप्रश्च ब्राह्मणी वा सुधां दधि । प्रशस्तपात्रं तस्मै वा सोऽपि राजा भवेद्ध्रुवम् ॥ ददाति पुस्तकं स्वप्ने यस्मै पुण्यवते द्विजः । स भवेद्विश्वविख्यातः कवीन्द्रः पण्डितेश्वरः ॥ यं पाठयति स्वप्ने या मातेव च सुतं यथा । सरस्वतीसुतः सोऽपि तत्परो नास्ति पण्डितः ॥ ब्राह्मणः पाठयेद्यञ्च पितेव यत्नपूर्ब्बकम् । ददाति पुस्तकं प्रौत्या स च तत्सदृशो भवेत् ॥ प्राप्नोति पुस्तकं स्वप्ने पथि वा यत्र तत्र वा । स पण्डिता यशस्वी च विख्यातश्च महीतले ॥ स्बप्ने यस्मै महामन्त्रं विप्रो विप्रा ददाति चेत् । स भवेत् पुरुषः प्राज्ञो धनवान् गुणवान् सुधीः ॥ स्वप्ने ददाति मन्त्रं वा प्रतिमां वा शिलामयीम् । यस्मै ददाति विप्रश्च मन्त्रसिद्धिश्च तद्भवेत् ॥ विप्रा विप्रसमूहञ्च दृष्ट्वा नत्वाशिषं लभेत् । राजेन्द्रः स भवेद्वापि किम्वा च कविपण्डितः ॥ शुक्लधान्ययुतां भूमिं यस्मै विप्रः समुत्सृजेत् । स्वप्ने च परितुष्टश्च स भवेत् पृथिवीपतिः ॥ स्वप्ने विप्रो रथे कृत्वा नानास्वर्गं प्रदर्शयेत् । चिरजीवी भवेदायुर्धनवृद्विर्भवेद् ध्रुवम् ॥ विप्रा विप्रश्च सन्तुष्टो यस्मै कन्यां ददाति च । स्वप्ने च स भवेन्नित्यं धनाढ्यो भूपतिः स्वयम् ॥ स्वप्ने सरोवरं दृष्ट्वा समुद्रं वा नदीं नदम् । शुक्लाहिं शुक्लशैलञ्च दृष्ट्वा प्रियमवाप्नुयात् ॥” प्रियं स्थाने श्रियमिति च पाठः । यः पश्यति मृतं स्वप्ने स भवेच्चिरजीवनः । अरोगोऽरोगिणं दृष्ट्वा सुखिनञ्च सुखी भवेत् ॥ दिव्या स्त्री यं प्रवदति मम स्वामी भवान् भव । स्वप्ने दृष्ट्वा च जागर्त्ति स च राजा भवेद्ध्रुवम् ॥ स्वप्ने च बालिकां धृष्ट्वा लब्ध्वा स्फाटिक- मालिकाम् । इन्द्रचापं शुक्लघनं स प्रतिष्ठां लभेद् ध्रुवम् ॥

स्वप्ने विप्रो वदति यं मम दासो भवेति च । हरिदासस्य तद्भक्तिं लब्ध्वा स वैष्णवो भवेत् ॥ स्वप्ने विप्रो हरिः शम्भुर्ब्राह्मणी कमला शिवा । शुक्ला स्त्री वेदमाता वा जाह्नवी वा सरस्वती ॥ गोपालिकावेशधरा बालिका राधिका मम । बालश्च बालगोपालः स्वप्नविद्भिः प्रकाशितः ॥ एष ते कथितो नन्द सुस्वप्नः पुण्यहेतुकः । श्रोतुमिच्छसि किं वा त्वं किं भूयः कथयामि ते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे सुस्वप्नदर्शनं ७७ अध्यायः ॥ * ॥ अक्रूरदृष्टसुस्वप्ना यथा, -- “अथाक्रूरः स्वभवनं गत्वा कंसेन प्रेरितः । चकार शयनं तल्पे भुक्त्वा मिष्टान्नमुत्तमम् ॥ सकर्पूरश्च ताम्बूलं चखाद वासितं जलम् । जगाम निद्रां सुखतः सुखसम्भोगमात्रतः ॥ ततो ददर्श सुस्वप्नं पुराणश्रुतिसम्मतम् । निशावशेषसमये वाय्वादिपरिवर्जितः ॥ अरोगो बद्धकेशश्च वस्त्रयुग्मसमन्वितः । सुतल्पशायी सुस्निग्धश्विन्ताशोकविवर्जितः ॥ किशोरवयसं श्यामं द्विभुजं मुरलीधरम् । पीतवस्त्रपरीधानं वनमालाविभूषितम् ॥ चन्दनोक्षितसर्व्वाङ्गं मालतीमाल्यशोभितम् भूषितं भूषितार्हञ्च सद्रत्नमणिभूषणैः ॥ मयूरपुच्छचूडञ्च सस्मितं पद्मलोचनम् । एवम्भूतं द्विजशिशुं ददर्श प्रथमे मुने ॥ ततो ददर्श रुचिरां पतिपुत्त्रवतीं सतीम् । पोतवस्त्रपरीधानां रत्नभूषणभूषिताम् ॥ ज्वलत्प्रदीपहस्ताञ्च शुक्लमाल्यकरां वराम् । शरच्चन्द्रनिभास्याञ्च सस्मितां वरदां शुभाम् ॥ ततो ददर्श विप्रञ्च कुर्व्वन्तञ्च शुभाशिषम् । श्वेतपद्मगतं हंसं तुरगञ्च सरोवरम् ॥ ददर्श चित्रितं चारु फलितं पुष्पितं शुभम् । पाम्रनिम्बनारिकेलगुवाककदलीतरुम् ॥ दशन्तं श्वेतसर्पञ्च स्वात्मानं पर्व्वतस्थितम् । वृक्षस्थञ्च गजस्थञ्च तरिस्थं तुरगस्थितम् ॥ वीणां वादितवन्तञ्च भुक्तवन्तञ्च पायसम् । दधिक्षीरयुतान्नञ्च पद्मपत्रस्थमीप्सितम् ॥ कृमिविट्सहिताङ्गञ्च रुदन्तं मोहितं तथा । शुक्लधान्यपुष्पधरं क्षणं चन्दनचर्च्चितम् ॥ समुद्रस्थं प्रासादस्थमात्मानञ्च सलोहितम् । छिन्नभिन्नक्षताङ्गञ्च मेदःपूयसमन्वितम् ॥ ततो ददर्श रजतं मणिशुभ्रञ्च काञ्चनम् । मुक्तामाणिक्यरत्नञ्च पूर्णकुम्भं घनं जलम् ॥ सुरभिञ्च सवत्साञ्च वृषभेन्द्रं मयूरकम् । शुक्लञ्च सारसं शङ्खं छिन्नं खञ्जनमेव च ॥ ताम्बूलं पुष्पमाल्यञ्च ज्वलदग्निं सुरार्च्चनम् । पार्व्वतीप्रतिमां कृष्णप्रतिमां शिवलिङ्गकम् ॥ विप्रबालाश्च बालञ्च सुपक्वफलितं कृषिम् । देवस्थलीञ्च राजेन्द्रं सिंह व्याघ्रं गुरुं सुरम् ॥ दृष्ट्वा स्वप्नं समुत्तस्थौ चकाराह्निकमीप्सितम् । उद्धवं कथयामास सर्व्ववृत्तान्तमेव च ॥”

पृष्ठ ५/४७२

इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ७० । १-१८ ॥ दुःस्वप्ना यथा, -- नन्द उवाच । “श्रुतं सर्व्व महाभाग दुःस्वप्नं कथय प्रभो । उवाच तञ्च भगवान् श्रूयतामिति तद्वचः ॥” श्रीभगवानुवाच । “स्वप्ने हसति यो हर्षाद्विवाहं यदि पश्यति । नर्त्तनं गीतमिष्टञ्च विपत्तिस्तस्य निश्चितम् ॥ दन्ता यस्य विपीड्यन्ते विचरन्तञ्च पश्यति ॥ धनहानिभवेत्तस्य पीडा चापि शरीरजा ॥ अभ्यङ्गितस्तु तैलेन यो गच्छेद्दक्षिणां दिशम् । खरोष्ट्रमहिषारूढो मृत्युस्तस्य न संशयः ॥ स्वप्ने चूर्णं जवापुष्पमशोकं करवीरकम् । विपत्तिस्तस्य तैलञ्च लवणं यदि पश्यति ॥ नग्नां कृष्णां छिन्ननासां शूद्रस्य विधवां तथा । कपर्द्दकं तालफलं दृष्ट्वा शोकमवाप्नुयात् ॥ स्वप्ने रुष्टं ब्राह्मणञ्च ब्राह्मणीं कोपसंयुताम् । विपत्तिश्च भवेत्तस्य लक्ष्मीर्याति गृहाद्ध्रुवम् ॥ वनपुष्पं रक्तपुष्पं पलाशञ्च सुपुष्पितम् । कार्पासं शुक्लवस्त्रञ्च दृष्ट्वा दुःखमवाप्नुयात् ॥ गायन्तीञ्च हसन्तीञ्च कृष्णाम्बरधरां स्त्रियम् । दृष्ट्वा कृष्णाञ्च विधवां नरो मृत्यमवाप्नुयात् ॥ देवता यत्र नृत्यन्ति गायन्ति च हसन्ति च । आस्फोटयन्ति धावन्ति तस्य देशो विनश्यति ॥ वान्तं मूत्रं पुरीषं वा वैद्यं रौप्यं सुवर्णकम् । प्रत्यक्षमथवा स्वप्ने जीवितं दशमासिकम् ॥ कृर्ष्णाम्बरधरां नारीं कृष्णमाल्यानुलेपनाम् । उपगूहति यः स्वप्ने तस्य मृत्युर्भविष्यति ॥ मृतं वत्सञ्च मुण्डञ्च मृगस्य च नरस्य वा । यः प्राप्नोत्यस्थिमालाञ्च विपत्तिस्तस्य निश्चितम् । अभ्यङ्गितस्तु हविषा क्षीरेण मधुनापि वा । तक्रेणापि गुडेनैव पीडा तस्य विनिश्चितम् ॥ रथं खरोष्ट्रसंयुक्तं एकाकी योऽधिरोहयेत् । तत्रस्थोऽपि च जागर्त्ति मृत्युरेव न संशयः ॥ रक्ताम्बरधरां नारीं रक्तमाल्यानुलेपनाम् । उपगूहति यः स्वप्ने व्याधिस्तस्य विनिश्चितम् । पतितं नखकेशञ्च निर्व्वाणाङ्गारमेव च । भस्मपूर्णां चितां दृष्ट्वा लभते मृप्युमेव च ॥ श्मशानं शुष्ककाष्ठञ्च तृणानि लौहमेव च । मसीञ्च किञ्चित् कृष्णां वा दृष्ट्वा दुःखं लभेत् ध्रुवम् ॥ पादुकां फलकं रक्तपुष्पमाल्यं भयानकम् । माषं मसूरं मुद्गं वा दृष्ट्वा सद्यो व्रणं लभेत् ॥ कण्टकं सरलं काकं भल्लूकं वानरं खरम् । पूयं गात्रमलं स्वप्ने केवलं व्याधिकारणम् ॥ भग्नभाण्डं क्षतं शूद्रं गलत्कुष्ठञ्च रोगिणम् । रक्ताम्बरञ्च जटिलं शूकरं महिषं खरम् ॥ अन्धकारं महाघोरं सृतजीवं भयानकम् । दृष्ट्वा स्वप्ने योनिलिङ्गं विपत्तिं लभते ध्रुवम् ॥ कुवेशरूपं म्लेच्छञ्च यमदूतं भयङ्करम् । पाशहस्तं पाशशस्त्रं दृष्ट्वा मृत्यं लभेन्नरः ॥ ब्राह्मणो ब्राह्मणी बाला बालको बा सुतः सुता ।

विदायं कुरुते कोपात् दृष्ट्वा दुःखमवाप्नुयात् ॥ कृष्णपुष्पञ्च तन्माल्यं शल्यशस्त्रास्त्रधारिणम् । म्लेच्छाञ्च विकृताकारां दृष्ट्वा सृत्युं लभेत् ध्रुवम् ॥ वाट्याञ्च नर्त्तनं गीतं गायनं रक्तवाससम् । मृदङ्गवाद्यमानन्दं दृष्ट्वा दुःखं लभेद्ध्रुवम् ॥ वाट्यां स्थाने वाद्यमिति वा पाठः । आनन्दं स्थाने आनद्धमिति बुक्तम् । मत्स्यादि धारयेद्यो हि तद्भ्रातुर्म्मरणं ध्रुवम् ॥ छिन्नं वापि कबन्धं वा विकृतं वा मुक्तकेशिनम् । क्षिप्तं नृत्यञ्च कुर्व्वन्तं दृष्ट्वा मृत्युं लभेन्नरः ॥ मृतो वापि मृता वापि कृष्णा म्लेच्छा भया- नका । उपगूहति यं स्वप्ने तस्य मृत्युर्व्विनिश्चितः ॥ येषां दन्ताश्च भग्नाश्च केशाश्चापि पतन्ति च । धनहानिर्भत्तेषां पीडा वा तच्छरीरजा ॥ उपद्रवन्ति यं स्वप्ने शृङ्गिणो दंष्ट्रिणोऽपि वा । बालका मानवाश्चैव तस्य राजकुलाद्भयम् ॥ छिन्नं वृज्ञं पतन्तञ्च शिलावृष्टिं तुषं क्षुरम् । रक्ताङ्गारं भस्मवृष्टं दृष्ट्वा दुःखमवाप्नुयात् ॥ गृहं पतन्तं शैलं वा धूमकेतुं भयानकम् । भग्नस्कन्धं तरोर्व्वापि दृष्ट्वा दुःखमवाप्नुयात् ॥ रथगेहशैलवृक्षगोहस्तितुरगात् खरात् । पतन्ति भूमौ ये स्वप्ने विपत्तिस्तस्य सङ्कुला ॥ उच्चैः पतन्ति गर्त्तेषु भस्माङ्गारचितासु च । क्षारकुण्डेषु चूर्णेषु मृत्युस्तेषां न संशयः ॥ बलाद्गृह्णाति दुष्टश्च छत्रञ्च यस्य मस्तकात् । पितुर्नाशो भवेत्तस्य गुरोर्व्वापि नृपस्य वा ॥ सुरभी यस्य गेहाच्च याति त्रस्ता सवत्सिका । प्रयाति पापिनस्तस्य लक्ष्मीरपि वसुन्धरा ॥ पाशेन कृत्वा बद्धञ्च यं गृहीत्वा प्रयान्ति च । यमदूताश्च ये म्लेच्छास्तस्य मृत्युर्न संशयः ॥ गणका ब्राह्मणो वापि ब्राह्मणी वा गुरुस्तथा । परिरुष्टः शपति यं विपत्तिस्तस्य निश्चितम् ॥ विरोधिनश्च काकाश्च कुक्कुरा भल्लुकास्तथा । पतन्त्यागत्य यद् गात्रे तस्य मृत्युर्न संशयः ॥ महिषा भल्लुका उष्ट्राः शूकरा गर्द्दभास्तथा । रुष्टा धावन्ति यं स्वप्ने सरोगी निश्चितं भवेत् ॥” तेषां शान्तिर्यथा, -- “रक्तचन्दनकाष्ठानि घृताक्तानि च यो जुहेत् । गायत्र्याश्च सहस्रेण तेन शान्तिर्व्विधीयते ॥ सहस्रधा जपेद्यो हि भक्त्या तं मधुसूदनम् । निष्पापोऽपि भवेत् सोऽपि दुःस्वप्नः सुस्वप्नो भवेत् ॥ अच्युतं केशव विष्णुं हरिं सत्यं जनार्द्दनम् । हंसं नारायणञ्चंव एत्रन्नामाष्टकं शुभम् ॥ शुचिः पूर्व्वमुखः प्राज्ञा दशकृत्वश्चं यो जपेत् । निष्पापो हि भवेत् सोऽपि दुःस्वप्नः सुस्वप्नोभवेत् ॥ विष्णुं नारायणं कृष्णं माधवं मधुसूदनम् । हरिं नरहरिं रामं गोविन्दं दधिवामनम् ॥ शुचिः पूर्व्वमुखो भूत्वा भक्तिश्रद्वायुतो जपेत् । निष्पापो हि भवेत् सोऽपि दुःखप्नः सुस्वप्नो भवेत् ॥

भक्त्या चतानि भद्राणि दश नामानि यो जपेत् । शतकृत्वो भक्तियुक्तो जप्त्वा रोगी च रोगतः ॥ लक्षधा हि जपेद्यो हि बन्धनान्मुच्यते ध्रुवम् । जप्त्वा च दशलक्षञ्च महाबन्ध्या प्रसूयते ॥ हविष्याशी यतः शुद्धो दरिद्रो धनवान् भवेत् । शतलक्षञ्च जप्त्वा च जीवन्मुक्तो भनेन्नरः ॥ ॐ शिवं दुर्गां गणपतिं कार्त्तिकेयं दिनेश्वरम् । धर्म्मं गङ्गाञ्च तुलसीं राधां लक्ष्मीं सरस्वतोम् ॥ नामान्येतानि भद्राणि जले स्नात्वा च योजपेत् । वाञ्छितञ्च लभेत् सोऽपि दुस्वप्नः सुस्वप्नो भवेत् ॥ ॐ ह्रीँ श्रीँ क्लीँ पूर्ब्बं दुर्गतिनाशिन्यै महा- मायायै स्वाहा । कल्पवृक्षो हि लोकानां मन्त्रः सप्तदशाक्षरः । शुचिश्च दशधा जप्ता दुःस्वप्नः सुस्वप्नो भवेत् ॥ शतलक्षजपेनैव मन्त्रसिद्धिर्भवेन्नृणाम् । सिद्धमन्त्रश्च लभते सर्व्वसिद्धिञ्च वाञ्छितम् ॥ ॐनमो मृत्यञ्जयायेति स्वाहान्तं लक्षधा जपेत् । दृष्ट्वा च मरणं स्वप्ने शतायुश्च भवेन्नरः ॥ पूर्ब्बोत्तरमुखो भूत्वा स्वप्नं प्राज्ञे प्रकाशयेत् ॥ काश्यपे दुर्गते नोचे देवब्राह्मणनिन्दके । मूर्खे चैवानभिज्ञे च न च स्वप्नं प्रकाशयेत् ॥ अश्वत्थे गणके विप्रे पितृदेवार्च्चनेषु च । आचार्य्ये वैष्णवे मित्रे दिवास्वप्नं प्रकाशयेत् ॥ इति ते पुण्यमाख्यानं कथितं पापनाशनम् । धन्यं यशस्यमायुष्यं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे दुःस्वप्नदर्शनम् ८२ अध्यायः ॥ * ॥ कंसदृष्टदुःस्वप्ना यथा, -- नारायण उवाच । “अथ कंसो विचिन्त्यैवं दृष्ट्वा दुःस्वप्नमेव च । समुद्धिग्नो महाभीतो निराहारो निरुत्सवः ॥ पात्रं मित्रं बुधगणं बान्धवञ्च पुरोहितम् । समानीय सभामध्ये तानुववाच सुदुःखितः ॥ कंस उवाच । मया दृष्टो निशाशेषे यो दुःस्वप्नो भयप्रदः । तं निबोध बुधाः सर्व्वे बान्धवाश्च पुरोहित ॥ बिभ्रती चोड्रपुष्पाणां मालां सरक्तचन्दनाम् । रक्ताम्बरं खङ्गतीक्ष्णं खर्परञ्च भयङ्करम् ॥ प्रकृत्याट्टाट्टहासञ्च लोलजिह्वा भयङ्करी । अतीववृद्धा कृष्णाङ्गी नगरे मम नृत्यति ॥ मुक्तकेशो छिन्ननासा कृष्णा कृष्णाम्बरापि सा । विधवा सा महाशूद्री मामालिङ्गितुमिच्छति ॥ मलिनं चेलखण्डञ्च बिभ्रतो रूक्षमूर्द्धजाम् । ददाति चूर्णतिलकं कपाले मम वक्षसि ॥ कृष्णवर्णानि पक्वानि छिन्नभग्नानि सत्यक । पतन्ति कृत्वा शब्दांश्च शश्वत्तालफलानि च ॥ कुचेलो बिकृताकारो म्लेच्छो हि रुक्षमूर्द्धजः । ददाति मह्यमूषायां छिन्नभग्नकपर्द्दकान् ॥ महारुष्टा च दिव्या स्त्री पतिपुत्त्रवती सती । बभञ्ज पूर्णकुम्भञ्च अभिशप्य पुनः पुनः ॥ अम्लानामोडमालाञ्च रक्तचन्दनचर्च्चिताम् । ददाति मह्यं विप्रश्च महारुष्टोऽभिशप्य च ॥ क्षणमङ्गारवृष्टिश्च भस्मवृष्टिः क्षणं क्षणम् ।

