शब्दकल्पद्रुमः/हरिले

पृष्ठ ५/५१८

हरिले, ष्य, नाट्योक्तौ चेटीसम्वोधनम् । इति केचित् ॥ हारलोचनः, पुं, (हरेरिव लोचनमस्य ।) कुलीरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पेचकः । इति केचित् ॥ हरिद्वर्णचक्षुर्युक्ते, त्रि ॥ हरिवर्षं, क्ली, (हरिप्रियं वर्षम् ।) जम्बुद्वीपस्य नववर्षान्तर्गतवर्षविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स तु निषधहेमकूटपर्व्वतयोर्म्मध्ये वर्त्तते । यथा । एवं दक्षिणेनेलावृतं निषधो हेमकूटो हिमा- लय इति प्रागायता यथा नीलादयः । अयुत- योजनोत्सेधा हरिवर्षकिंपुरुषभारतानां यथा- संख्यम् । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ किञ्च । हरिवर्षे चापि भगवान् नरहरिरूपे- णास्ते । तद्रूपग्रहणनिमित्तमुत्तरत्राभिधास्ये तद्दयितं रूपं महापुरुषगुणभाजनो महाभाग- वतो दैत्यदानवकुलतीर्थीकरणशीलाचरितः प्राह्वादोऽव्यवधानानन्यभक्तियोगेन सह तद्वर्ष- पुरुषैरुपास्ते । इति च तत्रैव १८ अध्यायः ॥ हरिवंशः, पुं, (हरेर्वंशः ।) श्रीकृष्णस्य सन्तानः । यथा, -- “हरिवंशं प्रवक्ष्यामि कृष्णमाहात्म्यलक्षणम् । वसुदेवात्तु देवक्यां वासुदेवो बलोऽभवत् ॥ रुक्मिणीसत्यभामाद्या अष्टौ पत्न्यो हरेः पुरा । षोडशस्त्रीसहस्राणि अन्योन्यासन् महात्मनः ॥ तासां पुत्त्राश्च पौत्त्राद्याः शतशोऽथ सहस्रशः । रुक्मिण्याञ्चैव प्रद्युम्नो न्यवधीत् सम्बरञ्च यः ॥ तस्य पुत्त्रोऽनिरुद्धोऽभूत् उषाबाणसुतापतिः । अनिरुद्धादभूद्वज्रः स च राजा गते हरौ । सान्दीपनिं गुरुं चक्रे सपुत्त्रं यादवाधिपः ॥” इति गारुडे १४८ । १ ; ६ -- ८ ; ११ ॥ विस्तारस्तु महाभारतीयहरिवंशपर्व्वणि द्रष्टव्यः ॥ हरिवल्लभा, स्त्री, (हरेर्वल्लभा ।) जया । तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ लक्ष्मीश्च ॥ हरिवान्, [त्] पुं, (हरिरश्वोऽस्त्यस्येति । मतुप् । “छन्दसीरः ।” ८ । २ । १५ । इति मस्य वः । इन्द्रः । इति हलायुधः ॥ इरिविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । २० । ३९ । “जुषाणो बर्हिर्हरिवान्न इन्द्रः प्राचीनं सीदत्प्रदिशा पृथिव्याः ॥”) हरिवासरं, क्ली, (हरेर्वासरम् ।) श्रीहरेर्द्दिनम् । तत्तु एकादशीद्वादशीतिथिरूपम् । यथा, -- “एकादशी द्बादशी च प्रोक्ता श्रीचक्रपाणिनः ॥” “एकादशीमुपोस्यैव द्वादशीं समुपोषयेत् । न चात्र विधिलोपः स्यादुभयोर्देवता हरिः ॥” इति च तिय्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “यानि कानि च पापानि ब्रह्महत्यादिकानि च । अन्नमाश्रित्य सर्व्वाणि तिष्ठन्ति हरिवासरे ॥ अघं स केवलं भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते हरिवासरे ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ * ॥ द्वादश्याः प्रथमपादः । यथा । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “द्वादश्याः प्रथमः पादो हरिवासरसंज्ञकः । तमतिक्रम्य कुर्व्वीत पारणं विष्णुतत्परः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥

अथ हरिवासरे जागरणादिविधिः । स्कान्दे श्रोब्रह्मनारदसंवादे । “शृणु नारद ! वक्ष्यामि जागरस्य तु लक्षणम् । येन विज्ञातमात्रेण दुर्लभो न जनार्द्दनः ॥ गीतं वाद्यं च नृत्यं च पुराणपठनं तथा । धूपं दीपं च नैवेद्यं पुष्पगन्धानुलेपनम् ॥ फलमर्घ्यञ्च श्रद्धा च दानमिन्द्रियनिग्रहः । सत्यान्वितं विनिद्रञ्च मुदा युक्तं क्रियान्वितम् ॥ साश्चर्य्यं चैव सोत्साहं पापालस्यादिवर्ज्जितम् । प्रदक्षिणाभिसंयुक्तं नमस्कारपुरःसरम् ॥ नोराजनसमायुक्तमनिर्विण्णेन चेतसा । यामे यामे महाभाग ! कुर्य्यादारात्रिकं हरेः । एतैर्गुणैः समायुक्तं कुर्य्याज्जागरणं हरेः ॥” * ॥ किञ्च । “य एवं कुरुते भक्त्या वित्तशाठ्यविवर्ज्जतः । जागरं वासरे विष्णोर्लीयते परमात्मनि ॥ धनवान् वित्तशाठ्येन यः करोति प्रजागरम् । तेनात्मा हारितो नूनं कितवेन दुरात्मना ॥” तत्रैव श्रीमदुमामहेश्वरसंवादे । “सशास्त्रं जागरं यच्च नृत्यगान्धर्व्वसंयुतम् । सवाद्यं तालसंयुक्तं सदीपं साधुभिर्युतम् ॥ उपचारैश्च संयुक्तं यथोक्तैर्भक्तिभावितैः । मनसस्तुष्टिजननं समुदं लोकरञ्जनम् ॥ गुणैर्द्वादशभिर्युक्तं जागरं माधवप्रियम् । कर्त्तव्यं तत् प्रयत्नेन पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः ॥” * ॥ किञ्च । “परापवादयुक्तं तु मनः प्रशमवर्ज्जितम् । शास्त्रहीनमगान्धर्व्वं तथा दीपविवर्ज्जितम् ॥ शक्त्योपचाररहितमुदासीनं सनिद्रकम् । कलियुक्तं विशेषेण जागरं नवधाधमम् ॥” * ॥ किञ्च । तत्रैव । “अभावे वाचकस्याथ गीतं नृत्यञ्च कारयेत् । वाचके सति देवेशि ! पुराणं प्रथमं पठेत् ॥” * ॥ अथ जागरणनित्यत्वम् । स्कान्दे ब्रह्मनारदसवादे । “अतीतानागतान् वापि पातयिष्यन्ति पूर्ब्बजान् । अकुर्व्वाणाः प्रपत्स्यन्ति पुत्त्रधर्म्मवसुक्षयम् । जायते नरके वासः पितृभिः सह कालशः ॥ न पुरश्चरणात् पापं व्रतैर्दानैः समाधिभिः । विलयं याति विप्रेन्द्र ! विना द्वादशीजागरम् ॥” तत्रैवोमामहेश्वरसंवादे । “संप्राप्तं जागरे विष्णोर्ये न कुर्व्वन्ति जागरम् । भ्रश्यते सुकृतं तेषां वैष्णवानाञ्च निन्दया ॥ मतिर्न जायते यस्य द्वादश्यां जागरं प्रति । न हि तस्याधिकारोऽस्ति पूजने केशवस्य हि ॥” अतएवोक्तं ब्रह्मणा । तत्रैव । “हृदये वर्त्तते यस्य सदा योगेश्वरो हरिः । मतिरुत्पद्यते तस्य द्वादशीजागरोपरि ॥ * ॥ सामान्धेन पुरालेखि गीतनृत्यादिनित्यता । अधुना लिख्यते सेयं जागरे च विशेषतः ॥” अथ जागरे गीतादिनित्यत्वम् । स्कान्दे उमा- महेश्वरसंवादे ।

