शब्दकल्पद्रुमः/स्वर्गलोकेशः

पृष्ठ ५/४८६

स्वर्गलोकेशः, पुं, (स्वर्गलोकाय ईशः । शरीरजन्यकर्म्मणऋते स्वर्गप्राप्त्यभावात्तथात्वमस्य ।) शरीरम् । इति जटाधरः ॥ (स्वर्गलोकस्य ईशः ।) इन्द्रश्च ॥ स्वर्गसरिद्वरा, स्त्री, (स्वर्गस्य सरिद्वरा ।) गङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्गापगा, स्त्री, (स्वर्गस्य आपगा ।) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वर्गिगिरिः, पुं, (स्वर्गस्य पक्षे स्वः गिरिः पर्व्वतः ।) सुमेरुः । इति हेम- चन्द्रः ॥ स्वर्गरिः, पुं, (स्वर्गस्य पक्षे स्वः गिरिः पर्व्वतः ।) सुमेरुः । इति हेम- चन्द्रः ॥ स्वर्गिबधूः, स्त्री, (स्वर्गिणां देवानां बधूः ।) अप्स- रसः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वर्गो, [न्] पुं, (स्वर्गोऽस्त्यस्य भोग्यत्वेनेति । स्वर्ग + इनिः ।) देवता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कुमारे । २ । ४५ । “भुवनालोकनप्रीतिः स्वर्गिभिर्नानुभूयते । खिलीभूते विमानानां तदापातभयात् पथि ॥”) स्वर्गगामिनि, त्रि । तल्लक्षणं यथा, -- “दया भूतेषु संवादो परलोकं प्रतिक्रिया । सत्यं परहिता चोक्तिर्व्वेदप्रामाण्यदर्शनम् ॥ गुरुदेवर्षिपूजा च केवलं साधुसङ्गमः । सत्क्रियाभ्यसनं मैत्री स्वर्गिणां लक्षणं विदुः ॥” इति गारुडे २२९ अध्यायः ॥ स्वर्गौकाः, [स्] पुं, (स्वर्ग ओको वासस्थानं येषाम् देवता । इति हलायुधः ॥ (यथा, कुमारे । १ + ५८ । “अनर्घ्यमर्घ्येण तमद्रिनाथः स्वर्गौकसामर्च्चितमर्च्चयित्वा । आराधनायास्य सन्निसमेतां समादिदेश प्रयतां तनूजाम् ॥”) स्वर्ग्यः, त्रि, (स्वर्गस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वा । स्वर्ग + “गोद्व्यचोसंख्यापरिमाणाश्वादेर्यत् ।” ५ । १ । ३९ । इति यत् । यद्वा स्वर्गः प्रयोजन- मस्य । “स्वर्गादिभ्यो यद्वक्तव्यः ।” ५ । १ । १११ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या यत् ।) स्यर्मीयः । स्यर्ग- शब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । १२ । ४४ । “धन्यं यशस्यमायुष्य पुण्यं स्यस्त्ययनं महत् । स्वर्ग्यं ध्रौव्यं सौमनस्यं प्रशस्यमघमर्षणम् ॥*) स्वर्ज्जिकः, पुं, सर्ज्जिकाक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यवक्षारः । यथा, -- “पाक्यः क्षारो यजक्षारो यावशूको यवाग्रजः । स्वर्जिकोऽपि स्मृतः क्षारः कापोतः सुखवर्च्चकः ॥ कथितः स्वर्जिकाभेदो विशेषज्ञैः सुवर्चिका । यवक्षारो लघुः स्निग्धः सुसूक्ष्मो वह्निदीपनः । निहन्ति शूलं वातामश्लेष्मश्वासगलामयान् ॥ स्वर्जिकाल्पगुणा तस्मात् विशेषात्गुल्मशूलहृत् । सुवर्च्चिका स्यर्जिकावत् बोद्धव्या गुणतो जनैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ स्वर्ज्जिकाक्षारः, पुं, स्वर्ज्जिक्षारः । साचिक्षार इति भाषा । अस्य गुणाः । “यवक्षारः जयेदर्शः श्वासान् वातकफामयान् । गुरुमहृद्ग्रहणीपाण्डुप्लीहानाहगलामयान् । तस्मादल्पान्तरगुणः स्वज्जिकाक्षार उच्यते ॥ * इति राजवल्लभः ॥

स्वर्ज्जिक्षारः, पुं, (स्वर्जी एव क्षारः ।) सर्ज्जिका- क्षारः । तत्पर्य्यायः । स्वर्ज्जिकः २ क्षारः ३ स्वर्जी ४ सुखोर्ज्जिकः ५ सुवर्च्चिकः ६ सुवर्चिः ७ सुखवर्च्चाः ८ । अस्य गुणाः । पटुत्वम् । कटु- ष्णत्वम् । तोक्ष्णत्वम् । वातकफार्त्तिनाशित्वम् । गुल्माध्मानक्रमिव्रणजठरदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्ज्जी, [न्] पुं, (सुखेन अर्ज्जयतीति । सु + अर्ज्ज + णिनिः । स्वर्ज्जिक्षारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ स्वर्णं, क्ली, (सुष्ठु अर्णो वर्णो य स्य ।) सुवर्णम् । धुस्तूरः । इत्यमरः । २ । ९ । ९४ ॥ गौरसुवर्ण- शाकम् । नागकेशरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ स्वर्णस्योत्पत्तिर्यथा, -- “एकदा सर्व्वदेवाश्च समूबुः स्वर्गसंसदि । तत्र कृत्वा च नृत्यञ्च गायन्त्यप्सरसां गणाः ॥ विसोक्य रम्भां सुश्रोणीं सकामो वह्निरेव च । पपात वीर्य्यं चच्छाद लज्जया वाससा तथा ॥ उत्तलौ स्वर्णपुञ्जश्च वस्त्रं क्षिप्त्वा ज्वलत्प्रभः । क्षणेन वर्द्धयामास स सुमेरुर्बभूव ह ॥ हिरण्यरेतसं वह्निं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥” इति ब्रह्मवैवंर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १३१ । ३३-३७ ॥ तस्य गुणाः । “सुवर्णं तिक्तमधुरं कषायं गुरु लेखनम् । हृद्यं रसायनं बल्यं चक्षुष्यं कान्तिदं शुचि ॥ आयुर्मेधावयःस्थैर्य्यवाग् विशुद्धिद्यतिप्रदम् । क्षयोन्मादगदार्त्तानां शमनं परमुच्यते ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ सुवर्णस्य शोधनमारणविधिर्यथा । मारणाय योग्यं सुवर्णमाह । “दाहे रक्तं सितं छेदे निकषे कुङ्कुमप्रभम् । तारशुक्लाग्निभं स्निन्धं कोमलं गुरु हेम सत् ॥” सत् उत्तमम् । “तच्छेतं कठिनं रूक्षं विवर्णं समलं दलम् । दाहे च्छेदेऽसितं श्वेतं कषे स्फुटलघु त्यजेत् ॥” अथ शोधनविधिः । “पत्तलीकृतपत्राणि हेम्नो वह्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत्तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये तु त्रिधा त्रिधा । एवं हेम्नः परेषाञ्च धातूनां शोधनं भवेत् ॥” * ॥ अथाशुद्धस्य सुवर्णस्य दोषमाह । “बलं सवीर्य्यं हरते नराणां रोगतजं पोषयतीह काये । असौख्यकार्य्ये च सदा सुवर्ण- मशुद्धमेतन्मरणञ्च कुर्य्यात् ॥” अथ स्वर्णमारणविः । “स्वर्णस्य द्विगुणं सूतमम्लेन सह मर्दयेत् । तद्गोलकसमं गन्धं निदध्यादधरोत्तरम् ॥” स्वर्णस्य अतितनूकृतपत्रस्य । गन्धं गन्धकचूर्णम् । “गोलकञ्च ततो रुद्ध्वा सरावदृढसंपुटे ॥ त्रिंशद्वनोपलैर्दद्यात् पुटान्येवं चतुर्द्दश । निरुत्थं जायते भस्म गन्धो देयः पुनः पुनः ॥”

रुद्ध्वा सवस्त्रकुष्टितचिक्वणमृत्तिकया । वनो- पलः गोइटा इति लोके । निरुत्थं यत् पुनर्न जीवति ॥ * ॥ अथान्यप्रकारः । “काञ्चने गलिते नागं षोडशांशेन निःक्षिपेत् । चूर्णयित्वा तथाम्लेन घृष्ट्वा कृत्वा तु गोलकम् ॥ गोलकेन समं गन्धं दत्त्वा चैवाधरोत्तरम् । सरावसंपुटे धृत्वा पुटे त्रिशद्धनोपलैः ॥ एवं सप्तपुटैर्हेम निरुत्थं भस्म जायते । अत्रापि पूर्ब्बवद्गन्धः प्रदातव्यः पुनः पुनः ॥ काञ्चनारिरसैर्घृष्ट्वा समसूतकगन्धयोः । कज्जलीहेमपत्राणि लेपयेत् समया तथा ॥ काञ्चनारित्वचः कल्कैर्मूषायुग्मं प्रकल्पयेत् । धृत्वा तत् संपुटे गोलं मृन्मूषासंपुटे च तत् ॥ निधाय सन्धिरोधञ्च कृत्वा संशोष्य गोलकम् । वह्निं खरतरं कुर्य्यादेवं दद्यात् पुटत्रयम् ॥ निरुत्थं जायते भस्म सर्व्वकर्म्मसु योजयेत् । काञ्चनारिप्रकारेण लाङ्गलीं हन्ति काञ्चनम् ॥ णाङ्गली करिहारी । ज्वालामुखी तथा हन्यात्तथा हन्ति मनःशिला । शिलासिन्दूरयोश्चूर्णसमयोरर्कदुग्धकैः ॥ सप्तधा भावनां दद्याच्छोषयेच्च पुनः पुनः । ततस्तु गलिते हेम्नि कल्कोऽयं दीयते समः ॥ पुनर्धमेदतितरां यथा कल्को विलीयते । एवं बेलात्रयं दद्यात् कल्कं हेममृतिर्भवेत् ॥ एवं मारितस्य सुवर्णस्य गुणाः । सुवर्णं शीतलं वृष्यं बल्यं गुरु रसायनम् । स्वादु तिक्तञ्च तुवरं पाके च स्वादु पिच्छिलम् । पवित्रं वृंहणं नेत्र्यं मेघास्मृतिमतिप्रदम् ॥ हृद्यमायुष्करं कान्तिवाग्विशुद्धिस्थिरत्वकृत् । विषद्वयक्षयोन्मादत्रिदोषज्वरशोषजित् ॥” वृष्यं वृषाय कामुकाय हितम् ॥ * ॥ असम्यङ्मारितं स्वर्णं बलं वीर्य्यञ्च नाशयेत् । करोति रोमान्पृत्युञ्च तद्धन्याद् यत्नतस्ततः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यत् सुवर्णशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्वर्णकणः, पुं, (स्वर्श्चवत् पीतः कणो यस्य ।) कणगुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्वर्णस्य कणः ।) सुवर्णकणा च ॥ स्वर्णकणिका, स्त्री, (कर्णस्य कणिका ।) कनक- कणा यथा, -- “कुर्व्वत्याः सरसि स्नानं पार्व्वत्यास्तु शरीरजाः । निःसृताः स्वर्णकणिकास्ता वहन्ति जलैरिमाः ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ स्वर्णकायः, पुं, (स्वर्ण इव पीतः कायो यस्य ।) गरुडः । इति हेमचन्द्रः ॥ सुवर्णमयशरीरे, त्रि ॥ स्वर्णकारः, पुं, (स्वर्णं स्वर्णालङ्कारं करोतीति । कृ + अण् ।) जातिविशेषः । सेकरा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नाडीन्धमः २ कलादः ३ रुक्मकारः ४ । इत्यमरः । २ । १० । ८ ॥ कणादः ५ । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥ हेमलः ६ । इति जटाधरः ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, --

पृष्ठ ५/४८७

“विश्वकर्म्मा च शूद्रायां वीर्य्याधानं चकार सः । ततो बभूवुः पुत्त्राश्च नवैते शिल्पकारिणः ॥ मालाकारः कर्म्मकारः शङ्खकारः कुबिन्दकः । कुम्भकारः कंसकारः षडेते शिल्पिनां वराः ॥ सूत्रधारश्चित्रकरः स्वर्णकारस्तथैव च । पतितास्ते ब्रह्मशापादयाज्या वर्णसङ्कराः ॥ स्वर्णकारः स्वर्णचौर्य्यात् ब्राह्मणानां द्विजोत्तम । बभूव सद्यः पतितो ब्रह्मशापेन कर्म्मणा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे । १० । १९ -- २२ ॥ * ॥ तस्य कर्म्मविपाको यथा, -- “तैलचौरस्तैलकीटो मूर्द्ध्नि कीटस्त्रिजन्मकम् । ततो भवेत् स्वर्णकारो जन्मैकं दुष्टमानसः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ८५ । १२८ ॥ स्वर्णकृत्, पुं, (स्वर्णं सुवर्णालङ्कारं करोतीति । कृ + क्विप् । तुक् च ।) स्वर्णकारः । इति शब्द- माला ॥ स्वर्णकेतकी, स्त्री, (स्वर्णवर्णा केतकी ।) हरिद्रा- वर्णकेतकीपुष्पम् । तत्पर्यायः । हेमकेतकी २ कनकप्रसवा ३ हैमी ४ छिन्नरुहा ५ विष्ठा- रुहा ६ स्वर्णपुष्पी ७ कामखङ्गदला ८ । अस्या गुणाः । “केतकीकुसुमं वर्ण्यं केशदौर्गन्ध्यनाशनम् । हेमाभं मदनोन्मादबाहुल्यं सौख्यकारि च ॥ तस्यास्तनोति शिशिरः कटुः पित्तकफापहः । रसायनकरो वर्ण्यो देहदार्धकरः परः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णक्षीरी, स्त्री, (स्वर्चवर्णा क्षीरी ।) ओषधि- विशेषः । तत्पर्य्यायः पटुपर्णी २ हैमवती ३ हिमावती ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १३८ ॥ चत्वारि स्वर्णक्षीर्य्याम् । इयं पीतक्षीरा नाग- जिह्विकाकारा । “हेमवर्णं पयस्तस्या हिमवद्भूमिसम्भवा । सा नागजिह्विकाकारा तद्मूलं बाणिजौषध- मिति ॥” पटूनि निश्छिद्राणि पर्णानि अस्याः पटुपर्णी जातेरत इति ईप् । हिमवति जाता हैमवती ष्णः । स्वर्णमिव पीतत्वात् क्षीरमस्याः स्वर्ण- क्षीरी नदादिः । हिमयुक्तोत्पत्तिस्थानयोगात् हिमावती मोङ्मझपाद्वतुरिति वतुः नाम्न्यस्त्यर्थे इति दीर्घः । इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । “स्वर्णक्षीरी स्वर्णदुग्धा स्वर्णाह्वारुक्मिणी तथा । सुवर्णा हेमदुग्धी च हेमक्षीरी च काञ्चनी ॥ स्वर्णक्षीरी हिमा तिक्ता कृमिपित्तकफापहा । मूत्रकृच्छ्राश्मरीशोफदाहज्वरहरा परा ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णगैरिकं, क्ली, (स्वर्णवत् पीतं गैरिकम् ।) सुवर्णगैरिकम् । वर्णक् माटी इति भाषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य विवरणं गैरिक- भेदशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्वर्णग्रीवा, स्त्री, (स्वर्णवर्णा ग्रीवा यस्याः ।) नाटकशैलपूर्ब्बभागान्निःसृतनदीविशेषः । यथा, “या निःसृणापूर्ब्बभागात् तस्माद्गिरिवरान्नदी ।

स्वर्णग्रीवेति विख्याता सा गङ्गासदृशी फले ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ स्वर्णचूडः, पुं, (स्वर्णवर्णा चूडा यस्य ।) पक्षि- विशेषः । यथा, -- “चाषः कीकीदिविः स्वर्णचूडोऽथ पीतमुण्डकः ॥ * इति जटाधरः ॥ स्वर्णजं, क्ली, (स्वर्णात् जायते इति । जन + डः) रङ्गम् । यथा, -- “वङ्गं त्रपुः स्वर्णजनागजीवने मृदङ्गरङ्गे गुरुपत्रपिच्चटे । स्याच्चक्रसंज्ञं तमरञ्च नागजं कस्तीरमालीनकसिंहले अपि ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ स्वर्णजीवन्ती, स्त्री, (स्वर्णवर्णा जीवन्ती ।) वृक्ष- विशेषः । तोनाजीवै इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । हेमाहा २ हेमजीवन्ती ३ तृण- ग्रन्थिः ४ हिमाश्रया ५ स्वर्णपर्णी ६ सुजी- वन्ती ७ स्वर्णजीवा ८ सुपर्णिका ९ हेमपुष्पा १० स्वर्णलता ११ हेमवल्ली १२ हेमसता १३ । अस्या गुणाः । वृष्पत्वम् मधुरत्वम् । चक्षुष- त्वम् । शिशिरत्त्वम् । वातपित्तास्रदाहनाशि- त्वम् । वलवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णदी, स्त्री, (स्वः स्वर्मस्य नदी ।) मन्दाकिनी । इत्यमरः । १ । १ । ५२ ॥ बृणिकाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितगङ्गा । सा तु कामा- ख्यायाः पूर्व्वभागे दिक्करवासिन्याः प्रान्ते खिता । यथा, -- “नद्याः स्वर्णश्रिया पूर्व्वं नदी कामाह्वया तथा । कामाख्यायाः पूर्ब्बभागे नदी सोमासनाह्वया । सोमासनायाः पूर्व्वस्यां नदी नाम्ना वृषोदका ॥ ततः पूर्व्वे कामरूपपीठान्ते जगतां प्रसूः । जगन्माया महामाया देवी दिक्करवासिनी ॥ एता या कथिता नद्यः सकला दक्षिणस्रवाः । तासु स्नात्वा च पीत्वा च स्वर्गलोकमवाप्नुयात् ॥ प्रान्ते दिक्करवासिन्याः सदा वहति स्वर्णदी । सितगङ्गाह्वया लोके साक्षात् गङ्गाफलप्रदा ॥ सा भूमिपीठसंस्था तु देवी दिक्करवासिनी । अन्तर्ज्जलैः प्लावयन्ती याति प्रत्यक्षतां सुरैः ॥ सितगङ्गाजले स्नात्वा पृष्ट्वा शम्मुं हरिं विधिम् । इष्ट्वा ललितकान्ताख्यां पुनर्योनौ न जायते ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ स्वर्णदीधितिः, पुं, (स्वर्णवत् दीधितिः किरणं यस्य ।) अग्निः इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वर्णद्रुः पुं, स्वर्णवर्णो द्रुः ।) आरग्वधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णपक्षः, पुं, (स्वर्णवत् पीतौ पक्षौ यस्य ।) गरुडः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वर्णपद्मा, स्त्री, (स्वर्णस्य पद्मंयस्यामिति ।) स्वर्गङ्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वर्णपाटकः, पुं (स्वर्णं पाटयतीति । पट + णिच् ण्वुल ।) टङ्कणः । इति शब्दमाला ॥ (क्वचित्