पृष्ठ ५/४७३

क्षणं क्षणं रक्तवृष्टिर्भवेच्च नगरे मम ॥ वानरं वायसं श्वानं भल्लुकं शूकरं खरम् । पश्यामि विकृताकारं शब्दं कुर्व्वन्तमुल्वणम् ॥ पश्यामि शुष्ककाष्ठानां राशिमम्लानकज्जलम् । अरुणादयवेलायां कर्पं छिन्ननखानि च ॥ पीतवस्त्रपरीधाना शुक्लचन्दनचर्च्चिता । बिभ्रती मालतीमाला रत्नभूषणभूषिता ॥ क्रीडाकमलहस्ता सा सिन्दूरबिन्दुशोभिता । कृत्वाभिशापं मां रुष्टा याति मन्मन्दिरात् सती ॥ पाशहस्तांश्च पुरुषान् मुक्तकेशान् भयङ्कर्यन् । अतिरूक्षांश्च पश्यामि विशतो नगरं मम ॥ नग्ना नारीर्म्मुक्तकेशीर्नृत्यन्तीश्च गृहे गृहे । अतीव विकृताकाराः पश्यामि सस्मिताः सदा ॥ छिन्ननासा च विधवा महाशूद्री दिगम्बरी । सा तैलाभ्यङ्गितं माञ्च करोत्यतिभयङ्करी ॥ निर्व्वाणाङ्गारमंयुक्ता भस्मपूर्णा भयङ्कराः । अतिप्रभातसमये चिताः पश्यामि सस्मितः ॥ पश्यामि च विवाहञ्च नृत्यगीतमहोत्सवम् । रक्तवस्त्रपरीधानान् पुरुषान् मुक्तमूर्द्धजान् ॥ रक्तं वमन्तं पुरुषं नृत्यन्तं नग्नमुल्वणम् । धावन्तञ्च शयानञ्च पश्यामि सस्मितं सदा ॥ राहुग्रस्तञ्च गगने मण्डलं चन्द्रसूर्य्ययोः । एककाले च पश्यामि सर्व्वग्रासञ्च बान्धवाः ॥ उल्कापातं धूमकेतुं भूकम्पराष्ट्रविप्लवम् । झञ्झावातं महोत्पातं पश्यामि च पुरोहित ॥ वायुना घूर्णमानांश्च छिन्नस्कन्धान् महीरुहान् । पतितान् पर्व्वतांश्चैव पश्यामि पृथिवीतले ॥ पुरुषं छिन्नशिरसं नृत्यन्तं नग्नमुत्सृतम् । मुण्डमालाधरं घोरं पश्यामि च गृहे गृहे ॥ दग्धं सर्व्वाश्रमं भस्मपूर्णमङ्गारसङ्कुलम् । हाहाकारञ्च कुर्व्वन्तं सर्व्वं पश्यामि सर्व्वतः ॥ इत्येवमुक्त्वा राजा स विरराम सभातले । श्रुत्वा स्वप्नं बान्धवाश्च नतवक्त्रा निशश्वसुः ॥ जहार चेतनं सद्यः सत्यकश्च पुरोहितः । मत्वा विनाशं कंसस्यं यजमानस्य नारद ॥ रुरोद नारीवर्गश्च पिता माता च शोकतः । मेनिरे नाशकालञ्च सद्यः स्वयमुपस्थितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ६३ अध्यायः ॥ पंरशुरामदृष्टदुःस्वप्नाः ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे ३३ अध्याये कार्त्तवोर्य्यार्ज्जुनदृष्टदुःस्वप्नास्तत्रैव ३४ अध्याये घोरासुरदृष्टदुःस्वप्ना देवीपुराणे २२ अध्याये कालिकापुराणे पुष्याभिषेके ८७ अध्याये मत्स्यपुराणे यात्रानिमित्तस्वप्नाध्याय- कथने २४२ अध्याये च ते द्रष्टव्याः ॥ (वैद्य- कोक्तस्वप्नशकुनं यथा, -- “इत्युक्तं दूतशकुनं स्वप्नानृर्द्धं प्रचक्षते । स्वप्ने मद्यं सह प्रेतैर्यः पिबन् कष्यते शुना । स मर्त्त्यो मृत्युना शीघ्रं ज्वररूपेण नीयते ॥ रक्तमाल्यवपुर्वस्त्रो यो हसन् ह्रियते स्त्रिया । सोऽस्रपित्तेन महिषखवराहोष्ट्रगर्द्दभैः ॥ यः प्रयाति दिशं याम्यां मरणं तस्य यक्षणा । लताकण्टकिनी वंशस्ताली वा हृदि जायते ॥

यस्य तस्याशु गुल्मेन यस्य बह्निमनर्च्चिषम् । जुह्वतो घृतसिक्तस्य नग्नस्योरसि जायते ॥ मद्यं स नश्येत् कुष्ठेन चण्डालैः सह यः पिबेत् । स्नेहं बहुविधं स्वप्ने स प्रमेहेन नश्यति ॥ उन्मादेन जले मज्जेद्यो नृत्यन् राक्षमैः सह । अपस्मारेण यो मर्त्त्यो नृत्यन् प्रेतेन नीयते ॥ यानं खरोष्ट्रमार्ज्जारकपिशार्दलशूकरैः । यस्य प्रेतैः शृगालैर्वा स मृत्वोर्वर्त्तते मुखे ॥ अपूपशष्कुलीर्जग्ध्वा बिबुद्धस्तद्विधं वमन् । न जीवत्यक्षिरोगाय सूर्य्येन्दुग्रहणेक्षणम् ॥ सूर्य्याचन्द्रमसोः पातदर्शनं दृग्विनाशनम् । मूर्द्ध्नि वंशलतादीनां सम्भवो वयसां तथा ॥ निलयो मुण्डताकाकगृध्राद्यैः परिवारणम् । तथा प्रेतपिशाचस्त्रीद्रविडान्ध्रगवाशनैः ॥ सङ्गो वेत्रलतावंशतृणकण्टकसङ्कटे । श्वभ्रश्मशानशयनं पतनं पांशुभस्मनोः ॥ मज्जनं जलपङ्कादी शीघ्रेण स्रोतप्ताहृतिः । नृत्यवादित्रगीतानि रक्तस्रग्वस्त्रधारणम् ॥ वयोऽङ्गवृद्धिरभ्यङ्गो विवाहः श्मश्रुकर्म्म च । पक्वान्नस्नेहमद्याशः प्रच्छर्द्दनविरेचने ॥ हिरण्यलोहयोर्लाभः कलिर्बन्धपराजयौ । उपानद्युगनाशश्च प्रपातः पादचर्म्मणोः ॥ हर्षो भृशं प्रकुपितैः पितृभिश्चावभर्त्सनम् । प्रदीपग्रहनक्षत्रदन्तदैवतचक्षुषां ॥ पतनं वा विनाशो वा भेदनं पर्व्वतस्य च । कानने रक्तकुसुमे पापकर्म्मनिवेशने ॥ चिन्तान्धकारसम्बाधे जनन्याञ्च प्रवेशनम् । पातः प्रासादशैलादेर्मत्स्येन ग्रसनन्तथा ॥ काषायिणामसौम्यानां नग्नानां दण्डधारिणाम् । रक्ताक्षाणां च कृष्णानां दर्शनं जातु नेष्यते ॥ कृष्णा पापा ह्यनाचारा दीर्घकेशनखस्तनी । विरागा चाप्यवसना स्वप्नकालनिशा मता ॥ मनोवहानां पूर्णत्वात् स्रोतमां प्रबलैर्मलैः । दृश्यन्ते दारुणाः स्वप्ना रोगो यैर्याति पञ्चताम् ॥ अरोगः संशयं प्राप्य कश्चिदेव विमुच्यते । दृष्टः श्रुतोऽनुभूतश्च प्रार्थितः कल्पितस्तथा ॥ भाविको दोषजश्चेति स्वप्नः सप्तविधो मतः । तेष्वद्या निष्फलाः पञ्च यथा स्वप्रकृतिर्दिवा ॥ विस्मृतो दीर्घह्रस्वोऽति पूर्ब्बरात्रे चिरात् फलम् ॥ दृष्टः करोति तुच्छञ्च गोसर्गे तदहर्महत् ॥ निद्रया चानुपहतः प्रतीपैर्व्वचनैस्तथा ॥ याति पापोऽल्पफलतां दानहोमजपादिभिः ॥ अकल्याणमपि स्वप्नं दृष्ट्वा तत्रैव यः पुनः । पश्येत् सौम्यं शुभं तस्य शुभमेव फलं भवेत् ॥ देवान् द्विजान् गोवृषभान् जीवतः सुहृदो- नृपान् । साधून् यशस्विनो वह्निमिद्धं स्वच्छान् जलाश- यान् ॥ कन्यां कुमारकान् गौरान् शुक्लवस्त्रान् सुते- जसः । नराशनं दीप्ततनुं समन्ताद्रुधिरोक्षितः ॥ यः पश्येल्लभते यो वा छत्रादर्शविषामिषम् ।

शुक्लाः सुमनसो वस्त्रममेध्यालेपनं फलम् ॥ शैलप्रासादसफलवृक्षसिंहनरद्विपान् । आरोहेद्गोऽश्वयानञ्च तरेन्नदह्रदोदधीन् ॥ पूर्ब्बोत्तरेण गमनमगम्यागमनं मृतम् । सम्बाधान्निःसृतिर्देवैः पितृभिश्चाभिनन्दनम् । रोदनं पतितोत्थानं द्विषताञ्चावमर्द्दनम् । यस्य स्यादायुरारोग्यं वित्तं बहु च सोऽश्नुत्रे ॥” इति वाभटे शारोरस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) स्वप्नकृत्, क्ली, (स्वप्नं निद्रां करोतीतीति । कृ + क्विप् । तुगागमश्च ।) सुनिषण्णकम् । सुषुणी शाक इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वप्नकारके, त्रि ॥ स्वस्नक्, [ज्] त्रि, (स्वपिति तच्छोलः इति । स्वप + “स्वपितृषार्नजिङ् ।” ३ । २ । १७२ । इति नजिङ् ।) निदाशीलः । इत्यमरः । ३ । १ । ३३ ॥) यथा, भट्टिः । ७ । २५ । “अहं स्वप्नक् पसादेन तव वन्दारुभिः सह ॥”) स्वप्नदोषः, पुं, (स्वप्नस्य दोषः ।) निद्रावस्थायां रेतःस्खलनम् । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ (अस्यी- षधं यथा, -- “वटाङ्कुरस्य निर्यामान् माक्षिकेण समन्वितान् । सायं प्रयोज्य मतिमान् स्वप्नदोषं निवारयेत् ॥” इति वैद्यकम् ॥) स्वप्नविचारी, [न्] त्रि, स्वप्नविचारकर्त्ता । शुभा- शुभस्वप्नव्याख्याकर्त्ता । स्वप्नं विचारयतीत्यर्थे णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्वभाजनं, क्ली, (स्वस्य भाजनम् ।) आनन्दनम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । ३ । २ । ७ ॥ स्वभावः, पुं, (स्वस्य भावः ।) स्वकीयभावः । तत्पर्य्यायः । संसिद्धिः २ प्रकृतिः ३ स्वरूपम् ४ निसर्गः ५ । इत्यमरः । १ । ७ । ३८ ॥ भावः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ सर्गः ७ । इति जटा- धरः ॥ स्वत एव आविर्भावः । यथा, -- “बहिर्हेत्वनपेक्षी तु स्वभावोऽथ प्रकीर्त्तितः । निसर्गश्च स्वरूपञ्चेत्येषोऽपि भवति द्विधा ॥ निसर्गः सुदृढाभ्यासजन्यः संस्कार उच्यते । अजन्यस्तु स्वतः सिद्धः स्वरूपं भाव इष्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ “वचनेषु च बुद्धौ च स्वभावे च चरित्रतः । आचारे व्यवहारे च ज्ञायते हृदयं नृणाम् ॥ * ॥ लोकाः कर्म्मवशीभूतास्तत् कर्म्म यत् कृतं पुरा । स्वकर्म्मणां फलं भुङ्क्ते जन्तुर्जन्मनि जन्मनि ॥ केचिद्वदन्तीति भवेत् स्वकृतेन च कर्म्मणा । केचिद्वदन्ति दैवेन स्वभावेनेति केचन ॥ त्रिविधाश्च मता वेदे वेदवेदाङ्गपारगाः ॥ स्वयञ्च कर्म्मजनकस्तत् कर्म्म दैवकारणम् । स्वभावो जायते नॄणामात्मनः पूर्ब्बकर्म्मणा ॥ * ॥ स एवात्मा संर्व्वसेव्यः सर्व्वेषाञ्च फलप्रदः । स च सृजति दैवञ्च स्वभावं कर्म्म एव च ॥ * ॥ अहो श्रीकृष्णदासानां कः स्वभावः सुनिर्म्मलः । हृतभार्य्यमुच्छितञ्च न शशाप रिपुं गुरुः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ५७ । २१ -- २८ । २१ । ४१ ॥ अपि च ।

पृष्ठ ५/४७४

“सुदिनं दुर्द्दिनञ्चैव सर्व्वं कर्म्मोद्भवे भव । तत् कर्म्म तपसां साध्यं कर्म्मणाञ्च शुभाशुभम् ॥ तपः स्वभावसाध्यञ्च स्वभावोऽभ्यासतो भवेत् । संसर्ग साध्योऽभ्यासश्च संसर्गः पुण्यतो भवेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४३ । ५१ -- ५२ ॥ अन्यच्च । चाणक्यवाक्यम् । “स्वभावो यादृशो यस्य न यहाति कदाचन । अङ्गारः शतधौतेन मलिनत्वं न मुञ्चति ॥” “सर्व्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वभावा नेतरे गुणाः । अतीत्य हि गुणान् सर्व्वान् स्वभावो मूर्द्ध्नि वर्त्तते ॥” इति हितोपदेशे मित्रलाभनामप्रथमकथा- संग्रहः ॥ स्वभूः, पुं, (स्वेनैव भवतीति । भू + क्विप् । विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १८ ॥ ब्रह्मा । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ३ । १२ । ५ । “तान् बभाषे स्वभूः पुत्त्रान् प्रजाः सृजत पुत्त्रकाः ॥”) शिवश्च ॥ स्वमेकः, पुं, संवत्सरः । यथा, -- “स्वमेकमेकं वरदा तृप्ता भवति चण्डिका । रुधिरेणोरणस्येह तर्पिता विधिवन्नृप ॥” स्वमेकं संवत्सरम् । स्वमेकः संवत्सरः यव्यो मासः । इति श्रुतेः । उरणस्य मेषस्य । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स्वयं, [म्] व्य, आत्मना । आपनि इति भाषा । इत्यमरः । ३ । ४ । १६ ॥ आत्मनेत्यर्थे स्वयं तृतीयान्तम् । यथा । स्वयम्भूः । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । १ । ७० । “तया हीनं विधातर्म्मां कथं पश्यन्न दूयसे । सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद् बन्ध्यमाश्रमपादपम् ॥”) स्वयंवरा, स्त्री, (स्वय + वृ + अच् । टाप् ।) स्वयं वृणोते पतिं या । स्वेच्छया पत्यन्वेषिणी । तत्पर्य्यायः । पतिंवरा २ वर्य्या ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ७ ॥ स्वयंवरे वर्णनायानि यथा । शचीरक्षा १ मञ्चसज्जता २ मण्डपसज्जता ३ राजपुत्त्राः सन्निधौ राजसौन्दर्य्यादिवंशचेष्टा- वर्णनन् ४ । इति कविकल्पलतायां १ स्तवके २ कुसुमम् ॥ स्वयंहारिका, स्त्री, स्त्रीविशेषः । सा च ब्रह्म- मानससृष्टदुःसहस्य निर्माष्ट्यां पत्न्यां जाता । यथा, -- “दुःसहस्याभवत् भार्य्या निर्माष्टिर्नाम नामतः । जाता कलेस्तु पाप्मायां ऋतौ चाण्डालदर्शनात् ॥ तयोरपत्यान्यभवन् जगद्व्यापीनि षोडश । अष्टौ कुमाराः कन्याश्च तथाष्टावतिभोषणाः ॥ नियाजिका वै प्रथमा तथैवान्या विराधिना । स्वयंहारकरी चैव भ्रामणी ऋतुहारिका ॥ स्मृतिबीजहरे चान्य तयोः कन्ये सुदारुणे । अष्टमी द्वेषणी नाम कन्या चातिभयावहा ॥ एतासां कर्म्म वक्ष्यामि दोषप्रशमनञ्च यत् । धान्यम्खलाद्गृहाद्गोष्ठात् पयः सर्पिस्तयापरा ॥

समृद्धिमृद्धिमद्द्रव्यादपहन्ति च कन्यका । सा स्वयंहारिकेत्युक्ता सदान्तर्द्धानतत्परा ॥ महानसादर्द्धसिद्धमन्नागारस्थितम् तथा । परिवेश्यमानञ्च सदा सार्द्धम् भुङ्क्ते च भुञ्जता ॥ उच्छिष्टानां मनुष्याणां हरत्यन्नञ्च दुर्द्धरा । कर्म्मान्ताङ्गारशालाभ्यः सिद्ध्यृद्धिं हरति द्विज ॥ गोस्त्रीस्तनेभ्यश्च पयः क्षोरहारी सदैव सा । दध्ना घृतं तिलात्तैलं सुरागारात्तथा सुराम् ॥ रङ्गं कुसुम्भकादिभ्यः कार्पासात् सूत्रमेव च । सा स्वयंहारिका नाम हरत्यविरतं द्विज ॥” तच्छान्तिर्यथा, -- “कुर्य्यात शिखण्डिकोद्बद्धां रक्षार्थं कृत्रिम- स्त्रियम् । रक्षा चैव गृहे लेख्या वर्ज्या चोच्छिष्टता तथा ॥” शिखण्डिकोद्वद्धाम् स्थाने शिखण्डिनोद्वन्द्वमिति च पाठः । “होमाग्निदेवताधूपभस्मना च परिक्रिया । कार्य्या क्षीरादिभाण्डानामेवं तद्रक्षणं स्मृतम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे दुःसहवंशोत्पत्तिनामा- ध्यायः ॥ स्वयंकृतः, स्त्री, (स्वयमात्नना कृतः ।) आत्मकृतः । यथा, -- “ऋत्विक् च त्रिविधो दृष्टः पूर्व्वैर्ज्जुष्टः स्वयंकृतः । यदृच्छया च यः कुर्य्यादार्त्विज्यं प्रीति- पूर्ब्ब कम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स्वयंगुप्ता, स्त्री, (स्वयमात्मना गुप्ता) शूकशिम्बिका । इति शब्दरत्नावली, (गुणादायोऽस्याः शूकशि- म्बिकाशब्दे ज्ञातव्याः ॥) स्वयंदत्तः, पुं, (स्वयमात्मना दत्तः) द्वादशविध- पुत्रान्तर्गतपुत्रविशेषः । इति जटाधरः ॥ तल्लक्षणम् यथा । दत्तात्मा तु स्वयंदत्तः । इति याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ दत्तात्मा तु पुत्रो मातापितृविहीनस्ताभ्यां मुक्तो वा तवाहं पुत्रो भवामीति स्वयंदत्त उपनतः । इति मिता- क्षरा ॥ स्वयमुपस्थितः, त्रि, (स्वयमात्मना उपस्थितः ।) स्वयमागतः । यथा, -- “यदि त्यजसि मां मूढ कामात् स्वयमुप- स्थिताम् । युवयोश्च विपत्तिश्च भविष्यति न संशयः ॥ कामातुरां यौवनास्थां भार्य्यां स्वयमुपस्थिताम् । न त्यजेद्वर्म्मभीरूश्च श्रुतं मध्यन्दिने पुरा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ६२ । ४० । ४५ । अध्यायः ॥ (तथा च भागवते । १ । १३ । १० ॥ “नन्वप्रियं दुर्विसहं नृणां स्वयमुपस्थितम् । नावेदयत् सकरुणो दुःखितान् द्रष्टुमक्षमः ॥”) स्वयंप्रभः, पुं, (स्वयं प्रभा यस्य ।) चतुर्व्विंशतिभा- ष्यर्हदन्तर्गतचतुर्थार्हन् । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्वयंप्रकाशे, त्रि । यथा, भागवते । ३ । १६ । २७ ॥ “अथ ये मुनयो दृष्ट्वा नयनानन्दभाजनम् ।

वैकुण्ठं तदधिष्टान विकुण्ठञ्च स्वयंप्रभम् ॥” रसायनाधिकारोक्तसोमसंज्ञकौषधिविशेषः । स्वयंप्रभो महासोमो यश्चापि गरुडाहृतः ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने १९ अध्याये ॥ स्त्री, अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ४३ । २९ ॥ “घृताची मेनका रम्भा पूर्ब्बचित्तिः स्वयंप्रभा ॥”) स्वयम्भुः, पुं, (स्वयम्भवतीति । स्वयं + भू + डुः ।) ब्रह्मा । इति रूपकोषः ॥ स्वयम्भुवः, पुं, (स्वयम्भवतीति । भू + कः ।) आदि- मनुः । ब्रह्मा । इति केचित् ॥ स्वयमुत्पन्न, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ३३४ । ८ । “कृते युगे महाराज पुरा स्वायम्भुवेऽन्तरे । नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णः स्वयम्भुवः ॥”) स्वयंभुवा, स्त्री, (स्वयम्भवतीति । भू + कः । टाप् ।) धूम्रपत्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वयंभूः, पुं, (स्वयम्भवतीति । भू + क्विप् ।) ब्रह्मा । इत्यमरः । १ । १ । १६ ॥ जिनचक्र- वर्त्तिविशेषः । तत्पर्य्यायः । रुद्रतनयः २ इति हेमचन्द्रः ॥ कालः । इति शब्दरत्ना- बली ॥ कामदेवः । विष्णुः । शिवः । इति केचित् ॥ माषपर्णी । लिङ्गिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्वयमुत्पन्ने, अपौरषेये च त्रि ॥ यथा मनुः । १ । ३ । “त्वमेकोऽह्यस्य सर्व्वस्य विधानस्य स्वयंभुवः । अचिन्तस्याप्रमेयस्य कार्य्यतत्त्वार्थवित् प्रभो ॥”) स्वर, त् क आक्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त-चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) वकारयुक्तः रेफोपधः । स्वरयत्यतिरुष्टोऽपि न कञ्चन परि- ग्रहम् । इति हलायुधः । पञ्चमस्वरयुक्तः । इति चतुर्भुजः । स्वरयति । इति दुर्गादासः ॥ स्वर्, व्य, स्वर्गः । (यथा, रामायणे । २ । ७६ । ८ । “त्वयि प्रयाते स्वस्तात रामे च वनमाश्रिते । विधवा पृथिवी राजंस्त्वया हीना न राजते ॥”) परलोकः । इत्यमरः । १ । १ । ५ । ३ । ४ । २५३ ॥ आकाशम् । शोभनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (व्याहृतिविशेषः । यथा, मनुः । २ । ७६ । “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरदुहद्भूर्भुवःस्वरितीति च ॥”) स्वरः, पुं, (स्वर + अच्) उदात्तादित्रयः । इत्य- मरः । १ । ६ । ४ ॥ उदात्तानुदात्तस्वरितास्त्रयः स्वरशब्दवाच्याः । स्वरन्ति शब्दायन्ते स्वराः स्वृ ऊ शब्दोपतापयोः अन् उच्चैरादीयते उच्चा- र्य्यते उदात्तः उदाङ्पूर्व्वाद्दाञः कर्म्मणि क्तः । तद्विपरीतोऽनुदात्तः । समाहृतः स्वरितः स्वरः सञ्जातोऽत्रेति इतोऽस्य जाते इति इतः । यदाहुः । उच्चैरुच्चारणादुदात्तः । नीचैरनुदात्तः । समाहारः स्वरितः । इति । छान्दसत्वात् नोक्तः । तदुक्तं उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च प्रचितस्वरो त्रयः स्वराः । चतुर्थः प्रचितो नोक्तो यतोऽसौ छान्दसः स्मृतः ॥ इति भरतः ॥ (यथा, माघे । २ । ९५ ।