“मूकवत्तिष्ठते यो वै गानं पाठञ्च नाचरेत् । सप्त जन्मानि मूकत्वं जायते जागरे हरेः ॥ यो न नृत्यति मूढात्मा पुरतो जागरे हरेः । पङ्गुत्वं जायते तस्य सप्त जन्मादि पार्व्वति ! ॥ पाद्मे पक्षवर्द्धनीप्रसङ्गे । “स्तुवन्ति न प्रशंसन्ति ये जना जागरं हरे । नोत्सवो भवते तेषां गृहे जन्मानि सप्त च ॥ स्तुवन्ति ये प्रशंसन्ति जागरं चक्रपाणिनः । नित्योत्सवो भवेत्तेषां जन्मानि दश पञ्च च ॥” अथ जागंरणमाहात्म्यम् । स्कान्देब्रह्मनारदसंवादे तथा श्रीप्रह्रादसंहिता- याञ्च । “न गयापिण्डदानेन न तीर्थैर्बहुभिर्मखैः । पूर्व्वजा मुक्तिमायान्ति विना द्वादशीजागरम् ॥ सर्व्वावस्थोऽपि यः कुर्य्याद्घादश्यां जागरं हरेः । यामेनैकेन दहते पापं जन्मसहस्रजम् ॥ * ॥ यः कुर्य्याद्दीपदानन्तु रात्रौ जागरणे हरेः ॥ निमिषे निमिषे व्रिप्र ! लभते गोशतं फलम् ॥ यः कुर्य्याज्जागरे पूजां द्वादश्यां कुसुमैर्हरेः । पुष्पे पुष्पेऽश्वमेधस्य फलमाप्नोति मानवः ॥ यो दहेच्चागुरुं विष्णोः पूजां कृत्वा तु जागरे । निमिषार्द्धेन लभते तिलपात्रशतं फलम् ॥ निमेषञ्च दहेद्धूपं सघृतं गुग्गुलुं हरेः । लभते जागरे विप्र ! पुण्यं माससमुद्भवम् ॥ यो दद्याज्जागरे विष्णोर्हविष्यान्नसमुद्भवम् ॥ नैवेद्यं लभते पुण्यं शालिशैलसमुद्भवम् ॥ पक्वान्नानि च यो दद्यात् फलानि विविधानि च । जागरे पद्मनाभस्य लभते गोऽयुतं फलम् ॥ सकर्पूरञ्च ताम्बूलं यो ददाति हि जागरे । पद्मनाभप्रसादेन श्वेतद्वीपे वसेच्चिरम् ॥ जागरे पद्मनाभस्य यः कुर्य्यात् पुष्पमण्डपम् । स पुष्पकविमानैस्तु क्रीडते ब्रह्मसद्मनि ॥ जागरे पद्मनाभस्य सकर्पूरं तथागुरुम् । दहते दहते पापं जन्मलक्षसमुद्भवम् ॥ स्नानं ददाति कृष्णस्य दधिक्षीरघृतादिभिः । रात्रौ जागरणे विप्रा ! मुक्तिभागी भवेद्धि सः ॥ दिव्याम्बराणि यो दद्याज्जागरे समुपस्थिते । मन्वन्तराणि वसते तन्तुमंख्यासमानि वै ॥ दद्यादाभरणं विष्णार्हेमजं रत्नसम्भवम् । सप्तकल्पानि वसते सोत्सङ्गे मत्प्रियो हि सः ॥ श्रीचन्दनं सकर्पूरं सागुरुं तु सकेशरम् । युक्तं मृगमदेनापि यच्छते हरिजागरे ॥ एकैकं मुनिशार्दूल ! अश्वमेधाधिकं फलम् । कलौ भवेन्न सन्देहो वासुदेवप्रसादतः ॥ घृतेन दीपकं विष्णोर्गव्येन च विशेषतः । ज्वालयेज्जागरे रात्रौ निमेषे गोऽयुतं फलम् ॥ जागरे वासुदेवस्य कर्पूरेण च दीपकम् । यो ज्वालयति कोटीनां कपिलानां लभेत् फलम् । आरात्रिकं हरेर्यस्तु सकर्पूरन्तु जागरे । कुरुते मोक्षमाप्नोति कुलायुतसमन्वितः ॥ विना हि योऽपि कर्पूरं कुर्य्यादारात्रिकं हरेः ॥