स्वर्णपाचकः पठ्यते ॥ तत्पर्य्याया यथा । टङ्कणः स्वर्णपाचकः । इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) स्वर्णपारेवतं, क्ली, (स्वर्णवर्णं पारेवतम् ।) महा- पारेवतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णपुष्पः, पुं, (स्वर्णवर्णं पुष्पमस्य ।) आरग्वधः । चम्पकः । इति राजनिर्घण्टः । चम्पकपुष्पै- र्व्विष्णुपूजाफलं यथा, -- “माघे चम्पकपुष्पेण योऽर्च्चयेत् कमलापतिम् । स गच्छेत् परमं धाम विमुक्तः सर्व्वपातकैः ॥ यावन्ति स्वर्णपुष्पाणि दीयन्ते चक्रपाणये । तावद्युगसहस्राणि स्थीयते विष्णुमन्दिरे ॥ मेरुतुल्यसुवर्णानि दत्त्वा भवति यत् फलम् । एकेन स्वर्णपुष्पेण दत्त्वा भवति तत् फलम् ॥ सुवर्णपुष्पं विप्रेन्द्र सर्व्वदा केशवप्रियम् । माघे मासि विशेषेण पवित्रं केशवार्च्चने ॥ सुवर्णकुसुमैर्दिव्यैर्येन नाराधितो हरिः । रत्रैर्हीनः सुवर्णाद्यैः स भवेज्जन्मजन्मनि ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे ९ अध्यायः ॥ वावस्रवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वर्णपुष्पा, स्त्री, (स्वर्णवत् पुष्पं यस्याः) कलि- कारिः । स्वर्णुली । सातला । इति राज- निर्घण्टः ॥ (स्वर्णुलोशब्देऽस्यागुणाः ज्ञातव्याः ॥) स्वर्णपुष्पी, स्त्री, (स्वर्णवत् पीतं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) आरग्वधः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वर्णकेतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णफला, स्त्री, (स्वण्वत् पीतं फलं यस्याः ।) पीतरम्भा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णबणिक्, [ज] पुं, (स्वर्णस्य बणिक्) वर्ण- सङ्करजातिविशेषः । सोनार बेणे इति भाषा । तस्य कर्म्मविपाको यथा, -- “तैसचौरस्तैलकीटो मूर्द्ध्नि कीटस्त्रिजन्मकम् । ततो भवेत् स्वर्णकारो जन्मैकं दुष्टमानसः ॥ तमःकुण्डे वर्षशतं स्थित्वा स्वर्णबणिग् भवेत् । जन्मैकञ्च दुराचारो जन्मैकं करणो भवेत् । विश्वैकलिपिकर्त्ता च भक्षदातुर्द्धनं हरेत् । कायस्थेनोदरस्थेन मातुर्म्मांसं न खादितम् । तत्र नास्ति कृपा तस्य दन्ताभावेन केवलम् ॥ स्वर्णकारः स्वर्णबणिक् कायस्थश्च व्रजेश्वर । नरेषु मध्ये ते धूर्त्ताः कृपाहीना महीतले ॥ हृदयं क्षुरधाराभं तेषाञ्च नास्ति सादरम् । शतेषु सज्जनः कोऽपि कायस्थो नेतरौ च तौ ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तेश्रीकृष्णजन्मखण्डे ८५ । १२८-१३२ ॥ स्वर्णबिन्दुः, पुं, (स्वर्णस्य बिन्दुर्यत्र ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सुवर्णकणिका च ॥ स्वर्णभृङ्गारः, पुं, (स्वर्णवर्णो भृङ्गारः ।) स्वर्ण- भृङ्गराजः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुवर्णकल- सश्च ॥ स्वर्णमहा, स्त्री, नदीविशेषः । यथा, -- “तत्रोमायाः शरीरात्तु संस्रवन्ति जलैः सह । ततः स्वर्णमहा नाम स्वण श्रीः सर्व्वतोऽधिका ॥ एतासु चैत्रमासे तु स्नात्वा मर्त्यो नरर्षभ । कृष्णपक्षे चतुर्द्दश्यां त्रिकालं यश्च मानवः ॥

पृष्ठ ५/४८८

चिरं शिवगृहे स्थित्वा शेषे ब्रह्मगृहं ब्रजेत् । भूमाववभृतः पश्चात् सार्व्वभौमनृपो भवेत् ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ स्वर्णमाक्षिकं, क्ली, (स्वर्णवत् पीतं माक्षिकम् ।) स्वनामख्यात उपधातुः । तस्य नामानि गुणाश्च । “स्वर्णमाक्षिकमाख्यातं तापिञ्जं मधुमाक्षिकम् । तीक्ष्णं माक्षिकधातुश्च मधुधातुश्च स स्मृतः ॥ किञ्चित्सुवर्णसाहित्यात् स्वर्णमाक्षिकमीरि- तम् । उपधातुः सुवर्णस्य किञ्चित्स्वर्णगुणान्वितम् ॥ तथा च काञ्चनाभावे दीयते स्वर्णमाक्षिकम् । किन्तु तस्यानुकल्पत्वात् किञ्चिद्धीनगुणास्ततः ॥ न केवलं स्वर्णगुणा वर्त्तन्ते स्वर्णमाक्षिके । द्रव्यान्तरस्य संसर्गात् सन्त्यन्येऽपि गुणास्ततः ॥ * सुवर्णमाक्षिकं स्वादु तिक्तं वृष्यं रसायनम् । चक्षुष्यं वस्तिरुक्कण्ठपाण्डुमेहविषोदरम् । अर्शः शोथं विषं कण्डुं त्रिदोषमपि नाश- येत् ॥” * ॥ अशुद्धस्वर्णमाक्षिकस्य दोषमाह । “मन्दानलत्वं बलहानिमुग्रां विष्टम्भितां नेत्रगदान् सकुष्ठान् । मालां तथैव व्रणपूर्बिकाञ्च कुर्य्यादशुद्धं खलु माक्षिकञ्च ॥” * ॥ तद्दोषशान्त्यर्थं शोधनमाह । “माक्षिकस्य त्रयो भागा भागैकं सैन्धवस्य च । मातुलुङ्गद्रवैर्व्वाथ जम्बीरस्य द्रवैः पचेत् ॥ चालयेल्लोहजे पात्रे यावत् पात्रं सुलोहितम् । भवेत्ततस्तु संशुद्धिं स्वर्णमाक्षिकमृच्छति ॥” * ॥ तन्मारणं थथा, -- “कुलत्थस्य कषायेण घृष्ट्वा तैलेन वा पुटेत् ।” तैलेनैवाजमूत्रेण म्रियते स्वर्णमाक्षिकम् ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य शोधनं यथा, -- “स्वर्णमाक्षिकचूर्णन्तु वस्ते बद्ध्वा विपाचयेत् । कालमाविषशालिञ्च क्वाथे दौलाविधानतः । तदधः पतितं शस्तमेवं शुध्यति माक्षिकम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) स्वर्णयूथी, स्त्री, (स्वर्णवर्णा यूथी ।) पीतवर्ण- यूथिका । तत्पर्य्यायः । हरिणी २ पीतिका ३ हेमपुष्पिका ४ । इति जटाधरः ॥ हैमा ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वर्णन्तता, स्त्री, (स्वर्णवर्णा लता ।) ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ज्योतिष्मतीशब्देऽस्या- विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) स्वर्णवर्णा, स्त्री, (स्वर्णवत् वर्णो यस्याः ।) हरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुवर्णसदृशबर्णयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, भ्रमराष्टके । १ । “गन्धाढ्यासौ भुवनयिदिता केतकी स्वर्णवर्णा पद्मस्नात्या क्षुधितमधुपा पुष्पमध्ये पपात । अन्याभूतः कृसुमरजसा कण्टकैश्छिन्नपक्षः स्पातुं गन्ते द्वयमपिं सखे नैव शक्तो द्विरेफः ॥”)

स्वर्णवल्कलः, पुं, (स्वर्णवत् वल्कणं यस्या) श्योणाकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वर्णवल्ली, स्त्री, (स्वर्णवर्णा वल्ली ।) लताविशेषः । तत्पर्य्यायः । रक्तफला २ काकायुः ३ काक- वल्ली ४ । अस्या गुणाः । शिरःपीडात्रिदोष- नाशित्वम् । दुग्धदातृत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्याः पर्य्याया गुणाश्च । स्वर्णवल्लीरक्तफला काकायुः काकवल्लरी । स्वर्णवल्ली शिरःपीडां त्रिदोषान् हन्ति दुग्धदा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वर्णसेफालिका, स्त्री, स्व र्णवर्णा सेफालिका ।) आरग्वधः । इति शब्दमाला ॥ पीतसेफालिका च ॥ स्वर्णाङ्गः, पुं, (स्वर्णवत् पीतमङ्गं यस्य ।) आरग्- वधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायाः । “आरग्वधो राजवृक्षः सम्पाकश्चतुरङ्गुलः । आरवेतो व्याधिघातः कृतमालः सुवर्णकः ॥ कर्णिकारो दीर्घफलः स्वर्णाङ्गः स्वर्णभूषणः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वर्णारिः, पुं, (स्वर्णस्य अरिः ।) गन्धकम् । इति केचित् ॥ स्वर्णुली, स्त्री, क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । हेम पुष्पी २ स्वर्णपुष्पा ३ अध्वजा ४ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् शीतत्वम् । कषायत्वम् । व्रणापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्त्त, क गत्यातङ्के । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-गतौ सक०-आतङ्के अक०-सेट् ।) तङ्को दुःखेन जीवनम् । क, स्वर्त्तयति जने गच्छति दुःखेन जीवति वेत्यर्थः । असिस्वर्त्तत् । इति दुर्गादासः ॥ स्वर्द, ङ, प्रीतिलिहोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् । प्रीतिः प्रीति- करणम् । लिट्रसोपादानम् । ङ, स्वर्दते विविधास्वादं स्वादते च रसायनमिति हला- युधः । इति दुर्गादासः ॥ स्वर्नदी, स्त्री, (स्वः स्वर्गस्य नदी ।) स्वर्गङ्गा । इत्यमरः ॥ स्वः स्वर्नस्य नदी स्वर्णदीष्रुर्ण इति योगविभागात् णत्वम् । पूर्व्वपदे संज्ञायां णत्व- मिति परेषाम् प्रकरणे गिरिनद्यादीनामुप- संख्यानमिति वा णत्वम् । इति मधुमाधवः ॥ स्वर्णदी दन्त्यनकारवतीत्येके । इति भरतः ॥ स्वर्भानवः, पुं, (स्वर्भानोरयं प्रियत्वात् । स्वर्भानु + अण् ।) गोमेदकमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्भानुः, पुं, (स्वराकाशेभातीति । स्वर् + भा + “दाभाभ्यांनुः ।” ऊणा० ३ । ३२ । इति नुः ।) राहुः । इत्यमरः । १ । ३२६ ॥ (यथा, साघे । २ । ४९ । “तुल्येऽपराधे स्वर्भानुर्भानुमन्तं चिरेण यत् । हिमांशुमाशु ग्रसते तन्म्रदिम्नः स्फुटं फलम् ॥” सत्यभामागर्भजातः श्रीकृष्णपुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । १० । ६१ । ११ ।

“भानुः सुभानुः स्वर्भानुः प्रभानुर्भानुमांस्तथा चन्द्रभानुर्बृहद्भानुरतिभानुस्तथाष्टमः । श्रीभानुः प्रतिभानुश्च सत्यभामात्मजा दश ॥”) स्वर्भानुसूदनः, पुं, (स्वर्भानोः सूदनं यत्र ।) सूर्य्यः । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३०१ । १८ । “तच्छ्रुत्वा भगवान् देवो भानुः स्वर्भानुसूदनः । उवाच तं तथेत्येव कर्णं सूर्य्यः स्मयन्निव ॥”) स्वर्यातः, त्रि, (स्वः स्वर्गं यातः ।) मृतः । यथा, याज्ञवल्क्यः । “पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा । तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः ॥ एषामभावे पूर्व्वस्य धनभागुत्तरोत्तरः । स्वर्यातस्य ह्यपुत्तस्य सर्व्ववर्णेष्वयं विधिः ॥” इति दायभागः ॥ स्वर्लोकः, पुं, (स्वरेव लोकः । स्वर्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते २ । ५ । ४२ । “भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकाऽस्य नाभितः । स्वर्लोकः कल्पितो मूर्द्ध्व्ना इति वा लोक- कल्पना ॥”) स्वर्व्वधूः, स्त्री, (स्वः स्वर्गस्थ वधूः ।) अप्सरसः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १७ । १६ । “अथाजगाम भूलोकं तामादादाय पुरूरवाः । स्वर्वधूदर्शनाश्चर्य्यमर्पयन् मर्त्त्यचक्षुषाम् ॥”) स्वर्गीयस्त्रीमात्रञ्च ॥ स्वर्व्वापी, स्त्री, (स्वः स्वगस्य वापी) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वर्व्वेश्या, स्त्री, (स्वः स्यर्गस्य वेश्या ।) उर्व्व- श्याद्यप्सरसः । इत्यमरः । १ । १ । ५५ ॥ स्वर्व्वैद्यौ, पुं, (स्वःस्वर्गस्य वैद्यौ ।) अश्विनी- कुमारौ । तत्पर्य्यायः । अश्विनीसुतौ २ नासत्यौ ३ अश्विनौ ४ दस्रौ ५ आश्विनेयौ ६ । इत्य- मरः । १ । १ । ५४ ॥ द्वित्वविशिष्टत्वादेकवचना- भावः । इति स्वामी । सर्व्व एते नित्यद्विवच- नान्ता एकत्वविवक्षायां एकवचनान्ता अपि । यथा, -- “नासत्यश्चैव दस्रश्च स्मृतौ द्वौ नामतोऽश्विनौ ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ इति भरतः ॥ स्वलीनः, पुं, (स्वस्मिन् लीनः ।) दानवविशेषः । यथा, -- “तामायान्तीन्तु रोधाय स्वलीनो नाम दानवः । पार्व्वतं रूपमास्थाग्र वर्षाणान्तु शतैर्द्विजाः ॥ ततो भगीरथो राजाराधयामास कौशिकम् ॥ स तुष्टः प्रददौ नागं वाहनं तं मगीरथः । तमारुह्यागमत्तत्र यत्र रुद्धा भगीरथी ॥ तेन नागेन तं दैत्यं संविदार्य्य न सङ्गतम् । शतधा तां समाधाय मूर्द्ध्वन्यैरावणो गजः ॥ महीतलं समापेदे स यावन्नागसाह्वयम् । तस्माद्व्याघटनाद्विप्रा अभून्नागपुरं वरम् ॥” इति वह्निपुराणे गङ्गावतरणनामाध्यायः ॥

पृष्ठ ५/४८९

स्वल्पः, त्रि, (सुष्ठु अल्पः ।) अत्यल्पः । यथा, -- “नेहातिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्म्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥” इति भगवद्गीतायाम् । २ । ४० ॥ स्वल्पकेशरी, [न्] पुं, (स्वल्पः केशरोऽस्यास्तीति । इनिः ।) कोविदारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डली ताम्रपुष्पश्च अन्तकः स्वल्पकेशरी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वल्पकेशी, [न्] पुं, (स्वल्पः केशोऽस्यास्तीति । इनिः ।) भूतकेशः । यथा, -- “गोलोमी स्वल्पकेशी च भूतकेशश्च केशघृक् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अव्यल्पकेशविशिष्टे, त्रि ॥ स्वल्पपत्रकः, पुं, (स्वल्पानि पत्राणि यस्य । कप् ।) गौरशाकः । स तु मधूकभेदः । यथा, -- “गौरशाणो मधुरोऽस्त्रो गिरिजः स्वल्पपत्रकः ॥” इति रत्नमाला ॥ स्वल्पफला, स्त्री, (स्वल्पं फलं यस्याः ।) हपुषा- भेदः । तत्पर्य्यायः । कच्छूघ्री २ ध्याङ्कनाशिनी ३ प्लीहशत्रः ४ विषघी ५ कफघ्नी ६ अपरा- जिता ७ । अस्या गुणाः हपुषागुणतुल्याः । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्ववामिनी, स्त्री, (स्वस्मिन् पित्रालये वमतीति । वम + णिनिः । ङीप् ।) ऊढा अनढा वा पितृ- गृहस्थिता । तत्पर्य्यायः । चिरिण्टो २ । इत्य- मरः ॥ “द्वेऊढायामनूढायां वा पितृगृहस्थिता- याम् । पितृकुलस्नेहात् चिरं एटति गच्छति चिरिण्टी । इट गतौ अन् मनीषादिः । ‘स्ववासिन्यां चिरिण्टी स्यात् द्वितीयवयसि स्त्रियाम् ॥’ इति रुद्रः ॥ चिरण्टीत्येके । स्वेषु ज्ञातिषु वसति स्ववासिनी ग्रहादित्वाण्णिन् । सुखेन वसति सुवासिनीति द्राविडाः ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ स्वबीजः, पुं, (स्वं एव वीजं यस्य ।) आत्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ निजकारणे स्वीयवीर्य्ये च क्ली ॥ स्वसा, [ऋ] स्त्री, (सुष्ठु अस्यते क्षिप्यते इति । सु + अस् + “सुञ्यसेरृन् ।” उणा० २ । ९७ । इति ऋन् यणादेशश्च । भगिनी । इत्यमरः । २ । ६ । २९ ॥ (यथा, मनुः । २ । ५० । “मातरं वा स्वसारं वा मातुलां भगिनीं निजाम् । भिक्षेत भिक्षां प्रथमं या चैनं नावमानयेत् ॥”) स्वस्क, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, स्वस्कते । इति दुर्गा- दासः ॥ स्वस्ति, व्य, (सु + अस् + “साबसेः ।” उणा ०४ । १८० । इति तिः । बहुलवचनात् न भूभावः ।) आशीः । क्षेमम् । (यथा, महाभारते । ३ । १६६ । १३ । “स्वस्ति पाप्नुहि कौन्तेय काम्यकं पुनराश्रमम् ॥”