पृष्ठ ५/४७५

“तदोशितारं चेदीनां भवांस्तमवमंस्त मा । निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव ॥”) तन्त्रोकण्ठोत्थितनिषादादिसप्तध्वनिः । सुर इति भाषा । यथा, -- “निषादर्षभगान्धारषड्जमध्यमधैवताः । पञ्चमश्चेत्यमी सप्त तन्त्रीकण्ठोत्थिताः स्वराः ॥” इत्यमरः । १ । ७ । १ ॥ निषादादयः सप्त तन्त्रोसमुत्थाः कण्ठसमुत्थाश्च स्वराः स्वरशब्दवाच्याः । निषादादिकदम्बादि यथाक्रममिति स्थितमिति । नारदोऽप्याह । “षड्जं रौति मयूरो हि गावो नर्द्दन्ति चर्षभम् । अजा विरौति गान्धारं क्रौञ्चो नदति मध्यमम् । पुष्पसाधारणे काले कोकिलो रौति पञ्चमम् । अश्वश्च धैवतं रौति निषादं रौति कुञ्जरः ॥” इति । अन्योऽप्याह । “स स्वरो यः श्रुतिस्थाने स्वनन् हृदयरञ्लकः ॥” “षड्जर्षभगान्धारो मध्यमः पञ्चमस्तथा । धैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्त प्रकीर्त्तिताः ॥ मयूरवृषभश्छागक्रौञ्चकोकिलवाजिनः । मातङ्गश्च क्रमेणाहुः स्वरानेतान् सुदुर्गमान् ॥” इति ॥ एते च समदाः पञ्चमं गायन्ती । तथा च विशाखिनः । “अश्वस्तु धैवतं सोऽपि मत्तः पञ्चमसंज्ञकम् । निषादन्तु गजो गर्ज्जत्युन्मदोऽसौ सपञ्चम- मिति ॥” भरतोऽप्याह । “षड्जञ्च पञ्चमञ्चेति मयूरो नदति द्विधा । अश्वाद्या धैव तादींश्च प्राहुर्म्मत्ताश्च पञ्चम- मिति ॥” निषीदन्ति स्वरा अस्मिन्निति निषादः सदेरा- धारे घञ् गीक इति षत्वम् । तथा च । “निषीदन्ति स्वरा अस्मिन्निषादस्तेन हेतुना । अशेषसन्धिविषयं स हि व्याप्यावतिष्ठते ॥ ऋषति ऋतुं ऋषभः ऋषी श गतौ नाम्नीति कभः । “वायुः समुद्गतो नामः कण्ठशीर्षसमुद्गतः । नदत्यृषभवद्यस्मात्तेनैष ऋषभः स्मृतः ॥” इति । गन्धानां समूहो गान्धं ष्णः स्वरान्तस्य गान्धं इयर्त्ति गान्धारः ऋर्लि गत्यां ढात् षणिति षण् । “वायुः समुद्गतो नाभेः कण्ठशीर्षसमाहतः । नानागन्धवहः पुण्यो गान्धारस्तेन हेतुना ॥” इति । नान्धारोऽभिजनोऽस्येति गान्धार इत्यन्ये । षड्भ्यो जायते षड्जः हनजनादिति डः । “नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दन्तांञ्च संश्रितः । षड्भ्यः संजायते यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥” इति । मध्ये नाभिदेशे भवो मध्यमः । तत्राद्यचिर- दक्षिणेत्यादिना मः ।

“तद्वदेवोत्थितो वायुरुरःकण्ठसमाहृतः । नाभिप्राप्तो महानादो मध्यमस्तेन स स्मृतः ॥” इति । धीमद्भिर्गीयतें इति धैवतः ढघेकादिति ष्णः मनीषादित्वात् मस्य वः । धीयतेऽयमिति विकारसंघेति ष्णो वा । स्वरान् धयतीति वा । धेट पाने नाम्नीति धैवतः । “अभिसन्धयते यस्मात् स्वरांस्तेनैष धैवतः । स तु तावत्प्रधानत्वात् ललाटे व्यवतिष्ठते ॥” इति पञ्चानां स्वराणां पूरणः पञ्चम् । नो सङ्ख्यादेर्म्मडिति मट् । वायुः समुद्गतो नाभेरूरौ हृत्कण्ठमूर्द्ध्वसु । विचरन् पञ्चमस्थानप्राप्त्या पञ्चम उच्यते ॥” इति । स्वरन्ति शब्दायन्ते स्वराः स्वृ ऊ शब्दोप- तापयोः पचादित्वादन् । इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । “स स्वरो यः श्रुतिस्थाने स्वरन् हृदयरञ्जकः ॥ षड्जऋषभगान्धारा मध्यमः पञ्चमस्तथा । धैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्त प्रकीर्त्तिताः ॥ मयूरवृषभच्छागीक्रोष्टुकोकिलवाजिनः । मतङ्गाश्च क्रमेणाहुः स्वरानेतान् सुदुर्गमान् ॥ ऋषभं चातको वक्ति धैवतञ्चापि दर्द्दरः ।” इति केचित् ॥ “वायुः संमूर्च्छितो नाभेर्नाड्याश्च हृदयस्य च । पार्श्वयोर्म्मस्तकस्यापि षण्णां षड्जः प्रजायते । नाभिभूलाद्यदा वर्ण उत्थितः कुरुते ध्वनिम् । वृषभस्येव निर्याति हेलया ऋषभः स्मृतः ॥ नाभेः समुद्गतो वायुर्गन्धं श्रोत्रे च चालयन् । सशब्दस्तेन निर्याति गान्धारस्तेन कथ्यते ॥ मध्यमो मध्यमस्थानात् शरीरस्योपजायते । नाभिमूलाच्च गम्भीरः किञ्चित्तारः स्वभावतः ॥ प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च । एतेषां समवायेन जायते पञ्चमः स्वरः ॥ गत्वा नाभेरधोभागं वस्ति प्राप्योर्द्ध्वगः पुनः । धावन्निव च यो याति कण्ठदेशं स धैवतः ॥ षड्जादयः षडेतेऽत्र स्वराः सर्व्वे मनोहराः । निषीदन्ति यतो लोके निषादस्तेन कथ्यते ॥ * ॥ चतस्रः पञ्चमे षडजे मध्यमे श्रतयो मताः । ऋषभे धैवते तिस्रो द्वे गान्धारनिषादके ॥” * ॥ संपूर्णस्वराः । ष ऋ ग म प ध नि । षाडवाः निषादोज्झिताः । ष ऋ ग म प ध । ओडव- स्वराः ऋ-प-वर्ज्जिताः । ष ग म ध नि । संपूर्णरागाः सप्तभिः स्वरैर्यथा नाटवसन्तादयः । षाडवरागाः षड्भिः स्वरैर्यथा मल्लारादयः । अधुना स्वरप्रस्तारः । “क्रमेणैव स्वराः स्थाप्याः पूर्ब्बपूर्ब्बपरादधः । मूलक्रमः क्रमात् पृष्ठे पुरस्थपरिवर्त्तिनः ॥ स चेदुपरि तत्पूर्ब्ब इत्थं प्रस्तारणक्रमः ॥” * ॥ अथ स्वरप्रस्तारे पिङ्गलवन्नष्टोद्दिष्टमेरुपताका- सूचीसप्तसागरप्रभृतयः सन्ति ग्रन्थविस्तार- भयान्नोक्ताः ।

“कंसारेर्व्वंशिकावाद्ये स्वराः सप्त चकाशिरे ।” इति शुभङ्करकृतसङ्गीतदामोदरः ॥” * ॥ * ॥ अकारादिवर्णाः । इति मेदिनी ॥ तस्य नामा- न्तरं अच् २ । इति वोपदेवः ॥ मात्रा ३ । इति स्वरोदयः ॥ ते च ह्रस्वदीर्घप्लुता भवन्ति यथा, -- “एकमात्रो भवेत् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते । त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो व्यञ्जनं चार्द्धमात्रकम् ॥” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ स्वरवर्णा यथा । अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ॡ ए ऐ ओ औ अं अः । एतेषां उत्पत्ति- स्थानानि यथा । अत्रयं ए-ह-क-ख-ग-घ-ङाः कण्ठ्याः । इत्रयं च-छ-ज-झ-ञ-शा ए-ऐ यास्तालव्याः । ऋत्रयं ट-ठ-ड-ढ-ण-र षा मूर्द्धन्याः । ऌत्रयं त-थ-द-ध-न-ल-सा वो दन्त्याः । उत्रयं प-फ-ब-भ-म-वा ओ-औ ओष्ठ्याः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ ए-ह- क-ख-ग-घ-ङा इत्येकपदोक्त्या एषां उत्पत्ति- स्थानं कण्ठमुक्त्वा पश्चात् ए ऐ इत्युभयं तालव्य- कार्य्यार्थंतालव्यमध्येऽपि ए-ऐ-या इति भिन्नपदे पठितवान् । ओ औ इत्युभयमोष्ठकार्य्यार्थ- मोष्ठ्यमध्येऽपि ओ औ ओष्ठ्या इति भिन्नपदे पठितवान् । तालव्यकार्य्यञ्च इवर्णस्य समत्वात् गुण एकारः वृद्धिरैकारः । उकारस्य गुण ओकारः वृद्धिरौकारः । ननु ए ऐ ओ औ चतुर्णां स्वभावात् कण्ठजातानामपि ताल- व्यौष्ठ्यकार्य्यकारित्वं कथमिति चेन्न यतः कुन्त्या प्रसूतस्य कर्णस्य राधाप्रतिपालनात् राधेयत्वं संगच्छते । इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ * ॥ अन्यच्च । “मातृकायां स्वराः प्रोक्ताः स्वराः षोडश- सङ्ख्यया । तेषां द्वावन्तिमौ त्याज्यौ चत्वारश्च नपुंसकाः ॥ शेषा दश स्वरास्तेषु स्थादेकैको द्विके द्विके । ज्ञेया अतोऽस्वराद्याश्च ह्रस्वाः पञ्च स्वरोदये ॥ स्वरा हि मातृकोच्चारा मात्राव्याप्तं जगत्त्रयम् । तस्मात् स्वरोद्भवं सर्व्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ अकारादिस्वराः पञ्च ब्रह्माद्याः पञ्चदेवताः । निवृत्त्याद्याः कलाः पञ्च इच्छाद्यं शक्तिपञ्चकम् ॥ मयाद्याश्चक्रभेदाश्च धराद्यं भूतपञ्चकम् । गन्धाद्या विषयास्ते च कामबाणा इतीरिताः । पिण्डं पदं तथा रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् । स्वरभेदे स्थितं ज्ञानं ज्ञायते गुरुतः सदा ॥ अकारादिस्वराः पञ्च तेषामष्टौ भिदास्त्वमूः । मात्रावर्णो ग्रहो जीवो राशिर्भं पिण्डयोगकौ प्रसुप्तो भाषते येन येनागच्छति शब्दितः । तत्र नाम्न्याद्यवर्णे या मात्रा मात्रास्वरः सहि ॥” इति मात्रास्वरचक्रम् ॥ * “कादिहान्तान् लिखेद्वर्णान् स्वराधो ङ ञ- णोज्झितान् । तिर्य्यक् पड्क्तिकमेणैव पञ्चत्रिंशत् प्रकोष्ठके ॥ नरनामादिमो वर्णो यस्मात् स्वरादधः स्थितः ।

पृष्ठ ५/४७६

स स्वरस्तस्य वर्णस्य वर्णस्वर इहोच्यते ॥ स प्रोक्ता ङ-ञ-णा वर्णा नामादौ सन्ति ते न हि । वेद्भवन्ति तदा ज्ञेया ग-ज डास्ते यथाक्रमम् ॥ यदि नाम्नि भवेद्वर्णः संयुक्ताक्षरलक्षणः । ग्राह्यस्तस्यादिमो वर्ण इत्युक्तं ब्रह्मयामले ॥” इति वर्णस्वरचक्रम् ॥ * ॥ अस्वरे मेषसिंहालिः कन्यायुग्मककर्क्कटाः । उस्वरे च धनुर्म्मीनौ एस्वरे च तुलावृषौ ॥ ओस्वरे मृगकुम्भौ च राशिसम्भूग्रहस्वराः । स्वराधः स्थापयेत् खेटं राशेर्यो यस्य नायकः ॥ मेषवृश्चिकयोर्भौमः शुक्रा वृषतुलाभृतोः । बुधः कन्याभियुनयोः कर्क्कटस्य च चन्द्रमाः ॥ स्यान्मीनधनुषोर्जीवः शनिर्मकरकुम्भयोः । सिंहास्याधिपतिः सूर्य्यः कथितो गणकोत्तमैः ॥” इति ग्रहस्वरचक्रम् ॥ * ॥ “षोडशाक्षरोऽवर्गः स्यात् कादिवर्गास्तु पञ्चकाः । चतुरर्णौ य{??} वर्गौ सङ्ख्या वर्गेषु कीर्त्तिताः ॥ नाम्नो वर्णाः स्वरा ग्राह्या वर्गाणां वर्णसंख्यया । पिण्डिताः पञ्चभिर्भक्ताः शेषं जीवस्वरं विदुः ॥” इति जीवस्वरचक्रम् ॥ * ॥ “मेषवृषावकारे च मिथुनाद्याः षडंशकाः । मिथुनांशास्त्रयश्चैव इकारे सिंहकर्क्कटौ । कन्या तुला उकारे च वृश्चिकस्य त्रयोऽंशकाः । एकारे वृष्टिकस्यान्त्याः कार्म्मुकः षड्मृगा- दिमाः ॥ अंशास्त्रयो मृगास्यान्त्याः कुम्भमीनौ तथा स्वरे । एवं राशिस्वरः प्रोक्तो नवांशप्रक्रमोदयः ॥” इति राशिस्वरचक्रम् ॥ * ॥ “अकारे सप्त ऋक्षाणि रेवत्यादिक्रमेण च । पञ्च पञ्च इकारादावेवमृक्षस्वरोदयः ॥” इति नक्षत्रस्वरचक्रम् ॥ * ॥ “मात्रा वर्णस्वरात् सङ्क्या सङ्ख्या जीवस्वरा- त्तथा । पिण्डीकृते स्वरैः शेषः पिण्डस्वर इहोच्यते ॥” इति पिण्डस्वरचक्रम् ॥ * ॥ “मात्रादिवर्णभेदेन स्वरानुत्पाद्य नामतः । योगे शरहृते तत्र शेषो दोगस्वरो मतः ॥” इति योगस्वरचक्रम् ॥ “प्रोक्ता नैसर्गिकाश्चाष्टौ मात्राद्या नामजाः स्वरा ॥” * ॥ मात्रादिस्वरचक्रबलेन कर्त्तव्यकर्म्माणि यथा, -- “साधनं मन्त्रयन्त्रस्य यन्त्रयोगञ्च सर्व्वदा । अधोमुखानि कर्म्माणि मात्रास्वरबले कुरु ॥ * ॥ वर्णस्वरबले सर्व्वं कर्त्तव्यञ्च शुभाशुभम् । सिद्धिदः सर्व्वकार्य्येषु युद्धकाले विशेषतः ॥ * ॥ मारणं मोहनं स्तम्भं विद्वेषोच्चाटने वशम् । विवादं विग्रहं वातं कुर्य्याद्ग्रहस्वरोदये ॥ * ॥ यानपानादिकं सर्व्वं वस्त्रालङ्कारभूषणम् । विद्यारम्भांविवाहञ्च कुर्य्यात् जीवस्वरोदये ॥ * ॥ प्रासादारामहर्म्म्याणि देवतास्थापनानि च ।

राजाभिषेचनं दीक्षा कर्त्तव्यं राशिके स्वरे ॥ * ॥ शान्तिकं पीष्टिकञ्चैव प्रवेशो वीजवापनम् । स्त्रीविवाहस्तथा यात्रा कर्त्तव्या भस्वरोदये ॥ * ॥ शत्रूणां देशभङ्गश्च कौटयुद्धञ्च वेष्टनम् । सेनाध्यक्षस्तथा मन्त्रो कर्त्तव्यः पिण्डकोदये ॥ * ॥ योगेन साधयेद् योगं देहस्थं ज्ञानसम्भवम् । आणवं शाम्भवञ्चैव शाक्तेयञ्च तृतीयकम् ॥ * ॥ तिथिवारौ च नक्षत्रं पृथक् पृथक् प्रभाषि- तम् । यत् तदेकत्र सन्मिल्य कुर्य्याद्वर्णस्वरोदये । यस्य नामादिको वर्णस्तिथिवारर्क्षजं मृतम् । तद्दिनं वर्जयेत्तस्य हानिमृत्युकरं यतः ॥ अनेन स्वरयोगेन शत्रूणां मारणादिकम् । मन्त्रयन्त्रक्रियां मोहं साधयेत्तद्दिने बुधः ॥” इत्यादि नरपतिजयचर्य्यास्वरोदयधृतब्रह्मयाम- लम् ॥ * ॥ नासावायुः । इति मेदिनी ॥ तत्र अजपाजप्रमाणं यथा, -- “हंस हंसेति यन्मन्त्रं जीवो जपति सर्व्वदा । शतैः षड्भिश्च युक्तानि सहस्राण्येकविंशतिः ॥ अजपा नाम गायत्त्री योगिनां मोक्षसाधनम् । अस्याः सङ्कल्पमात्रेण सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्वणि उत्तर- गीता ॥ * ॥ अपि च । “इडा च पिङ्गला चैव नासिकाद्वारगामिनी । आमूलाद्ब्रह्मद्वारान्तं सुषुम्ना मध्यगामिनी ॥ वहत्यूर्द्ध्वमुखेनैव प्राणवायुश्च सर्व्वदा । पानं करोत्यपानश्च अधोवक्त्रेण चैव हि ॥ शक्तिरूपः स्थितश्चन्द्रो वामनासाप्रवाहकः । शिवरूपधरः सूर्य्यो दक्षनासापुटे तथा ॥ हकारे निःसरेद्वायुः सकारश्च प्रवेशने । अजपानामगायत्त्रीं जीवो जपत्यहर्निशम् ॥ * ॥ मुक्तिमोपानेऽप्युक्तम् । षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिः । एतत्सङ्ख्यं महामन्त्र जीवो जपति सर्व्वदा ॥ ब्राह्म्ये मुहूर्त्ते योगीन्द्रो जपमेवं समर्पयेत् । समर्पणक्रमश्चैव उच्यते गुरुतस्ततः ॥ मूलाधारे गणेशाय षट्शतञ्च समर्पयेत् । तत्रैवःब्रह्मणे नित्यं षट्सहस्रं निवेदयेत् ॥ स्वाधिष्ठाने च हरये षट्सहस्रं निवेदयेत् । षट्सहस्रं मणिपूरे हराय च समर्पयेत् ॥ जीवात्मने सहस्रञ्च तत्रैव परिकल्पयेत् । परमात्मने सहस्रन्तु अनाहते निवेदयेत् ॥ सहस्रन्तु परमशिवे सहस्रारे समर्पयेत् । एवं समर्पयेद्यस्तु पापैः पुण्यैर्न लिप्यते ॥” इति श्रोपूर्णानन्दतिरचितश्रीतत्त्वचिन्तामणौ तत्त्वसारपरिच्छेदे षट्चक्रकथनम् ॥ * ॥ अन्यत् स्वरोदयशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ * ॥ अथ पक्षिस्वरज्ञानम् । “पोतकीरुतविचारमिदानीं कूर्म्महे यमधिगम्य मनुष्यः । भाविकर्म्मफलपाकपरीक्षा- स्ततक्षमो भवति योगिसदृक्षः ॥

लाभदश्चिलि चिलीति निनादः शूकि शूलि निनदोऽपि तथैव । कुचि कुचि निनदोऽपि जलार्थे व्याहतः कूचि कूचि स्वरयुक्तैः ॥ कीरु कीरु इति यो मधुरोऽसौ कामतस्तु निनदाः स्खलिताख्याः । स्याद्भयाय नियमेन च ची चि- र्निस्वनो ह्यसुकुनाद इहार्थः ॥ कष्टदश्चिरि चिरीति तिराव- श्चीकुचीकुरिति चान्यविरावी । एवमीदृशफला दश नादाः प्रस्फुटा निगदिता भगवत्या ॥ प्रत्येकमाख्यातफलं नराणां यस्मिन् दशानां शकुनस्वराणाम् । जानात्यवश्यं पुरुषो विशेषं प्रयोजनं भावि स वेत्त्यशेषम् ॥ * ॥ वामो निनादः फलदः प्रवासे स्याद्दक्षिणेऽनर्थफलाप्तिहेतुः । पृष्ठस्थितानां फलकृच्च पृष्ठे निषेधकारी पुनरग्रभागे ॥ युद्धप्रवेशेऽथ गृहप्रवेशे श्रेयः प्रदद्यान्निनदोऽपसव्यः । वामः पुनः पाण्डवयुद्धवत्या भवत्यभीष्टप्रतिकूलवर्त्ती ॥ * ॥ पार्थिवञ्चिलिचिलिस्वर उक्तः शूलि शूलिरिति यः स तथैव । कूचि कूचि कुचि कुचीति च शब्दं द्वाविमौ निगदितौ पुनराप्यौ ॥ कीरु कौरुरिति तैजससंज्ञ- स्तैजसाश्च निनदाः स्खलिताख्याः । मारुतावपि चिलिस्वनवीचि- निस्वनौ निगदितौ मुनिमुख्यैः ॥ अम्बरश्चिरि चिरीति निनाद- श्चीकु चोकुरिति तादृश एव । पञ्च चैव निनदा दश नादा भूतपञ्चकनिवासभवेन ॥ क्रमादमी पार्थिवनादपूर्ब्बाः पञ्चापि शब्दाः शकुनैकदेव्याः । भवन्ति चैतन्नियतं भवन्ति फलानि पूर्णान्यचिरेण पुंसाम् ॥ क्रमेण पृथ्वीजलपावकानां भवन्ति शब्दा यदि कृष्णिकायाः । मनोरथेभ्योऽभ्यधिकानि तूर्णं तदा फलानि ध्रुवमुद्वहन्ति ॥ अनन्तरं पार्थिवनादतश्चेद्- वह्निस्बरस्तत्फलमक्षतं स्यात् । वायव्यशब्दौ यदि नाभसौ वा भूत्वा फलं नश्यति तत् समस्तम् ॥ शान्तौ निनादौ पृथिवीजलाख्यौ दीप्तौ समीराम्बरनामधेयौ । तेजःप्रधानो विजयावलम्बी भवेत् समं येन फलेन तादृक्