पृष्ठ ५/५१९

निःस्वोऽपि जागरे विष्णोर्दाता भूरिफलं लभेत् ॥ वारिजं वारिणा पूर्णं शिरसि स्नापयेद्धरिम् । बिभर्त्ति शिरसा सोऽयं गङ्गास्नानकृतं फलम् ॥ कृत्वा पूजां हरेर्यस्तु जागरे पुरतः शुचिः । पठेन्नामसहस्रन्तु गीतां नागविमोक्षणम् ॥ माङ्गल्यस्नपनं पुण्यं स्तवराजमनुस्मृतिम् । वैदिकानि व जप्यानि भक्त्या रात्रौ मुहुर्मुहुः ॥ भवेत् प्रत्यक्षरं पुण्यं कपिलागोशतोद्भवम् । जागरे यज्ञरूपस्य पुरतः पठतो हरेः ॥ यः पुनः कुरुते गीतं सनृत्यं वाद्यसंयुतम् । न तत् क्रतुशतैः पुण्यं व्रतदानशतैरपि ॥ यः पुनः कुरुते गीतं विलज्जो नृत्यते यदि । लभते निमिषार्द्धेन चतुराश्रमजं फलम् ॥ जागरे पद्मनाभस्य कुर्य्यात् पुस्तकवाचनम् । श्लोकसंख्यां वसेत् स्वर्गे युगानि हरिसन्निधौ ॥ कुर्य्याद्वन्दनमालां यो रम्भास्तम्भैः सुशोभनैः । चूतवृक्षोद्भवैः पत्रैर्जागरे चक्रपाणिनः ॥ युगानि पत्रसंख्यानां स्वर्गे तस्योत्सवो भवेत् । पूज्यते वासवाद्यैश्च क्रीडते चाप्सरोवृतः ॥ नृत्यमानस्य मर्त्यस्य ये केचिन्निरयं गताः । विमुक्ता धर्म्मराजेन मुक्तिं यान्ति हरेः पदम् ॥ गीतध्वनिसुसन्तुष्टो जागरे तु रमापतिः । वासवस्याधिकं सौख्यं दद्यान्मन्वन्तरं शतम् ॥ नृत्येन मर्त्ये सौख्यं तु स्वर्गे नृत्येन जागरे । रसातले तथा सौख्यं मुक्तिर्नृत्यादवाप्यते ॥ प्रेक्षणीयप्रदानेन यत् पुण्यं कथितं बुधैः । न तत् कोटिमखैः पुण्यं योगैः सांख्यैरवाप्यते ॥ दीपमालां हरेरग्रे यः करोति प्रजागरे । विमानकोटितंयुक्तः कल्पान्तं वसते दिवि ॥ * ॥ चरितं रामचन्द्रस्यः यः शृणोति हरेर्दिने । रात्रौ वाल्मीकिना प्रोक्तं तत्समो न हि वैष्णवः ॥ यः पुनः पठते रात्रौ महाभारतसम्भवाम् । कथां जागरणे विष्णोः कुलकोटिं नयेद्दिवम् ॥ औत्तानपादेश्चरितं ध्रुवस्य च महात्मनः । कृष्णस्य बालहरितं जागरे पठते हि यः ॥ युमकोटिसहस्रस्य क्षयः पापस्य जायते । तस्माज्जागरणं कार्य्यं पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः ॥ श्रीमद्भागवतं भक्त्या पठते विष्णुसन्निधौ । जागरे तत्पदं याति कुलवृन्दसमन्वितः ॥ अष्टादश पुराणानि पुराणपुरुषस्य च । दयितानि सदा विष्णोर्विशेषेण तु जागरे ॥ यो गीतां पठते रात्रौ विष्णोर्नामसहस्रकम् । वेदोक्तानां पुराणानां जागरी पुण्यमाप्नुयात् ॥ धेनुदानं तु यः कुर्य्याज्जागरे चक्रपाणिनः । लभते नात्र सन्देहः सप्तद्वीपावनीफलम् ॥ जागरे पद्मनाभस्य यः कुर्य्याच्छुभमण्डपम् । मण्डले ध्रुवलोकस्य यावत्तिष्ठति पद्मभूः ॥ * ॥ सर्व्वेषामेव पुण्यानां महत् पुण्यं महीतले । द्वादश्यां जागरे विप्र ! प्रसिद्धं भुवनत्रये ॥ जागरं ये चिकीर्षन्ति कर्म्मणा मनसा गिरा । न तेषां पुनरावृत्तिर्विष्णुलोकात् कथञ्चन ॥ जागरे नृत्यमानन्तु दृष्ट्वा वै द्वादशीदिने ।