पुण्यादि । इत्यमरः । ३ । ३ । २४० ॥ आशी- राशीर्व्वादः । क्षेमं निरुपद्रवः । पुण्यं पाप- प्रक्षालनम् । एषु । आदिना मङ्गलादौ च स्वस्ति । स्थस्ति मङ्गलाशीर्व्वादपापनिर्णेजनादि- ष्विति भागुरिः । इति भरतः ॥ दानस्वीकार- मन्त्रः । यथा, “ओमित्युक्त्वा प्रतिगृह्य स्वस्ती- त्युक्त्वा सावित्रीं पठित्वा कामस्तुतिं पठेत् ॥” इति शुद्धितत्त्वम ॥ तद्योगे चतुर्थी स्यात् । यथा, -- “स्वाहाग्नये स्वधा पित्रे स्वस्ति धात्रे नमः सते ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणत् ॥ (स्त्रीलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, भागवते । ४ । २४ । ३३ । “जितं त आत्मविष्ठुर्य्य स्वस्तये स्वस्तिरस्तु मे । भवता राधसा राद्धं सर्व्वस्मा आत्मने नमः ॥” तथा च वाजसनेयसंहितायाम् । १३ । १९ । “अम्बिष्ट्वाभिपातु मह्या स्वस्त्था छर्दिषा शन्त- मेन ॥”) स्वस्तिकः, पुं, क्ली, (स्वास्त क्षेमं कायति कथय- तीति । कै + कः ।) आढ्यानां गृहविशेषः । इत्यमरः । २ । २ । १० ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “स्वस्तिकं प्राङ्मुखं यत् स्यादविन्द्यानुगतं भवेत् । तत्पार्श्वानुमतौ चान्यौ तत्पर्य्यन्तगतोऽपरः ॥” इति भरतधृतमाञ्झः ॥ अन्यद्वास्तुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सितावरशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“शितिवारः शितिवरः स्मस्तिकः जुनिषणक्षः । श्रावारकः सूचिपत्रः पर्णकः कुक्कुटः शिखा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) योगाङ्गासनविशेषः । तस्य त्वचणं आमनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ स्वस्तिकः, पुं, (स्वस्ति क्षेमं खायतीति । कै + कः) मङ्गलद्रव्यम् । तत्तु तण्डुलचूर्णनिर्म्मितत्रिकोणा- काराधिवासद्रव्यम् । चतुष्पयः । गृहभेदः । इति मेदिनी ॥ पिष्टकविकारः । रततालिकः । इति विश्वः ॥ जिनानां चतुर्व्विंशतिचिह्नान्त- र्गतचिह्नविशेषः । यथा, -- “वृषो गजोऽश्वः प्लवगः क्रौञ्चोऽब्जं स्वस्तिकः शशी । मकरः श्रीवत्सः खङ्गी महिषा सूकरस्तथा ॥ श्येनो वज्रं मृगच्छागौ नद्यावर्त्तो घटोऽपि च । कूर्म्मो नीलोत्पलं शङ्खः फणी सिंहोऽर्हतां ध्वजाः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ रसोनकः । इति त्रिकाण्डशेषः । (सर्पफणा- स्थितनीलरेखाविशेषः । यथा, रामायणे । १ । १९५ । “शिरोभिः पृथुभिनीगा व्यक्तस्वस्तिकलक्षणैः । वमन्तः पावकं घोरं ददंशुर्दशनैः शिलाः ॥”) स्वस्तिमुखः, पुं, (स्वस्ति मुखे प्रथमे वदने वा यस्य ।) लेखः । ब्राह्मणः । वन्दिनि, त्रि । इति मेदिनी ॥

स्वस्तिबाचनं, क्ली, (स्वस्ति मङ्गलस्य वाचनम् ।) माङ्गल्यकर्म्मारम्भकालीनवक्ष्यमाणमन्त्रोच्चारण- पूर्ब्बकतण्डुलविकिरणम् । तन्मन्त्रो यथा । अमुक कर्म्मणि पुण्याहं भवन्तो ब्रुबन्तु । इत्युक्ते पुण्याहमिति ब्राह्मणैस्त्रिरुक्ते अमुककर्म्मणि ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु । ततः ऋद्ध्यतामिति ब्राह्मणास्त्रिब्रूयुः । एवं स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु । इत्युक्ते स्वस्ति इति ब्राह्मणास्त्रिर्ब्रूयुः । ततः ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्तार्क्ष्योऽरिष्टनेमिः स्वस्ति नो वृहस्पतिर्द्दधातु ॥ इति पठित्वा तण्डुलान् विकिरेत् ॥ * ॥ प्रमाणं यथा, व्यासः । “संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैर्ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् । धर्म्मे कर्म्मणि माङ्गल्ये संग्रामाद्भुतदर्शने ॥” धर्म्मे कर्म्मणि इति सप्तमीनिर्द्देशात् अमुक- कर्म्मणि स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु इति ब्रूयात् । यमः । “पुण्याहवाचनं दैवे ब्राह्मणस्य विधीयते । एतदेव निरोङ्कारं कुर्य्यात् क्षत्तियवैश्ययोः ॥ सोङ्कारं ब्राह्मणे ब्रूयात् निरोङ्कारं महीपतौ । उपांशु च तथा वैश्ये शूद्रे स्वस्ति प्रयोजयेत् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । नन्द उवाच । “अलक्षितोऽस्त्रिन्रहमि मामकैरपि गोव्रजे । कुरु द्विजातिसंम्कारं स्वस्तिवाचनपूर्ब्बकम् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ८ अध्यायः ॥ स्वस्थः, त्रि, (स्वस्मिन् तिष्ठतीति । स्व + स्था + कः । सुस्थः । यथा, -- “दुर्गे स्मृता हरसि भीतिमशेषजन्तोः स्वस्थैः स्मृता मतिमतीव शुभां ददासि ।” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (“स्वस्थस्यापि समधातूनां साम्यानुग्रहार्थमेव कुश{??} रसगुणानाहारविकारांश्च पर्य्यायेले- च्छन्त्युपयोक्तुम् । सात्मासमाख्यातानेकप्रकार- भूयिष्ठांश्चोपयुञ्जानास्तद्विपरीतकरणलक्षणसमा ख्यातचेष्टया सममिच्छन्ति कर्त्तुम् । देश- कालान्मगुणविपरीतानां हि कर्म्मणां आहार- विकाराणाञ्च क्रमेणोपयोगः सम्यक् । सर्व्वाभि- योगोऽनुदीर्णानां सन्धारणमसन्धारणमुदीर्णा- नाञ्च गतिमतां साहसानाञ्च वर्ज्जनम् । स्वस्थ- वृत्तमेतद्धातूनां साम्यानुग्रहार्पमुपदिश्यते ।” इति चरके शारीरस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ * ॥ “उत्थायोत्थाय सततं स्वस्थेनारोग्यमिच्छता । धीमता यदनुष्ठेयं तत् सर्व्वं संप्रचक्ष्यते ॥ तत्रादौ दन्तपवनं द्वादशाङ्गुलमायतम् । कनिष्ठिकापरीणाहमृज्वग्रथितमव्रणम् ॥” इत्यादिकं सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अः ॥ “समदोषः समाग्निश्च समधातुमलक्रियः । प्रसन्नात्मेन्द्रियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते ॥” इति च तत्रोत्तरतन्त्रे ६४ अध्यायः ॥) स्वस्रीयः, पुं, (स्वसुरपत्यं पुमानीति । स्वसू + “स्वसुश्छः ।” ४ । १ । १४३ । इति छः ।

पृष्ठ ५/४९०

भागिनेयः । इत्यमरः । २ । ६ । ३२ ॥ (यथा, मनुः । ३ । १४८ । “मातामहं मातुलञ्च स्वस्रोयं श्वशुरं गुरुम् । दौहित्रं विट्पतिं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् ॥”) स्वस्रीया, स्त्री, (स्वसुरपत्यं स्त्री । स्वसृ + छः । टाप् ।) भागिनेयी । (यथा, मनुः । ११ । १७२ । “पैतृष्वस्रेयां भगिनीं स्वस्रीयां मातुरेव च । भ्रातुश्च भ्रातुस्तनयां गत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥”) स्वाक्षपादः, पुं, (अक्षपादः न्यायशास्त्रप्रवर्त्तयिता । तस्येदमित्यण् । आक्षपादं न्यायशास्त्रं सुष्ठु आक्ष पादं अधीते इति अण् ।) नेयायिकः । इति जटाधरः ॥ स्वाक्षरः, पुं, (स्वस्य अक्षराणि यत्र ।) स्वीया- क्षरः । सही इति दस्तस्वत इति च पारस्य- भाषा ॥ स्वागतं, क्ली, (सुखेनागतमिति ।) कुशलप्रश्नः । इति हारावली ॥ (यथा, कुमारे । २ । १८ । “स्वागतं स्वानधिकारान् प्रभावैरवलम्ब्य वः । युगपद्युगबाहुभ्यः प्राप्तेभ्यः प्राज्यविक्रमाः ॥”) सुखेंनागतं स्वेनागतञ्च ॥ (सुष्ठु आगते, त्रि । यथा, मनुः । ४ । २२६ । श्रद्धयेष्टञ्च पूर्त्तञ्च नित्यं कुर्य्यादतन्द्रितः । श्रद्धाकृते ह्यक्षये ते भवतः स्वागतैर्धनैः ॥”) स्वाङ्किकः, पुं, मार्द्दङ्गिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वाच्छन्द्यं, क्ली, (स्वच्छन्द + व्यञ् ।) स्वच्छन्दस्य भावः । स्वच्छन्दता । स्वच्छन्दशब्दात् ष्ण्यप्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मनुः । ३ । ३१ । “ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः । कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म्म उच्यते ॥”) स्वातन्त्र्यं, क्ली, (स्वतन्त्रस्य भावः । स्वतन्त्र + ष्यञ् ।) स्वतन्त्रस्य भावः । यथा, -- “पिता रक्षति कौमारे भर्त्ता रक्षति यौवने । पुत्त्रश्च स्थविरे रक्षेत् न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ “सौदायिके सदा स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं परि- कीर्त्तितम् ।” इति दायतत्त्वञ्च ॥ स्वातिः, स्त्री, सूर्य्यपत्नीविशेषः । यथा, -- “संज्ञा तु यमकालिन्दीरेवन्तमनुदस्रसूः । त्रसरेणुर्म्महावीर्य्या स्वातिः सूर्य्या सुवर्च्चला । सरेणुर्द्युमयी त्वाष्ट्री प्रिये चैते विवस्वतः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ खङ्गः । इति धरणिः ॥ स्वातिः, पुं, स्त्री, (स्वेनैव अततीति । अत + इम् । वा ङीष् ।) अश्विन्यादिसप्त- विंशतिनक्षत्रान्तर्गतपञ्चदशनक्षत्रम् । इत्यमरः । ३ । ५ । ३८ ॥ हस्ता स्वाती श्रवणा अक्लीवे । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स च कुङ्कुमसदृशारुण- तरैकतारकः । अस्याधिदेवता पवनः । यथा, “कुङ्कुमारुणतरैकतारके वायुभे सुदति मौलिमागते । स्वाती, पुं, स्त्री, (स्वेनैव अततीति । अत + इम् । वा ङीष् ।) अश्विन्यादिसप्त- विंशतिनक्षत्रान्तर्गतपञ्चदशनक्षत्रम् । इत्यमरः । ३ । ५ । ३८ ॥ हस्ता स्वाती श्रवणा अक्लीवे । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स च कुङ्कुमसदृशारुण- तरैकतारकः । अस्याधिदेवता पवनः । यथा, “कुङ्कुमारुणतरैकतारके वायुभे सुदति मौलिमागते ।

शायकाम्बरचराचलाः कला- श्चञ्चलाक्षि जगदुर्मृगोदयात् ॥” शायकाम्बरचराचलाः कला- श्चञ्चलाक्षि जगदुर्मृगोदयात् ॥” दं ३ । १५ । इति कालिदासकृतरात्रिलग्न- निरूपकग्रन्थः ॥ तस्य रूपं विद्रुमप्रबालसदृ- शम् । इति मुहूर्त्तचिन्तामणिः ॥ * ॥ तत्र जात- फलम् । “कन्दर्परूपप्रभया समेतः कान्ताजनप्रीतिरतिप्रसन्नः । स्वातिः प्रसूतौ यदि नित्यं स्वात् महामतिः प्रातविभूतियोगः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ स्वाद, ङप्रीतिलिहोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । प्रीतिः प्रीतिकरणम् । लिट्रसोपादानम् । ङ । “अपां हि तृप्ताय न वारिधारा स्वादुः सुगन्धिः स्वदते तुषारा ।” इति श्रीहर्षः । “स्वर्दते विविधास्वादं स्वादते च रसायनम् ॥” इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ स्वादः, पुं, (स्वाद् + घञ् ।) रसग्रहणम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ६५ । १४१ । “सभार्य्यः स तदा भुङ्क्ते सक्तूँल्लवणवर्ज्जितान् । अन्यस्यान्नस्य बुबुधे नैव स्वादं स जातुचित् ॥” प्रीतिकरणम् । इति स्वादधातोरल्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्वादनं, क्ली, (स्वाद + ल्युट् ।) प्रीतिकरणम् । रसग्रहणम् । स्वादधातोरनट्प्रत्ययेन निष्प- न्नम् ॥ स्वादितः, त्रि, प्रीतः । आस्वादितः । इति स्वाद- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ स्वादुः, पुं, (स्वद आस्वादने + “कृवापाजीति ।” उणा ०१ । १ । इति उण् ।) मधुररसः । यथा, -- “मधुरस्तु रसज्येष्ठो गुल्यः स्वादुर्म्मधूलकः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ गुडः । यथा, -- “गण्डोलं स्यात् गुडः स्वादुः ।” इति त्रिकाण्डशेषः । जावकीषधिः । यथा, -- “ह्रस्वाङ्गो मधुरः स्वादुः प्राणकश्चिर- जीवकः ।” इति जटाधरः ॥ सुगन्धिद्रव्यभेदः । तत्पर्य्यायः । अगुरुसारः २ सुधूम्पः ३ गन्धधूमजः ४ । अस्य गुणाः । कटु- त्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । सधूमामोदत्वम् । वातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुः, स्त्री, (स्वद् + उण् ।) द्राक्षा । इति स्वाद्वीशब्दटीकायां भरतः । २ । ४ । १०७ ॥ स्वादुः, त्रि, (स्वद् + उण् ।) इष्टः । मनोज्ञः । मधुरः । मिष्टः । इत्यमरमेदिन्यौ । ३ । ३९४ ॥ (तदुक्तम् । यथा, -- “स्वाद्वन्नं सघृतं पयोदधियुतं ये भुञ्जते मानवा

स्तेषामिन्द्रियनिग्रहो यदि भवेद् पङ्गुस्तरेत् सागरम् ॥”) स्वादुकण्टकः, पुं, (स्वादूनि कण्टकानि यस्य ।) विकङ्कतवृक्षः । गोक्षुरकः । इत्यमरः । २ । ४ । ३७ । २ । ४ । ९९ ॥ विकण्टकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विकङ्कतार्थे पर्व्यायो यथा, “विकङ्कतो स्रुवावृक्षो ग्रन्थिलः स्वादुकण्टकः । स एव यज्ञवृक्षश्च कण्टकी व्याघ्रपादपि ॥” गोक्षुरकार्थे पर्य्यायो यथा, -- “गोक्षुरः क्षुरकोऽपि स्यात् त्रिकण्टः स्वादु- कण्टकः । गोकण्टको गोक्षुरको वनशृङ्गाट इत्यपि ॥ पलङ्कषा श्वदंष्ट्रा च तथा स्यादिक्षुगन्धिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वादुकन्दा, स्त्री, (स्वदुः कन्दो यस्याः ।) विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “विदारी स्वादुकन्दा च सा तु क्रोष्ट्री सिता स्मृता । इक्षुगन्धा क्षीरवल्ली क्षीरशुक्ला पयस्विनी । वराहवदना गृष्टिर्वदरेत्यपि कथ्यते ॥” इति भावप्रकाशण्य पूर्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वादुका, स्त्री, (स्वादुना रसेन कायतीति । कै + कः ।) नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुखण्डः, पुं, (स्वादुः स्वण्डो यस्य ।) गुडः । इति शरब्दत्नावली ॥ मधुरभागश्च ॥ स्वादुगन्धा, स्त्री, (स्वादुर्गन्धो यस्याः । भूमि- कुष्माण्डः । इति जटाधरः ॥ रक्तशोभाञ्जनः । इति रत्नमाला ॥ स्वादुधन्वा, [न्] पुं, (स्वादु धनुर्यस्य ।) काम- देवः । इति केचित् ॥ स्वादुपर्णी, स्त्री, (स्वादूनि पर्णानि यस्याः । ङीष् ।) दुग्धिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । दुग्धिका स्वादुपर्णी स्यात् क्षीरा विक्षीरिणी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वादुपाका, स्त्री, स्वादुः पाको यस्याः ।) काक- भाची । इति राजनिर्घण्टः ॥ (काकमाची- शब्देऽस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥) स्वादुपिण्डा, स्त्री, (स्वादुः पिण्डो यस्याः ।) पिण्डखर्ज्जूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुपुष्पः, पुं, (स्वादूनि पुष्पाणि यस्य ।) कटभी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “कटभी स्वादुपुष्पश्च मधुरेणुः कटम्भरः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥”) स्वादुफलं, क्ली, (स्वादूनि फलानि यस्य ।) वदरी- फलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वादुफला, स्त्री, (स्वदु फलं यस्याः ।) कोलिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (द्राक्षा । तत्पर्य्यायो यथा, “द्राक्षा स्वादुफला प्रोक्ता तथा मधुरसापि च ।