पृष्ठ ५/४७७

शुभेषु कार्य्येष्वशुभाय शान्तौ दीप्तौ भयादौ भयनाशनाय । विपर्य्यये द्वावपि न प्रशस्ता- वस्तित्वना स्तित्वफलौ यतस्तौ ॥” इति वसन्तराजशाकुने स्वरप्रकरणम् ॥ स्वरपत्तनं, क्ली, (स्वराणां षड्जादीनां पत्तन- माश्रयस्थानम् ।) सामवेदः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ स्वरभङ्गः, पुं, (स्वरस्य भङ्गो यस्मात् ।) गल- रोगविशेषः । अस्य विवरणं स्वरभेदशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्वरभङ्गी, [न्] पुं, (स्वरस्य भङ्कोऽस्यास्तीति । इनिः ।) पक्षिविशेषः । यथा, -- “स्वरभङ्गी नवो दृङ्क्षुविरुट्शकुनभेदकाः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वरभेदः, पुं, (स्वरस्य भेदो यस्मात् ।) स्वरभङ्ग- रोगः । यथा । अथ स्वरभेदाधिकारः । तत्र स्वरभेदस्य निदानसम्प्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “अत्युच्चभाषणविषाध्ययनाभिघातैः सन्दूषणैः प्रकुपिताः पवनादयस्तु । स्रोतःसु ते स्वरवहेषु नताः प्रतिष्ठां हन्युः स्वरं भवति चापि हि षड्विधः सः ॥ अध्ययनमुच्चैर्व्वेदादिपाठः । अभिघातः कण्ठादि- देशे लगुडादिभिः । एतैरत्युच्चभाषणादिभिः- श्चतुर्भिः संदूषणैरन्यैरपि । निजैर्दुष्टहेतुभिः । स्रोतःसु सुश्रुतोक्तेषु चतुर्षु । प्रतिष्ठाम् स्थितिम् । हन्युः स्वरमिति लक्षणम् । स्वरभेदः षड्विधः । वातपित्तकफसन्निपातक्षयमेदोभवभेदैः ॥ * ॥ तत्र वातिकस्वरभेदिनो लक्षणमाह । “वातेन कृष्णनयनाननमूत्रवर्च्चा भिन्नं शनैर्वदति गर्द्दभवत् स्वरञ्च ।” * । पित्तेनाह । “पित्तेन पीतनयनाननमूत्रवर्च्चा ब्रूयाद्गलेन स च दाहसमन्वितेन ॥” नलदाहोऽत्र वचनसमय एव बोद्धव्यः ॥ * ॥ कफेनाह । “ब्रूयात् कफेन सततं कफरुद्धकण्ठः । खल्पं शनैर्व्वदति चापि दिवाविशेषात् ॥” दिवा सूर्य्यरश्मिभिः कफस्याल्पीभावात् ॥ * ॥ सन्निपातेनाहः सर्व्वात्मके भवति सर्व्वविकारसम्प- त्तच्चाप्यसाध्यमृषयः स्वरभेदमाहुः ॥” * ॥ अयजमाह । “धूप्येत बाक्क्षयकृते क्षयमाप्नुयाच्च स्वादेषु चापि हतवाक् परिवर्ज्जनीयः ॥” न्नाक् धूप्येत सधूमेव निःसरति क्षयञ्चाप्नुयात् वागेव ॥ * ॥ मेदोभवमाह । “अन्तर्गलं स्वरमलक्ष्यपदं चिरेण मेदोऽन्वयाद्वदति दिग्धगलस्तृषार्त्तः ॥” अन्तर्गलं गलमध्ये एव स्वरं वदति । दिग्धगलः मेदसा श्लेष्मणाबलिप्तगलः । तृषार्त्तः मेदसोष्म- मार्गावरोधात् ॥ * ॥ असाध्यमाह ।

“क्षीणस्य वृद्धस्य कृशस्य चापि चिरोत्थितो यश्च सहोपजातः । मेदस्विनः सर्व्वसमुद्भवश्च स्वरामयो यो न स सिद्धिमेति ॥” क्षीणस्य क्षयरोगिणः । कृशस्य अपुष्टस्य ॥ * ॥ अथ स्वरभेदस्य चिकित्सा । “वातादिजनितश्वासकासघ्ना ये प्रकीर्त्तिताः । योगास्तानत्र युञ्जीत यथादोषं चिकित्सकः ॥ वाते सलवणं तैलं पित्ते सर्पिः समाक्षिकम् । कफे सक्षारकटुकक्षौद्रः कवल इष्यते ॥ गले तालुनि जिह्वायां दन्तमूलेषु चाश्रितः । तेन निष्कृष्यते श्लेष्मा स्वरश्चाशु प्रसीदति ॥ आद्ये कोष्णं जलं पेयं भुक्त्वा घृतगुडौदनम् । क्षीरानुपानं पित्तोत्थे पिबेत् सर्पिरतन्द्रितः । पिप्पलीं पिप्पलीमूलं मरिचं विश्वभेषजम् । पिबेन्मूत्रेण मतिमान् कफजे स्वरसंक्षये ॥ निदिग्धिका तुला ग्राह्या तदर्द्धं ग्रन्थिकस्य तु । तदर्द्धं चित्रकस्यापि दशमूलञ्च तत्समम् ॥ जलद्रोणद्वये क्वाथ्यं गृह्णीयादाढकं ततः । पूते पिबेत्तदर्द्धन्तु पुराणस्य गुडस्य च ॥ सर्व्वमेकत्र कृत्वा तु लेहवत् साधु साधयेत् । अष्टीपलानि पिप्यलास्त्रिजातकपलं तथा ॥ मरिचस्य पलं चैकं सर्व्वमेकत्र चूर्णितम् । मधुनः कुडवं दत्त्वा तदश्नीयाद्यथानलम् ॥ निदिग्धिकावलेहोऽयं भिषग्भिर्मुनिभिर्म्मतः । स्वरभेदहरो मुख्यः प्रतिश्याय हरस्तथा ॥ काशश्वामाग्निमान्द्यादीन् गुल्ममेहगलामयान् । आनाहं मूत्रकृच्छ्रानि हन्याद्ग्रन्थ्यर्व्वुदानि च ॥” इति निदिग्धिकावलेहः ॥ * ॥ “मृगनाभिः सुसूक्ष्मैलालवङ्गकुसुमान्वितैः । त्वक्क्षीरी चेति लेहोऽयं मर्पिर्मधुसमायुतः ॥ ब्राह्मी वचाभया वासा पिप्पली मधुसंयुता । अस्य प्रयोगात् सप्ताहात् किन्नरैः सह गायति ॥” इति स्वरभेदाधिकारः ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “विभीतकस्य वै चूर्णं पिप्पलीमैन्धवस्य च । पीतं सकाञ्जिकं हन्ति स्वरभेदं महेश्वर ॥” इति गारुडे । १९४ । २८ ॥ (तथास्य चिकित्सान्तरं यथा, -- “भृङ्गराजामृतावल्ली वासकदशमूलकासमर्द्द- रसैः । सर्पिः सपिप्पलीकं सिद्धं स्वरभेदकासजिन्म- धुना ॥” इति भृङ्गराजाद्यं घृतम् ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे स्वरभेदाधिकारे ॥ तथात्र पथ्यापथ्यनियमो यथा, -- “स्वेदो वस्तिर्धूमपानं विरेकः कवलग्रहः । नस्यं भाले सिरावेधो यवा लोहितशालयः ॥ हंसाटवीताम्रचूडकेकिमांसरसाः सुरा । गोकण्टकः काकमाची जीवन्ती वालमूलकम् ।

द्राक्षा पथ्या मातुलुङ्गं लशुनं लवणार्द्रकम् । ताम्बूलं मरिचं सर्पिः पथ्यानि स्वरभेदिनाम् ॥” अपथ्यानि यथा, -- “आमं कपित्थं वकुलं शालूकं जम्बवानि च । तिन्दुकानि कषायाणि वमिं स्वप्नं प्रजल्पनम् ॥ अनुपानञ्च यत्नेन स्वरभेदी विवर्ज्जयेत् ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिः ॥) स्वरमण्डलिका, स्त्री, (स्वराणां मण्डलमस्त्यत्रेति । स्वरमण्डल + ठन् ।) वीणाविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ क्वचित् पुस्तके सुरखण्डलिका इति पाठः ॥ स्वरलासिका, स्त्री, (स्वरैर्लसतीति । लस + ण्वल् । टापि अत इत्वम् ।) वंशी इति शब्दरत्नावली ॥ स्वरसः, पुं, (स्वस्य रसः । स्व आत्मीयो रसो वा ।) शिलापिष्टकल्कः । यथा, -- “स्वो रसः स्वरसः प्रोक्तः कल्को दृशदि पेषितः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ * ॥ कषायविशेषः । यथा, -- “सद्यः क्षुण्णादार्द्रद्रव्याद्वस्त्रयन्त्रादिपीडनात् । यो रसस्त्वभिनिर्याति स्वरसः सः प्रकीर्त्तितः ॥” इति वैद्यकम् ॥ अन्यच्च । “पिष्टः कल्को विनीयश्च स्वरसः पीडितो रसः । क्वाथः कषायो निर्यूहो निर्यासो वेष्ठकस्तथा ॥” इति रत्नमाला ॥ (“यन्त्रप्रपीडनाद्रव्याद्रसः स्वास उच्यते ॥” इति चरके सूत्रस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥ “शुष्कद्रव्यमुपादाय स्वरसानामसम्भवे । वारिण्यष्टगुणे साध्यं ग्राह्यं पादावशेषितम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे स्वरभेदाधिकारे ॥) स्वरा, स्त्री, ब्रह्मणो ज्येष्ठपत्नी । गायत्रीसपत्नी । यथा, -- “चाक्षुषस्यान्तरे पूर्ब्बं मनोर्देवः पितामहः । सह्याद्रिशिखरे रम्ये यजनायोद्यतोऽभवत् ॥ स कृत्वा यज्ञसम्भारान् सर्व्वदेवगणैर्व्वृतः । युक्तो हरिहराभ्यां हि तद्गिरेः शिखरं ययौ ॥ भृग्वादयो मुनिगणा मुहूर्त्ते ब्रह्मदैवते । तस्य दीक्षाविधानाय समाजं चक्रुरादृताः ॥ अथ ज्येष्ठां स्त्ररां पत्नीमाह्वयाञ्चक्रुरीश्वराः । सा शनैराययौ तावत् भृगुर्व्विष्णुमुवाच ह ॥ * ॥ भृगुरुवाच । विष्णो स्वरा त्वयाहूता साप्यायाति नहि त्वरम् । मुहूर्त्तातिक्रमे चैव कार्य्यो दीक्षाविधिः कथम् ॥ विष्णुरुवाच । नायाति चेत् स्वरा शीघ्रं गायत्र्यत्र विधौ- यताम् । एषापि न भेवेदस्य भार्य्या किं पुण्यकर्म्मणि ॥ नारद उवाचः एवमेव हि रुद्रोऽपि विष्णुवाक्यममन्यत । तच्छ्रुत्वा स भृगुर्व्वाक्यं गायत्रीं ब्रह्मणस्तदा ॥

पृष्ठ ५/४७८

निवेश्य दक्षिणे भागे दीक्षाविधिमथाकरोत् ॥ यावद्दीक्षाविधिं तस्य विधेश्चक्रुर्मुनीश्वराः । तावदभ्याययौ तत्र स्वरा यज्ञस्थले नृप ॥ ततस्तां दीक्षितां दृष्ट्वा गायत्त्रीं ब्रह्मणा सह । सपत्नीर्षापरा क्रोधात् स्वधा वचनमब्रवीत् ॥ स्वरोवाच । अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्यानाञ्च व्यतिक्रमः । त्रीणि तत्र भविष्यन्ति दुर्भिक्षं मरणं भयम् ॥ मदासने कनिष्ठेयं भवद्भिः सन्निवेशिता । तस्मात् सर्व्वे जडीभूता नदीरूपा हि निश्चितम् ॥ इयञ्च दक्षिणे भागे ह्युपविष्टा मदासने । तस्माल्लोके सदादृश्या तनुरूपास्तु निम्नगा ॥ नारद उवाच । अतस्तत् शापमाकर्ण्य गायत्री कम्पिताधरा । समुत्थायाशपद्देवैर्वार्य्यमाणापि तां स्वराम् ॥ गायत्र्युवाच । तव भर्त्ता यथा ब्रह्मा ममाप्येष तथा खलु । वृथा शपसि यस्मान्मां भव त्वमपि निम्नगा ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे कार्त्तिकमाहात्म्ये १५६ अध्यायः ॥ स्वरांशः, पुं, (स्वरस्य अंशः ।) संगीते स्वरस्यार्द्धं पादं वा । इति केचित् ॥ स्वराट्, [ज्] पुं, (स्वेन राजते इति । राज + “सत्सूद्धिषेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) वेदस्य छन्दोविशेषः । यस्य प्रत्येकद्विपादे अष्टाक्षरः एकपादे दशाक्षरः । इति केचित् ॥ (स्वतो भासमाने, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ४३ । १११ । “सभ्राट् विराट् स्वराट् चैव सुरराजो भवोद्भवः ॥” ब्रह्मा । इति विष्णुपुराणटीकायां श्रीधरस्वामी । १ । १२ । ५९ ॥) स्वरापगा, स्त्री, (स्वः स्वर्गस्य आपगा ।) स्वर्गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वरालुः, पुं, वचा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वरितः, पुं, (स्वर + जातार्थे इतच् ।) स्वर- विशेषः । यथा, -- “उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितोऽमी त्रयः स्वराः ॥” इति जटाधरः ॥ स्वरः संजातोऽत्रेति इतोऽस्य जाते इति इतः । यदाहुः । उश्चैरुच्चारणादुदात्तः नीचैरनुदात्तः समाहारः स्वरितः इति । छान्दसत्वात् प्रचित- स्यरो नोक्तः । तदुक्तम् । “उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च त्रयः स्वराः । चतुर्थः प्रचितो नोक्तो यतोऽसौ छान्दसः स्मृतः ॥” इति भरतः ॥ स्वरयुक्ते, त्रि ॥ स्वरुः, [म्] पुं, वज्रम् । इत्यमरटीकायां नील- कण्ठः ॥ स्वरुः, पुं, (स्वर्य्यन्ते प्राणिनोऽनेनेति । स्वृशब्दोप- तापयाः + “शॄस्वृस्रिहित्रपीति ।” उणा० १ ।

११ । इति उः । स च नित् ।) वज्रम् । इत्य- मरः । १ । १ । ५० ॥ यूपखण्डम् । (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ३५ । ७ । “शं नः स्वरूणां मितयो भवन्तु ॥”) यज्ञः । शरः । इति मेदिनी ॥ सूर्य्यरश्मिः । वृश्चिकभेदः । इति केचित् ॥ स्वरुचिः, त्रि, (स्वस्य रुचिर्यस्य ।) स्वतन्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (स्वस्य रुचिः ।) स्वेच्छायां, स्त्री । यथा, -- “स्वरुच्या क्रियमाणे तु यत्रावश्यं क्रिया क्वचित् । चोद्यते नियमः सोऽत्र ऋतावभिगमो यथा ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ स्वरूपं, क्ली, (स्वस्य रूपं यस्मात् ।) स्वभावः । इत्यमरः । १ । ७ । ३८ ॥ निजरूपञ्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६६ । १३ । “स दृष्ट्वा विस्मितस्तस्थावात्मानं विकृतं नलः । स्वरूपधारिणं नागं ददर्श स महीपतिः ॥”) स्वरूपः, त्रि, (स्वेनैव रूपं यस्य ।) पण्डितः । मनोज्ञः । तयोः पर्य्यायः । प्राप्तरूपः २ अभि- रूपः ३ । इत्यमरः । ३ । ३ । १३१ ॥ स्वरेणुः, स्त्रीं, सूर्य्यपत्नीविशेषः । सा तु संज्ञा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वरोदयः, पुं, (स्वराणामुदयो यत्र । स्वरज्ञापक- ग्रन्थविशेषः । यथा, -- सूत उवाच । “हरेः श्रुत्वा हरो गौरीं देहस्थं ज्ञानमब्रवीत् । कुजो वह्नी रविः पृथ्वी सौरिरापः प्रकीर्त्तितः ॥ वायुसंस्थः स्थितो राहुर्दक्षरन्ध्रावभासकः । गुरुः शुक्रस्तथा सौम्यश्चन्द्रश्चैव चतुर्थकः ॥ वामनाड्यान्तु मध्यस्थान् कारयेदात्मनस्तथा । यदा चार इडायुक्तस्तदा कर्म्म समाचरेत् ॥ स्थानसेवां तथा ध्यानं बाणिज्यं राजदर्शनम् । अन्यानि शुभकर्म्माणि कारयेत प्रयत्नतः ॥ दक्षनाडीप्रवाहे तु शनिर्भौमश्च सैंहिकः । इनश्चैव तथाप्येव पापानामुदयो भवेत् ॥ शुभाशुभविवेको हि ज्ञायते तु स्वरोदयात् । देहमध्ये स्थिता नाड्यौ बहुरूपाः सुविस्तराः ॥ नाभेरधस्ताद् यः कन्दो अङ्कुरास्तत्र निर्गताः । द्वासप्ततिसहस्राणि नाभिमध्ये व्यवस्थिताः ॥ चक्रवच्च स्थितास्तास्तु सर्व्वाः प्राणहराः स्मृताः । तासां मध्ये त्रयः श्रेष्ठा वामदक्षिणमध्यमाः ॥ वामा सोमात्मिका प्रोक्ता दक्षिणा रविसन्निभा । मध्यमा च भवेदग्निः फलतां कालरूपिणी ॥ वामा ह्यमृतरूपा च जगदाप्यायने स्थिता । दक्षिणा रौद्रभागेन जगच्छोषयते सदा ॥ द्वयोर्ब्बाहे तु मृत्युः स्यात् सर्व्वकार्य्यविनाशिनी । निगमे च भवेद्वामा प्रवेशे दक्षिणा स्मृता ॥ कारयेत् क्रूरकर्म्माणि प्राणे पिङ्गलसंस्थिते । इडाचारे तथा सौम्यं चन्द्रसूर्य्यगतस्तथा ॥ यात्रायां सर्व्व कार्य्येषु विषापहरणे इडा । भोजने मैथुने युद्धे पिङ्गला सिद्धिदायिका ॥ उच्चाटमारणाद्येषु कर्म्मस्वेतेषु पिङ्गला ।

मैथुने चैव संग्रामे भोजने सिद्धिदायिका ॥ शोभनेषु च कार्य्येषु यात्रायां विषकर्म्मणि । शान्तिमुक्त्यर्थमिद्ध्यै च इडा योज्या नराधिपैः ॥ द्वाभ्याञ्चैव प्रवाहे च क्रूरसौम्यविवर्ज्जने । विषुवं तन्तु जानीयात् संस्मरेत्तु विचक्षणः ॥ सौम्यादि शुभकार्य्येषु लाभादिजयजीविते । गमनागमने चैव वामा सर्व्वत्र पूजिता ॥ युद्धादिभोजने घाते स्त्रीणाञ्चैव तु सङ्गमे । प्रशस्ता दक्षिणा नाडी प्रवेशे क्षुद्रकर्म्मणि ॥ शुभाशुभानि कार्य्याणि लाभालाभौ जयाजयी । जीवो जीवाय यत्पृच्छेत् न सिध्यति च मध्यमा ॥ वामाचारेऽथवा दक्षे प्रत्यये यत्र नायकः । तनुस्थः पृच्छते यस्तु तत्र सिद्धिर्न संशयः । वैच्छन्दो वामदेवस्तु यदा वहति चात्मनि । तत्र भागे स्थितः पृच्छेत् सिद्धिर्भवति निष्फला ॥ वामे वा दक्षिणे वापि यत्र संक्रमते शिवा । घोरे घोराणि कार्य्याणि सौम्येवै मध्यमानि च ॥ प्रस्थिते भागतो हंसे द्वाभ्यां वै सर्व्ववाहिनि । तदा मृत्युं विजानीयाद्योगी योगविशारदः ॥ यत्र यत्र स्थितः पृच्छेद्वामदक्षिणसंमुखः । तत्र तत्र समं दिश्याद्वातस्थोदयनं सदा ॥ अग्रतो वामिका श्रेष्ठा पृष्ठतो दक्षिणा शुभा । वामेन वामिका प्रोक्ता दक्षिणे दक्षिणा शुभा ॥ जीवी जीवति जीवेन यच्छून्यं तत् स्वरो भवेत् ॥ यत्किञ्चित् कार्य्यमुद्दिष्टं जयादिशुभलक्षणम् । तत् सर्वं पूर्णनाड्यान्तु जायते निर्व्विकल्पतः ॥ अन्यनाड्यादिपर्य्यन्तपक्षत्रयमुदाहृतम् । यावत् पष्ठीन्तु पृच्छायां पूर्णायां प्रथमो जयेत् ॥ रिक्तायान्तु द्वितीयान्तु कथयेत्तदशङ्कितः । वामाचारसमा वायुर्जायते कर्म्मसिद्धिदः ॥ प्रवृत्ते दक्षिणे मार्गे विषमे विषमाक्षरम् । अन्यत्र वामवाहे तु नाम वै विषमाक्षरम् ॥ तदासौ जयमाप्नोति योधः संग्राममध्यतः । दक्षवातप्रवाहे तु यदि नाम समाक्षरम् ॥ जायते नात्र सन्देहो नाडीमध्ये तु लक्षयेत् । पिङ्गलान्तर्गते प्राणे शमनीयाहवञ्जयेत् ॥ यावन्नाड्योदयं चारस्तां दिशं यावदापयेत् । न दातुं जायते सोऽपि नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥ अथ संग्राममध्ये तु यत्र नाडी सदा वहेत् । सा दिशा जयमाप्नोति शून्ये भङ्गं विनिर्द्दिशेत् ॥ जातचारे जयं विद्यान्मृतके मृतमादिशेत् । जयं पराजयं चैव यो जानाति स पण्डितः ॥ वामे वा दक्षिणे वापि यत्र सञ्चरते शिवम् । कृत्वा तत्पदमाप्नोति यात्रा सन्ततिशोमना ॥ शशिसूर्य्यप्रवाहे तु सति युद्धं समाचरेत् । तत्रस्थः पृच्छते यस्तु स साधु जायते ध्रुवम् ॥ यां दिशं वहते वायुस्तां दिशं यावदाजयेत् । जयते नात्र सन्देह इन्द्रो यद्यग्रतः स्थितः ॥ मेषाद्या दश या नाड्यो दक्षिणा वामसंस्थिता । चरस्थिरद्विमार्गे तास्तादृशे तादृशः क्रमात् ॥ निगमे निर्गमं याति संग्रहे संग्रहं विदुः ।