रात्रौ मार्जयते शौरिः पापं तस्य युगा- र्ज्जितम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १३ विलासः ॥ हरिवाहनः, पुं, (हरेर्वाहनः ।) गरुडः । इति हारावली ॥ (हरिरुच्चैश्रवा वाहनं यस्येति । इन्द्रः । यथा, महाभारते । १ । २६ । १ । एवं स्तुतस्तदा कद्र्वा भगवान् हरिवाहनः । नीलजीमूतसङ्घातैः सर्व्वमम्वरमावृणोत् ॥” तथाच तत्रैव । ३ । ४६ । ५२ । “तत आनाय्य तनयं विविक्ते हरिवाहनः । सान्त्वयित्वा शुभैर्व्वाक्यैः स्मयमानोऽभ्यभा- षत ॥”) हरिवीजं, क्ली, (हरेर्वीजं वीर्य्यम् ।) हरितालम् । इति जटाधरः ॥ हरिवृषं, क्ली, हरिवर्षम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ हरिशयनं, क्ली, (हरेः शयनम् ।) श्रीहरेर्निद्रा । यथा । उपनयने दीपिकायाम् । “जीवार्केन्दूडशुद्धौ हरिशयनबहिर्भास्करे चोत्त- रस्थे स्वाध्याये वेदवर्णाधिप इह श्रुभदे क्षौरभे नादितौ च ।” इत्यादि ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ तद्विधिर्यथा । वामनपुराणे । “एकादश्यां जगत्स्वामिशयनं परिकल्पयेत् । शेषाहिभोगपर्य्यङ्कं कृत्वा संपूज्य केशवम् ॥ अनुज्ञां ब्राह्मणेभ्यश्च द्वादश्यां प्रयतः शुचिः । लब्ध्वा पीताम्बरधरं देवं निद्रां समानयेत् ॥” अनुज्ञां लब्ध्वेत्यन्वयः । एकादशीसमये दिवा शयनं परिकल्पयेत् रात्रौ द्वादशीक्षणे निद्रेति ॥ * ॥ व्यक्तं वाराहे । “आषाढशुक्लद्वादश्यां पौर्णमास्यामथापि वा । चातुर्म्मास्यव्रतारम्भं कुर्य्यात् कर्क्कटसंक्रमे ॥ अभावे तु तुलार्केऽपि मन्त्रेण नियमं व्रती । कार्त्तिके शुक्लद्वादश्यां विधिवत्तत् समापयेत् ॥ चतुर्धापि हि तच्चीर्णं चातुर्म्मास्यं व्रतं नरः । कार्त्तिक्यां शुक्लपक्षे तु द्वादश्यां तत्समापयेत् ॥” मात्स्ये । “चतुरो वर्षिकान् मासान् देवस्योत्थापना- वधि । मधुस्वरो भवेन्नित्यं नरो गुडविवर्ज्जिनात् ॥ तैलस्य वर्ज्जनादेव सुन्दराङ्गः प्रजायते । कटुतैलपरित्यागात् शत्रुनाशः प्रजायते ॥ लभते सन्ततिं दीर्घां स्थालीपाकमभक्षयन् । सदा मुनिः सदा योगी मधुमांसस्य वर्ज्जनात् ॥ निराधिर्नीरुगोजस्वी विष्णुभक्तश्च जायते ! एकान्तरोपवासेन विष्णुलोकमवाप्नुयात् ॥ धारणान्नखलोम्नाञ्च गङ्गास्नानं दिने दिने । ताम्बूलवर्ज्जनाद्भोगी रक्तकण्ठश्च जायते ॥ घृतत्यागात् सुलावण्यं सर्व्वं स्निग्धं वपुर्भवेत् । फलत्यागात्तु मतिमान् बहुपुत्त्रश्च जायते ॥ नमो नारायणायेति जप्त्वानशनजं फलम् । पादामिवन्दनाद्विष्णोर्लभेद्गोदानजं फलम् ।

एवमादिव्रतैः पार्थ ! तुष्ठिमायाति केशवः ॥ * सनत्कुमारः । “इदं व्रतं मया देव ! गृहीतं पुरत्नस्तव । निर्व्विघ्नां सिद्धिमाप्नोतु प्रसन्ने त्वयि केशव ! ॥ गृहीतेऽस्मिन् व्रते देव ! यद्यपूर्णे त्वहं म्रिये । तन्मे भवतु संपूर्णं त्वत्प्रसादाज्जनार्द्दन ! ॥” समाप्तौ च । “इदं व्रतं मया देव ! कृतं प्रीत्यै तव प्रभो ! । न्यूनं संपूर्णतां यातु त्वत्प्रसादाज्जनार्द्दन ! ॥” * ॥ अत्रैव यतिमधिकृत्य काठकगृह्यम् । “एकरात्रं वसेद् ग्रामे नगरे पञ्चरात्रकम् । वर्षाभ्योऽन्यत्र वर्षासु मासांश्च चतुरो वसेत् ॥” एतदशक्तविषयम् । ऊर्द्धं वार्षिकाभ्यां मासाभ्यां नैकस्थानवासीति शङ्खोक्तेः ॥ * ॥ मात्स्ये । “शेते विष्णुः सदाषाढे भाद्रे च परिवर्त्तते । कार्त्तिके परिबुध्येत शुक्लपक्षे हरेर्द्दिने ॥” भविष्यनारदीययोः । “मैत्राद्यपादे स्वपितीह विष्णु- र्वैष्णव्यमध्ये परिवर्त्तते च । पौष्णावसाने च सुरारिहन्ता प्रबुध्यते मासचतुष्टयेन ॥” मैत्रमनुराधा वैष्णव्यं श्रवणा । पौष्णं रेवती ॥ * ॥ भविष्ये । “निशि स्वापो दिवोत्थानं सन्ध्यायां परिवर्त्त- नम् । अन्यत्र पादयोगेऽपि द्वादश्यामेव कारयेत् ॥” अन्यत्र स्वापादिविहितरात्र्यादीतरकाले दश- मीप्रदीपदोश्च । “किं तन्मैत्राद्यपादेन दशम्यंशेन यो दिवा । पौष्णशेषेण किन्तेन प्रतिपद्यथ यो निशि ॥” दशम्यंशेन दशम्या अंशो यत्र पादे तेन यः पादो दिवा प्राप्तस्तेन वा किम् । अत्र दशमीप्रतिपदोर्व्वर्ज्जनात् तदितरैकादश्यादि- पञ्चतिथिषु मैत्रादिनक्षत्रपादविशेषलाभे द्वादशीं विनापि शयनादिरिति प्रतीयते ॥ * ॥ वचनान्तरम् । “रेवत्यन्तो यदा रात्रौ द्वादश्या च समायुतः । तदा विबुध्यते विष्णुर्द्दिनान्ते प्राप्य रेवतीम् ॥” दिनान्तेत्रिधाविभक्तदिनतृतीयभागे दिवो- त्थानमित्यनुरोधात् । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “विष्णुर्द्दिवा न स्वपिति न च रात्रौ प्रबुध्यते । द्वादश्यामृक्षसंयोगे पादयोगो न कारणम् ॥ अप्राप्ते द्वादशीमृक्षे उत्थानशयने हरेः । पादयोगेन कर्त्तव्ये नाहोरात्रं विचिन्तयेत् ॥” वराहपुराणम् । “द्वादश्यां सन्धिसमये नक्षत्राणामसम्भवे । आ-भा-का-सितपक्षेषु शयनावर्त्तनादिकम् ॥” आ-भा-कानां आषाढभाद्रकार्त्तिकानाम् ॥ * ॥ यतश्च द्वादश्यां निशादौ नक्षत्रमात्रयोगात् । द्वादश्यामृक्षाभावे तिथ्यन्तरे निशाद्यनादरेण पादविशेषयोगात् । तद्भावे द्वादश्यां सन्ध्याया- मेव शयनादिकम् । बोधनन्तु द्वादश्यां रात्र