पृष्ठ ५/४९१

मृद्वीका हारहूरा च गोस्तनी चापि कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वादुमज्जा, [न्] पुं, (स्वादु मज्ज यस्य ।) पर्व्वत- जपीलुः । इति जटाधरः ॥ स्वादुमांसी, स्त्री, (स्वादु मांसं अन्तःशस्यं यस्याः । ङीप् ।) काकोली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्याः काकोलीशब्देऽभिहिताः ॥) स्वादुमूलं, क्ली, (स्वादु मूलं यस्य ।) गर्ज्जरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुरसा, स्त्री, (स्वादुः रसो यस्याः ।) काकोली । इत्यमरः । २ । ४ । १४ ॥ आम्रातकफलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ मदिरा । इति हेम- चन्द्रः ॥ शतावरी । इति राजनिर्घण्टः । द्राक्षा । इति केचित् ॥ स्वादुलता, स्त्री, (स्वादुः लता ।) विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादुशुद्धं, क्ली, (स्वादु शुद्धञ्चेति ।) सैन्धवलवणं सामुद्रलवणं वा । इति केचित् ॥ स्वाद्वम्लः, पुं, (स्वादुरम्लरसो यत्र ।) दाडिम- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वाद्वी, स्त्री, (स्वादु + “वोतो गुणवचनात् ।” ४ । १ । ४५ । इति ङीष् ।) द्राक्षा । इत्यमरः । २ । ४ । १०७ ॥ स्वाधिष्ठानं, क्ली, (स्वं लिङ्गं तत्र अधिष्ठानं यस्य । स्वस्य लिङ्गस्य अधिष्ठानं यस्मात् इति वा । स्वशब्देन परं लिङ्गं स्वाधिष्ठानं ततो विदु- रित्युक्तेस्तथात्वम् ।) षट्चक्रान्तर्गतद्वितीय- चक्रम् । तत्तु लिङ्गमूलस्ववादिलान्तवर्णयुक्त- होरकसमप्रभषड्दलपद्मम् । अत्र शिवाग्नी वर्त्तेते । यथा, -- “षड्दले वैद्युतनिभे स्वाधिष्ठानेऽनलत्विषि । व-भ-मैर्य-र-लैर्युक्ते वर्णैः षड्भिश्च सुव्रत ॥” अपि च । “स्वाधिष्ठानाख्यचक्रे तु सबिन्दुं राकिणीं तथा । वादिलान्तं प्रविन्यस्य नाभौ तु मणिपूरके ॥” इति तन्त्रसारः ॥ अन्यच्च । “सिन्दूरपूररुचिरारुणपद्ममन्यत् सौषुम्रमध्यघटितं ध्वजमूलदेशे । अङ्गच्छदैः परिवृतं तडिताभवर्णै- र्व्वाद्यैः सबिन्दुलसितैश्च पुरन्दरार्णैः ॥ तस्यान्तरे प्रविलसद्विषदप्रकाश- मम्भोजमण्डलमथो वरुणस्य तस्य । अर्द्धेन्दुरूपलसितं शरदिन्दुशुभ्रं वङ्कारबीजममलं मकराधिरूढम् ॥ तस्याङ्कदेशलसितो हरिरेव पाया- न्नीलप्रकाशरुचिरश्रियमादधानः । पीताम्बरः प्रथमयौवनगर्व्वधारी श्रीवत्सकौस्तुभधरो धृतवेदबाहुः ॥ तत्रैव भाति सततं खलु राकिणी सा नीलाम्बजारुचिमहोदरकान्तिशोभा ।

नानायुधोद्यतकरैर्ललिताङ्गलक्ष्मी- र्दिव्याम्बराभरणभूषितमत्तचित्ता ॥ स्वाधिष्ठानाख्यमेतत् सरसिजममलं चिन्तयेद्यो मुनीन्द्र- स्तस्याहङ्कारदोषादिकसकलरिपुः क्षीयते तत्क्षणेन । योगीशः सोऽपि मोहाद्भुततिमिरचये भानु- तुल्यप्रकाशो गद्यैः पद्यैः प्रबन्धैर्विरचयति सुधाकाव्यसन्दोह- लक्ष्मीम् ॥” इति पूर्णानन्दगिरिकृतषट्चक्रक्रमः ॥ स्वाधीनः, त्रि, (स्वस्य अधीनः ।) स्वतन्त्रः । अपराधीनः । यथा, -- “स्वाधीनवृत्तेः साफल्यं न पराधीनवृत्तिता । ये पराधीनकर्म्माणो जीवन्तोऽपि च ते मृताः ॥” इति गारुडे । ११५ । ३७ ॥ स्वाधीनपतिका, स्त्री, नायिकाविशेषः । तस्या लक्षणं यथा । स्वाधीनः पतिर्यस्याः सा स्वाधीनपतिका । सदाज्ञाकरप्रियतमा । अस्या- श्चेष्टा वनविहारादिमदनोत्सवदर्शनं मदाह- ङ्कारमनोरथावाप्तिप्रभृतयः । सा पञ्चविधा । मुग्धा मध्या प्रौडा परकीया सामान्या चेति । मुग्धा स्वाधीनपतिका यथा, -- “मध्ये नो कृशिमा स्तने न गरिमा देहे न वः कान्तिमा श्रोणौ न प्रथिमा गती न जडिमा नेत्रे न वा वक्रिमा । लास्य न द्राढमा न वाचि पटिमा हास्ये न वा स्फीतिमा प्राणेशस्य तथापि मज्जति मनो मय्येव किं कारणम् ॥ १ ॥ मध्या स्वाधीनतपतिका यथा, -- यदपि रतिमहोत्सवे नकारो यदपि करेण च नीविधारणानि । प्रियसखि पतिरेष पार्श्वदेशं तदपि न मुञ्चति चेत् किमाचरामि ॥ २ ॥ प्रौढा स्वाधीनपतिका यथा, -- वक्त्रस्याधरपल्लवस्य वचसो हास्यस्य लास्यस्य वा धन्यानामरबिन्दसुन्दरदृशां कान्तस्तनोति स्तुतिम् । स्वप्नेनापि न गच्छति श्रुतिपथं चेतःपथं दृक्पथं काप्यन्या दयितस्य मे सखि कथं तस्यास्तु भेदग्रहः ॥ ३ ॥ परकीया स्वाधीनपतिका यथा, -- स्वीयाः सन्ति गृहे सरोरुहदृशो यासां विलास- क्षणं काञ्चीकुण्डलहेमकङ्कणझनत्कारो न विश्रा- म्यति । को हेतुः सखि कानने पुरपथे सौधे सखी- सन्निधौ

भ्राम्यन्तीमपि पल्लवस्य परितो दृष्टिर्न मां मुञ्च्ति ॥ ४ ॥ सामान्या स्वाधीनपतिका यथा, -- सन्त्येव प्रतिमन्दिरं मृगदृशो यासां सुधा- सागर- स्रोतःस्यूतसरोजसुन्दरचमत्कारा दृशो- र्विभ्रमाः । चित्रं किन्तु विचित्रमन्मथकलावैदग्ध्यहेतोः पुन र्वित्तं चित्तहरं प्रयच्छति युवा मय्येव किं कारणम् ॥” ५ ॥ इति रसमञ्जरी ॥ स्वाधीनभर्त्तृका, स्त्री, (स्वस्या निजायाः अधीनो भर्त्ता यस्याः । कप् ।) स्वाधीनपतिका । सा च नायिकाभेदः ॥ यथा, -- “स्रण्डितोत्कण्ठिता लब्धा तथा प्रोषितभर्त्तृका । कलहान्तरिता वासकसज्जा स्वाधीनभर्त्तृका ॥” इति जटाधरः ॥ (तल्लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ११३ । “कान्तो रतिगुणाकृष्टो न जहाति यदन्तिकम् । विचित्रविभ्रमासक्ता सा स्यात् स्वाधीन- भर्त्तृका ॥”) स्वाध्यायः, पुं, (ग्रुष्ठु आवृत्य अध्यायः वेदाध्ययन- मिति ।) आवृत्य वेदाध्ययनम् । तत्पर्य्यायः । जपः २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४७ ॥ जापः ३ । इति जटाधरः ॥ “स्वाध्यायो जप इत्युक्तो वदाध्ययनकर्म्मणि ।” इति शब्दरत्नावली ॥ द्वे आवृत्य वेदाध्ययने । सु सुकृताय आवृत्य अध्यायोऽधीतिः स्वाध्यायः इङो घञ् । जपनं जपः अल् घञि जापश्च । इति भरतः ॥ स्वाध्यायवान्, [त्] पुं, (स्वाध्यायोस्त्यस्येति । मतुप् । मस्य वः ।) स्वाध्वायविशिष्टः । वेद- पाठकः । (यथा, महाभारते । १ । ४० । १० । “स तूर्द्ध्वरेतास्तपसि प्रसक्तः स्वाध्यायवान् वीतभयः कृतात्मा । चचार सर्व्वां पृथिवीं महात्मा न चापि दारान् मनसाप्यकाङ्क्षत ॥”) स्वाध्यायी, [न्] पुं, स्वाध्यायोऽस्यास्तोति । इनिः ।) पत्तनबणिक् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रि, वेदपाठकश्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २४ । १५ । “ब्राह्मणाः साग्निहोत्राश्च तथैव च निरग्नथः । स्वाध्यायिनो भिक्षवश्च तथैव वनवासिनः ॥”) स्वानः, पुं, (स्वननमिति । स्वन् शब्दे + “स्वन- हसोर्वा ।” ३ । ३ । ६२ । इति घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ७ । २४ ॥ (यथा, माघे । ४ । ५७ । “या बिभर्त्ति कलवल्लकी गुण- स्वानमानमतिकालिमालया । नात्र कान्तमुपगीतया तथा स्वानमानमति कालिमालया ॥” स्वान्तं, क्ली, (स्वन्यते स्मेति । स्वन + क्त । “क्षुन्ध स्वान्तध्वान्तेति ।” ७ । २ । १८ । इति अनिट

पृष्ठ ५/४९२

कत्वं निपातितञ्च ।) मनः । इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ (यथा, भट्टिः । ६ । २२ । “तस्यालिपत शोकाग्निः स्वान्तं काष्ठमिव ज्वलन् । अलिप्तेवानिलः शीतो वने तं न त्वजिह्लदत् ॥”) गह्वरम् । इति मेदिनी ॥ (स्वस्य अन्ते, पुं, क्ली । यथा, भागवते । २ । ६ । ३४ । “यो ह्यात्ममायाविभवञ्च पर्य्यगाद् यथा नभः स्वान्तमथापरे कुतः ॥”) शब्दिते, त्रि ॥ स्वापः, पुं, (स्वप + घञ् ।) निद्रा । इत्यमरः । १ । ७ । ३६ ॥ (यथा, भागवते । ३ । २६ । २९ । “संशयोऽथ विपर्य्यासो निश्चयः स्मृतिरेव च । स्वाप इत्युच्यते बुद्धेर्लक्षणं वृत्तितः पृथक् ॥”) शयनम् । स्पर्शाज्ञता । अज्ञानम् । इति विश्व- मेदिन्यौ ॥ (विषयोऽस्य यथा, -- “सर्व्वर्त्तुषु दिवास्वापः प्रतिसिद्धोऽन्यत्र ग्रीष्मात् ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने चतुर्लेंऽध्याये ॥) स्वापतेयं, क्ली, (स्वपतौ धनस्वामिनि साधुः । स्वपति + “पथ्यातिथिवसतिस्वपतेर्ढञ् ।” ४ । ४ । १०४ । इति र्ढञ् । स्वागतादित्वान्नैजा- गमः ।) धनम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९० ॥ (यथा, माघे । १४ । ९ । “स्वापतेयमधिगम्य धर्म्मतः पर्य्यपायमवीवृधञ्च यत् । तीर्थगामि करवै विधानत- स्तञ्जुषस्व जुहवानि चानले ॥”) स्वापदः, पुं, (श्वापदः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) श्वापदः । इति हलायुधः ॥ स्वाभाविकः, त्रि, (स्वभावे भवः । स्वभाव + ठक् । स्वभावसिद्धः । स्वभावत उत्पन्नः । यथा, -- “शैत्यं नाम गुणस्तवैव सहजः स्वभाविकी स्वच्छता किं व्रूमः शुचितां भवन्ति शुचयः स्पर्शेन यस्यापरे । किञ्चान्यत् कथयामि ते स्तुतिपदं त्वं जीविनां जीवनं त्वञ्चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेद्धं क्षमः ॥” इति वल्लाल्लसेनं प्रति लक्ष्मणसेनप्रेरितश्लोकः ॥ (व्याधिप्रकारभेदः । यथा, -- “तद्दुःखसंयोगा व्याधय इत्युच्यन्ते । चतुर्व्विधाः आगन्तवः शारीरा मानसाः स्वाभाविका श्चेति । स्वाभाविकाः क्षुत्पिपासाजरामृत्यु- निद्राप्रभृतयः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थामे प्रथमे- ऽध्याये ॥) स्वामिजङ्घी, [न्] पुं, परशुरामः । इति शब्द- माला ॥ स्वामी, [न्] त्रि, (स्वमस्वास्तीतिः । स्व + “स्वामि- न्नैश्वर्य्ये ।” ५ । २ । १२६ । इति आमिन्प्रत्ययेन तिपातितः ।) अधिपतिः । तत्पर्य्यायः । ईश्वरः २ एतिः ३ ईशिता ४ अधिभूः ५ नायकः ६

नेता ७ प्रभुः ८ परिवृढः ९ अधिपः १० । इत्यमरः । ३ । १ । १० ॥ अवमतिः ११ ईशः १२ आर्य्यः १३ । इति जटाधरः ॥ पालकः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वामी, [न्] पुं, (स्वमस्यास्तीति । स्व + आमिन् ।) कार्त्तिकेयः । इति मेदिनी ॥ राजा । यथा, -- “स्वाम्यमात्यः सुहृत् कोषो राष्ट्रदुर्गबलानि च । राज्याङ्गानि प्रकृतयः पौराणां श्रेणयोऽपि च ॥” इत्यमरः । २ । ८ । १७ ॥ विभुः । हरः । हरिः । इति शब्दरत्नावली ॥ गुरुः । भर्त्ता । इति धरणिः ॥ वात्स्ययनमनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गरुडः । इति केचित् ॥ अतीतकल्मीयार्हद्धेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ परम- हंसः । यथा, श्रीधरस्वामिप्रभृतयः ॥ * ॥ स्वाम्यर्थमरणफलं यथा, वह्निपुराणे संग्राम- प्रशंमानामाध्याये । “शृङ्गिभिर्दंष्ट्रिभिर्व्वापि तथा म्लेच्छैश्च तस्करैः । स्वाम्यर्थेये हता राजन् तेषांस्वर्गो न संशयः ॥ हते गोस्वामिविप्रार्थे नरमेधफलं हि तत् ॥” स्वामिप्रशंसा यथा, -- “स्त्रीगर्व्वः पतिसौभाग्याद्वर्द्धते च दिने दिने । सुस्त्री चेद्विभवो यस्मात्तं भजेद्धर्म्मतः सदा ॥ पतिर्बन्धुः कुलस्वीणामधिदेवः सदा पतिः । परं मम्पतस्वरूपश्च सुखरूपश्च मूर्त्तिमान् ॥ धर्म्मदः सुखदः शश्वत् प्रीतिदः शान्तिदः सदा । सम्मानदो मानदश्च मान्यश्च मानखण्डनः ॥ सारात्सारतमः स्वामी बन्धूनां बन्धुदर्शनः । न च भर्त्तुः समो बन्धुर्बन्धोर्बन्धुषु दृश्यते ॥ भरणादेव भर्त्तारं पालनात् पतिरुच्यते । शरीरेशाच्च स स्वामी कामदात् कान्त उच्यते । बन्धुश्च सुखबन्धाच्च प्रीतिदानात् प्रियः परः । ऐश्वर्य्यदानादीशश्च प्राणेशात् प्राणनाथकः ॥ रतिदानाच्च रमणः प्रियो नास्ति प्रियात् परः । पुन्नस्तु स्वामिनः शुक्रात् जायते तेन स प्रियः ॥ शतपुत्त्रात् परः स्वामी कुलजानां प्रियः सदा । असत्कुलप्रसूता या कान्तं विज्ञातुमक्षमा ॥ स्नानञ्च सर्व्वतोर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दीक्षणम् । प्रादक्षिण्यं पृथिव्याश्च सर्व्वाणि च तपांसि च ॥ सर्व्वाण्येव व्रतानीति महादानानि यानि च । उपोषणानि पुण्यानि यान्यन्यानि च विश्वतः ॥ गुरुसेवा विप्रसेवा देवसेवादिकञ्च यत् । स्वामिनः पादसेवायाः कलां नार्हन्ति षोड- शीम् ॥ गुरुविप्रेष्टदेवेषु सर्व्वेभ्यश्च पतिर्गुरुः ॥ इति व्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ४२ । २० -- ३० ॥ स्वाम्युपकारकः, पुं, (स्वामिन उपकारकः ।) अश्वः । इति केचित् ॥ प्रभुहितकारके, त्रि ॥ स्वायम्भुवः, पुं, (स्वयम्भुवोऽपत्यमिति । स्वयम्भू + अण् । संज्ञापूर्ब्बकस्य विधेरनित्यत्वात् न गुणः ।) प्रथममनुः । स च सृष्टिवृद्धये ब्रह्मणो दक्षि- णाङ्गाज्जातः । वामाङ्गात् शतरूपा स्त्री तस्य