पृष्ठ ५/४७९

पृच्छकस्य वचः श्रुत्वा घण्टाकारेण लक्षयेत् ॥ वामे वा दक्षिणे वापि पञ्चतत्त्वस्थितः शिवे । ऊर्द्ध्वेऽग्निरध आपश्च तिर्य्यक्संस्थः प्रभञ्जनः ॥ मध्ये तु पृथिवी ज्ञेया लाभः सर्व्वत्र सर्व्वदा । ऊर्द्ध्वे मृत्युरधः शान्तिस्तिर्य्यक् चोच्चाटयेत् सधीः । मध्ये स्तम्भं विजानीयान्मोक्षः सर्व्वत्र सर्व्वगे ॥” इति गारुडे पवनविजयादिः ६७ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । श्रीपार्व्वत्युवाच । “देवदेव महादेव तत्त्वज्ञ परमेश्वर । कथयस्व प्रभो ज्ञानं कृपां कृत्वा ममोपरि ॥ कथं ब्रह्माण्डमुत्पन्नं कथं वा परिवर्त्तते । कथं विलीयते देव वद ब्रह्माण्डनिर्णयम् ॥ श्रीमहादेव उवाच । तत्त्वाद्ब्रह्माण्डमुत्पन्नं तत्त्वेन परिवर्त्तते । तत्त्वेन लीयते देवि तत्त्वाद्ब्रह्माण्डनिर्णयः ॥ देव्युवाच । तत्त्वमेव परं मूलं निश्चितं तत्त्ववेदिभिः । तत्त्वस्वरूपं किं देव तत्त्वमेव प्रकाशय ॥ ईश्वर उवाच । निरञ्जनो निराकार एकदेवो महेश्वरः । तस्मादाकाशमुत्पन्नं आकाशाद्वायुमम्भवः ॥ वायोस्तेजस्ततश्चापस्ततः पृथ्वीसमुद्भवः । एतानि पञ्चतत्त्वानि विस्तीर्णानि च पञ्चधा ॥ तेभ्यो ब्रह्माण्डमुत्पन्नं तैरेव परिवर्त्तते । विलीयते च तत्रैव तत्रैव रमते पुनः ॥ * ॥ पञ्चतत्त्वमये देहे पञ्चतत्त्वानि सुन्दरि । सूक्ष्मरूपेण वर्त्तन्ते ज्ञायते तत्त्वयोगिभिः ॥ अत एव प्रवक्ष्यामि शरीरस्थं स्वरोदयम् । हंसचारस्वरूपेण भवेद् ज्ञानं त्रिकालगम् ॥ गुह्याद्गुह्यतरं सारमुपकारप्रकाशकम् । इदं स्वरोदयं ज्ञानं ज्ञानिनां मस्तके मणिः ॥ सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं ज्ञानं सुबोधं सत्यप्रत्ययम् । आश्चर्य्यं नास्तिके लोके आधारस्त्वास्तिके जने ॥ शान्ते शुद्धे सदाचारे गुरुभक्तैकमानसे । दृढचित्ते कृतज्ञे च देयञ्चैव स्वरोदयम् ॥ शठे च दुर्ज्जने शूद्रे अशान्ते गुरुलोपके । हीनसत्त्वे दुराचारे स्वरज्ञानं न दीयते ॥ * ॥ शृणु त्वं कथितं देवि देहस्य ज्ञानमुत्तमम् । येन विज्ञानमात्रेण सर्व्वज्ञत्वं प्रजायते ॥ स्वरे वेदाश्च शास्त्राणि स्वरे गान्धर्व्वमुत्तमम् । स्वरे सर्व्वञ्च त्रैलोक्यं स्वरे आत्मस्वरूपकः ॥ स्वरहीनोऽथ दैवज्ञो नाथहीनं यथा गृहम् । शास्त्रहीनो यथा वक्ता शिरोहीनञ्च यद्वपुः ॥ नाडीभेदं यथा प्राणं तत्त्वभेदं तथैव च । सुषुम्रामिश्रभेदञ्च यो जानाति स मुक्तिगः ॥ साकारे वा निराकारे शुभवायुबले कृते । कथयन्ति शुभं केचित् स्वरज्ञानं वरानने ॥ ब्रह्माण्डखण्डपिण्डाद्यं स्वरेणैव हि निर्म्मितम् । सृष्टिसंहारकर्त्ता च स्वरः साक्षान्महेश्वरः ॥ स्वरज्ञानात् परं मित्र स्वरज्ञानात् परं धनम् ।

स्वरज्ञानात् परं गुह्यं न वा दृष्टं न वा श्रुतम् ॥ शत्रुं हन्यात् स्वरबलैस्तथा मित्रसमागमः । लक्ष्मीप्राप्तिः स्वरबलैः कीर्त्तिः स्वरबलैस्तथा ॥ कन्याप्राप्तिः स्वरबलैः स्वरबलै राजदर्शनन् । स्वरबलैर्देवतासिद्धिः स्वरबलैः क्षितिपो वशः ॥ स्वरबलैर्गम्यते देशे भोज्यं स्वरबलैस्तथा । लघु दीर्घं स्वरबलैर्मलञ्चैव निवारयेत् ॥ सर्व्वशास्त्रपुराणादिस्मृतिवेदाङ्गपूर्ब्बकम् । स्वरज्ञानात् परं मित्रं नास्ति किञ्चिद्वरानने ॥ नामरूपादिकाः सर्व्वे मिथ्या सर्व्वे कविभ्रमाः । अज्ञानमोहिता मूढा यावत्तत्त्वं न विद्यते ॥ इदं स्वरोदयं शास्त्रं सर्व्वशास्त्रोत्तमोत्तमम् । आत्मघटप्रकाशार्थं प्रदीपकलिकोपमम् ॥ यस्मै कस्मै परस्मै वा न प्रोक्तं प्रश्नहेतवे । तस्मादेतत् स्वयं ज्ञेयमात्मनैवात्मनात्मनि ॥ न तिथिर्न च नक्षत्रं न वारग्रहदेवताः । न विष्टिर्न व्यतीपातो विरुद्धाद्यास्तथैव च ॥ कुयोगा नैव देवेशि प्रभवन्ति कदाचन । प्राप्ते स्वरबले सिद्धिं सर्व्वमेव फलं शुभम् ॥ * ॥ देहमध्ये स्थिता नाङ्यो बहुरूपाः सविस्तराः । ज्ञातव्याश्च बुधैनित्यं स्वदेहे ज्ञानहेतवे ॥ नाभिस्थानककन्दोर्द्ध्वमङ्कुरादेव निर्म्मिताः । द्विसप्ततिसहस्राणि देहमध्ये व्यवस्थिताः । नाडीस्था कुण्डली शक्तिर्भुजङ्गाकारशायिनी । ततो दशोर्द्ध्वगा नाड्यो दशैवाधः प्रतिष्ठिताः ॥ देहे तिर्य्यग्गता नाड्यश्चतुर्विंशतिसंख्यया । प्रधाना दश नाड्यस्तु दश वायुप्रवाहकाः ॥ तिर्य्यगूर्द्ध्वमधस्ताद्वा वायुर्देहे समन्वितः । चक्रवत्तु स्थिता देहे सर्व्वाः प्राणसमाश्रिताः ॥ तासां मध्ये दश श्रेष्ठा दशानां तिस्र उत्तमाः । इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्रा च तृतीयिका ॥ गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी । अलम्बुषा कुहूश्चैव शङ्खिनी दशमी तथा ॥ इडा वासे स्थिता भागे दक्षिणे पिङ्गला तथा । सुषुम्ना मध्यदेशे तु गान्धारी वामचक्षुषि ॥ दक्षिणे हस्तिजिह्वा च पूषा कर्णे च दक्षिणे । यशस्विनी वामकर्णे आनने चाप्यलम्बुषा ॥ कुहूश्च लिङ्गदेशे तु मूलस्थाने च शङ्खिनी । एवं द्वारं समाश्रित्य तिष्ठन्ति दशनाडिकाः ॥ इडा पिङ्गला सुषुम्ना च प्राणमार्गे समा- श्रिताः । एता हि दश नाड्यस्तु देहमध्ये व्यवस्थिताः । नामानि नाडिकानान्तु वातानां प्रवदाम्यहम् । प्राणोऽपानः समानश्चोदानो व्यानस्तथैव च ॥ नागः कूर्म्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः । हृदि प्राणो वहेन्नित्यमपानो गुदमण्डले ॥ समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः । व्यानो व्यापो शरीरेषु प्रधानाः पञ्च वायवः ॥ प्राणाद्याः पञ्च विख्याता नागाद्याः पञ्च वायवः । तेषामपि च पञ्चानां स्थानानि च वदाम्यहम् ॥ उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म्म उन्मीलने स्मृतः ।

कृकरः क्षुत्कृतो ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे । न जहाति मृते क्वापि सर्व्वव्यापी धनञ्जयः । एते नाडीषु सर्व्वासु भ्रमन्ते जीवरूपिणः ॥ प्रकटप्राणसञ्चारं लक्षयेत् देहमध्यतः । इडापिङ्गलासुषुम्नाभिर्नाडीभिस्तिसृभिर्बुधः ॥ इडा वामे च विज्ञेया पिङ्गला दक्षिणे स्मृता । इडानाडीस्थिता वामा ततो व्यस्ता च पिङ्गला ॥ इडायां संस्थितश्चन्द्रः पिङ्गलायाञ्च भास्करः । सुषुम्ना शम्भुरूपेण शम्भुर्हंसस्वरूपकः ॥ हंकारो निर्गमे प्रोक्तः सकारस्तु प्रवेशने । हंकारः शिवरूपेण सकारः शक्तिरुच्यते ॥ शक्तिरूपः स्थितश्चन्द्रो वामनाडीप्रवाहकः । दक्षनाडीप्रवाहश्च शुम्भुरूपी दिवाकरः ॥ श्वासे सकारसंस्थे तु यद्दानं दीयते बुधैः । तद्दानं जीवलोकेऽस्मिन् कोटिकोटिगुणं भवेत् ॥ अनेन लक्षयेद् योगी चैकचित्तः समाहितः । सर्व्वमेव विजानीयान्मार्गं तच्चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ ध्यायेत्तत्त्वं स्थिरे जीवे अस्थिरे न कदाचन । इष्टसिद्धिर्भवेत्तस्य महालाभो जयस्तथा ॥ चन्द्रसूर्य्यौ यदाभ्यासौ ये कुर्व्वन्ति सदा नराः । अतीतानागतज्ञानं तेषां हस्तगतं सदा ॥ वामे चामृतरूपस्था जगदाप्यायिनी परा । दक्षिणा चरमे भागे जगदुत्पादयेत् सदा ॥ मध्यमा भवति क्रूरा दुष्टा सर्व्वत्र कर्म्मसु । सर्व्वत्र शुभकाय्येषु वामा भवति पुष्टिदा ॥ निर्गमे च शुभा वामा प्रवेशे दक्षिणा शुभा । शुभकार्य्ये शुभा वामा दक्षिणा क्रूरकर्म्मसु । चन्द्रः समस्तु विज्ञेयो रविस्तु विपमः सदा । चन्द्रः स्त्री पुरुषः सूर्य्यश्चन्द्रो गौरो रविः सितः ॥ इडा पिङ्गला सुषुम्रा च तिस्रो नाड्यः प्रकी- र्त्तिताः । इडायाश्च प्रवाहेण सौम्यकर्म्माणि कारयेत् ॥ पिङ्गलायाः प्रवाहेण रौद्रकर्म्माणि कारयेत् । सुषुम्नाया प्रवाहेण सिद्धिमुक्तिफलानि च ॥ * ॥ आदौ चन्द्रः सिते पक्षे भास्करस्तु सितेतरे । प्रतिपत्तो दिनान्याहुः त्रीणि त्रीणि क्रमोदये ॥ सार्द्धद्विघटिका ज्ञेया शुक्ले कृष्णे शशी रविः । वहत्येकदिनेनैव यथाषष्टिघटीक्रमात् ॥ वहेत्तावद्घटीमध्ये पञ्चतत्त्वानि निर्द्दिशेत् । प्रतिपत्तो दिनान्याहुर्विपरीते विपर्य्ययः ॥ शुक्लपक्षे वहेद्वामा कृष्णपक्षे च दक्षिणा । जानीयात् प्रतिपत्पूर्ब्बं योगी तद्गतमानसः ॥ उदयश्चन्द्रमार्गेण सूर्य्येणास्तं गतो यदि । ददाति गुणसंघातं विपरीते विपर्य्ययम् ॥ शशाङ्कं वारयेद्रात्रौ दिवा कार्य्यो दिवाकरः । इत्यभ्यासरतो योगी स योगी नात्र संशयः ॥ सूर्य्येण बध्यते सूर्य्यश्चन्द्रश्चन्द्रेण बध्यते । यो जानाति क्रियामेतां त्रैलोक्यं वशयेत् क्षणात् ॥ * ॥ गुरुशुक्रबुधेन्दूनां वासरे वामनाडिका ।

पृष्ठ ५/४८०

सिद्धिदा सर्व्वकार्य्येषु शुक्लपक्षे विशेषतः । अर्काङ्गारकसौरीणां वासरे दक्षनाडिका । स्मर्त्तव्या चरकार्य्येषु कृष्णपक्षे विशेषतः ॥ एकैकस्य घटीपञ्चक्रमेणैवोदयन्ति च । क्रमादेकैकनाड्यान्तु तत्त्वानां पृथगुद्भवः ॥ अहोरात्रस्य मध्ये तु ज्ञेया द्वादश संक्रमाः । वृषकर्क्कटकन्यालिमृगमीने निशाकरः ॥ मेषे सिंहे च धनुषि तुलायां मिथुने घटे । उदयो दक्षिणे ज्ञेयः शुभाशुभविनिर्णयः ॥ * ॥ तिष्ठेत् पूर्व्वोत्तरे चन्द्रः सूर्य्यो दक्षिणपश्चिमे । वामाचारप्रवाहेण न गच्छेत् पूर्ब्ब उत्तरे ॥ दक्षनाडीप्रवाहे तु न गच्छेत् याम्यपश्चिमे । परिपन्थिभयं यस्य गतोऽसौ न निवर्त्तते ॥ तस्मात्तत्र न गन्तव्यं बुधैः सर्व्वहितेप्सुभिः । तदा तत्र तु संघातमृत्युरेव न संशयः ॥ सूर्य्योदये यदा सूर्य्यश्चन्द्रश्चन्द्रोदये यदा । सिध्यन्ति सर्व्वकार्य्याणि दिवारात्रिगतान्यपि ॥ शुक्लपक्षे द्वितीयायामर्के वहति चन्द्रमाः । दृश्यते लाभदः पुंसां सोमे सौख्यं प्रजायये ॥ चन्द्रकाले यदा सूर्य्यः सूर्य्यश्चन्द्रोदये भवेत् । उद्वेगः कलहो हानिः शुभं सर्व्वं निवारयेत् ॥ * ॥ विपरीतलक्षणम् । यदा प्रत्यूषकाले तु विपरीतोदयो भवेत् । चन्द्रस्थाने वहत्वर्को रविस्थाने च चन्द्रमाः ॥ प्रथमे मानसीद्वेगं धनहानिं द्वितीयके ॥ तृतीये गमनं प्रोक्तमिष्टनाशं चतुर्थके ॥ पञ्चमे राज्यविध्वंसं षष्ठे सर्व्वार्थनाशनम् । सप्तये न्याधिदुःखानि अष्टमे मृत्युमादिशेत् ॥ कालत्रये दिनान्यष्टौ विपरीतं यदा भवेत् । तदा दुष्टफलं प्रोक्तं किञ्चिन्न्यूने तु शोभनम् ॥ प्रातर्म्मध्याह्नयोश्चन्द्रः सायंकाले दिवाकरः । तदा नित्यं जयं लाभं विपरीतन्तु दुःखदम् ॥ दक्षिणे यदि वा वामे यत्र संक्रमते शिवः । तत्पादमग्रतः कृत्वा निःसरेत् निजमन्दिरे ॥ चन्द्रः समपदः कार्य्यो रविस्तु विषमः सदा । पूर्णपादं पुरस्कृत्य यात्रा भवति सिद्धिदा ॥ चन्द्रचारे चतुष्पादं पञ्चपादाश्च भास्करे । पवन्तु गमनं श्रेष्ठं साधयेद्भुवनत्रयम् ॥ यत्राङ्गे चरते वायुस्तदङ्गस्य करस्थलम् । सुप्तोत्थितो मुखं स्पृष्ट्वा लभते वाच्छितं फलम् ॥ परदत्ते तथा ग्राह्ये गृहान्निर्गमनेऽपि च । यदङ्गे बहते नाडी ग्राह्यं गतिकराङ्घ्रिणा ॥ न हानिः कलहो नैव कण्टकैर्नापि भिद्यते । निवर्त्तते सुस्त्रेनैव सर्व्वापद्भिर्व्विवर्जितः ॥ गुरुबन्धुनृपामात्या अन्यैऽपीप्सितदायिनः । पूर्णाङ्गे खलु कर्त्तव्या कार्य्यमिद्धिमभीप्सता । आमने शयने वापि पूर्णाङ्गविनिवेशिताः । वशीभवन्ति कामिन्यो न कर्म्म नियमान्तरम् ॥ अरिचौराधमाद्याश्च अन्ये उत्पातविग्रहाः । कर्त्तव्याः खलु रिक्ताङ्गे जयलाभसुखार्थिभिः ॥ दूरदेशे विधातव्यं गमनं तुहिनव्युतौ । अभ्यर्णदेशे दीप्ते तु तरणाविदति केचन ॥

यत्किञ्चित् पूर्ब्बमुद्दिष्टं लाभादिसमरागमः । तत् सर्व्वं पूर्णनाडीषु जायते निर्व्विकल्पकम् ॥ शून्यनाड्यां रिपुं जेतुं यत् पूर्ब्बं प्रतिपादितम् । जायते नान्यथा चैव यथा सर्व्वज्ञभाषितम् ॥ रिपुं जेतुमित्यत्र विपर्य्यस्तमिति च पाठः । व्यवहारे खलोच्चाटे द्वेषिविद्यादिवञ्चकाः । कुपितस्वामिचौराद्याः पूर्णस्था स्युर्भयङ्काराः ॥ दूराध्वनि शुभश्चन्द्रो निर्व्विघ्नमिष्टसिद्धिदः । प्रवेशकार्य्यहेतुः स्यात् सूर्य्यः शीघ्रं प्रशस्यते ॥ अग्रतो वामिका श्रेष्ठा पृष्ठतो दक्षिणा शुभा । वामे च वामिका प्रोक्ता दक्षिणे दक्षिणा स्मृता ॥ चन्द्रचारे विषं हन्ति सूर्य्यो बालावशं नयेत् । सुषुम्नायां भवेन्मोक्ष एक एव त्रिधा स्मृतः ॥ अयोग्ये योग्यता नाडी योग्यस्थानेऽप्ययोग्यता । कार्य्यानुबन्धतो जीवः कथं रुद्र समाचरेत् ॥ शुभाशुभानि कार्य्याणि क्रियन्तेऽहर्निशं यदा । तदा कार्य्यानुबन्धेन कार्य्यं नाडीप्रचालनम् ॥ * ॥ अथ इडा । स्थिरकर्म्मण्यलङ्कारे दूराध्यगमने तथा । आश्रमे हर्म्म्यप्रासादे वस्तूनां संग्रहेपि च ॥ वापीकूपतडागादिप्रतिष्ठा स्तम्भदेवयोः । यात्रादाने विवाहे च वस्त्रालङ्कारभूषणे ॥ शान्तिकं पौष्टिकं चैव दिव्यौषधिरसायने । स्वस्वामिदर्शने मैत्रे बाणिज्ये धनसंग्रहे ॥ गृहप्रवेशे सेवायां कृष्यां बीजादिवापने । शुभकर्म्मणि सन्धी च निर्गमे च शुभः शशी ॥ विद्यारम्भादिकार्य्येषु बान्धवानाञ्च दर्शने । जलमोक्षेषु धर्म्मेषु दीक्षायां मन्त्रसाधने ॥ कालविज्ञानमूत्रेण चतुष्पादगृहागमे कलाव्याधिचिकित्सायां स्वामिसम्बोधने तथा ॥ गजाश्वारोहणे धन्वी गजाश्वानाञ्च बन्धने । परोपकरणे चैव निधीनां स्थापने तथा ॥ गीतवाद्येऽपि नृत्ये च गीतशास्त्रविचारणे । पुरग्रामप्रवेशे च तिलके सूत्रधारणे ॥ पुत्त्रशोके विषादे च ज्वरिते मूर्च्छितेऽपि वा । स्वजनस्वामिसम्बन्धे धान्यादिदारुसंग्रहे ॥ स्त्रीणां दन्तादिभूषायां कृषेरागमने तथा । गुरुपूजा विषादीनां चाननञ्च वरानने ॥ इडायां सिद्धिदं प्रोक्तं योगाभ्यासादिकर्म्म च । तत्रापि वर्ज्जयेद्वायुं स्तेज आकाशमेव च ॥ सर्व्वमार्य्याणि सिध्यन्ति दिवारात्रिगतान्यपि । सर्व्वेषु शुभकार्य्येषु चन्द्रचारः प्रशस्थते ॥ * ॥ अथ पिङ्गला । कटिनक्रूरविद्यानां पठने पाठने तथा । स्त्रीसङ्गवेश्यागमने महानौकाधिरोहणे ॥ नष्टकार्य्ये सुरापाने वीरमन्त्राद्युपासने । बहलध्यंसदेशादिविषदानादिवैरिणि ॥ शस्त्राभ्यासे च गमने मृगयापशुविक्रये । इष्टकाकाष्ठपाषाणरबधर्षणदारणे ॥ गत्यभ्यामे यन्त्रतन्त्रे दुर्गपर्व्वतरोहणे । द्यते चौर्य्ये गजाश्वादिरथसाधनवाहने ॥