पृष्ठ ५/५२०

रवत्यन्तपादयोगे दिनतृतीयभागे इति विशेषः ॥ शयने मन्त्रमाह वराहपुराणम् । “नमो नारायणायेत्युक्त्वा इमं मन्त्रमुदीरयेत् । पश्यन्तु मेघान्यपि मेघश्यामं ह्युपागतं सिच्यमानं महीमिमाम् । निद्रां भगवान् गृह्णातु लोकनाथ वर्षास्विमं पश्यतु मेघवृन्दम् ॥ ज्ञात्वा च पश्यैव च देवनाथ मासाश्चत्वारि वैकुण्ठस्य तु पश्यनाथ ! ॥” ततश्च । “सुप्ते त्वयि जगन्नाथे जगत् सुप्तं भवेदिदम् । विबुद्धे त्वयि बुध्येत जगत् सर्व्वं चराचरम् ॥” इत्यनेन पूजयेत् ॥ * ॥ पार्श्वपरिवर्त्तने तु । “वासुदेव जगन्नाथ प्राप्तेयं द्वादशी तव । पार्श्वेन परिवर्त्तस्व सुखं स्वपिहि माधव ! ॥” इति पठेत् ॥ “त्वयि सुप्ते जगन्नाथे जगत् सुप्तं भवेदिदम् । विबुद्धे त्वयि बुध्येत जगत् सर्व्वं चराचरम् ॥” इत्यनेन पूजयेत् ॥ नैयतकालिककल्पतरौ ब्रह्मपुराणम् । कार्त्तिक- शुक्लपंक्षमधिकृत्य । “उपवासः प्रकर्त्तव्य एकादश्यां प्रजागरः । द्वादश्यां वासुदेवश्च पूजितव्यः प्रयत्नतः ॥” * ॥ उत्थानमन्त्रस्तु । महेन्द्ररुद्रैरभिनूयमानो भवानृषिर्बन्दितवन्दनीयः । प्राप्ता तवेयं किल कौमुदाख्या जागृष्व जागृष्व च लोकनाथ ! ॥ मेघा गता निर्म्मलपूर्णचन्द्रः शारद्यपुष्पाणि च लोकानाथ ! । अहं ददानीति च पुण्यहेतो- र्ज्जागृष्व जागृष्व च लोकानाथ ! ॥” ततः । “उत्तिष्ठोत्तिष्ठ गोविन्द त्यज निद्रां जगत्पते ! त्वया चोत्थीयमानेन उत्थितं भुवनत्रयम् ॥” इति पठित्वा पूजयेत् ॥ इति तिथ्यादित्त्वम् ॥ हरिशरः, पुं, (हरिः शरो यस्य ।) शिवः । इति केचित् ॥ त्रिपुरदहनार्थं हरिरेव यतस्तस्य शरोऽभूत्तस्मात् । यथा, पुष्पदन्तः । “रथः क्षौणी यन्ता शतधृतिरगेन्द्रो धनुरथो रथाङ्गे चन्द्रार्कौ रथचरणपाणिः शर इति । निधक्षोस्ते कोऽयं त्रिपुरतृणमाडम्वरविघि- र्विधेयैः क्रीडन्तो न खलु परतन्त्राः प्रभुधियः ॥” हरिश्चन्द्रः, पुं, नृपविशेषः । तु त्रेतायुगे सूर्य्य- वंशीयः अष्टाविंशराजः । तत्पर्य्यायः । त्रिश- ङ्कुजः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अपि च । त्रिशङ्की- र्हरिश्चन्द्रस्तस्माद्रोहिताश्वस्ततश्च हरितः । इति विष्णुपुराणे । ४ । ३ । १५ ॥ हरिश्चन्द्रपुरं, क्ली, (हरिश्चन्द्रस्य पुरम् ।) हरि- श्चन्द्राराजनगरम् । तत्पर्य्यायः शौभपुरम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

हरिषः, पुं, हर्षः । इति केचित् ॥ हरिषेणः, पुं, जिनचक्रवर्त्तिविशेषः । तत्पर्य्यायः । हरिसुतः २ । यथा, -- “हरिषेणो हरिसुतो जयो विजयनन्दनः । ब्रह्मसूनुर्ब्रह्मदत्तः सर्व्वे चेक्ष्वाकुवंशजाः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ हरिसङ्कीर्त्तनं, क्ली, (हरेः सङ्कीर्त्तनम् ।) श्रीहरे- र्नामोच्चारणम् । यथा, -- “दानं व्रतं तपो यज्ञः श्राद्धं वा पितृतर्पणम् । सकलं निष्फलं राजन् ! हरिसुङ्कीर्त्तनं विना ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ अपि च । “नरके पच्यमानानां नराणां पापकर्म्मणाम् । मुक्तिः संजायते तस्मात् नामसंकीर्त्तनाद्धरेः ॥” इति हरिभक्तिविलासधृतं इति हासोत्तमवच- नम् ॥ हरिसुतः, पुं, (हरेः सुत इव ।) हरिषेणराजा । इति हेमचन्द्रः ॥ हरेः पुत्त्रश्च ॥ हरिहयः, पुं, (हरिरेव हयो यस्य ।) इन्द्रः । इत्यमरः । १ । १ । ४६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६७ । ५० । “द्वितीयस्तु ततोस्तेषां श्रीमान् हरिहयोपमः । अपराजित इत्येव स बभूव नराधिपः ॥”) सूर्य्यः । कार्त्तिकेयः । गणेशः । इति केचित् ॥ हरिहरः, पुं, (हरिणा सह हरः ।) संयुक्त हरिहरमूर्त्तिः । यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “विमुक्तपापा देवेशं वासुदेवमथाब्रुवन् । क्वासौ वद जगन्नाथ ! शम्भुस्तिष्ठति केशव । यं क्षीराद्यभिषेण स्नापयामो विधानतः ॥ अथोवाच सुरान् विष्णुरेष तिष्ठति शङ्करः । मद्देहे किन्न पश्यध्वं योगप्रायं प्रतिष्ठितम् ॥ तमूचुर्नैव पश्यामस्त्वत्तो वै त्रिपुरान्तकम् । सत्यं वद सुरेशान ! महेशानः क्व तिष्ठति ॥ ततोऽव्ययात्मा स हरिः स्वहृत्पङ्कजशायिनम् । दर्शयामास देवानां मुरारिर्लिङ्गमैश्वरम् ॥ ततः सुराः क्रमेणैव क्षीरादिभिरनन्तरम् । स्नापयाञ्चक्रिरे लिङ्गं शाश्वतं ध्रुवमव्ययम् ॥ गोरोचनया त्वालिप्य चन्दनेन सुगन्धिना । विल्वपत्राम्वुजैर्द्देवं पूजयामासुरञ्जसा ॥ पूजयित्वा गुरुं भक्त्या निवेद्य परमौषधीः । जप्त्वाष्टशतनामानि प्रणामं चक्रिरे ततः ॥ इत्येवं चिन्तयन्तश्च देवा देवौ हराच्युतौ । कथं योगत्वमापन्नौ संराध्यतममात्मनः ॥ सुराणां चिन्तितं ज्ञात्वा विश्वमूर्त्तिरभूद्विभुः । सर्व्वलक्षणसंयुक्तः सर्व्वायुधधरोऽव्ययः ॥ सार्द्धं त्रिनेत्रं कमलाहिकुण्डलं जटामहाभारशिरोजमण्डितम् । हरिं हरञ्चैव नगेन्द्रभूषणं पीताजिनाच्छन्नकटिप्रदेशकम् ॥ चक्रासिहस्तं घनुःशार्ङ्गपाणिं पिनाकशूलाजगवान्वितञ्च ।