महिषी आसीत् । अस्मिन्मन्वन्तरे यज्ञोऽवतारः स एव इन्द्रः । यमादयो देवाः मरीच्यादिसप्त- र्षयः । स्वायम्भुवो मनुः । प्रियव्रतोत्तानपादौ मनुपुत्त्रौ । आकूतिः देवहूतिः प्रसूतिः कन्याः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ * ॥ अपि च । “यामा नाम पुरा देवाः आसन् स्वायम्भुवे- ऽन्तरे । सप्तैव ऋषयः पूर्ब्बं ये मरीच्यादयः स्मृताः ॥ अग्निध्रश्चाग्निबाहुश्च रिभः सवन एव च । ज्योतीष्मान् द्युतिमान् हव्यो मेधा मेधातिषि- र्व्वसुः ॥ स्वायम्भुवस्यास्य मनोर्द्दशैते वंशवर्द्धनाः । प्रतिस्वर्मममी कृत्वा जम्मुस्ते परमं पदम् ॥ एतत् स्वायम्भुवं प्रोक्तं स्वारोचिषमतः परम् ॥” इति मात्स्वे । ९ । ३ -- ६ ॥ * ॥ अपरञ्च । “ततो ब्रह्मात्मसंभूतं पूर्ब्बं स्वायम्भुवं प्रभुः । आत्मनः सदृशं चक्रे प्रजापाल्ये मनुं तदा ॥ शतरूपाञ्च तां नारीं तपोनिर्धूतकल्मषाम् । स्वायम्भुवो मनुर्देवः पत्नीत्वे जगृहे प्रभुः ॥ तस्माच्च पुरुषात् पुत्त्रौ शतरूपा व्यजायत । प्रियव्रतोत्तानपादौ प्रख्यातावात्मकर्म्मभिः ॥ कन्ये द्वे च तथाकूतिः प्रसूतिश्च ततः पिता । ददौ प्रसूतिं दक्षाय तथाकूतिं रुचेः पुरा ॥ प्रजापतिः स जगृहे तयोर्यज्ञः सदक्षिणः । पुत्त्रो जज्ञे महाभानः दम्पत्योर्मिथुनं ततः ॥ यज्ञस्य दक्षिणायास्तु पुत्त्रो द्वादश जज्ञिरे ॥ यामा इति समाख्याता देवाः स्वायम्भुवेऽन्तरे तस्य पुत्त्रास्तु यज्ञस्य दक्षिणायां सुभास्वराः ॥ प्रसूत्याञ्च तथा दक्षश्चतस्रो विंशतिस्तथा । ससर्ज कन्यास्तासान्तु सम्यक् नामानि मे शृणु ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे दुःसहशासननामाध्यायः (तत्सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, हरिवंशे । ७ । ९ । “यामा नाम तथा देवा आसन् सायम्भुवे- ऽन्तरे ॥ ब्रह्मसम्बन्धिनि च त्रि । यथा, कुमारे । २ । १ । “तस्मिन् विप्रकृताः काले तारकेण दिवौकसः । तुरासाह पुरोधाय धाम स्वायम्भुवं ययुः ॥”) स्वायम्भुवमनुपिता, [तृ] पुं, (स्वयम्भ वमनोः पिता ।) ब्रह्मा । इति पुराणम् ॥ स्वायम्भुवी,) स्त्री, (स्वयम्भुव इयमिति । अण् । ङीष् ।) ब्राह्मी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वराट्, [ज] पुं, (स्वः स्वर्गे राजते इति । राज् + क्विप् ।) इन्द्रः । इत्यमरः । १ । १ । ४६ ॥ स्वारोचिषः, पुं, (स्वरोचिषोऽप्रत्यमिति । अण् ।) द्वितीयो मनुः । अस्मिन् मन्वन्तरे विभुरव- तारः । रोचन इन्द्रः । तुषियादयो देवाः । उर्ज्जस्तम्भादयः सप्तर्षयः । अग्निसुतः स्वारो- चिषो मनुः । द्युमत्सुषेणरोचिष्मत्प्रमुखा मनु- पुत्त्राः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ अपि च । “स्वारोचिषस्य तनयाश्चत्वारो देववर्च्चसः ।

पृष्ठ ५/४९३

नभोनभस्यप्रसृतिभानवः कीर्त्तिवर्द्धनाः ॥ दत्तोलिश्च्यवनस्तम्बः प्रालः कश्यप एव च । और्व्वो वृहस्पतिश्चैव सप्त सप्तर्षयः स्मृताः ॥ देवाश्च तुषिता नाम स्मृताः स्वारोचिषेऽन्तरे । हस्तीन्द्रः सुकृतो मूर्त्तिरापज्योतिरयः स्वयः ॥ वशिष्ठस्थ सताः सप्त ये प्रजापतयस्तदा । द्वितीयमेतत् कथितं मन्वन्तरमतः परम् ॥” इति मात्स्ये । ९ । ७ -- १० ॥ स्वार्थः, पुं, (स्वस्य अर्थः ।) स्वीयाभिधेयः । स्वकीयधनम् । स्वीयवस्तु । आत्मप्रयोजनम् । (यथा, माघे । २ । ६५ । “यजतां पाण्डवः स्वर्गमवत्विन्द्रस्तपत्विनः । वयं हनाम द्विषतः सर्व्वः स्वार्थं समीहते ॥”) स्वनिवृत्तिः । इति अर्थशब्दार्थदर्शनात् ॥ लिङ्गार्थ- विशेषः । यथा, -- “स्वार्थो द्रव्यञ्च लिङ्गञ्च संख्या कर्म्मादिरेव च । अमी पञ्चैव लिङ्गार्थास्त्रयः केषाञ्चिदग्रिमाः ॥ स्वार्थो विशेषणम् । द्रव्यं विशेष्यम् । लिङ्गं पुंस्त्वादि । संख्या एकत्वादिः । कर्म्मादिर्ढादिः ।” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ स्वास्थ्यं, क्ली, (स्वस्थस्य भावः । स्वस्थ + ष्यञ् ।) आरोग्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, -- “गतवेगे भवेत् स्वास्थ्यं सर्व्वेष्वाक्षेपकादिषु ।” इति माधवकरकृतरुग्विनिश्चयसंग्रहे वात- ष्याध्यधिकारे ॥) सन्तोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । २४९ । “किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्ल्लभा चेतः स्वास्थ्यमुपैहि कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति ॥”) स्वाहा, व्य, (सुष्ठु आहूयन्ते देवा अनेनेति । सु + आ + ह्वे + डा ।) देवहविर्द्दानमन्त्रः । तत्पर्य्यायः । श्वौषट् २ वौषट् ३ वषट् ४ स्वधा ५ । इत्यमरः । ३ । ४ । ८ ॥ अस्य टीका स्वधाशब्दे द्रष्टव्या ॥ (यथा, देवी- माहात्म्ये । १ । ५४ । “त्वं स्वाहा त्वं स्वघा त्वं हि वषट्कारः स्वरा- त्मिका ॥”) स्वाहा, स्त्री, अम्निभार्य्या । सा दक्षकन्या । इति श्रीभागवतम् ॥ तत्पर्य्यायः । अम्नायी २ हुत- भुक्प्रिया ३ । इत्यमरः । २ । ३ । २१ ॥ द्विठः ४ अनलप्रिया ५ । इति बीजवर्णाभिधानम् ॥ वह्निबधूः । ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ मता- न्तरे तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- नारद उवाच । “स्वाहा देवहविर्द्दाने प्रशस्ता सर्व्वकर्म्मसु । पिण्डदाने स्वधा शस्ता दक्षिणा सर्व्वतो वरा ॥ एतासां चरितं जन्म फलं प्राधान्यमेव च । श्रोतुमिच्छामि त्वद्वक्त्राद्वद वेदविदां वर ॥ सौतिरुवाच । नारदस्य वचः श्रुत्वा प्रहस्य मुनिपुङ्गवः । कथां कथितुमारेभे पुराणोक्तां पुरातनीम् ॥

श्रीनारायण उवाच । सृष्टेः प्रथमतो देवाश्चाहारार्थं ययुः पुरा । ब्रह्मलोके ब्रह्मसभामगम्यां सुमनोहराम् ॥ मत्वा निवेदनञ्चक्रुराहारहेतुकं मुने । ब्रह्मा श्रुत्वा प्रतिज्ञाय सिषवे श्रीहरिं परम् ॥ यज्ञरूपो हि भगवान् कलया च बभूव सः । यज्ञे यद्यद्धविर्द्दानं दत्तं तेभ्यश्च कर्म्मणा ॥ हविर्द्ददति विप्राश्च भक्त्या च क्षत्त्रियादयः । सुरा नैव प्राप्नुवन्ति तद्दानं मुनिपुङ्गव ! ॥ देवा विषण्णास्ते सर्व्वे तत्सभाञ्च ययुः पुनः । गत्वा निवेदनं चक्रुराहाराभावहेतुकम् ॥ ब्रह्मा श्रुत्वा तु ध्यानेन श्रीकृष्णशरणं ययौ । पूजाञ्चकार प्रकृतेर्ध्यानेनैव तदाज्ञया ॥ प्रकृतेः कलया चैव सर्व्वशक्तिस्वरूपिणी । बभूव दाहिका शक्तिरम्नेः स्वाहा स्वकामिनी ॥ ग्रीष्ममध्याह्नमार्त्तण्डप्रभाच्छादनकारिणी ॥ अतीवसुन्दरी रामा रमणीया मनोहरा । ईषद्धास्यप्रसन्नास्या भक्तानुग्रहकातरा ॥ उवाचेति विधेरग्रे पद्मयोने ! वरं वृणु । विधिस्तद्वचनं श्रुत्वा संभ्रमात् समुवाच ताम् ॥ ब्रह्मोवाच । त्वमग्नेर्दाहिका शक्तिर्भव पत्नी च सुन्दरि ! । दग्धुं न शक्तस्त्यकृती हुताशश्च त्वया विना ॥ तन्नामोच्चार्य्य मन्त्रान्ते यो दास्यति हविर्नरः । सुरेभ्यस्तत् प्राप्नुवन्ति सुराः स्वानन्दपूर्ब्बकम् ॥ अग्नेः सम्पत्स्वरूपा च श्रीरूपा सा गृहेश्वरी । देवानां पूजिता शश्वत् नरादीनां भवाम्बिके ॥ ब्रह्मणश्च वचः श्रुत्वा सा विषण्णा बभूव ह । तमुवाच ततो देवी स्वाभिप्रायं स्वयम्भुवम् ॥ स्वाहीवाच । अहं कृष्णं भजिष्यामि तपसा सुचिरेण च ॥ ब्रह्मंस्तदन्यत् यत्किञ्चित् स्वप्नवद्भ्रम एव च ॥ विधाता जगतां त्वञ्च शम्भुर्मृत्युञ्जयः प्रभो । विभर्त्ति शेषो विश्वञ्च धर्म्मः साक्षी च धर्म्मिणाम् ॥ सर्व्वाद्यपूज्यो देवानां गणेषु च गणेश्वरः । प्रकृतिः सर्व्वसूः सर्व्वपूजिता यत्प्रसादतः ॥ ऋषयो मुनयश्चैव पूजिता यं निषेष्य च । तत्पादपद्मं पद्मैकभावेन चिन्तयाम्यहम् ॥ पद्मास्या पाद्ममित्युक्त्वा पद्मनाभानुसारतः । जगाम तपसे पाद्मे पद्मादीशस्य पद्मजा ॥ तपस्तेपे लक्षवर्षमेकपादेन पद्मजा । तदा ददर्श श्रीकृष्णं निर्गुणं प्रकृतेः परम् ॥ अतीवकमनीयञ्च रूपं दृष्ट्वा च रूपिणी । मूर्च्छां संप्राप कामेन कामेशस्य च कामुकी ॥ विज्ञाय तदभिप्रायं सर्व्वेशस्तामुवाच सः । समुत्थाप्य च स्वक्रोडे क्षीणाङ्गीं तपसा चिरम् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । वाराहे च त्वमंशेन मम पत्नी भविष्यसि । नाम्ना नाग्नजिती कन्या कान्ते नग्नजितस्य च ॥ अधुनाग्नेर्दाहिका त्वं भव पत्नी च भाविनि ! । मन्त्ररूपा च पूता च मत्प्रसादाद्भविष्यसि ॥

वह्निस्त्वां भक्तिभावेन संपूज्य च गृहेश्वरोम् । रमिष्यते त्वया सार्द्ध्वं रामया रमणोयया ॥ इत्युक्त्वान्तर्द्दधे देवो देवीमाश्वास्य नारद ! । तत्राजगाम संत्रस्तो वह्निर्ब्रह्मनिदेशतः ॥ सामवेदोक्तध्यानेन ध्यात्वा तां जगदम्बिकाम् । संपूज्य परितुष्टाव पाणिं जग्राह मन्त्रतः ॥ तदा दिव्यवर्षशतं स रेमे रामया सह । अतीवनिर्ज्जने रम्ये संभोगसुखदे सदा ॥ बभूव गर्भस्तस्याश्च हुताशस्य च तेजसा । तद्दधार च सा देवी दिव्यं द्वादशवत्सरम् ॥ ततः सुषाव पत्राश्च रमणीयान्मनोहरान् । दक्षिणाम्निर्गार्हपत्याहवनीयान् क्रमेण च ॥ ऋषयो मुनयश्चैव ब्राह्मणाः क्षत्त्रियादयः । स्वाहान्तं मन्त्रमुच्चार्य्य हविर्द्ददति नित्यशः ॥ स्वाहायुक्तञ्च मन्त्रञ्च यो गृह्णाति प्रशस्तकम् । सर्व्वसिद्धिर्भवेत्तस्य ब्रह्मन् ग्रहणमात्रतः ॥ विषहीनो यथा सर्पो वेदहीनो यथा द्विजः । पतिसेवाविहीना स्त्री विद्याहीनो यथा नरः ॥ फलशाखाविहीनश्च यथा वृक्षो हि निन्दितः । स्वाहाहीनस्तथा मन्त्रो न द्रुतं फलदायकः ॥ परितुष्टाः द्विजाः सर्व्वे देवाः संप्रापुराहुतिम् । स्वाहान्तेनैव मन्त्रेण सफलं सर्व्वकर्म्म च ॥ इत्येवं कथितं सर्व्वं स्वाहोपाख्यानमुत्तमम् । सुखदं मोक्षदं सारं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ नारद उवाच । स्वाहापूजाविधानश्च ध्यानं स्तोत्रं मुनीश्वर । संपूज्य वह्निस्तुष्टाव येन तां वद मे प्रभो ! ॥ श्रीनारायण उवाच । ध्यानञ्च सामवेदोक्तं स्तोत्रं पूजाविधानकम् । वदामि श्रूयतां ब्रह्मन् सावधानं निशामय ॥ सर्व्वयज्ञारम्भकाले शालग्रामे घटेऽथवा । स्वाहां संपूज्य यत्नेन यज्ञं कुर्य्यात् फलाप्तये ॥ स्वाहां मन्त्राङ्कभूताञ्च मन्त्रसिद्धिस्वरूपिणीम् । सिद्धाञ्च सिद्धिदां नॄणां कर्म्मणां फलदां भजे ॥ इति ध्यात्वा च मूलेन दत्त्वा पाद्यादिकं नरः । सर्व्वसिद्धिं लभेत् स्तुत्वा मूलं स्तोत्रं मुने शृणु ॥ ॐ ह्रीँ श्रीँ वह्निजायायै देव्यै स्वाहेत्यनेन च । यः पूजयेच्च तां देवीं सर्व्वेष्टं लभते ध्रुवम् ॥ वह्निरुवाच । स्वाहाद्याः प्रकृतेरंशा मन्त्रान्ताङ्गस्वरूपिणी । मन्त्राणां फलदात्री च धात्रौ च जगतां सती ॥ सिद्धिरूपा च सिद्धा च सिद्धिदा सर्व्वदा नृणाम् । हुताशदाहिका शक्तिस्तत्प्राणाधिकरूपिणी ॥ संसारसाररूपा च घोरसंसारतारिणी । देवजीवनरूपा च देवपोषणकारिणी ॥ षोडशैतानि नामानि यः पठेद्भक्तिसंयुतः । सर्व्वसिद्धिर्भवेत्तस्य सर्व्वकर्म्म सुशोभनम् । अपुत्त्रो लभते पुत्त्रममार्य्यो लभते प्रियाम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे स्वाहोपाख्यानं नाम । ४० । ७ -- ५६ ॥ * ॥ बीद्धशक्तिविशेषः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ओङ्कारा ४ श्रीः ५ मनोरमा ६ तारिणी ७ जया ८