व्यायामे मारणोच्चाटे षट्कर्म्मादिकसाधने । नदीजलौघतरणे भेषजे लिपिलेखने ॥ मारणं मोहनं स्तम्भं विद्वेषोच्चाटनं वशम् । प्रेरणाकर्षणे क्षोभे दाने च क्रयविक्रये ॥ खड्गहस्ते वैरियुद्धे भोगे वा राजदर्शने । भोज्ये स्राने व्यवहारे क्रूरे दीप्ते रविः शुभः ॥ भुक्तमात्रेण मन्दाम्नौ स्त्रीणां वश्यादिकर्म्मणि । शयनं सूर्य्यवाहेन कर्त्तव्यन्तु सदा बुधैः ॥ क्रूराणि यानि कर्म्माणि चराणि विविधानि च । तानि सिध्यन्ति सूर्य्येण नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥ * ॥ अथ सुषुम्ना । क्षणं वामे क्षण दक्षे यदा वहति मारुतः । सुषुम्ना सा च विज्ञेया सर्व्वकार्य्यहरा स्मृता ॥ तस्यां नाड्यां स्थितो वह्निर्ज्वलन्तं कालरूपि- णम् । विषुवन्तं विजानीयात् सर्व्वकार्य्यविनाशनम् ॥ यदानुक्रममुल्लङ्घ्य यस्य नाडीद्वयं वहेत् । तदा तस्य विजानीयादशुभं समुपस्थितम् ॥ क्षणं वामे क्षणं दक्षे विषमं भावमादिशेत् । विपरीतफलं ज्ञेयं ज्ञातव्यञ्च वरानने ॥ उभयोरेव सञ्चारे विषुवन्तं समादिशेत् । न कुर्य्यात् क्रूरसौम्यानि तत्सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥ जीविते मरणे प्रश्ने लाभालाभौ जयाजयौ । विषुवे वैपरीत्यं स्यात् संस्मरेज्जगदीश्वरम् ॥ ईश्वरस्मरणं कार्य्यं योगाभ्यासादिकर्म्मसु । अन्यत्तत्र न कर्त्तव्यं जयलाभसुखार्थिभिः ॥ सूर्य्येण वहमानायां सुषुम्नायां मुहुर्म्महुः शापं दद्यात् वरं दद्यात् सर्व्वथा च तदन्यथा ॥ नाडीसंक्रमणे काले तत्त्वसंक्रमणे तथा । शुभं किञ्चिन्न कर्त्तव्यं पुण्यदानादि कोटिधा ॥ विषमस्योदये यात्रां मनसापि न चिन्तयेत् । यात्रा हानिकरी तस्य मृत्युः क्लेशो न संशयः ॥ पुरो वामोर्द्ध्वतश्चन्द्रो दक्षाधः पृष्ठतो रविः । पूर्णरिक्तविवेकोऽयं ज्ञातव्यो देशिकैः सदा ॥ ऊर्द्ध्ववामाग्रतो दूतो ज्ञेयो वामपथि स्थितः । पृष्ठे दक्षे तथाधस्तात् सूर्य्यवाहगतः शुभः ॥ अनादिविषमं सन्धिं निराधारं निराकुलम् । परे सूक्ष्मे विलीयेत सा सन्ध्या सन्धिरुच्यते ॥ न सन्ध्यां सन्धिमित्याहुः सन्ध्या सन्धिर्निगद्यते । विषुवत् सन्धिगः प्राणः सा सन्ध्या सन्धिरुच्यत्रे ॥ न वेदं वेदमित्याहुर्व्वेदे वेदो न विद्यते । परात्मा विद्यते येन स वेदो वेद उच्यते ॥” इति नाडीभेदः समाप्तः ॥ * ॥ अथ तत्त्वनिर्णयः । देव्युवाच । “देवदेव महादेव संसारार्णवतारक । स्थितं त्वदीयहृदये रहस्यं वद मे प्रभो ॥ ईश्वर उवाच । स्वरज्ञानं रहस्यं तु न किञ्चिदिष्टदेवता । स्वरज्ञानरतो योगी स योगी परमो मतः ॥ एञ्चतत्त्वात भवेत् सृष्टिस्तत्त्वे तत्त्वं विलीयते ।

पृष्ठ ५/४८१

पञ्चतत्त्वं परं तत्त्वं तत्त्वातीतं निरञ्जनम् ॥ तत्त्वानां नाम विज्ञेयं सिद्धियोगेन योगिनाम् । भूतानां दुष्टचिह्नानि जानन्ति हि स्वरोत्तमाः ॥ पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च । पञ्चभूतात्मकं सर्व्वं यो जानाति स पूजितः ॥ सर्व्वलोकेषु जीवानां न देहे भिन्नतत्त्वकम् । भूर्लोकात् सत्यपर्य्यन्तं नाडीभेदः पृथक् पृथक् ॥ वामे वा दक्षिणे वापि उदयाः पञ्च कीर्त्तिताः । अष्टधा तत्त्वविज्ञानं शृणु वक्ष्यामि सुन्दरि । प्रथमे तत्त्वसंख्यायां द्वितीये श्वाससन्धिषु । तृतीये स्वरचिह्णानि चतुर्थे स्थानमेव च ॥ पञ्चमे तस्य वर्णश्च षष्ठे तु प्राणमेव च । सप्तमे स्वादुसंयुक्तमष्टमे गतिलक्षणम् ॥ एवमष्टविधं प्राणं विषुवन्तं चराचरम् । स्वरात् परतरं देवि नान्यथा त्वम्वुजासने । निरीक्षितव्यं यत्नेन यदा प्रत्यूषकालतः । कालस्य वञ्चनार्थाय कर्म्म कुर्व्वन्ति योगिनः ॥ श्रुत्योरङ्गुष्ठकौ मध्याङ्गुल्यौ नासापुष्टद्वये । वदनप्रान्तयोरन्ते तर्ज्जन्यौ तु दृगन्तयोः ॥ अस्यान्तरं पार्थिवादितत्त्वज्ञानं भरेत् क्रमात् । पीतश्वेतारुणश्यामैर्बिन्दूभिर्निरुंपाधि खन् ॥ दर्पणेन ममालोक्य श्वामं तत्र विनिक्षिपेत् । आकारैस्तु विजानीयात् तत्त्वभेदं विचक्षणः ॥ चतुरस्रं चार्द्धचन्द्रं त्रिकोणं वर्त्तुलं स्मृतम् । बिन्दूभिस्तु नभो ज्ञेयमाकारैस्तत्त्वलक्षणम् ॥ मध्ये पृथ्वी ह्यवश्चापश्चार्धं वहति चानलः । तिर्य्यग् वाय्प्रचारश्च नभा वहति संकमे ॥ * ॥ माहेयं मधुरं स्वादु कपायं जलमेव च । तिक्तं तेजश्च वायुम्लं आकाश कटुकं तथा ॥ अष्टाङ्गुलं वहेद्वायुरनलश्चतुरङ्गुलम् । द्वादशाङ्गुलमाहेयं षोडशाङ्गुलवारुणम् ॥ आपः श्वेताः क्षितिः पीता रक्तवर्णो हुताशनः ॥ मारुतो नीलजीमूत आकाशं भूमिवर्णकम् ॥ * ॥ स्कन्धदेशे स्थितो वह्निः नाभिमूले प्रभञ्चनः । जानुदेशे महीतोयं पादान्ते मस्तके नभः ॥ ऊर्द्ध्वं मृत्युरधः शान्तिस्तिर्य्यगुच्चाटनं तथा । मध्ये स्तम्भं विजानीयात् नभः सर्व्वत्र मध्यगम् ॥ पृथिव्यां स्थिरकर्म्माणि चरकर्म्माणि वारुणे । तेजसा समकार्य्याणि मारणोच्चाटनेऽनिले ॥ ष्योम्नि किञ्चिन्न कर्त्तव्यमभ्यसेत् योगसेवया । शून्यता सर्व्वकार्य्येषु नात्र कार्य्या विचारणा ॥ * पृथ्वीजलाभ्यां सिद्धिः स्यात् मृत्युर्व्वह्नौ क्षयो- ऽनिले । नभसि निप्फलं सर्व्वं ज्ञातव्यं तत्त्ववेदिभिः ॥ चिरलाभः क्षितौ ज्ञेयस्तत्क्षणात्तोयतत्त्वतः । हानिः स्याद्वह्निवाताभ्यां नभसो निष्फलं भवेत् ॥ पीतः शनैर्मध्यवाही शृणुयाच्च गुरुध्वनिम् । कवीष्णः पार्थिवो वायुः स्थिरकार्य्यप्रसाधकः ॥ अधोवाहो गुरुध्वानः शीघ्रगः शीतलः शितः । वः षोडशाङ्गुलो वायुः स प्रायः शुभकर्म्मकृत् ॥ आवर्त्तगश्चात्युष्णश्च शोणाभश्चतुरङ्गुलः ।

ऊर्द्ध्ववाही तु यः क्रूरः कर्म्मकारी स तैजसः ॥ उष्णशीतः कृष्णवर्णस्तिर्य्यग्गामी षडङ्गुलः । वायुः पवनसंज्ञो यः चरकर्म्मसु सिद्धिदः ॥ यः समीरः समरसः सर्व्वतत्त्वगुणावहः । अम्वरं तं विजानीयात् योगिनां योगदायकम् । षीतञ्चैव चतुष्कोणं मधुरं मध्यमाश्रयम् । भोगदं पार्थिवं तत्त्वं प्रवाहे द्वादशाङ्गुलम् ॥ श्वेतमर्द्धेन्दुसङ्काशं स्वादु काषायमादकम् । लाभकृद्वारुणं तत्त्वं प्रवाहे षोडशाङ्गुलम् ॥ रक्तं त्रिकोणं तिक्तं स्यात् ऊर्द्ध्वमार्गप्रवाहकम् । दीप्तञ्च तैजसं तत्त्वं प्रवाहे चतुरङ्गुलम् ॥ नीलवत्तलसङ्काशं स्वाद्वम्लं तिर्य्यगाश्रितम् । चपलं मारुतं तत्त्वं प्रवाहेऽष्टाङ्गुलं स्मृतम् ॥ वर्णाकारं स्वादुवाहं अव्यक्तं मर्व्वगामि च । मोक्षदं व्योमतत्त्वं हि सर्व्वकार्य्येषु निष्फलम् ॥ पृथ्वीजले शुभे तत्त्वे तेजोमिश्रफलोदये । हानिमृत्युकरौ पुंसामशुभौ व्योममारुतौ ॥ अप्पूर्ब्बा पश्चिसे पृथ्वी तेजश्च दक्षिणे तथा । वायुरुत्तरदिग्भागे मध्यकोणे गतं नभः ॥ चिरलाभः क्षितौ ज्ञेयस्तत्क्षणात्तोयतत्त्वतः । हानिः स्याद्वह्निवाताभ्यां नभस्यालिङ्गनंलभेत् । चन्द्रे पृथ्वीजले स्यातां सूर्य्येचाग्निर्यदा भवेत् । तदा सिद्दिर्न मन्देहः सौम्यामौम्यपु कर्म्मसु ॥ लाभः पृथ्वीकृतो वह्निर्निशायां लाभकृज्जलम् । वह्नौ मृत्युः क्षतिर्यायौ नभःस्थानं दहेत् क्वचित् ॥ जावितष्ये जये लाभे कृप्याञ्च धनकर्पणे । मन्त्रार्थे युद्धपश्ने च गमनागमने तथा ॥ आयाति वारुणे तत्त्वे तत्रस्थोऽपि शुभं क्षितौ । प्रयाति वायुतोऽन्यत्र हानिर्म्मृत्युर्नभेऽनले ॥ * ॥ पृथिव्यां मूलचिन्ता स्यात् जीवस्य जलवातयोः । तेजमा धातुचिन्तां स्यात् शून्यमाकाशतो वदेत् ॥ पृथिव्यां बहुपादाः स्युर्द्विपदास्तोयवायुतः । तेजमा च चतुष्पादा नभमा पादवर्ज्जिताः ॥ कुजो वह्नी रविः पृथ्वी मौरिरापः प्रकीर्त्तिताः । वायुस्थानस्थितो राहुर्दक्षरन्ध्रप्रवाहकः ॥ जलं चन्द्री वुधः पृथ्वी गुरुर्वातः सितोऽनलः । वामनाड्यां स्थिताः सर्व्वे सर्व्वकार्य्येषु निश्चिताः ॥ प्रवासिपश्रः । “चन्द्रादित्यौ परित्यज्य यदा राहुगतोऽनिलः । तदासौ चलितो ज्ञेयः स्थानान्तरमपेक्षते ॥ आयाति वारुणे तत्त्वे तत्रैवास्ति शुभं क्षितौ । प्रवामी पवनेऽन्यत्र मृत्युरेवानले वदेत् ॥ पृथ्वोतो मूलविज्ञानं जीवज्ञानं जले तथा । आग्नेय्यां धातुविज्ञानं व्योम्निशून्यं विनिर्द्दिशेत् । तुष्टिपुष्टिरतिक्रोडा जयो हास्यं धरातले । तेजो बायुश्च सुप्ताक्षः ज्वरकम्पप्रवासिनः ॥ गतायुर्म्मृत्युराकाशे चन्द्रावस्थाः प्रकीर्त्तिताः । द्वादशैता प्रयत्नेन ज्ञातव्या देशिकोत्तमैः ॥ पूर्ब्बायां पश्चिमे याम्ये उत्तरायां यथाक्रमम् । पृथिव्यादीनि भूतानि बलिष्ठानि विनिर्द्दिशेत् ॥ * पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च । पञ्चभूतात्मकं देहं ज्ञातव्यञ्च वरानने ॥

अस्थि मांसं त्वचा नाडी रोम चैव तु पञ्च- मम् । पृथ्वी पञ्चगुणोपेता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ शुक्रशोणितमज्जा च लालामूत्रञ्च पञ्चमम् । आपः पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ क्षुधा तृष्णा तथा निद्रा श्रान्तिरालस्यमेव च । तेजःपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ धारणं चालनं गन्धं सङ्कोचनप्रसारणे । वायोः पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषिताः ॥ रागद्वेषौ तथा लज्जा भयं मोहश्च पञ्चमः । नभःपञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भाषितम् ॥ * ॥ पृथिवीपलपञ्चाशत् चत्वारिशदपस्तथा । तेजस्त्रिंशद्विजानीयाद्वायोर्विंशतिर्द्विर्नभः ॥ पार्थिवे चिरकालेन लाभश्चापे क्षणात् भवेत् । जायते पवनात् स्वल्पः सिद्धोऽप्यग्नौ विनश्यति ॥ वह्निवायुकृते प्रश्न लाभालाभं वदेद्बुधः । परतो वारुणे लाभः स्थिरेण च पुरन्दरे ॥ ज्ञातव्यं जीवने शून्यं सिद्धो व्योम्नि विनश्यति ॥ वृथ्वी पञ्च अपां वेदाः गुणास्तेजो द्विवायुतः । नभ एकगुणञ्चैव तत्त्वज्ञानमिदं भवेत् ॥ फुत्कारकृत् प्रस्फुटिता विदीर्णा पतिता धरा । ददाति सर्व्वकार्य्येषु अवस्थासदृशं फलम् ॥ * ॥ भरणी कृत्तिका पुष्या मघा पूर्ब्बा च फल्गुनी । पूर्ब्बभाद्रपदः स्वातिः तेजस्तत्त्वमिति प्रिये ॥ विशाखोत्तरफल्गुन्यौ हस्ता चित्रा पुनर्व्वसः । अश्विनी मृनशीर्षा च वायुतत्त्वमुदाहृतम् ॥ पूर्व्वाषाढा तथाश्लेषा मूलमार्द्रा च रोहिणी । उत्तरभाद्रप्रदा तोयतत्त्वं शतभिषा प्रिये ॥ धनिष्ठा रोहिणी ज्येष्ठानुराधा श्रवणा तथा । अभिजि{??}त्तरापाढा पृथ्वीतत्त्वमुदाहृतम् ॥ वहन्नाडीस्यितो दूती यत् पृच्छति शुभाशुभम् । तत् सर्व्वं मद्धिमायाति शून्ये शून्यं न संशयः ॥ तत्त्व रामो अयं प्राप्तः मुतत्त्वे च धनञ्जयः । कौरवा निहताः सर्व्वे युद्धे तत्त्वविपर्य्यये ॥ जन्मान्तरीयसंस्कारात् प्रसादादथवा गुरोः । केपाञ्चिज्जायते तत्त्वे वासना विमलात्मनाम् ॥” अथ पञ्चतत्त्वध्यानम् । “लं वीजं धरणीं ध्यायत् चतुरस्रा सुपीतभाम् । सुगन्धं स्वर्णवर्णत्वमारोग्यं देहलाघवम् ॥ व बीज वारुणं ध्यायेदर्द्धचन्द्रं शशिप्रभम् । क्षुत्पिपामासहिष्णुत्वं जलमध्येषु मज्जनम् ॥ रं बीजं शिखिनं ध्यायेत् त्रिकोणमहणप्रभम् । वह्वन्नपानभोक्तृत्वमातपाग्निसहिष्णुता ॥ यं बीज पवनं ध्यायेद्वर्त्तुलं श्यागलप्रभम् । आकाशगमनाद्यञ्च पक्षिवद्गमनं तथा ॥ हं बीजं गगनं ध्यायेत् निराकारं बहुप्रभम् । ज्ञानं त्रिकालविषयमैश्वर्य्यमणिमादिकम् ॥ स्वरज्ञानी नरो यत्र धनं नास्ति ततः परम् । स्वरज्ञानेन गमयेत् अनायासफलं भवेत् ॥ सर्व्वञ्च घनमधनं सर्व्वाधिकारसंयुतम् । लक्षैकेन न सिध्यन्ति तत्त्वहीना यदा नराः ॥

पृष्ठ ५/४८२

स्नातं तेन समस्ततोर्थसलिलैः स्वर्व्यापिशक्रावनि- र्यज्ञानाञ्च कृतं हि कार्य्यमखिलं देवाश्च सन्तर्पिताः । संसाराच्च समुद्धृताः स्वपितरः त्रैलक्यः पूज्योऽप्यसौ यस्य ब्रह्मविचारणे क्षणमपि स्थैर्य्यं मनः प्राप्नुयात्” इति तत्त्वज्ञानं संपूर्णम् ॥ अथ युद्धप्रकरणम् । देव्युवाच । “देवदेव महादेव महाज्ञानं स्वरोदयम् । त्रिकालविषयज्ञानं कथं भवति शङ्करः ॥ ईश्वर उवाच । अर्थकाण्डं जयप्रश्नं शुभाशुभमिति त्रिधा । पतत् त्रिकालविज्ञानं नान्यद्भवति सुन्दरि ॥ तत्त्वे शुभाशुभं कार्य्यं तत्त्वे जयपराजयौ । तत्त्वे समर्घमाहार्घ्यं तत्त्वे त्रिपदमुच्यते ॥ श्रीदेव्युवाच । देवदेव महादेव मर्व्वसंमारतारक । किं नराणां परं मित्रं सर्व्व कार्य्यार्थसाधकम् ॥ शिव उवाच । पाण एव परं मित्रं प्राण एव परः सखा । प्राणतुल्यः परो बन्धुर्नास्त्रि नास्ति वरानने ॥ देव्युवाच । कथं प्राणस्थितो वायुर्देहे किं प्राणरूपकम् । तत्त्वेषु सञ्चरेत् प्राणा ज्ञायते योगिभिः कथम् ॥ शिव उवाच । कायानगरमध्ये तु मारुतः क्षितिपालकः । भोजने वञ्चने चैव गतिरष्टादशाङ्गुला ॥ प्रवेशे दशभिः प्रोक्तो निर्गभे द्वादशाङ्गलः । प्राणस्थे तु गतिर्देवि स्वभावाद्द्वादशाङ्गुला ॥ गमने च चतुर्व्विंशा नेत्रवेदास्तु धावने । मैथुने पञ्चषष्टिश्च शयने च शताङ्गुला ॥ एकाङ्गुलकृते न्यूने प्राणे निष्कामता मता । आनन्दस्तु द्वितीये स्यात् कविशक्तिस्तृती- यके ॥ वाचासिद्धिश्चतुर्थे तु दूरदृष्टिस्तु पञ्चमे । षष्ठे त्वाकाशगमनं चण्डवेगश्च सप्तमे ॥ अष्टमे सिद्धयश्चाष्टी नवमे निधयो नव । दशमे दशमूर्त्तिश्च क्षयनाशो दशैकके ॥ द्वादशे हंसचारश्च गङ्गामृतरमं पिबेत् । आनखाग्रे प्राणपूर्णे कस्य भक्ष्यञ्च भोजनम् ॥ एवं प्राणविधिः प्रोक्तः सर्व्वकार्य्यफलप्रदः । ज्ञायते गुरुवाक्येन न विद्याशास्त्रकोटिभिः ॥ * ॥ प्रातश्चन्द्रो रविः सायं यदि दैवान्न लभ्यते । मध्याह्नान्मध्यरात्राद्वा परतस्तु प्रवर्त्तते ॥ दरयुद्धे जयी चन्द्रः समीपे च दिवाकरः । वहन्नाड्यां गतः पादे सर्व्वसिद्धिः प्रजायते ॥ यात्रारम्भे विवाहे च प्रयेशे नगरादिके । शुभकार्य्येषु सर्व्वेषु चन्द्रचारः प्रशस्यते ॥ अयनतिथिदिनेशः स्वोयतत्त्वेन युक्तो यदि वहति कथञ्चित् दैवयोगेन पुंसाम् ।