कन्दर्पखट्टाङ्गकपालघण्टा- सशङ्खचक्राब्जधरं महर्षे ! ॥ दृष्ट्वैव देवा हरिशङ्करं तं नमोऽस्तु ते सर्व्वगताव्ययेति ॥” इति वामनपुराणे ५९ अध्यायः ॥ * ॥ शिवविष्णोरभेदेनार्च्चकस्य रूपन्त्वेवम् । यथा, -- “निरामया नाम गणाः समायाता जगद्- गुरो । सार्द्धद्विनेत्राः पद्माक्षाः श्रीवत्साङ्कितवक्षसः ॥ समायाताः खगारूढा वृषभध्वजिनोऽव्ययाः । महापाशुपता नाम शूलचक्रधारास्तथा । भैरवो विष्णुना सार्द्धमभेदेनार्च्चितो हि यैः ॥” इति तत्रैव ६४ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “अथवा विष्णुरूपेण पूजयेच्चेश्वरं सदा । शङ्करं वामभागस्थं सर्व्वकाममवाप्नुयात् ॥” इति देवीपुराणे १२ अध्यायः ॥ हरिहरक्षेत्रं, क्ली, (हरिहरस्य क्षेत्रम् ।) तीर्थ- विशेषः । स तु पाटलिपुत्रनगरस्थभागीरथ्यु- त्तरपारे वर्त्तते । तस्य नामान्तरं ददरिक्षेत्रं तद्देशीया वदन्ति । तत्र गङ्गागण्डकोसङ्गमे कार्त्तिकपौर्णमास्यां स्नानार्थं जनसमूहमेलनं भवति । तस्य नामकारणं यथा, -- “ततः स पञ्च रात्राणि स्थित्वा वै विधिपूर्ब्बकम् । गोधनान्यग्रतः कृत्वा हरिक्षेत्रं जगाम ह । हरिणाधिष्ठितं क्षेत्रं हरिक्षेत्रं ततः स्मृतम् ॥ सदा नन्दी शूलपाणिर्गोधनेन पुरस्कृतः । स्थितवांस्तद्दिनादेव तत्क्षेत्रं हरिहरात्मकम् । देवानामटनाच्चैव देवाट इति संज्ञितम् ॥” इति वाराहे भगवच्छास्त्रे सोमेश्वरादिलिङ्ग- महिमाविमुक्तक्षेत्रत्रिवेण्यादिमहिमानामा- ध्यायः ॥ हरिहरात्मकः, पुं, (हरिहरौ आत्मानौ यस्य । कप् ।) गरुडः । शिववृषः । इति शब्दरत्नावली ॥ हरिहरक्षेत्रे, क्ली ॥ (हरिहरात्मरूपे, त्रि । यथा, हरिवंशे । १८१ । ३० । “अनादिमध्यनिधनमेतदक्षरमव्ययम् । तदेव ते प्रवक्ष्यामि रूपं हरिहरात्मकम् ॥”) हरितकी, स्त्री, (हरि पीतवर्णं फलमिता प्राप्ता इति हरीता । ततः संज्ञायां कन् गौरादि- त्त्वात् ङीष् ।) स्वनामख्यातवृक्षः । हरडा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । अभया २ अव्यथा ३ पथ्या ४ वयःस्था ५ पूतना ६ अमृता ७ हैम- वती ८ चेतकी ९ श्रेयसी १० शिवा ११ । इत्यमरः । २ । ४ । ५९ ॥ सुधा १२ कायस्था १३ कन्या १४ रसायनफला १५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ विजया १६ । इति जटाधरः ॥ जया १७ चेतनकी १८ रोहिणी १९ प्रपथ्या २० जीवप्रिया २१ जीवनिका २२ भिषग्वरा २३ पुस्तकान्तरे भिषक्प्रिया इति पाठः । जीवन्ती २४ प्राणदा २५ जीव्या २६ देवी २७ दिव्या २८ । अस्या गुणाः ।