पृष्ठ ५/४९४

अनन्ता ९ शिवा १० लोकेश्वरात्मजा ११ खदूर- वासिनी १२ भद्रा १३ वैश्या १४ नीलसर- स्वती १५ शङ्किनी १६ महातारा १७ वसु- चारा १८ धनन्ददा १९ त्रिलोचना २० लोच- नास्या २१ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वाहापतिः, पुं, (स्वाहायाः पतिः ।) अग्निः । इति धरणिः ॥ स्वाहाप्रियः, पुं, (स्वाहायाः प्रियः ।) अग्निः । इति हलायुधः ॥ स्वाहाभुक्, [ज्] पुं, (स्वाहया भुङ्क्ते इति । भुज + क्विप् ।) देवता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वित्, व्य, प्रश्नः । (यथा, महाभारते । ५ । ३५ । ८ । “किं ब्राह्मणा वै श्रेयांसो दितिजाः सिद्वि- रोचन ॥”) वितर्कः । इत्यमरः । ३ । ३ । २४१ ॥ (यथा, मेघदूते । १४ । “अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किं स्विदित्युन्मुखीभि- र्दृष्टोच्छ्रायश्चकितचकितं मुग्धसिद्धाङ्ग- नाभिः ॥” पादपूरणम् । इति मेदिनी ॥ प्रश्ने पृच्छायाम् । यथां स्विदेकाकी विचरसि । वितर्को नाना- पक्षावमर्षः । स्वित् प्रश्ने च वितर्के च तथैव पादपूरणे । इति मेदिनी । इति भरतः ॥ स्विदितः, त्रि, स्वेदितः । यथा । विभाषायामादि- कर्म्मणोः । भावे आदिकर्म्मणि चादितो निष्ठाया इड् वा स्यात् । प्रस्वेदितश्चैत्रः । प्रेस्वेदितं तेन । ञि स्विदेति भ्वादिरत्र गृह्यन्ते ञिद्भिः साहचर्य्यात् । स्विद्यतेस्तु स्विदित इत्येव । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ स्विन्नः, त्रि, (स्विद् + क्तः ।) घर्म्मयुक्तः । यथा । स्विन्नो घर्मोपेतो जनः । इति हलायुधः ॥ (यथा च कुमारे । ७ । ७७ । “रोमोद्गमः प्रादुरभूद्मायाः स्विन्नाङ्गुलिः पुङ्गवकेतुरासीत् ॥” पक्कम् । यथा, -- “शस्यं क्षेत्रगातं प्राहुः सतुषं धान्यमुच्यते । आमं वितुषमित्युक्तं स्विन्नमन्नमुदाहृतम् ॥” इति श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनम् ॥ स्वीकारः, पुं, (अस्वस्य स्वस्य कारः करणम् । स्व + कृ + घञ् । अभूततद्भावे च्वीः) अङ्गी- कारः । यथा, -- “सम्बिदागूः प्रतिज्ञा च सन्धावाचश्च सङ्गरः । अङ्गीकाराभ्युपगमप्रतिश्रवसमाधयः ॥ संश्रवोङ्कारनियमोररीकाराश्रवा अपि ॥” इति जटाधरः ॥ प्रतिज्ञानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्वं स्वं कुर्व्वन् व्यापारः । यथा । न च स्वीकारात् स्वत्वं स्वीकत्तुरेव दातृत्वापत्तेः । किञ्च । मनसा पात्र- मुद्दिश्य इत्यादि शास्त्रे स्वीकारात् प्रागेव दान- पदं दृष्टम् । ननु ग्रहणं स्वीकारोऽभूततद्भावे च्विप्रत्ययात् अस्वं स्वं कुर्व्वन् व्यापारः भवति कथं ततः प्रागेव स्वत्वम् । उच्यते उतपन्नमपि

स्वत्वं सम्प्रदानव्यापारेण ममेदमिति ज्ञानेन व्यवहारार्हं क्रियत इति स्वीकारशब्दार्थः । इति दायभागः ॥ स्वीयः, त्रि, (स्वस्यायमिति । स्व + छः ।) स्वकीयः । आत्मीयः । यथा, स्कान्दे शिववाक्यम् । “शूद्रः कर्म्माणि यो नित्यं स्वीयानि कुरुते प्रिये । तस्याहमर्च्चां गृह्णामि चन्द्रखण्डविभूषिते ! ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ स्वीया, स्त्री, (स्वस्येयमिति । स्व + छः । टाप् ।) नायिकाभेदः । तस्या लक्षणम् । स्वामिन्ये- वानुरक्ता पतिव्रता इति यावत् । अस्याश्चेष्टा स्वामिशुश्रूषा शीलरक्षा सरलता क्षमा च । सा च त्रिविधा । मुग्धा मध्या प्रगल्भा च । एताः सर्व्वा नायिका अवस्थाभेदेन प्रत्येके नवविधा । प्रोषितभर्त्तृका खण्डिता कलहा- न्तरिता विप्रलब्धा उत्कण्ठिता वासकसज्जा स्वाधीनपतिका अभिसारिका प्रवत्स्यत्पतिका च । एताः प्रत्येके उत्तममध्यमाधमभेदेन अष्टाविंशत्युत्तरशतनायिका भवन्ति । एतासां दिव्यादिव्यगणनाभेदेन चतुरशीत्युत्तरशतत्रय- प्रकारा भवन्ति । तत्र प्रमाणं यथा । नायिका त्रिविधा । स्वीया परकीया सामान्यवनिता चेति । तत्र स्वामिन्येवानुरक्ता स्वीया । न च परिणीतायां परगामिन्यामतिव्याप्तिस्तत्र पति- व्रताया एव लक्ष्यत्वात् । तस्या परगामितया परकीयत्वमेव समायाति । अस्याश्चेष्टा । भर्त्तुः शुश्रूषा । शीलसंरक्षणम् । आर्ज्जवम् । क्षमा च । यथा, -- “गतागतकुतूहलं नयनयोरपाङ्गावधि स्मितं कुलनतभ्रुवामधर एव विश्राम्यति । वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव कोपक्रमः कदाचिदपि चेत्तदा मनसि केवलं मज्जति ॥” अपि च । “सञ्चारो रतिमन्दिरावधि सखीकर्णावधि व्याहृतं चेतः कान्तसमीहितावधि पदन्यासावधि प्रेक्षितम् । हास्यञ्चाधरपल्लवावधि महामानोऽपि मौनावधि सर्व्वं स्वावधि नावधिः कुलभुवां प्रेम्णः परं केवलम् ॥” अपि च । “पदन्यासो गेहाद्वहिरांहफणारोहणसमः स्वगेहादन्यत् यद्भवनमपरद्वीपतुलितम् । वचो लोकालभ्यं कृपणधनतुल्यं मृगदृशः पुमानन्यः कान्ताद्विधुरिव चतुर्थीसमुदितः ॥” स्वीयापि त्रिविधा । मुग्धा मध्या प्रगल्भा च । तत्राङ्कुरितयौवना मुग्धा । सा च ज्ञातयौवना अज्ञातयौवना च । सैव क्रमशो लज्जाभयपरा- धीनरतिर्नवोढा । सैव क्रमशो जातप्रश्रया विश्रब्धनवोढा । अस्याश्चेष्टा । क्रिया मनोहरा

कोपे मार्द्दवं नवविभूषणे समीहा च ॥ * ॥ मुग्धा यथा, -- “आज्ञप्तं किल कामदेवधरणीपालेन काले शुभे वस्तुं वास्तुविधिं विधास्यति तनौ तारुण्य- मेणीदृशः । दृष्ट्या खञ्जनचातुरी मुखरुचा सौधाकरी माधुरी वाचा किञ्च सुधासमुद्रलहरी लावण्यमाम- न्त्यते ॥” अज्ञातयौवना यथा, -- “नीरात्तीरमुपागता श्रवणयोः सीम्रि स्फुर- न्नेत्रयोः श्रोत्रे लग्नमिदं किमुत्पलमिति ज्ञातुं करं न्यस्यति । सैवालाङ्कुरशङ्कया शशिमुखी रोमावलीं प्रोञ्छति श्रान्तास्मीति मुहुः सखीमविदितश्रोणीभरा पृच्छति ॥” ज्ञातयौवना यथा, -- “स्वयम्भुः शम्भुरम्भोजलोचने ! तत्पयोधरः । नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूडो भविष्यति ॥” * ॥ नवोढा यथा, -- “हस्ते धृतापि शयने विनिवेशितापि क्रोडे कृतापि यतते बहिरेव गन्तुम् । जानीमहे नवबधूरथ तस्य वश्या । यः पारदं स्थिरयितुं क्षमते करेण ॥” यथा च । “बलान्नीता पार्श्वं सुखमनुमुखं नैव कुरुते धुनाना मूर्द्धानं क्षिपति वदनं चुम्बनविधौ । हृदि न्यस्तं हस्तं क्षिपति गमनारोपितमना नवोढा वोढारं रमयति च सन्तापयति च ॥” * विश्रब्धनवोढा यथा, -- “दरमुकुलितनेत्रपाणिनीवी- नियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम् । मरकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः ॥” * ॥ समानलज्जामदना मध्या । एषव चातिप्रश्रया- दतिविश्रब्धनवोढा । अस्याश्चेष्टा सागसि प्रेयसि धैर्य्ये वक्रोक्तिरधैर्य्ये परुषवाक् । यथा, -- “स्वापे प्रियाननविलोकनहानिरेव स्वापच्युतौ प्रियकरग्रहणप्रसङ्गः । इत्थं सरीरुहमुखी परिचिन्तयन्ती स्वापं विधातुमपि हातुमपि प्रपेदे ॥” * ॥ पतिमात्रविषयकेलिकलापकोविदा प्रगल्भा । वेश्यायां कुलटायाञ्च पतिमात्रविषयत्वाभा- वात् न तत्रातिव्याप्तिः । अस्याश्चेष्टा रति- प्रीतिरानन्दादात्मसंमोहः । प्रथमं यथा, -- “सस्पृश्य स्तनमाकलय्य वदनं संश्लिष्य कण्ठ- स्थलं निष्पीयाधरविम्बमम्बरमपाकृष्य व्युदस्याल- काम् ।

पृष्ठ ५/४९५

देवस्याम्बुजिनीपतेः समुदयं जिज्ञासमाने प्रिये वामाक्षी वसनाञ्चलैः श्रवणयोर्नीलोत्पलं निह्नुते ॥” * ॥ यथा च । “नखाङ्कितमुरःस्थलेऽधरतले रदस्य क्षतं च्युता वकुलमालिका विगलिता च मुक्तावली । रतान्तसमये मया सकलमेतदालोकितं स्मृतिः क्व च पतिः क्व च कृ च तवालि शिक्षा- विधिः ॥” अपि च । “कान्ते तल्पमुपागते विगलिता नीवी स्वयं बन्धनात् वासश्च श्लथमेखलागुणधृतं किञ्चित् नितम्बे स्थितम् । एतावत् सखि वेद्मि केवलमहो तस्याङ्गसङ्गे पुनः कोऽसौ कास्मि रतञ्च कीदृशमिति स्वल्पापि मे न स्मृतिः ॥” * ॥ मध्याप्रगल्भे मानावस्थायां प्रत्येकं त्रिविधे । धीरा अधीरा धीराधीरा चेति । व्यङ्ग्यकोप- प्रकाशा धीरा । अव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा अधीरा । व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीराधीरा । इयांस्तु विशेषः । मध्यमायाः धीरायाः कोपव्यञ्जिका गीः । अधीरायाः परुषवाक् । धीराधीराया वचनरुदिते प्रकाशिके । प्रौढाधीरायास्तु रतावौदास्यम् । अधीरायास्तर्ज्जनताडनादिः । धीराधीराया रतावौदास्यं तर्ञ्जनादि च कोप- प्रकाशकम् । यत्तु धीरादिभेदः स्वीयाया एव न परकीयाया इति प्राचीनलिखनं तदाज्ञा मात्रं धीरात्वमधीरात्वं तदुभयञ्च माननियत- मेव परकीयाया मानश्च नेति वक्तुमशक्यत्वात् परकीयाया मानश्चेत्तेषामप्यावश्यकत्वादिति भावः ॥ * ॥ मध्या धीरा यथा, -- “लोलालिपुञ्जे व्रजतो निकुञ्जे स्फारा बभूवुः श्रमवारिधाराः । देहे समीहे भवतो विधातुं धीरं समीरं नलिनीदलेन ॥” * ॥ मध्या अधीरा यथा, -- “जातस्ते निशि जागरो मम पुनर्नेत्राम्बुजे शोणिमा निष्पीतं भवता मधु प्रविततं व्याघूर्णितं मे मनः । भ्राम्यद्भृङ्गघने निकुञ्जभवने लब्धं त्वया श्रीफलं पञ्चेषुः पुनरेष मां बहुतरैः क्रूरैः शरैः कृन्तति ॥” * ॥ मध्या धीराधीरा यथा, -- “कान्तानुरागचतुरोऽसि मनोहरोऽसि नाथोऽसि किञ्च नवयौवनभूषितोऽसि । इत्थं निगद्य सुदृशा वदने प्रियस्य निश्वस्य वास्पलुलिता निहिता दृगन्ताः ॥” * ॥ प्रौढा धीरा यथा, -- “नो तल्पं भजसे न जल्पसि सुधाधारानुकारा गिरो

दृक्पातं कुरुषे न वा परिजने कोपप्रकाश- च्छलात् । इत्थं केतकगर्भगौरि दयिते कोपस्य संगोपनं किं स्यादेव न चेत् पुनः सहचरो कुर्व्वीत साचि स्मितम् ॥” * ॥ प्रगल्भा अधीरा यथा, -- “प्रतिफलमवलोक्य स्वीयमिदोः कलायां हरशिरसि परस्यावासमाशङ्कमाना । गिरिशमचलकन्या तर्ज्जयामास कम्प- प्रचलवलयवेल्लत्कान्तिभाजा करेण ॥” * ॥ प्रगल्भा धीराधीरा यथा, -- “तल्पोपान्तमुप्रेयुषि प्रियतमे साचीकृतग्रीवया काकुव्याकुलवाचि साचिहसितस्फूर्ज्जत्कपोल- श्रिया । हस्तन्यस्तकरे पुनर्म्मृगदृशा लाक्षारसाक्षलित- प्रौष्ठीपृष्ठमयूखमांसलरुचो विस्फारिता दृष्टयः ॥” * ॥ एते धीरादिषड्भेदा द्विविधा । धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च । अधौरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च इत्यपि क्वचित् पाठः एते धीरादित्रयो मेदात् द्विविधा भवन्ति । ज्येष्ठा कनिष्ठा च । परिणीतत्वे सति भर्त्तरधिकस्नेहा ज्येष्ठा । परिणीतत्वे सति भर्त्तुर्न्यूनस्नेहा कनिष्ठा । अधिकस्नेहासु न्यूनस्नेहासु मामान्यवनितादिषु नातिव्याप्तिः । परिणीतत्वपदेन व्यावर्त्तनात् । नापि परकौ- यायामतिव्याप्तिः । भर्त्तृपदेन तद्व्यावृत्तेः । धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा, -- “एकस्मिन् शयने सरोरुहदृशोर्विज्ञाय निद्रां तयो- रेकां पल्लवितावगुण्ठनपटामुत्कन्धरो दृष्टवान् अन्यस्याः सविधं समेत्य निभृतं व्यालोलहस्ता- ङ्गुलि- व्यापारैर्वसनाञ्चलञ्चपलयन् स्वापच्युतिं क्तृप्त वान् ॥” ॥ * ॥ अधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा यथा, -- “अन्तःकोपकषायिते प्रियतमे पश्यन् घने कानने पुष्पस्यावचयाय नम्रवदनामेकां समायोजयन् । अर्द्धोन्मीलितलोचनाञ्चलचमत्काराभिरामाननां स्मेरार्द्राधरपल्लवां नवबधृमन्यां समालिङ्गति ॥” धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा, -- “धैर्य्याधैर्य्यपरिग्रहग्रहिलयोरेणीदृशोः प्रीतये रत्नद्वन्द्वमनन्तकान्तिरुचिरं मुष्टिद्वये न्यस्तवान् । एकस्याः कलयन् करे प्रथमतो रत्नं परस्याः प्रियो हस्ताहस्तिमियात् स्पृशन् कुचतटीमानन्दमा- विन्दति ॥” इति रसमञ्जरी ॥ स्वूर्च्छ, आ विस्मृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यादिः ह्नस्वी वकार-

युक्तः । क्विपि राछोर्लोपे स्वूः स्वुरौ स्वुरः । आ स्वूर्च्छितं स्वूर्णं तेन । स्वर्च्छति कथां मद्यपः । इति दुर्गादासः ॥ स्वृ, ऊ शब्दोपतापयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-शब्दे अक०-उपतापे सक०-वेट् ।) दन्त्यादिर्वकारोपधः । ऊ, अस्वारीत् पिकः । अस्वार्षीत् खलं राजा । इति दुर्गादासः ॥ स्वॄ, गि हिंसने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- पर०-सक०-अनिट् ।) दन्त्यादिर्वकारोपधः । तद्रहितोऽपीति केचित् । गि, स्वृणाति स्वूर्णः स्वूर्णिः । इति दुर्गादासः ॥ स्वेक, ऋ, ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) वकारयुक्तः । ऋ, असि- स्वेकत् । ङ, स्वेकते । इति दुर्गादासः ॥ स्वेच्छा, स्त्री, (स्वस्य इच्छा ।) स्वकीयेच्छा । तत्पर्य्यायः । यदृच्छा २ स्वैरिता ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । ४८ । “स च मत्स्योऽब्धिमध्येन तत्कालं स्वेच्छया चरन् । उत्स्यलद्वीपनिकटं जगाम विधियोगतः ॥”) स्वेच्छामृत्युः, पुं, (स्वेच्छया मृत्युर्यस्य ।) भीष्मः ॥ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स्वेच्छया मरणञ्च । तद्- युक्ते, त्रि ॥ स्वेदः, पुं, (स्विद् + घज् ।) घर्म्मः इत्यमरः ॥ १ । ७ । ३३ ॥ स्वेदनम् । इति मेदिनी ॥ भावरा इति भाषा ॥ * ॥ उष्मा । तापः । अथातः स्वेदाव्यायं व्याख्यास्यामः । इति ह स्माह भगवानात्रेयः । “अथ स्वेदान् प्रवक्ष्यामि यैर्यथावत् प्रयोजितैः स्वेदसाध्याः प्रशाम्यन्ति गदा वातकफात्मकाः ॥ स्नेहपूर्ब्बप्रयुक्तेन स्वेदेनावजितेऽनिले । पुरीषमूत्ररेतांसि न सज्जन्ति कदाचन ॥ शुष्काण्यपि च काष्ठानि स्नेहस्वेदोपपादनैः । नमयन्ति यथान्यायं किं पुनर्ज्जीवतो नरान् ॥ योगर्त्तुव्याधितापेक्षो नात्युष्णोऽतिमृदुर्न च । द्रव्यवान् कल्पितो देशे स्वेदः कार्य्यकरो मतः ॥ व्याधौ शीते शरीरे च महान् स्वेदो महाबले ॥ दुर्व्वले दुर्ब्बलः स्वेदो मध्यमे मध्यमो हितः ॥ * ॥ वातश्लेष्मणि वाते वा कफे वा स्वेद इष्यते । स्निग्धरूक्षस्तथास्निग्धोऽरूक्षश्चाप्युपकल्पितः ॥ आमाशयपते वाते कफे पक्काशयाश्रिते । रूक्षपूर्ब्बो हितः स्वेदः स्नेहपूर्ब्बस्तथैव च ॥ वृषणौ हृदयं दृष्टी स्वेदयेन्मृदु वा न वा । मध्यमं वंक्षणौ शेषमङ्गावयवमिष्टतः ॥ सुशुद्धैलक्तकैः पिण्ड्या गोधूमानामथापि वा । पद्मोत्पलपलाशैर्व्वा स्वेदः सम्बृत्य चक्षुषी ॥ मुक्तावलीभिः शीताभिः शीतलैर्भाजनैरपि । जलार्द्रैर्जलजैर्हस्तैः खिद्यतो हृदयं स्पृशेत् ॥ शीतशूलव्युपरमे स्तम्भगौरषनिग्रहे । संजाते मार्द्दवे स्वेदे स्वेदनाद्विरतिर्म्मता ॥ पिपासा गात्रसदनं मूर्च्छापित्तप्रकोपणम् । दाहः स्वेदोऽङ्गदौर्ब्बल्यमतिस्विन्नस्य लक्षणम् ॥