स जयति रिपुसैन्यं स्तम्भमात्रस्वरेण प्रभवति न च विघ्नः केशवस्यापि लोके ॥ जीवलक्षं जीवरक्षां जीवाङ्गे परिधाय च । जीवो व्रजति यो युद्धे जीवो जयति मेदिनीम् ॥ भूमौ जले च कर्त्तव्यं गमनं शान्तिकर्म्मसु । वह्नौ वायौ प्रदीप्ते तु खे पुनर्न भवत्यपि ॥ जीवेन शस्त्रं बध्नीयात् जीवेनैव विकाशयेत् । जीवेन प्रक्षिपेत् शस्त्रं युद्धे जयति सर्व्वथा ॥ आक्रम्य प्राणपवनं समारोहेत वाहनम् । समुत्तरेत् पदं दत्त्वा सर्व्वकार्य्याणि साधयेत् । अपूर्णशत्रुमामग्रीं पूर्णं वा स्ववलं यदा । कुरुते पूर्णतत्त्वस्थो जयत्येको वसुन्धराम् ॥ यन्नाडो वहते चाङ्गे तस्यामेवाधिदेवता । सम्मुखापि दिशा तेषां सर्व्वकार्व्यफलप्रदा ॥ आदौ तु क्रियते मुद्रा पश्चाद्युद्धं समाचरेत् । सर्व्वा मुद्रा कृता येन तेषां मिर्द्धिर्न संशयः ॥ चन्द्रप्रवाहेऽप्यथ सूर्य्यवाहे भटाः समायान्ति च युद्धकामाः । समोरणस्तत्त्वविदा प्रयातो या शून्यता सा प्रतिकूलदृष्टा ॥ यद्दिशं वहते वायुर्युद्धं तद्दिशि दापयेत् । जयत्येव न सन्देहः शक्रोऽपि यदि वाग्रतः ॥ यत्र नाड्यां वहेद्वायुस्तदन्तः प्राणमेव च । आकृष्य गच्छेत् कर्णान्त जयत्येव पुरन्दरम् ॥ प्रतिपक्षप्रहारेभ्यः पूर्णाङ्गं योऽभिरक्षति । न तस्य रिपुभिः शक्तिर्बलिष्ठैरपि हन्यते ॥ अङ्गुष्ठतर्ज्जनीवश्ये पादाङ्गुष्ठस्तथाध्वनि । युद्धकाले च कर्त्तव्यं लक्षयोद्धा जयी भवेत् ॥ निशाकरे रवौ चारे मध्ये यस्य समीरणः । स्थितो रक्षेत् दिगन्तानि जयाकाङ्क्षी नरः सदा ॥ श्वासप्रवेशकालेषु दूतो जल्पति वाञ्छितम् । तस्यार्थाः सिद्धिमायान्ति निर्गमे नैव सुन्दरि ॥ लाभादीन्यपि कार्य्याणि पृष्टानि कीर्त्तितानि च जीवे विशति सिध्यन्ति हानिर्निःसरणे भवेत् ॥ नरि दक्षा स्वकीया च स्त्रियां वामा प्रशस्यते । कुम्भकं युद्धकाले च तिस्रो नाड्यश्च या गतिः ॥ हकारस्य सकारस्य विना भेदं स्वरः कथम् । सोऽहं हंसपदेनैब जीवो जपति सर्व्वदा ॥ शून्याङ्गं पूरितं कृत्वा जीवाङ्गं गोपयेद् यदि । जीवाङ्गे घातमाप्नोति शून्याङ्गं रक्षते सदा ॥ वामे वाप्यथवा दक्षे यदि पृच्छति पृच्छकः । तत्र घातो न जायेत शून्ये घातं विनिर्द्दिशेत् ॥ भूतत्त्वेनोदरे घातः पादस्थानेऽम्बुना भवेत् । उरःस्थानेऽग्नितत्त्वेन करस्थाने च वायुना ॥ शिरसि व्योमतत्त्वेन कृत आघातनिर्णयः । एवं पञ्चविधो घातः स्वरशास्त्रे प्रकाशितः ॥ युद्धकाले यदा चन्द्रः स्थायी जयति निश्चितम् । यदा सूर्य्यप्रवाहस्तु वादी विजयते तथा ॥ जयमध्ये तु सन्देहो नाडीमध्ये तु लक्षयेत् । सषुम्नायां गतः प्राणं समरे शत्रुसङ्कटे ॥ यस्यां नाड्यां भवेच्चारस्तादृशं युडमाश्नयेत् ।

तेनासौ जयमाप्नोति नात्र कार्य्या विचारणा ॥ यदि संग्रामकाले तु वामनाड्यां सदा वहेत् । स्थायिनो विजयं बिन्द्यात् रिपुवश्यादयोऽपि च ॥ यदि संग्रामकाले तु सूर्य्यस्तु व्यावृतो वसेत् । तदा जयी जयं बिन्द्यात् स देवासुरमानवात् ॥ रणे हरति शक्रस्थं वामायां प्रविशेन्नरः । स्थानं द्विधावचाराभ्यां जयं सूर्य्येण धावति ॥ योधद्वयकृते प्रश्ने पूर्णस्य प्रथमो जयः । रिक्ते चैव द्वितीयस्तु जयी भवात नान्यथा ॥ पूर्णनाडोगतः पृष्ठ शून्याङ्गञ्च तदग्रतः । शून्यस्थाने कृतः शत्रुर्म्रियते नात्र संशयः ॥ वामचारे समं नाम यस्य तस्य जयो भवेत् । पृच्छको दक्षिणे भागे विजयी विषमाक्षरः ॥ यदा पृच्छति चन्द्रस्थस्तदा सन्धानमादिशेत् । पृच्छेद्यदा च सूर्य्यस्थस्तदा जानीहि विग्रहम् ॥ पार्थिवे च समं युद्धं सिद्धिर्भवति वारुणे । वह्नौ युद्धे जयस्तस्य मृत्युर्वायौ च नाभसे ॥ नैमित्तिकप्रमादाद्वा यदा न ज्ञायतेऽनिलः । प्रश्नकाले तदा कुर्य्यात् द्वन्द्वं यत्नेन बुद्धिमान् ॥ निश्चलां धारणां कृत्वा पुष्पं हस्तात् निपातयेत् । पूर्णाङ्गे पुष्पपतनं शून्ये वा तत्फलं वदेत् ॥ तिष्ठन्नुपविशन् वापि प्राणमाकर्षयेन्निजम् । मनीभङ्गमकुर्व्वाणः सर्व्वकार्य्येषु पूजितः ॥ न कालो विविधं घोरं न शस्त्रं न च पन्नगाः । न शत्रुव्याधिचौराद्याः शून्यस्थं नाशितुं क्षमाः ॥ जीवेन स्थापयेद्वायुं जीवेनारम्भयेत् पुनः । जीवेन क्रीडते नित्यं द्यूतं जयति सर्व्वदा ॥ कथञ्चिद्विजयी युद्धे स्वरज्ञानं विना नृपः । स्वरज्ञानवलादग्रे निष्फलं कोटिधा भवेत् । इह लाके परत्रैव स्वरज्ञानी बली सदा ॥ दशशतायुतं लक्षं देशाधिपबलं क्वचित् । शतक्रतुसुरन्द्राणां बलं कोटिगुणं भवेत् ॥ ॐकारः सर्व्ववर्णानां ब्रह्माण्डे भास्करो यथा । मर्त्यलोके तया पूज्यः स्वरज्ञानी पुमानपि ॥ एकाक्षरप्रदातारं नाडीभेदनिवेदकम् । पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा चानृणी भवेत् ॥ देव्युवाच । परस्परं मनुष्याणां युद्धे प्रोक्तो जयस्तथा । यमयुद्धे समुत्पन्ने मनुष्याणां कथं जयः ॥ ईश्वर उवाच । ध्यायेद्देवं स्थिरे जीवे जुहुयात् जीवसङ्गमे । इष्टसिद्धिर्भवेत्तस्य महालाभो जयो भवेत् ॥ निराकारात् समुत्पन्नं साकारं सकलं जगत् । तत् साकारं निराकारे ज्ञाने भवति तन्मयम् ॥” इति युद्धप्रकरणम् ॥ श्रीदेव्युवाच । “नरयुद्धं यमयुद्धं द्वयं प्रोक्तं महेश्वर । इदानीं देवदेवीनां वशीकरणकं वद ॥ ईश्वर उवाच । चन्द्रं सूर्य्येण चाकृष्य स्थापयेज्जीवमण्डले । आजन्मवशगा वामा कथितोऽयं तपोधनैः ॥ जीवेन गृह्यते जीवो जीवो जीवस्य दीयते ॥

पृष्ठ ५/४८३

जीवस्थाने गतो जीवो वालाजीवान्तवश्यकृत् । चन्द्रं पिबति सूर्य्येण सूर्य्यं पिबति चन्द्रतः । अन्योन्यकालभावेन जीवेदाचन्द्रतारकम् ॥ पतज्जानाति यो योगी एतत् पठति नित्यशः । सर्व्वदुःखविनिर्म्मुक्तो लभते वाञ्छितं फलम् ॥ सेफोऽङ्गे वहते नाडी तन्नाडीबोधनं कुरु । करे बद्धा स्वमुष्कञ्च जरणं जयते युवा ॥ उभयोः कुम्भकं कत्वा मुखे श्वामं निपीयते । निश्चला च यदा नाडी देवकन्यावशं कुरु ॥ रात्रौ च यामवेलायां प्रसुप्ते कामिनीजने । ब्रह्मबीजं पिबेद् यस्तु बालाजीवहरो नरः ॥ इति देवीवश्यप्रकरणम् ॥ * ॥ अष्टाक्षरं जपित्वा तु तस्मिन् काले ऋतौ सति । तत्क्षणं दीयते चन्द्रो मोहमायाति कामिनी ॥ शयने वा प्रसङ्गे वा चुम्बनालिङ्गनेऽपि वा । यः सूर्य्येण पिबेच्चन्द्रं स भवेन्मकरध्वजः ॥ शिवमालिङ्गते शक्त्या प्रमङ्गे दक्षिणेऽपि वा । तत्क्षणाद्दापयेद्यस्तु मोहयेत् कामिनीशतम् ॥ सप्तनवत्रयपञ्चवारान् सङ्गांस्तु सूर्य्यगे । चन्द्रे द्वितूर्यषट् कृत्वा वश्या भवति कामिनी ॥ मूर्य्यचन्द्रौ समाकृष्य सर्पाक्रान्त्याधरोष्ठयोः । महापद्मे मकं स्पृष्टा वारं वारमिदं चरेत् । आघाणपेति पद्मस्य यादन्निदावशं गता । पश्चाज्जाग्रनि वेलायां चोष्यते गलचक्षुषो ॥ अनेन विधिना कामी वगयेत् मर्व्वकामिनीम् । इदं न वाच्यमन्यस्मिन्नि आज्ञा परमेश्वरि ॥ इति रतिस्त्रीवश्यप्रकरणम् ॥ * ॥ अथ गर्भप्रकरणम् । ऋतुकालभवा नारी पञ्चमेऽह्नि यदा भवेत् । सूर्य्याचन्द्रमसोर्योगे सेवनात् पुत्त्रसम्भवः ॥ शङ्खवल्ली गवां दुग्धं पृथ्व्यापी वहते यदा । भर्त्ताग्रे वदेद्वाक्यं अर्घ्यं देहि त्रिभिर्व्वचः ॥ ऋतुस्नाता पिबेन्नारी ऋतुदानञ्च योजयेत् । रूपनावण्यसम्पन्नो नरसिंहः प्रसूयते ॥ सुषुम्ना सूर्य्यगन्धेन ऋतुदानञ्च योजयेत् । अङ्गहीनः पुमान् यस्तु जायते कृशविग्रहः ॥ विषमाङ्के दिवा रात्री विषमाङ्के दिनाधिपः । चन्द्रनेत्राग्नितत्त्वेषु बन्ध्या पुत्त्रमवाप्नुयात् ॥ रतारम्भे रविः पुंसां सुरतान्ते सुधाकरः । अनेन क्रमयोगेन नादत्ते दैवदण्डकः । रतारम्भे रविः पुंसां स्त्रियाञ्चैव सुधाकरः । उभयोः सङ्गमे प्राप्ते बन्ध्या पुत्त्रमवाप्नुयात् ॥ चन्द्रनाडी वहेत् प्रश्ने गर्भे कन्या तदा भवेत् । सूर्य्ये भवेत्तदा पुत्त्रो शून्ये गर्भो निहन्यते ॥ चन्द्रे स्त्री पुरुषः सूर्य्ये मध्यमार्गे नपुंसकः । गर्भप्रश्ने यदा दूतः तदा पुत्त्रः प्रजायते ॥ पृथ्व्यां पुत्त्री जले पुत्त्रः कन्यका तु प्रभञ्जने । तेजसा गर्भपातः स्यात् नभस्यपि नपुंसकम् ॥ शून्ये शून्यं युगे युग्मं गर्भपातस्तु संक्रमे । सूर्य्यभागे कृते पुत्त्रश्चन्द्रचारे तु कन्यका ॥ विषुवे गर्भपातः स्यात् भावी वाथ नपुंसकः । तत्त्वे वित्तं विजानाति कथितं तत्र सुन्दरि ॥

गर्भाधानं मारुते स्याच्च दुःखी दिशाख्यातो वारुणे सौख्ययुक्तः । गर्भस्रावी स्वल्पजीवो च वह्नौ भोगी भव्यः पार्थिवेनार्थयुक्तः ॥ धनवान् मौख्यसंयुक्तो भोगवान् गर्भसंस्थितः । स्यान्नित्यं वारुणे तत्त्वे व्योम्नि गर्भं निहन्यते ॥ माहेयेषु सुतोत्पत्तिर्व्वारुणे दुहिता भवेत् । शेषेषु गर्भहानिः स्यात् जातमात्रस्य वा मृतिः । रविमध्यगतश्चन्द्रश्चन्द्रमध्यगतो रविः । ज्ञातव्यं गुरुतः शोघ्रं न विद्याशास्त्रकोटिभिः ॥ इति गर्भप्रकरणम् ॥ * ॥ अथ संवत्सरप्रकरणम् । चैत्रशुक्लप्रतिपदि प्रातस्तत्त्वविभेदतः । पश्येद्विचक्षणो योगी दक्षिणे चोत्तरायणे ॥ चन्द्रस्योदयवेलायां वहमानोऽथ तत्त्वतः । पृथिव्यापस्तथा वायुः सुभिक्षं सर्व्वशस्यजम् ॥ तेजो व्योम्नि भय घोरं दुर्भिक्षं कालतत्त्वतः । एवं तत्त्वफलं ज्ञेयं वर्षे मासे दिने तथा ॥ पृथिव्यादिकतत्त्वेन दिनमासाब्दजं फलम् । शोभनञ्च तथा दुष्टं व्योममारुतवह्निभिः ॥ मध्यमा भवति क्रूरा दुष्टा च सर्व्वकर्म्मसु । देशभङ्गमहारागक्लेशकष्टादिदुःखदा ॥ मेषमंक्रान्तिदिवमे स्वग्भेदं विचारयेत् । सम्बत्सरफलं ब्रूयात् लोकानां तत्त्वचिन्तकः ॥ सुभिक्षं राष्ट्रवृद्धिः स्यात् बहुशस्या वसुन्धरा । बहुवृष्टिस्तथा सौख्यं पृथ्वीतत्त्वं बहेद्यदि ॥ अतिवृष्टिः सुभिक्षं स्यादाबोग्यं सौख्यमेव च । बहुशस्या तथा पृथ्वी जलतत्त्वं बहेद्यदि ॥ दुर्भिक्षं राष्ट्रभङ्गः स्याद्रोगोत्पत्तिस्तु दारुणा । अल्पादल्पतरा वृष्टिरग्नितत्त्वं वहेद्यदि ॥ उत्पातोपद्रवा भीतिरल्पवृष्टिः स्युरीतयः । मेषसंक्रान्तिवेलायां वायुतत्त्वं वहेद्यदि ॥ उद्गारतापज्वरा भीतिरल्पा वृष्ठिः क्षितौ भवेत् । मेषसंक्रान्तिवेलायां व्योमतत्त्वं वहेद्यदि ॥ तत्रापि शून्यता ज्ञेया शस्यादीनां सुखस्य च । पूर्णे प्रवेशने श्वासे स्वस्वतत्त्वेन सिद्धिदः ॥ सूर्य्ये चन्द्रेऽन्यथाभूते संग्रहः सर्व्वसिद्धिदः । विषमे वह्नितत्त्वस्य ज्ञायते केवलं नभः ॥ तत् कुर्य्याद्वस्तु संग्राह्यं द्विमासे च महार्घता । स्वरज्ञानं शिवः पश्येल्लक्ष्मीपतिस्तथा भवेत् ॥ एकत्र शरीरं यस्य सुखं तस्य सदा भवेत् । नाडीत्रयं विजानाति तत्त्वज्ञानं तथैव च ॥ नैव तेन भवेत्तुल्यं लक्षकोटिरसायनम् । रवौ संक्रमणे नाडी गलान्ते च प्रवर्त्तते ॥ सलिले वह्नियोगेऽपि रौरवं जगतीतले । इति संवत्ररफलम् ॥ * ॥ अथ रोगप्रकरणम् । महीतत्त्वे स्वरोगञ्च जले च जलमातरः । रवौ चारे तेजस्तत्त्वे वायुतत्त्वे च शाकिनी ॥ शून्यतत्त्वेन रोगश्च पित्तदोषसमुद्भवः । दानपुण्यं द्विजातीनां पिण्डश्राद्धं विधीयते ॥

आदौ शून्यगतं पृच्छेत् पश्चात् पूर्णो विशेद् यदि । मूर्च्छितोऽपि ध्रुवं जीवेत् यदर्थं परिपृच्छति ॥ चन्द्रस्थाने स्थितो जीवः सूर्य्यस्थाने च पृच्छति । तदा प्राणविनिर्म्मक्तो यदि वैद्यशतैर्वृतः ॥ पिङ्गलायां स्थितो जीवो वामे दूतश्च पृच्छति । तदापि म्रियते रोगी यदि त्राता महेश्वरः ॥ दक्षिणेन यदा वायुर्द्दखं रौद्राक्षरं वदेत् । तदा जीवति जीवोऽसौ चन्द्रे समफलं भवेत् ॥ जीवाकारञ्च वा धृत्वा जीवाकारं विलोकयन् ॥ जीवस्थो जीवितं पृच्छेत्तस्माज्जीवन्ति ते ध्रुवम् ॥ प्रश्ने वाधः स्थितो जीवस्तदा जीवो हि जीवति । ऊर्द्ध्वचारगतो जीवो याति जीवो यमालयम् ॥ विपरीताक्षरं प्रश्ने रिक्तायां पृच्छको यदि । विपर्य्ययञ्च विज्ञेयं विषमस्थोदये सति ॥ यस्मिन् भागे चरेत् जीवस्तत्रस्थः परिपृच्छति । तदा जीवति जीवोऽसौ यदि रोगैः प्रपीडितः ॥ वातोदये वातकरञ्च भक्ष्यं पित्तोदये पित्तकरञ्च भक्ष्यम् । श्लेष्मोदये श्लेष्मकरञ्च भक्ष्यं पुंसि प्रभुक्ते प्रभवन्ति रोगाः ॥ एकस्य भूतस्य विपर्य्ययेण रोगाभिभूतिर्भवतीह पुंसाम् । तयार्द्वयार्बन्धुसुहृद्विपत्तिः पक्षत्रये व्यत्ययतो मृतिः स्यात् ॥ इति रोगज्ञानम् ॥ * ॥ अथ कालज्ञानम् । मासादौ वत्सरादौ च पक्षादौ च यथाक्रमम् । क्षयं कालं परीक्षेत वायुचारवशात् सुधीः ॥ पञ्चभूतात्मकं देह शशी स्नेहेन सिञ्चति । रक्षयेत् सूर्य्यवातेन तेन जीवः स्थिरो भवेत् ॥ मारुतं बन्धयित्वा तु सूर्य्यं बन्धयते यदि । अभ्यासाज्जीवते जीवः सूर्य्यकालेऽपि वञ्चते ॥ गगनादवते चन्द्रः कायापद्मानि सिञ्चति । कर्म्मयागः सदाभ्यासात् रमते शशिनः प्लवात् ॥ शशाङ्कं वारयेद्रात्रौ दिवा वार्य्यो दिवाकरः । इत्यभ्यासरतो योगी स योगी नात्र संशयः ॥ दिवा न पूजयेत् लिङ्गं रात्रौ देवीं न पूजयेत् । रहसि ज्ञानजनकं पञ्चसूत्रे समन्वितम् ॥ अहोरात्रं यदैकत्र वहते यस्य मारुतः । तदा तस्य भवेदायुः संपूर्णं वत्सरद्वयम् ॥ अहोरात्रद्वयं यस्य पिङ्गलायां सदागतेः । तस्य वर्षद्वयं ज्ञेयं जीवितं तत्त्ववेदिभिः ॥ त्रिरात्रं वहते यस्य वायुरेकपुटे स्थितः । वत्सरं यावदायुः स्यात् प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ रातौ चन्द्रो दिवा सूर्य्यो वहेद्यस्य निरन्तरम् । विजानीयात्तस्य मृत्युः षण्मासाभ्यन्तरे सुधीः ॥ एकादिषोडशाहानि यदि भानुर्निरन्तरम् । वहेद्यस्य च वै मृत्युः शेषाहेन च मासिकैः ॥ सम्पूर्णं वहते सूर्य्यश्चन्द्रमा नैव दृश्यते । पक्षेण जायते मृत्युः कालज्ञानेन भाषितम् ॥

पृष्ठ ५/४८४

सम्पूर्णं वहते चन्द्रः सूर्य्यो नैव च दृश्यते । मासेन दृश्यते मृत्युः कालज्ञानेन भाषितम् ॥ मूत्रं पुरीषं वायुश्च समकालं प्रजायते । तदासौ चलितो ज्ञेयो दशाहे म्रियते ध्रुवम् ॥ एवं चन्द्रप्रवाहञ्च सुखलाभजयस्तथा । सूर्य्यचन्द्रप्रणाशे तु सद्यो मृत्युर्न संशयः ॥ अरुन्धती ध्रुवश्चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । आयुर्हीना न पश्यन्ति चतुर्थं मातृमण्डलम् ॥ अरुन्धती भवेज्जिह्वा ध्रुवो नामाग्रमुच्यते । भ्रुवोर्म्मध्ये विष्णुपदं तारकं मातृमण्डलम् ॥ नवध्रुवः सप्तमो वा पञ्चतारा त्रिनासिका । जिह्वामेकदिनं प्रोक्तं म्रियते मानवो ध्रुवम् । कोणमष्णोऽङ्गुलीभ्यान्तु किञ्चित् पीड्य निरी- क्षयेत् । यदा न दृश्यते बिन्दुर्द्दशाहेन जनो मृतः ॥ इति कालज्ञानम् ॥ * ॥ इडा गङ्गेति विज्ञेया पिङ्गला यमुना नदी । मध्ये सरस्वती विद्यात् प्रयागादि समन्ततः ॥ आदौ साधनमाख्यातं सद्यःप्रत्ययकारकम् । बद्धपद्मासनो योगी बन्धयेदुड्डियानकम् ॥ पूरकः कुम्भकश्चैव रेचकश्च तृतीयकः । ज्ञातव्यो योगिभिर्नित्यं देहसंसिद्धिहेतवे ॥ पूरकः कुरुते पुष्टीर्धातुमाम्यं तथैव च । कुम्भकः स्तम्भनं कुर्य्यात् जीवरक्षाविवर्द्धनम् ॥ रेचको हरते पापं कुर्य्याद्योगपदं व्रजेत् । पश्चात् संग्रामवत्तिष्ठेत् पद्मे बन्धे च कारयेत् ॥ कुम्भयेत् सहजं वायुं यथाशक्त्या प्रयत्नतः । रेचयेच्चन्द्रमार्गेण सूर्य्येण पूरयेत् सुधीः ॥ चन्द्रं पिबति सूर्य्यश्च सूर्य्यं पिबति चन्द्रमाः । अन्योन्यकालभावेन जीवेदाचन्द्रतारकम् ॥ स्वीयाङ्गे वहते नाडी तन्नाडीरोधनं कुरु । मुखबन्धममुञ्चन् वै पवनं जायते युवा ॥ मुखनासाक्षिकर्णानामङ्गुलीभिर्निरोधयेत् । तत्त्वोदयमिति ज्ञेयं सम्मुखीकरणं प्रिये ॥ तस्य रूपं गतिः स्वादो मण्डलं लक्षणन्त्विदम् । यो वेत्ति वा नरो लोके स तु शूद्रोऽपि योग- वित् ॥ निराशीर्निर्म्मली योगी न किञ्चिदपि चिन्तयेत् । वासनामुन्मनां कृत्वा काणं जयति लीलया ॥ विश्वस्य वेशिका शक्तिर्नेत्राभ्यां परिदृश्यते । तत्रस्थं तु मनो यस्य याममात्रं भवेदिह ॥ तस्यायुर्व्वर्द्धते नित्यं घटिका त्रिप्रमाणतः । शिवेनोक्तं पुरा तन्त्रं सिद्धस्य गुणगह्वरम् ॥ बद्ध्वा पद्मासनस्थो गुदपवनलयं संनिरुध्योर्द्ध्व- मुच्चैः प्राणं रन्ध्रेण कुम्भत्रयजितमनिलं प्राणशक्त्या निरुध्य । एकीभूतं सुषुम्नाविबरमुखगतं ब्रह्मरन्ध्रे च नीत्वा निःक्षिप्याकाशमार्गे शिवचरणरता यान्ति ते केऽपि धन्याः ॥ * ॥ एतज्जानाति यो योगी एतत् पठति नित्यशः ।