पृष्ठ ५/५२१

“हरीतकी पञ्चरसा च रेचनी कोष्ठामयघ्नी लवणेन वर्ज्जिता । रसायनी नेत्ररुजापहारिणी त्वगामयघ्नी किल योगवाहिनी ॥” अन्यच्च । “वीजास्थितिक्तं मधुरा तदन्त- स्त्वग्भागतः सा कटुरुष्णवीर्य्या । मांसांशतश्चाम्लकषाययुक्ता हरीतको पञ्चरसा स्मृतेयम् ॥ पथ्यामज्जा तु चक्षुष्यो वातपित्तहरो गुरुः ॥” तस्या भेदा यथा, -- “हरीतक्यमृतोत्पन्ना सप्तभेदैरुदीरिता । तस्यां नामानि वर्णांश्च वक्ष्याम्यथ यथाक्रमात् ॥ विजया रोहिणी चेव पूतना चामृताभया । जीवन्ती चेतकी चेति नाम्ना सप्तविधा स्मृता ॥ अलावुवृत्ता विजया मुवृत्ता रोहिणी मता । स्वल्पत्वक् पूतना क्षेया स्थूलमांसामृता स्मृता ॥ पञ्चासा चाभया ज्ञेया जीवन्ती स्वर्णवर्णभाक् । त्र्यस्रा तु चेतक्री विद्यादित्यासां रूपलक्षणम् ॥ बिन्ध्याद्रौ विजया हिमाचलभवा स्याच्चेतकी पूतना सिन्धौ स्यादथ रोहिणी तु विजया जाता प्रतिस्थानके । चम्पायाममृताभया च जनिता देशे सुराष्ट्राह्वये जीवन्तीति हरीतकी निगदिता सा सप्तभेदा बुधैः ॥ * ॥ सर्व्वप्रयोगे विजयाथ रोहिणी क्षतेषु लेपेषु च पूतनोदिता । विरेचने स्यादमृता गुणाधिका जीवन्तिका स्यादिह जीर्णरोगजित् ॥ स्याच्चेतकी सर्व्वरूजापहारिका नेत्रामयघ्नीमभयां वदन्ति ताम् । इत्थं यथारोगमियं प्रयोजिता ज्ञेया गुणाढ्या न कदाचिदन्यथा ॥ चेतकी च धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिनः । तावद्धिरिच्यते वेगात्तत्प्रभावान्न संशयः ॥ सप्तानामपि जातीनां प्रधानं विजया स्मृता । सुखप्रयोगसुलभा सर्व्वव्याधिषु शस्यते ॥ क्षिप्ताप्सु निमज्जति या सा ज्ञेया गुणवती भिषग्वरैः । यस्या यस्या भूयो निमञ्जनं सा गुणाल्पा स्यात् ॥ हरते प्रसभं व्याधीन् भूयस्तकति यद्वपुः । हरीतकी तु सा प्रोक्ता तकतिर्दीप्तवाचिका ॥ हरीतकी तु तृष्णायां हनुस्तम्भे गलग्रहे । शोषे नवज्वरे क्षीणे गुर्विण्यां नैव शस्यते ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “दक्षं पजापतिं स्वस्थं अश्विनौ वाक्यमूचतुः । कुतो हरीतकी जाता तस्यास्तु कति जातयः ॥ रसाः कति समाख्याताः कति चोपरसाः स्मृताः ।

नामानि कति चोक्तानि कञ्च तासाञ्च लक्षणम् ॥ के च वर्णा गुणाः के च का च कुत्र प्रयुज्यते । केन द्रव्येण संयुक्ता कांश्च रोगान् व्यपोहति ॥ पृच्छाम्येतद्यथा पृष्टं भगवन् ! वक्तुमर्हसि । अश्विनोर्व्वचनं श्रुत्वा दक्षो वचनमब्रवीत् ॥ पपात बिन्दूर्म्मेदिन्यां शक्रस्य पिबतोऽमृतम् । ततो दिव्यात् समुत्पन्ना सप्तजातिर्हरीतकी ॥ हरीतक्यभया पथ्या कायस्था पूतनामृता । हैमवत्यव्यथा चापि चेतकी श्रेयसी शिवा । वयस्था विजया चापि जीवन्ती रोहिणीति च । विजया रोहिणी चैव पूतना चामृताभया । जीवन्ती चेतकी चेति पथ्यायाः सप्तजातयः ॥ * ॥ अलावुवृत्ता विजया वृत्ता सा रोहिणी स्मृता । पूतनास्थिमती सूक्ष्मा कथिता मांसलामृता ॥ पञ्चरेखाभया प्रोक्ता जीवन्ती स्वर्णवर्णिनी । त्रिरेखा चेतकी ज्ञेया सप्तानामियमाकृतिः ॥ * ॥ विजया सर्व्वरोगेषु रोहिणी व्रणरोहिणी । प्रलेपे पूतना योज्या शोधनार्थेऽमृता हिता ॥ अक्षिरोगेऽभया शस्ता जीवन्ती सर्व्वरोग- हृत् ॥ चूर्णार्थं चेतकी शस्ता यथा युक्तं प्रयोजयेत् ॥ * ॥ चेतकी द्विविधा प्रोक्ता श्वेता कृष्णा च वर्णतः । षडङ्गुलायता शुक्ला कृष्णा चैकाङ्गुलायता ॥ काचिदास्वादमात्रेण काचिद्गन्धेन भेदयेत् । काचित् स्पर्शेन दृष्टान्या चतुर्द्धा भेदयेच्छिवा । चेतकीपादपच्छायामुपसर्पन्ति ये नराः । भिद्यन्ते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगादयः ॥ चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिनः । तावद्भिद्येत वेगैस्तु प्रभावान्नात्र संशयः ॥ नृपादिसुकुमाराणां कृशानां भेषजद्विषाम् । चेतकी परमा शस्ता हिता सुखविरेचनी ॥ सप्तानामपि जातीनां प्रधाना विजया स्मृता । सुखप्रयोगा सुलभा सर्व्वरोगेषु शस्यते ॥ हरीतकी पञ्चरसालवणा तुवरा परम् । रूक्षोष्णा दीपनी मेध्या स्वादुपाका रसायनी । चक्षुष्या लघुरायुष्या बृंहणीचानुलोमिनी । श्वासकासप्रमेहार्शःकुष्ठशोथोदरक्रिमीन् ॥ वैस्वर्य्यग्रहणीरोगविबन्धविषमज्वरान् ॥ गुल्माध्मानव्रणच्छर्द्दिहिक्वाकण्डूहृदामयान् ॥ व्रणस्थाने तृषा इति क्वचित् पुस्तके पाठः । कामलां शूलमानाहं प्नीहानञ्च यकृत्तथा । अश्मरीमूत्रकृच्छ्रञ्च मूत्राघातञ्च नाशयेत् ॥ स्वादुतिक्तकषायत्वात् पित्तहृत् कफहृत्तु सा । कटुतिक्तकषायत्वादम्लत्वाद्वातहृच्छिवा ॥ पित्तकृत् कटुकाम्लत्वात् वातहृन्न कथं शिवा । प्रभावाद्दोषहन्तृत्वं सिद्धं यत्तत् प्रकाश्यते ॥ हेतुभिः शिष्यबोधार्थं न पूर्ब्बं क्रियतेऽधुना । कर्म्मण्यत्वं गुणैः साम्यं दृष्टमाश्रयभेदतः । यतस्ततो नेति चिन्त्यं धात्रीलकुचयोर्यथा ॥ पय्याया मज्जनि स्वादुः स्नायावम्लो व्यव- स्थितः । वृन्ते तिक्तस्त्वचि कटुरस्थिस्थस्तवरो रसः ॥ * ॥