पृष्ठ ५/४९६

उक्तस्तस्याशितीये यो ग्रैष्मिकः सर्व्वशो विधिः । सोऽतिस्विन्नस्य कर्त्तव्यो मधुरस्निग्धशीतलः ॥” अशितीये अशनाध्याये ॥ * ॥ “कषायमद्यनित्यानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम् । पित्तिनां सातिसाराणां रूक्षाणां मधुमेहि- नाम् ॥ विदग्धभृष्टव्रध्नानां विषमद्यविकारिणाम् । तान्तानां नष्टसंज्ञानां स्थूलानां पित्तमेहि- नाम् ॥” तान्तानां क्लान्तानाम् । “तृषतां क्षुत्परीतानां क्रुद्धानां शोचतामपि । कामल्युदरिणाञ्चैव क्षतानामाढ्यरोगिणाम् ॥ दुर्ब्बलातिविशुष्काणामुपक्षीणौजसान्तथा । भिषक् तैमिरिकाणाञ्च न स्वेदमवतारयेत् ॥ * ॥ प्रतिश्याये च कासे च हिक्काश्वासेष्वलाघवे । कर्णमण्यां शिरःशूले स्वरभेदे गलग्रहे ॥ अर्द्दितैकाङ्गसर्व्वाङ्गपक्षाघाते विनामके । कोष्टानाहविबन्धेषु मूत्राघाते विजृम्भके ॥ पार्श्वपृष्ठकटीकुक्षिसंग्रहे गृध्रसीषु च । मूत्रकृच्छ्रे महत्त्वे च मुष्कयोरङ्गमर्द्दके ॥ पादोरुजानुजङ्क्षार्त्तिसंग्रहे श्वयथावपि । खल्वौष्वामे च शीते च वेपथौ वातकण्टके ॥ सङ्कोचायामशूलेषु स्तम्भगौरवसुप्तिषु । सर्व्वेष्वेषु विकारेषु स्वेदनं हितमुच्यते ॥ * ॥ तिलमाषकुलत्थान्नघृततैलामिषौदनैः । पायसैः कृशरैर्म्मांसैः पिण्डस्वेदान् प्रयोजयेत् ॥ गोखराश्ववराहोष्ट्रशकृद्भिः सतुषैर्यवैः । सिकतापांशुपाषाणकरीषायसपूटकैः ॥ श्लैष्मिकान् स्वेदयेत् पूर्व्वैर्व्वातिकान् समुपाचरेत् ॥ द्रव्याण्येतानि शस्यन्ते यथास्वं प्रस्तरेष्वपि ॥ भूगृहेषु च जेन्ताकेषूष्णगर्भगृहेषु च । विधूमाङ्गारतप्तेष्वभ्यक्तः स्विद्यति ना मुखम् ॥ ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयोवस्तशिरस्तथा । वराहमध्यपित्तासृक्स्नेहवत्तिलतण्डुलाः ॥ इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाडीस्वेदं पयोजयेत् । देशकालविभागज्ञो युक्त्यापेक्षी भिषक्तमः ॥ * ॥ वीरणामृतकैरण्डशिग्रुमूलकसर्षपैः । वासावंशकरञ्जार्कपत्रैरश्मन्तकस्य च ॥ शोभाञ्जनकशौवीरमालतीसुरसार्जकैः । पत्रैरुत्क्वाथ्य सलिलं नाडीस्वेदंप्रयोजयेत् ॥ भूतीकपञ्चमूलाभ्यां सुरया दधिमस्तुना । मूत्रैरम्लैश्च सस्नेहैर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ * ॥ एत एव च निर्यहाः प्रयोज्या जलकोष्ठके । स्वेदनार्थं घृतक्षीरतैलकोष्ठांश्च कारयेत् ॥ गोधूमशकलैश्चूर्णैर्यवानामम्लसंयुतैः । सस्नेहकिण्वलवणैरुपनाहः प्रशस्यते ॥ * ॥ गन्धैः सुरायाः किट्टेन जीवन्त्या शतपुष्पया । उमया कुष्ठतेलाभ्यां युक्तया चोपनाहयेत् ॥ * ॥ चर्म्मभिश्चोपनद्धव्यः सलोमभिरपूतिभिः । उष्णवीर्य्यैरलाभे तु कौषेयाविकशाटकैः ॥ रात्रौ बद्धं दिवा मुञ्चेत् मुञ्चेद्रात्रौ दिबाकृतम् । विदाहपरिहार्थं स्यात् प्रकर्षस्तु शीतलैः ॥

सङ्करः १ प्रस्तरो २ नाडी परिषेको ४ ऽवगाह- नम् ५ । जेन्ताको ६ ऽश्मघनः ७ कर्षुः ८ कुटी ९ भूः १० कुम्भिरेव च ११ ॥ कूपो १२ होलाक १३ इत्येते स्वेदयन्ति त्रयोदश । ते यथावत् प्रवक्ष्यन्ते सर्व्व एवानुपूर्ब्बशः ॥” इति ॥ * ॥ तत्र वस्त्रान्तरितैरवस्त्रान्तरितैर्व्वा पिण्डैर्ययोक्तै- रुपस्वेदनं सङ्करस्वेद इति विद्यात् ॥ १ ॥ शूक- शमीधान्यपुलाकानां वेशवारपायसकृशरोत्- कारिकादीनां वाप्रस्तरे कौषेयाविकोत्तरप्रच्छदे पञ्चाङ्गुलोरुवुकार्कपत्रप्रच्छदे वा स्वभ्यक्तसर्व्व- गात्रस्य शयानस्योपरि स्वेदनं प्रस्तरस्वेद इति विद्यात् ॥ २ ॥ स्वेदनद्रव्याणां पुनर्मूलफलपत्र- भङ्गादीनां मृगशकुनिपिशितशिरःपदादीना- मुष्णस्वभावानां वा यथार्हमम्ललबणस्नेहोप- संहितानां मूत्रक्षीरादीनां वा कुम्भ्यां वास्पमनु- द्वमन्त्यामुत्क्वथितानां नाड्या शरेषीकावंशदल- करञ्जार्कपत्रान्यतमकृतया गजाग्रहस्तसंस्थानया व्यामदीर्घया व्यामार्द्धदीर्घया वा व्यामचत- र्भागाष्टभागमूलाग्रपरिणाहस्रोतसा सर्व्वतो वातहरपत्रसंवृतच्छिद्रया द्विस्त्रिर्व्वा विनमितया वातहरसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रस्य वास्पमुपहरेत् । वास्पो ह्यनूर्द्ध्वगामीविहतचण्डवेगस्त्वचमविदहन् सुखं स्वेदयतीति नाडीस्वेदः ॥ ३ ॥ वातिकोत्तर- वातिकानां पुनर्म्मूलादीनामुत्क्वाथैः सुखोष्णैः कुम्भीर्व्वषूनिकाः प्रनाडीर्व्वा पूरयित्वा यथार्ह- सिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रं वस्त्राबच्छन्नं परिषेचये दिति परिषेकः ॥ ४ ॥ वातहरोत्क्वाथक्षीर- घृततैलपिशितरसोष्ण्णसलिलकोष्ठकावगाहस्तु यथोक्त एवावगाहः ॥ ५ ॥ अथ जेन्ताकं चिकीर्ष र्भूमिं परीक्षेत । तत्र पूर्ब्बस्यां दिश्युत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्ते भूमिभागे कृष्णमृत्तिके सुवर्ण- वर्णमृत्तिके वा परीवापपुष्करिण्यादीनां जला- शयानामन्यतमस्य कूले दक्षिणे षश्चिमे वा सूपतीर्थे समसुविभक्तभूमिभागे सप्ताष्टौ वा अरत्नीः सुपक्रम्योदकात् प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वा अभिमुस्वतीर्यं कूटानारं कारयेत् । उत्सेध- विस्तारतः परमरत्नीः षोडश समन्तात् सुवृतं मृत्कर्म्मसम्पन्नमनेकवातायनम् । अस्य कूटा- गारस्यान्तः समन्ततो भित्तिमरत्रि विस्तारोत- सेधां पिण्डिकां कारयेत् आकपाटाट् । मध्ये चास्य कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्रं पुरुषप्रमाणं मृण्मयं कन्दूसंस्यानं बहुसूक्ष्मच्छिद्रमङ्गारको- ष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत् । तञ्च खादिरा- णामाश्वकर्णादीनां वा काष्ठानां पूरयित्वा प्रदी- पयेत् । स यदा जानीयात् साधु दग्धानि काष्ठानि गतधूमानि अवतप्तञ्च केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वेदयोग्येन चोष्मणा युक्तमिति तत्रैवं पुरुषं वातहराभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्न प्रवे- शयेत् । प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात् सीम्य प्रविश-

कस्याणायारोग्याय चेति । प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुह्य पार्श्वापरपार्श्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः । न च त्वया स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि सता पिण्डिकैषा विमोक्तव्या आप्राणोच्छासात् । भ्रश्यमानो हतः पिण्डिकावकाशात् द्वार- मनधिगच्छन् स्वेदमूर्च्छापरीततया सद्यःप्राणान् जह्याः । तस्मात् पिण्डिकामेनां न कथञ्चन मुञ्चेथाः । त्वं यदा जानीयाः विगताभिष्यन्द- मात्मानं सम्यक् प्रस्रुतस्वेदपिच्छं सर्व्वस्रोतो- विमुक्तं लघुभूतमपगतविबद्धस्तम्भसुप्तिवेदना- गौरवमिति ततस्तां पिण्डिकामनुसरन् द्वारं प्रपद्येथाः । निष्क्रम्य च न सहसा चक्षुषोः परिपालनार्थं शीतोदकमुपस्पृशेथाः । अपगत- सन्तापक्लमस्तु मुहूर्त्तात् सुखोष्णेन वारिणा यथान्यायं परिषिक्तोऽश्नीयाः । इति क्षेन्ताकः स्वेदः ॥ ६ ॥ “शयानस्य प्रमाणेन घनामश्ममयीं शिलाम् । तापयित्वा मारुतघ्नैर्द्दारुभिः संप्रदीपितैः ॥ व्यपोह्य सर्व्वानङ्गारान् प्रोक्ष्य चैवोष्णवारिणा । तां शिलामथ कुर्व्वीत कौशेयाविकसस्तरात् ॥ तस्यां स्वभ्यक्तसर्व्वाङ्गः शयानः स्विद्यते सुखम् । रौरवाजिनकौशेयप्रावाराद्यैः सुसंवृतः ॥ इत्युक्तोऽश्मघनस्वेदः कर्षूस्वेदः प्रवक्ष्यते ॥ ७ ॥ खानयेत् शयनस्याधः कर्षूस्थानविभागवित् । दीप्तैरधूमैरङ्गारैस्तां कर्षूंपूरयेत्ततः ॥ तस्यामुपरि शय्यायां स्वपन्स्विद्यति ना सुखम् ॥ ८ अनत्युत्सेधविस्तारां वृत्ताकारामलोचनाम् । घनभित्तिं कुटीं कृत्वा कुष्ठाद्यैः संप्रलेपयेत् ॥ कुटीमध्येभिषक् शय्यां स्वास्तीर्णाञ्चोपकल्पयेत् प्रावाराजिनकौषेयकुथकम्बलगोलकैः ॥ हसन्तिकाभिरङ्गारैः पूर्णाभिस्ताञ्च सर्व्वशः । परिवार्य्यान्तरारोहेऽभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ॥ ९ ॥ य एवाश्मघनस्वेदविधिर्भूमौ स एव तु ॥ १० ॥ प्रशस्तायां निवातायां समायामुपदिश्यते । कुम्भीं बातहरक्वाथपूर्णां भूमौ निखातयेत् ॥ अर्द्धभागं त्रिभागं वा शयनं तत्र चोपरि । स्थापयेदासनं वापि नातिसान्द्रपरिच्छदम् ॥ अथ कुम्भ्यां सुसन्तप्तान् प्रक्षिपेदयसो गुडान् । पाषाणान् बोष्मणा तेन तत्स्थः स्विद्यति ना सुखम् ॥ ११ ॥ सुसंवृताङ्गः स्वभ्यक्तः स्नेहैरनिलनाशनैः । कूपं शयनविस्तारं द्विगुणञ्चापि वेधतः ॥ देशे निबाते शस्ते च कुर्य्यादन्तः सुमार्जितम् । हस्त्यश्वगोखरीष्ट्राणां करीषैर्दग्धपूरिते ॥ स्ववच्छन्नः सुसंस्तीर्णेऽभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ॥ १२ ॥ धीतीकान्तु करीषाणां यथोक्तानां प्रदीपयेत् ॥ धीतीकां गुण्डिकाम् । शयनान्तःप्रमाणेन शस्यामुपरि तत्र च । सुदग्धायां विधूमायां यथोक्तामुपकल्पयेत् ॥ स्ववच्छन्नः सुखं यत्राभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखत् ।

पृष्ठ ५/४९७

होलाफस्वेद इत्येष सुखप्रोक्तो महर्षिणा ॥ १३ ॥ इति त्रयोदशविधः स्वेदोऽग्निगुणसंश्रयः ॥ * ॥ व्यायाम उष्ममदनं गुरुप्रावरणं क्षुधा । बहुपानं भयक्रोधावुपनाहाहवातणाः । स्वेदयन्ति दशैतानि नरमग्निगुणादृते ॥ इत्युक्तो द्विविधः स्वेदः संयुक्तोऽग्निगुणैर्न च । एकाङ्गसर्व्वाङ्गगतः स्निग्धो रूक्षस्तथैव च ॥ इत्येतत् द्विविधं द्वन्द्वं स्वेदमुद्दिश्य कीत्तितम् । स्निग्धस्वेदैरुपक्रम्य स्विन्नः पथ्याशनो भवेत् । तदहः स्विन्नमात्रस्तु व्यायामं वर्जयेन्नरः ॥” इति ॥ * ॥ तत्र श्लोकाः । “स्वेदो यथा कार्य्यकरो हितो येभ्यश्च यद्विधः । यत्र देशे यथायोग्यो देशो रक्ष्यश्च यो यथा ॥ स्विन्नातिस्विन्नरूपाणि तथातिस्विन्नभेषजम् । अस्वेद्याः स्वेदयोग्याश्च स्वेदद्रव्याणि कल्पना ॥ त्रयोदशविधः स्वेदो विना दशविधोऽग्निना । संग्रहेण च षट् स्वेदाः स्वेदाध्याये निदर्शिताः ॥ स्वेदाधिकारे तद्वाच्यमुक्तमेतन्महर्षिणा । शिष्यैस्तु प्रतिपत्तव्यमुपदेष्टा पुनर्व्वसुः ॥” इति चरकीयस्वेदाध्यायः समाप्तः ॥ * ॥ अथ स्वेदविधिः । “स्वेदश्चतुर्व्विधः प्रोक्तस्तापोष्मस्वेदसंज्ञितः । उपनाहो द्रवस्वेदः सर्वे वातार्त्तिहारिणः ॥” तापस्वेदः उष्मस्वेदश्च ताभ्यां संज्ञितः । उप- नाहः उपनाहस्वेदः । “स्वेदौ तापोष्णजौ प्रायः श्लेष्मघ्नौ समदीरितौ । उपनाहस्तु वातघ्नः पित्तरोगे द्रवो हितः ॥” द्रवो द्रवस्वेदः । “महाबले महाव्याधौ शीते स्वेदो महान् स्मृतः । दुर्ब्बले दुर्ब्बलस्वेदो मध्यमे मध्यमो मतः ॥ वलासे रूक्षणः स्वेदो रूक्षः स्निग्धः कफा- निले ॥ रूक्षणः रूक्षयतीतिः रूक्षणः नन्द्यादित्वात् अनप्रत्ययः । “कफमेदोवृते वाते कोष्णगेहं रवेः करात् । नियुद्धं मार्गगमनं गुरुप्रावरणं ध्रुवम् ॥ चिन्ताव्यायामभारांश्च सेवेतामयमुक्तये । येषां नस्यं प्रदातव्यं वस्तिश्चापि हि देहिनाम् । शोधनोयाश्च ये केचित् पूर्ब्बस्वेद्याश्च ते मताः । स्वेद्याः ऊर्द्ध्वं त्रयोऽपोह भगन्दर्य्यर्शसस्तथा । अश्मर्य्या चातुरो जन्तुः शमयेच्छस्त्रकर्म्मणः ॥” शस्त्रकर्म्मण ऊर्द्ध्वं पश्चाच्चति सुश्रुते । “पश्चात् स्वेद्या हृते शल्ये मूढगर्भगदे तथा । काले प्रजातेऽकाले बा पश्चात् स्वेद्या नितम्बिनी । सर्व्वान् स्वेदान्निवाते च जीर्णेऽन्ने वा विचा- रयेत् ॥ स्वेदाद्धातुस्थिता दोषा स्वेहक्लिन्नस्य देहिनः । द्रवत्वं प्राप्य कोष्ठान्तर्गत्वा यान्ति विरेकिताम् ॥ स्नेहाभ्यक्तशरीरस्य शीतेराच्छाद्य चक्षुषी । खेद्यमानस्य च मुहुर्हृदयं शीतलैः स्पृशेत् ॥