सर्व्वदुःखैर्व्विनिर्मक्तो लभते वाञ्छितं फलम् ॥ स्वरज्ञानं गिरो यस्य लक्ष्मीः करतले भवेत् । एतत्तु शरीरे यस्य सुखं तस्य सदा भवेत् ॥ प्रणवः सर्व्ववेदानां ब्रह्माण्डे भास्करो यथा । मर्त्यलोके तथा पूज्यः स्वरज्ञानी पुमानपि ॥ नाडीत्रयं विजानाति तत्त्वज्ञानं तथैव च । नैव तेन भवेत्तुल्यं लक्षकोटिरसायनम् ॥ एकाक्षरप्रदातारं नाडीभेदनिवेदकम् । पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा चानृणी भवेत् ॥ स्वरस्तत्त्वं तथा युद्धं देववश्यं स्त्रियस्तथा । गर्भाब्दरोगकालाख्यं नवप्रकरणान्वितम् ॥ एवं प्रवर्त्तितं लोके सिद्धिदं सिद्धयोगिभिः । आचन्द्रार्कं गृही जीयात् पठनात् सिद्धि- दायकम् ॥ सुस्थासने समासीनं निद्रामाहारमल्पकम् । चिन्तयेत् परमात्मानं यद्वदेत्तद्भविष्यति ॥” इति शिवगौरीसंवादे नवप्रकरणान्वितपवन- विजयं नाम स्वरोदयं ममाप्तम् ॥ स्वर्गः, पुं, (स्वरिति गीयते इति । मै + कः । यद्वा, सुष्टु अर्ज्यते इति । अर्ज अर्जने + घञ् । शङ्कादित्वात् कुत्वम् ।) देवतानामालयः । तत्- पर्य्यायः । स्वः २ नाकः ३ त्रिदिवः ४ त्रिदशा- अयः ५ सुरलोकः ६ द्योः ७ द्यौ ८ त्रिपि- ष्टपम् ९ । इत्यमरः । १ । १ । ६ ॥ मन्दरः १० अवरीहः ११ गौः १२ रमतिः १३ फलो- दयः १४ । इति जटाधरः ॥ देवलोकः १५ स्वर्लोकः १६ ऊर्द्ध्वलोकः १७ सुखाधारः १८ सौरिकः १९ शक्रभुवनम् २० दिवानम् २१ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तस्य गुणदोषा यथा, -- सुबाहरुवाच । “स्वर्गस्य मे गुणान् ब्रूहि साम्प्रतं द्विजमत्तम । एतत् सर्व्वं द्विजश्रेष्ठ करिष्यामि न संशयः ॥ जैमिनिरुवाच ॥ नन्दनादीनि दिव्यानि रम्याणि विविधानि च । तत्रोद्यानानि पुण्यानि सर्व्वकामशुभानि च ॥ सर्व्वकामफलैर्वृक्षैः शोभितानि ममन्ततः । विमानानि सुदिव्यानि परितान्यप्सरोगणैः ॥ सर्व्वत्रैष विघित्राणि कामगानि रसानि च । तरुणादित्यवर्णानि मुक्ताजालान्तराणि च ॥ चन्द्रमण्डलशुभ्राणि हेमशय्यासनानि च । सर्व्वकामसमृद्धाश्च सुखदुःखविवर्जिताः ॥ नराः सुकृतिनस्ते तु विचरन्ति यथासुखम् । न तत्र नास्तिका यान्ति न स्तेया नाजितेन्द्रियाः ॥ न नृशंसा न पिशुनाः कतघ्ना न च मानिन । मत्यास्तपःस्थिताः शूरा दयावन्तः क्षमापराः ॥ यन्वानो दानशीलाश्च तत्र गच्छन्ति ते नराः । न रोगो न जरा मृत्युर्न शोको न हिमादयः ॥ न तत्र क्षुत्पिपासा च कस्य ग्लानिर्न दृश्यते । एते चान्ये च वहवो गुणाः सन्ति च भूपते ॥ दोषास्तत्रैव ये सन्ति तान् शृणुष्व च साम्प्रतम् । शुभस्य कर्म्मणः कृतुस्नं फलं तत्रैव भुज्यते ।

न चात्र क्रियते भूयः सोऽत्र दोषो महान् श्रुतः ॥ असन्तोषश्च भवति दृष्ट्वा दीप्तां परश्रियम् । संप्राप्ते कर्म्मणामन्त सहसा पतनं तथा ॥ इह यत् क्रियते कर्म्म फलं तत्रैव भुञ्जते । कर्म्मभूमिरियं राजन् फलभूमिस्त्वसौ स्मृता ॥” इति पाद्मे भूखण्डे ९० अध्यायः ॥ अन्यत् वह्निपुराणे शिवेरुपाख्याननामाध्याये मात्स्ये १०३ । १०४ अध्याययोरपि द्रष्टव्यम् ॥ अपि च । सुनन्द उवाच । शृणु राजन् प्रवक्ष्यामि विष्णोरद्भुतकर्म्मणः । विराडरूपस्य सस्थानमाख्यान महदद्भुतम् ॥ यावती भू समुद्दिष्टा ससमुद्राद्रिकानना । प्रतिभाता महाराज किरणैश्चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ वियच्च तावदुपरि विस्तारपरिमण्डलम् । पञ्चविंशतिकोट्यस्तु योजनानान्तु तत्स्मृतम् ॥ नवतीनां महस्राणि योजनानि महीपते । भूमेरूर्द्धञ्च लोकानां सिद्धचारणरक्षमाम् ॥ ये च विद्याधरा यक्षरक्षोगन्धर्व्वकिन्नराः । भूतप्रेतपिशाचाश्च तेषां तत् स्थानमीरितम् ॥ ततो राहुर्न्महाबाहो त्रयोदशसहस्रकम् । योजनानां पविस्तारं मण्डलं तस्य कथ्यते ॥ स्मरन् वैरं पुरा प्राप्तं यः पर्व्वणि महाग्रहः । ग्रामाय धावति कोधात् पुप्पवन्तौ महीपते ॥ तदैव भगवच्चक्रं सहस्नार्कोपमद्युति । उपतिष्ठति तद्भीत्या पुनरेव निवर्त्तते ॥ उपरागं वदन्त्येवं पुण्यकालश्च कथ्यते । लक्षयोजनतो भानुर्भूमेरेष व्यवस्थितः ॥ तानोः सकाशादुपरि लक्षे लक्ष्यः क्षपाकरः नक्षत्रमण्डलं चन्द्राल्लक्षयोजनमुच्छ्रितम् ॥ नक्षत्रमण्डलात् सौम्य उपरिष्टाद्विलक्षतः । बुधात् शुक्रो द्विलक्षे तु शुक्राद्भौमो द्विलक्षके ॥ मङ्गलादुपरिष्टाच्च गीष्पतिर्लक्षकद्वये । द्विलक्षयोजनोत्मेधः सौरिर्द्देवपुरोहितात् ॥ शतायुतसमुच्छ्रायं सौरेः सप्तर्षिमण्डलम् । सप्तषिंभ्यः सहस्राणां शतादूर्द्ध्वं धुवस्थितिः ॥ पाडगम्यं हि यत्किञ्चिद्वस्त्वस्ति धरणीतले । तद्भूर्णोक इति ख्यातं शाकद्वीपादिकाननम् ॥ भूर्लोकाच्च भुवर्लोकः सूर्य्यावधिरुदीरितः । आदित्यादाध्रुवं राजन् स्वर्लोकः कथ्यते बुधैः ॥ महर्लोकः क्षितेरूर्द्ध्वमेककोटिप्रमाणतः । कोटिद्वये वर्त्तमानो जनो भूर्लोकतो नृप ॥ उपरिष्टात् जितेरष्टौ कोटवः सत्यमीरितम् । सत्यादुपरि वैकुण्ठो योजनानां प्रमाणतः ॥ भूर्णोकात् परिसंख्यातः कोटिरष्टादश प्रभो । यत्नास्ते श्रीपतिः साक्षात् सर्व्वेषामभयप्रदः ॥ बैकुण्ठादुत्तरे शैवो लोकः षोडशकोटयः । तिर्य्यगेव महाराज कैलासाख्यस्तु पर्व्वतः ॥ पार्व्वत्या सहितः शम्भुर्यत्रास्ते स्वगणैर्वृतः ॥” इति पाद्मे स्वगखण्डेभूरादिलोकवर्णनं ६ अः ॥ स्वर्गस्वरूपं कर्म्मविशेषेण स्वर्गविशेषगमनञ्च यथा, --

पृष्ठ ५/४८५

सूत उवाच । “स्वर्गस्थानं महापुण्यं प्रोच्यमानं निबोध मे । भारते कृतपुण्यानां देवानामपि चालयम् ॥ मध्ये पृथिव्यामद्रीन्द्रो भास्वाम् मेरुर्हिरण्मयः । योजनानां सहस्राणि चतुरशीतिः समुच्छ्रितः ॥ प्रविष्टः षोडशाधस्ताद्धरण्यां धरणीधरः । तावत्प्रमाणा पृथिवी पर्व्वतश्च समन्ततः ॥ तस्य शृङ्गत्रयं मूर्द्ध्नि स्वर्गो यत्र प्रतिष्ठितः नानाद्रुमलताकीर्णं नानारत्नोपशोभितम् ॥ मध्यगं पश्चिमं पूर्ब्बं मेरोः शृङ्गाणि त्रीणि वै । प्रयुतोच्छ्रितमात्राणि द्वे शृङ्गे तस्य मध्यतः ॥ मध्यस्थं स्फाटिकं शृङ्गं वैदूर्य्यकरकामयम् । इन्द्रनीलमयं पूर्ब्बं माणिक्यं पश्चिमं स्मृतम् ॥ योजनानां सहस्राणि नियुतानि चतुर्दश । उच्छ्रितं मध्यगं शृङ्गं स्वर्गो यत्र प्रतिष्ठितः ॥ प्रयुतान्तरितं शृङ्गं मूर्द्ध्नि च्छत्राकृति स्थितम् । पूर्ब्बपश्चिमशृङ्गाणां सकलं मध्यमस्य च ॥ त्रिपिष्टपो नाकपृष्ठो अप्सरःशान्तिनिर्व्वृती । आनन्दोऽथ प्रमोदश्च स्वर्गाः शृङ्गे च मध्यमे ॥ श्वेतश्च पौष्टिकश्चैव उपशोभनमन्मथौ । आह्नादः स्वर्गराजश्च स्वर्गाः शृङ्गे तु पश्चिमे ॥ निर्म्मलो निरहङ्कारः सौभाग्यश्चातिनिर्मलः । सौख्यश्च निर्व्वृतिश्चैव पुण्याहश्च तथा द्विज ॥ स्वर्गाश्चैते द्विजश्रेष्ठ पूर्ब्बशृङ्गे समर्थिताः । एकविंशति ये स्वर्गा निविष्टा मेरुमूर्द्धनि ॥ अहिंसादानकर्त्तारो यज्ञानां तपसां तथा । तेषु तेषु वसन्ति स्म जनाः क्रोधविवर्जिताः ॥ जलप्रवेशी चानन्दं प्रमोदं वह्निसाहसः । भृगुप्रपाते सौख्यस्तु रणे चैवास्य निर्म्मलः ॥ अनशने तु सम्बासे मृतो गच्छेत्त्रिविष्टपम् । क्रतुयाजी नाकपृष्ठमग्निहोत्री च निर्व्वृतिम् ॥ तडागकूपकर्त्ता च लभते पौष्टिकं द्विज । सौवर्णदायी सौभाग्यं लभेत् स्वर्गं महातपाः ॥ शीतकाले महावह्निं प्रज्वालयति यो नरः । सर्व्वसत्त्वहितार्थाय स्वर्गं चाप्सरसं लभेत् ॥ हिरण्यगोप्रदानेन निरहङ्कारमवाप्नुयात् । भूमिदानेन शुद्धेन लभते शान्तिकं पदम् ॥ रौप्यदानेन शुद्धेन स्वर्गं गच्छति निर्म्मलम् । अश्वदानेन पुण्याहं कन्यादानेन मङ्गलम् ॥ द्विजेभ्यस्तर्पणं कृत्वा दत्त्वा वस्त्राणि भक्तितः । श्वेतन्तु लभते स्वर्गं यत्र गत्वा न शोचति ॥ कपिलागोप्रदानेन परार्द्धे चानुभूयते । गोवृषस्य प्रदानेन स्वर्गं मन्मथमश्नुते ॥ माघमासे सरित्स्नायी तिलधेनुप्रदस्तथा । छत्रोपानहदाता च स्वर्गं यात्युपशोभनम् ॥ देवायतनकर्त्ता वै श्रुश्रूषणपरस्तथा । तीर्थयात्रापरश्चैव स्वर्गराज्ये महीयते ॥ एकान्नभोजी यो मर्त्यो नक्तभोजी च नित्यशः । उपवासी त्रिरात्राद्यैः शान्तिस्वर्गं शुभं लभेत् ॥ सरित्स्नायी जितक्रोधो ब्रह्मचारी दृढब्रतः । निर्म्मलं स्वर्गमाप्नोति तथा भूतहिते रतः ॥ विद्यादानेन मेध्रावो निरहङ्कारमाप्नुयात् ।

येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति । तत्तत् स्वर्गभवाप्नोति यद्यदिच्छति मानवः ॥ यस्तु सर्व्वाणि दानानि ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति । स प्राप्य न निवर्त्तेत दिवं शान्तमनामयम् ॥ शृङ्गन्तु पश्चिमं यच्च ब्रह्मा तत्र स्थितः स्वयम् । पूर्ब्बशृङ्गे स्वयं विष्णुर्भध्ये चैव शिवः स्थितः ॥ * ॥ अतः परन्तु विप्रेन्द्र स्वर्गाध्वानमिमं शृणु ॥ विमलं विपुलं शुद्धमुपर्य्युपरिसंस्थितम् । प्रथमे तु कुमारस्तु द्वितीये मातरः स्थिताः ॥ तृतीये सिद्धगन्धर्व्वास्तुर्य्ये विद्याधरा द्विज । पञ्चमे नागराजश्च षष्ठे तु विनतासुतः ॥ सप्तमे दिव्यपितरो धर्म्मराजस्तथाष्टमे । नवमे तु तथा दक्ष आदित्या दशमे पथि ॥ * ॥ भूर्लोकाच्छतसाहस्रमूर्द्ध्वं चरति भास्करः । योजनानां सहस्रे द्वे विष्कम्भेन समन्वितः ॥ त्रिगुणः परिणाहेन सूर्य्यविम्बप्रमाणतः ॥ सोमपुर्य्यां विभावर्य्यां मध्याह्ने चार्य्यमा यदा । महेन्द्रस्यामरावत्यां ततस्तिष्ठति भास्करः ॥ मध्याह्ने त्वमरावत्यां यदा भवति भास्करः । तदा संयमने याम्ये तदोद्यंस्तु प्रदृश्यते ॥ मेरुं प्रदक्षिणं कुर्व्वन् भात्येवं सविता सदा । ध्रुवाधाररथे तिष्ठन् वालिखिल्यादिभिः स्तुतः ॥ सूर्य्यमण्डलमानात्तु द्विगुणं सोममण्डलम् । पूर्णे शतसहस्रे तु तस्मान्नक्षत्रमण्डलम् ॥ द्विलक्षे तु बुधस्यापि स्थानं नक्षत्रमण्डलात् । तावत्प्रमाणभागे तु बुधस्याप्युशना स्थितः ॥ अङ्गारकोऽपि शुक्रस्य तावन्माने व्यवस्थितः । लक्षद्वये तु भौमस्य स्थितो देवपुरोहितः ॥ शौरिर्बृहस्पतेश्चोर्द्ध्वं द्विलक्षे तु व्यवस्थितः । तस्मात् शनैश्चरादूर्द्ध्वं लक्षे सप्तर्षिमण्डलम् ॥ सप्तर्षिमण्डलादूर्द्ध्वमेकलक्षे ध्रुवः स्थितः । मेधीभूतः समस्तस्य ज्योतिश्चक्रस्य सत्तम ॥ भास्वांस्तपति विप्रेन्द्र ऊर्द्ध्वं किरणरश्मिभिः । कालसंख्यां त्रिलोकस्य स करोति युगे युगे ॥ जनस्तपस्तथा सत्यमेताल्लोँकान् द्विजाज्ञया । ब्रह्मणो मुनिशार्दूल विष्णुशक्तिविदीपितः ॥ ऊर्द्ध्वं गतैर्द्विजश्रेष्ठ रश्मिभिस्तपते रविः । अधोगतैस्तु भूर्लोकं द्योतते दीप्तदीधितिः ॥ तमःपापहरः सूर्य्यः कर्त्ता त्रिभुवनस्य च । छत्रवत् परिदृश्येत मण्डलान्मण्डलं चरन् ॥ द्विगुणेन च विस्तीर्णं भूतलात्तत् प्रतिष्ठितम् । आदित्यमण्डलाधस्तात् भुवो लोकः प्रतिष्ठितः ॥ तदधस्तात्तु विप्रेन्द्र भूर्लोकः संप्रतिष्ठितः । एवमेतत्त्रिभुवनं विष्णुकाये व्यवस्थितम् ॥ त्रैलोक्यस्येश्वरत्वञ्च विष्णुदत्तं शतक्रोतोः । लोकपालैश्च सहितो लोकान् रक्षति धर्म्मतः । वसन् स्वर्गे महाभाग देवेन्द्रः स तु कीर्त्तितः ॥ अतोऽधस्ताद्द्विजश्रेष्ठ पातालन्तु स्वयंप्रभम् । न तत्र तपते सूर्य्यो न रात्रिर्न निशाकरः ॥ दिव्यं रूपं समास्थाय तपन्ते सततं जनाः । पातालस्थाः द्विजश्रेष्ठ दीप्यामानाः स्वतेजसा ॥ स्वर्लोकात्तु महर्लोकः कोटिमाने व्यवस्थितः ।

ततो योजनमानेन द्विगुणो मण्डलेन तु ॥ जनलोकस्थितो विप्र पञ्चमो मुनिसेवितः । तस्योपरि तपोलोकश्चतुर्भिः कोटिभिः स्मृतः ॥ सत्यलोकोऽष्टकोटीभिः सर्व्वेषामुपरिस्थितः । सर्व्वे छत्राकृतिर्ज्ञेया भुवना भुवनोपरि ॥ ब्रह्मलोकाद्विष्णुलोको द्विगुणेन व्यवस्थितः । वाराहे तस्य माहात्म्यं कथितं लोकचिन्तकैः ॥ ततः परं द्विजश्रेष्ठ ततो ह्यण्डकपालकम् । ब्रह्माण्डात् परतः साक्षात् निर्लेपः पुरुषः स्थितः ॥ यमुपास्य विमुच्येत तपोज्ञानसमन्विताः । इति ते संस्थितिः प्रोक्ता भूगोलस्य मयानघ ॥ यस्तु सम्यगिमां वेत्ति स याति परमां गतिम् ।” इति नृसिंहपुराणे ३० अध्यायः ॥ पारिभाषिकस्वर्गो यथा, -- “मनोऽनुकूलाः प्रमदा रूपवत्यः स्वलङ्कृताः । वासः प्रासादषष्ठेषु स्वर्गः स्याच्छुभकर्म्मणः ॥” इति गारुडे । १०९ । ४४ ॥ न्यायमते स्वर्गलक्षणं यथा । दुःखासम्भिन्न- त्वादिविशिष्टसुखत्वं स्वर्गत्वं तदेव स्वर्गपदशक्य- तावच्छेदकमिति सिद्धान्तः । आदिपदेन अन- न्तरदुःखग्रस्तभिन्नत्वाभिलाषोपनीतत्वयोःपरि- ग्रहः । अतएव । “यन्न दुःखेन संभिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरम् । अभिलाषोपनीतं यत् तत् सुखं स्वःपदास्पदम् ॥” इति स्वरादिपदशक्तिग्राहकार्थवादोऽपि संग- च्छते । इति गदाधरभट्टाचार्य्यकृतवादार्थः ॥ * ॥ किञ्च । “मनःप्रीतिकरः स्वर्गो नरकस्तद्विपर्य्ययः । नरकस्वर्गसंज्ञेवै पापपुण्ये द्विजोत्तमाः ॥” इति ब्रह्मपुराणे १९ अध्यायः ॥ स्वर्गगामी, [न्] त्रि, (स्वर्गं गच्छत्तीति । गम + णिनिः ।) स्वर्गगमनकर्त्ता । यथा, -- “सर्व्ववृत्तौ विहिंसा ये ये च सर्व्वंसहा नराः । सर्व्वस्य प्रियभूताश्च ते नराः स्वर्गगामिनः ॥” इति कर्म्मलोचनः ॥ स्वर्गङ्गा, स्त्री, (स्वर्गस्य गङ्गा ।) मन्दाकिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वर्गजित्, त्रि, (स्वर्गं जयतीति । जि + क्विप् तुगा- गमश्च ।) स्वर्गजेता । (यथा, महाभारते । १२ । ७५ । ३४ । “यस्मिन् भयार्द्दितः सम्यक् क्षेमं विन्दत्यपि- क्षणम् । स स्वर्गजित्तमोऽस्माकं सत्यमेतत् ब्रवीमि ते ॥”) स्वर्गपतिः, पुं, (स्वर्गस्य पतिः ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वर्गबधूः, स्त्री, (स्वर्गस्य स्वर्गस्थितलोकस्य बधूः ।) अप्सरसः । इति हेमचन्द्रः ॥