शीतैरार्द्रवस्त्रादिभिः ॥ “अजीर्णो दुर्ब्बलो मेही क्षतक्षीणः पिपासितः । अतीमारी रक्तपित्ती पाण्डुरोगी तथोदरी । मेदस्वी गर्भिणी चैव न हि स्वेद्या विजानता ॥ स्वेदादेषां यान्ति देहा विनाशं नो साध्यत्वं यान्ति चैषां विकाराः ॥ एतानपि मृदुस्वेदैः स्वेदसाध्यानुपाचरेत् । मृदुस्वेदं प्रयुञ्जीत तथा हृन्मष्कदृष्टिषु ॥ अतिस्वेदात् सन्धिपीडा दाहतृष्णा क्लमो भ्रमः । पित्तासृक्पिडकाकोपस्तत्र शीतैरुपाचरेत् ॥” तत्र तापस्वेदमाह । “तेषु तापाभिधः स्वेदो बालुकावस्त्रपाणिभिः । प्रतप्तैरम्लमिक्तैश्च कायेऽलक्तकवेष्टिते ॥” * ॥ उष्णस्वेदमाह । “अथवा वातनिर्णाशद्रव्यक्वाथरसादिभिः । उष्णैर्घटं पूरयित्वा पार्श्वे च्छिद्रं विधाय च ॥ विमुड्यास्यं त्रिखण्डञ्च धातजां काष्ठजामुत । षडङ्गुलास्यां गोपुच्छां नाडीं युञ्ज्यात् द्विह- स्तिकाम् ॥ सुखोपविष्टं स्वभ्यक्तं गुरुप्रावरणावृतम् । हस्तिशुण्डिकया नाद्या स्वेदयेद्वातरोगिणम् ॥” त्रिखण्डमिति स्वेदसौकर्य्यार्थम् । षडङ्गुलास्या- मिति मूले षडङ्गुलविशालमुखाम् । गोपुच्छमिव क्रमकृशां तेनाग्रे गोपुच्छाग्रपरिमाणेन कृशां नाडीं अतः सरन्ध्राम् । द्विहस्तिकां हस्तद्वय- परिमाणाम् । हस्तिशुण्डिकयेति हस्तिशुण्डवत् क्रमकृशत्वात् नाड्या इयं संज्ञा । “पुरुषायाममात्रान्तु भूमिं संमार्ज्ज्य खादिरः । काष्ठैर्द्दग्ध्वा तथाभ्युक्ष्य क्षीरधान्याम्लवारिभिः ॥ वातघ्नपत्रैराच्छाद्य शयान स्वेदयेन्नरम् । एवं माषादिभिः स्विन्नैः शयानः स्वेदमाचरेत् ॥” उपनाहस्वेदः । “तथोपनास्वेदञ्च कुर्य्याद्वातहरौषधैः । प्रदिह्य देहं वातार्त्तं क्षीरमांसरसादिभिः ॥ अम्लपिष्टैः सलवणैः सुखोष्णैः स्नेहसंयुतैः । ततो ग्राम्यान्पमांसैर्जीवनीयगणेन च ॥ दधिसौवीरकक्षीरैर्वीरतर्व्वादिना तथा । कुलत्थमाषगोधूमैरतसीतिलसर्षपैः ॥ शतपुष्पादेवदारुशेफालीस्थूलजीरकैः । एरण्डमूलबीजैश्च रास्नामूलकशिग्रुभिः ॥ मिसिकृष्णाकुठेरैश्च लवणैरम्लसंयुतैः । प्रसारण्यश्वगन्धाभ्यां बलाभिर्द्दशमूलकैः ॥ गुडूच्या वानरीबीजैर्यथालाभं समाहृतैः । क्षणैः स्विन्नैश्च वस्त्रेण बद्धैः संस्वेदयेन्नरम् ॥ महाशाल्वनसंज्ञोऽयं योगः सर्व्वानिलार्त्ति- हृत् ॥” अस्यायमर्थः । उपनाहस्वेदञ्च कुर्य्यात् । केन प्रकारेण इत्याकाङ्क्षायां तत्प्रकारमाह वातहरौ- षधैः । कथंभूतैः । अम्लपिष्टैः अम्लेन काञ्जिक- तक्रादिना पिष्टैः सलवणैः स्नेहयुक्तैः क्षोरमांस- रसान्वितैः । सुखोष्णैः । वातात्तदेहे प्रदिह्य प्रलिप्य स्वेदयेदित्यर्थः । अथवास्तेन संप्रिष्टैः

कोष्णैः सूक्ष्मपटस्थितैः । भेषजैः स्वेदयेत् । किंवा स्विन्नैः कोष्णैः पटस्थितैः ॥ * ॥ द्रवस्वेद- माह । “द्रवस्वेदस्तु वातघ्नद्रव्यक्वाथेन पूरिते । कटाहे कोष्ठके वापि सूपविष्टोऽवगाहयेत् ॥ सौवर्णं राजतं वापि ताम्रं लौहञ्च दारुजम् । कोष्ठकं तत्र कुर्व्वीतोच्छ्राये षड्विंशदङ्गुलम् । आयामे तावदेव स्याच्चतुष्कोणस्तु चिक्वणम् ॥” पक्षान्तरमाह । “नाभेः षडङ्गुलं यावन्मग्नः क्वाथस्य धारया । कोष्णया स्कन्धयोः सिक्तस्तिष्ठेत् स्निग्धतनु- र्नरः ॥” अयमर्थः । प्रथमतो वातघ्नद्रव्यक्वाथेन कटाहं पूरिते कोष्ठके कटाहे वा सूपविष्टस्तिष्ठेत् अथवा नाभेः षडङ्गुलमूर्द्ध्वं यावत् क्वाथे मग्न उपविष्टः । पश्चात् क्वाथस्य धारया स्कन्धयोः सिच्यभानस्तिष्ठेत् । तथा च कोष्ठकं परिपूर्णं भवतीत्यर्थः । क्वाथपक्षे प्रथमतः स्नेहाभ्यक्त- तनुरुपविशेत् । “मुहूर्त्तैकं समारभ्य यावत् स्यात्तच्चतुष्टयम् । तावत्तदवगाहेत यावदारोग्यनिश्चयम् ॥ एवं तलेन दुग्धेन सर्पिषा स्वेदयेन्नरम् । एकान्तरो द्व्यन्तरो वा युक्तः स्नेहोऽवगाहने ॥ एतावता क्वाथो दुग्धञ्च नित्यमेव युज्यते ॥” स्नेहस्तु दिनमेकं द्वे वा दिने गमयित्वा युक्तः । अग्निमान्द्यशङ्कयेति भावः । “सिरामुखैर्लोमकूपैर्धमनीभिश्च तर्पयन् । शरीरे बलमाधत्ते युक्तः स्नेहोऽवगाहने ॥ जलसिक्तस्य वर्द्धन्ते यथा मूलेऽङ्कुरादयः । तथव धातुवृद्धिर्हि स्नेहसिक्तस्य जायते ॥ नातः परतरः कश्चिदुपायो वातनाशनः । शीतशूलव्युपरमे स्त्रम्भगौरवनिग्रहे । दीप्तेऽग्नी मार्द्दवे जाते स्नेदनाद्विरतिर्मता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ स्वेदचूषकः, पुं, (स्वेधं चूषति पिबतीति । चूष + ण्वुल् ।) शीतलवायुः । इति केचित् ॥ स्वेदजः, त्रि, (स्वेदात् जायते इति । जन + डः ।) स्वेदाज्जातजन्तुः । क्रमिदंशादिः । इत्यमरः । ३ । १ । ५१ ॥ तद्गणा यथा, -- “संस्वेदजविकाराश्च यथा येभ्यो भवन्ति च । मानुषस्वेदमलजा मक्षिकाद्या भवन्ति च ॥ नवमेघप्रसिक्तायां पिपालिकगणादयः । सस्वेदजापि विज्ञेया वृक्षगोपशुजन्तवः ॥ समिद्भ्या माषमुद्गेभ्यः फलेभ्यश्चैव जन्तवः । जायन्त क्रिमया विप्राः काष्टभ्यो घुणकादयः ॥ तथा शुक्रविकारेभ्यः पूतिकाः प्रभवन्ति च । संस्वेदजाश्च जायन्ते वृश्चिकाः शुष्कगोमयात् ॥ गोभ्यो हि महिषेभ्यश्च मानुषेभ्यश्च जन्तवः । मत्स्यादिध्यश्च विविधा अन्तःकुक्षौ विशषतः ॥ अथान्यानि च सूक्ष्माणि सूक्ष्मयूकास्तथैव च । गोभ्याऽश्वेभ्यस्तथा चैव अष्टापदकिनीनकाः ॥ मक्षिकाणां विकाराश्च उत्सृष्टोदककर्दमैः ।

पृष्ठ ५/४९८

शरावति विकाराश्च करीषेभ्यो भवन्ति हि ॥ एवमादिरसख्यातो गणः संस्वेदजो मया । समासान्निहितो ह्येष प्राक्कर्म्मवशजः स्मृतः ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशनामाध्यायः ॥ स्वेदनं, क्ली, (स्विद् + ल्युट् ।) स्वेदः । इति मेदिनी ॥ स्वेदनयन्त्रं यथा, -- “निबद्धमौषधं सूतं भूर्ज्जे तत्त्रिगुणाम्बरे । रसपोटलिकां काष्ठे दृढं बद्ध्वा गुणेन हि ॥ सन्धानपूर्णं कुम्भान्तः स्वावलम्बनसंस्थितम् । अधस्ताज्ज्वालयेद्वह्निं तत्तदुक्तक्रमेण हि । दोलायन्त्रमिदं प्रोक्तं स्वेदनाख्यं तदेव हि ॥” सन्धानं काञ्जिकादि । “साम्बुस्यालीमुखे बद्धे वस्त्रे स्वेद्यं निधाय च । पिधाय पच्यते यत्र तद्यन्त्रं स्वेदनं स्मृतम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (स्वेदयतीति । स्विद् + णिच् + ल्युः । स्वेदके, त्रि । यथा, सुश्रुते । ३ । ४ । “स्वेदनो दुर्गन्धः पीतशिथिलाङ्गस्ताम्रनख- नयनतालुजिह्वोष्ठपाणिपादतल इत्यादि ॥” स्वेदनिका, स्त्री, (स्वेदनमस्त्यस्या इति । ठन् ।) कन्दुः । इति हेमचन्द्र ॥ भर्ज्जनपात्रम् । भर्ज्जन- शालाच ॥ स्वेदनी, स्त्री, (स्विद्यतेऽनयेति । स्विद् + ल्युट् । ङीप् ।) लौहमयपात्रम् । ताओया इति लोहता इति च ख्यातम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । कन्दुः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ३० स्वेदनिका ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वेदमलोज्झितदेहः, पुं, (स्वेदमलेन उज्झितः देहो यस्य ।) सर्व्वकल्पीयजिनात्तमः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वेदमलत्यक्तकायश्च । तद्युक्ते, त्रि ॥ स्वेदविप्रुट्, [ष्] स्त्री, घर्म्मबिन्दुः । स्वेदस्य विप्रुट् बिन्दुः । इति षष्ठीतत्पुरुषसमासनिष्पन्ना ॥ स्वैरः, त्रि, (स्वेन स्वातन्त्र्येण ईर्त्ते इति । ईर गतौ + अच् । “स्वादीरेरिणोः ।” ६ । १ । ८९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या वृद्धिः ।) स्वच्छन्दः । (यथा, रघुः । २ । ५ । “अव्याहतैः स्वैरगतैः स तस्याः सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत् ।”) मन्दः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ६६ । ४९ । “अथोत्तरः शुभैर्गन्धैर्माल्यैश्च विविधैस्तथा । आकीर्य्यमाणः संहृष्टो नगरं स्वैरमागमत् ॥” * ॥ वृथालापः । यथा, तत्रैव । १ । ४२ । २ । “नैवान्यथेदं भविता पितरेष ब्रवीमि ते । नाहं मृषा ब्रवीम्येव सैरेष्वपि कुतः शपन् ॥”) स्वेरता, स्त्री, (स्वैरस्य भावः । स्वैर + तल् ।) स्वैरिता । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । ३ । २ । २ ॥ स्वैरिणी, स्त्री, (स्वेनैव ईरयितुं शीलमस्याः । ईर + णिनिः । ङीप् । स्यादीरेरिणारिति वृद्धिः ।) व्यभिचारिणी इत्यमरः । २ । ६ । ११ ॥ सा तु चतुःपुरुषगामिनी (यथा, महाभारते । १ । १२३ । ७३ -- ७४ ।

“पाण्डुस्तु पुनरेवैनां पुत्त्रलोभात् महायशाः । वक्तुमैच्छद्धर्म्मपत्नीं कुन्ती त्वेनमथाव्रवीत् ॥ नातश्चतुर्थं प्रमवमापत्स्वपि वदन्त्युत । अतः परं स्वैरिणी स्याद्बन्धकी पञ्चमे भवेत् ॥”) स्वैरिता, स्त्री, (स्वैरिणो भाव । तल् । टाप् ।) स्वच्छन्दता । तत्पर्य्यायः । यदृच्छा २ । इत्य- मरः । ३ । २ । २ ॥ स्वैरिन्ध्नी, स्त्री, परवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिणी नारी । इति शब्दरत्नावली ॥ परगृहस्था स्वतन्त्रा प्रसाधनानुलेपनादिशिल्पकारिणीति विशेषणत्रययुक्ता या सा सैरिन्ध्री । स्वैरं स्वाच्छन्द्यं धरतीति स्वैरिन्ध्री निपातनात् । स्वैरिन्ध्री परवेश्मस्था शिल्पकृत् स्ववशा स्त्रियाम् । इति दन्त्यादौ रभसः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ अस्या रूपान्तरं सैरन्ध्री सैरिन्ध्रिः इति च टीकान्तरम् ॥ स्वैरी, [न्] त्रि, स्वेनैव ईरितुं शीलमस्य । ईर गतौ + णिनिः । स्वतन्त्रः । इत्यमरः । ३ । १ । १५ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४२ । २१ । “सिद्धिवादेषु संसिद्धास्तथा वननिवासिनः । स्वैरिणो दारसंयुक्तास्तेषां धर्म्मः कथं स्मृतः ॥” स्वोपार्ज्जितः, त्रि, (स्वेनोपार्ज्जितः ।) स्वयम- र्ज्जितः । स्वयमुपात्तः । यथा, पिता चेत् पुत्त्रान् विभजेत् तस्य स्वेच्छा स्वयमुपात्तेऽर्थे पत्तामहे तु पितापुत्त्रयास्तुल्यं स्वामित्वम् । इति विष्णु- सूत्रम् । अपि च । मनुविष्णू । “पतृकन्तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् । न तत् पुत्त्रैर्भजेत् सार्द्धमकामः स्वयमर्जितम् ॥” तत् स्वयमर्जितमिति कृत्वा न विभजेदित्यन्वयः । एतत्तु स्थावरविषयम् । मण्यादावनुद्धृतेऽपि पितु- रेव स्वाच्छन्द्यम् । “स्थावरं द्विपदञ्चैव यद्यपि स्वयमर्जितम् । तसम्भूय सुतान् सर्व्वान् न दानं न च विक्रयः ॥ पितुः प्रसादात् भुज्यन्ते वस्त्राण्याभरणानि च । स्थावरन्तु न भुज्येत प्रसादे सति पतृके ॥” इति मिताक्षराधृतवचनमपि पितामहधन परम् । पित्रा च स्वोपार्जितं स्थावरं दत्तं भुज्यत एवेति । अन्यथा मूलभूतश्रुत्यन्तर- कल्पनापत्तः । इति दायतत्त्वम् ॥ * ॥ स्वापा- र्जितं द्विविधम् । पित्रादधनाद्युपधातेन स्वेनो- पार्जितम् । तदनुपघातेन उपार्जितञ्च । तद्धन- विभागविधिर्यथा । व्यासः । “अनाश्रित्य पितृद्रव्यं स्वशक्त्याप्नोति यद्धनम् । दायादभ्यो न तद्दद्यात् विद्यालब्धञ्च यद्भवेत् ॥” कात्यायनः । “द्व्यंशहरोऽर्द्धहरो वा पुत्त्रवित्तार्जनात् पिता ।” पुत्त्रवित्तार्जनात् । कृद्विहितो भावा द्रव्यवत् प्रकाशते इति न्य्ययात् पुत्त्रार्जितावत्तात् पितु- र्द्व्यंशित्वं पितृधनानुपघातविषयं भ्रातृधनोप- घातविंषयञ्च । अर्जकस्य तु द्व्यंशित्वम् । भ्रातृ- धनोपघाते तु तेषामप्येकांशित्वं वक्ष्यमाणवच- नात् । पितुरर्द्वहरत्वन्तु पितृद्रव्योपघाताद्गुण-

वत्त्वाद्वा इति दायभागः ॥ अनुपघाते पिता द्व्यंशहरः । अर्जकत्वात् स्वयमपि द्व्यंशहरः । इतरेषामनंशित्वम् । भ्रातृद्रव्योपघाते तु तेषा- मप्येकांशः । इति द्ब्यंशार्द्धांशयोर्भेदकथनम् ॥ * ॥ साधारणधनार्जितेऽपि विशेषमाह व्यासः । “साधारणं समाश्रित्य यत्किञ्चित् वहनायुधम् । शौर्य्यादिनाप्नोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः । तस्य भागद्वयं देयं शेषास्तु समभागिनः ॥” अत्र भ्रातर इत्युपलक्षणं पितृव्यादयोऽपि बोद्धव्याः । तस्यार्जकस्य । साधारणोपघाते यस्य यावतोऽंशस्थाल्पस्य महतो वा उपघात- स्तस्य तदनुसारेण भागकल्पना कार्य्या । इति दायभागः ॥ इति च दायतत्त्वम् ॥ स्वोरसः, पुं, शिलापिष्टकल्कः । यथा, -- “स्वोरसः स्वरसः प्रोक्तः कल्को दृषदि पेषितः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