नवा स्निग्धा घना वृत्ता गुर्व्वी क्षिप्ता च याम्भसि । निमज्जेत् सा सुप्रशस्ता कथितातिगुणप्रदा ॥ नवादिगुणयुक्तत्वं तथैकत्र द्विकर्षता । हरीतक्याः फले यत्र द्वयं तच्छ्रेष्ठमुच्यते ॥ चर्व्विता वर्द्धयत्यग्निं पेषिता मलशोधिनी । स्विन्ना संग्राहिणी पथ्या भृष्टा प्रोक्ता त्रिदोष- नुत् ॥ उन्मीलिनी बुद्धिबसेन्द्रियाणां निर्म्मूलिनी पित्तकफानिलानाम् । विस्रंसिनी मूत्रशकृन्मलानां हरीतकी स्यात् सह भोजनेन ॥ अन्नपानकृतान् दोषान् वातपित्तकफोद्भवान् । हरीतकी हरत्याशु भुक्तस्योपरियोजिता ॥ लवणेन कफं हन्ति पित्तं हन्ति सशर्करा । घृतेन वातजान् रोगान् सर्व्वरोगान् गुडान्विता । सिन्धूत्थशर्कराशुण्ठीकणामधुगुडैः क्रमात् । वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणैषिणा ॥ अध्वातिखिन्नो बलवर्जितश्च रूक्षः कृशो लङ्घनकर्षितश्च । पित्ताधिको गर्भवती च नारी विमुक्तरक्तस्त्वभयां न खादेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “जीवन्ती रोहिणी चैव विजया चाभयामृता । पूतना कालिका चेति सप्तजातिर्हरीतकी ॥ सुवर्णवर्णा जीवन्ती रोहिणी कपिलद्युतिः । अलावुवृत्ता विजया पञ्चांशा चाभया स्मृता ॥” पञ्चांशा पञ्चशिरा । “स्थूलमांसामृता ज्ञेया पूतनास्थिमती मता । त्र्यंशा च कालिकेत्येवं सप्तजातिर्हरीतकी ॥ स्नेहपानेषु सर्व्वेषु जीवन्ती तु प्रशस्यते । रोहिणी क्षतरोगेषु विजया सर्वकर्म्मसु ॥ पूतना लेपने ज्ञेया अमृता तु विरेचने । अभया नेत्ररोगेषु गन्धयुक्तौ तु कालिका ॥ हरस्य भवने जाता हरिता च स्वभावतः । हरते सर्व्वरोगांश्च तेन नाम्ना हरीतकी ॥ * ॥ पीयूषं पिबतस्त्रिपिष्टपपतेर्ये विन्दवो निर्गता- स्तेभ्योऽभूदभया दिवाकरकरश्रेणीव दोषापहा । कालिन्दीव बलप्रमोदजननी गीरीव शूलिप्रिया वह्निद्योतकरी हुताहुतिरिव क्षौणीव नाना- रसा ॥ पथ्या पञ्चरसायुष्या चक्षुष्यालवणा सरा । मेध्योष्णा दीपनी कुष्ठदोषशोथब्रणाप्रहा ॥” * ॥ पञ्चरसस्य विवरणम् । त्वक् कटुः । मांसं अम्ल कषायम् । अस्थि तिक्तम् । तन्मध्ये माधुर्य्यम् ॥ * ॥ तन्मज्जगणाः । “पथ्यामज्जा तु चक्षुष्यो वातपित्तहरो गुरुः ॥” इति राजवल्लमः ॥ हरीषा, स्त्री, मांसव्यञ्जनविशेषः । आस इति हिन्दी भाषा । यथा, -- “पाकपात्रे तबहति मांसखण्डानि निःक्षिपेत् ।

पृष्ठ ५/५२२

पानीयं प्रचुरं सर्पिः प्रभूतं हिङ्गु जीरकम् ॥ हरिद्रामाद्रकं शुण्ठी लवणं मरिचानि च । तण्डुलां चापि गोधूमान् जम्बीराणां रसान् बहून् ॥ यथा सर्व्वाणि वस्तूनि सुपक्वानि भवन्ति हि । तथा पचेत निपुणो बहुमण्डस्थितिर्यथा ॥ एषा हरीषा बलकृद्वातपित्तापहा गुरुः । शीतोष्णा शुक्रदा स्निग्धा सरा सन्धान- कारिणी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ हरेणुः, स्त्री, (ह्रियते इति । हृ + “कृहृभ्या- मेणुः ।” उणा० २ । १ । इति एणुः ।) रेणु- कानामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२० ॥ कुलयोषित् । इति मेदिनी ॥ हरेणुः, पुं, (ह्रियते इति । हृ + एणुः ।) सतीलः । इति मेदिनी ॥ (गुणादयोऽस्य सतीलशब्दे ज्ञातव्याः ॥) हरेणुकः, पुं, (हरेणुरिव । कन् ।) कलायः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “कलायो वर्त्तुलः प्रोक्तः सतीलश्च हरेणुकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हर्त्ता, [ऋ] पुं, (हरति ध्वान्तमिति । हृ + तृच् ।) सूर्य्यः । यथा, -- “लोकसाक्षी त्रिलोकेशः कर्त्ता हर्त्ता तमिस्रहा । तपनस्तापनश्चैव शुचिः सप्ताश्ववाहनः ॥” इति शाम्बपुराणे सूर्य्यस्तवः ॥ हरणकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ४ । २४ । ५ । “अन्तर्धानो नभस्वत्यां हविर्धानमविन्दत । य इन्द्रमश्वहर्त्तारं विद्वानपि न जघ्निवान् ॥”) हर्म्म, [न्] क्ली, (हरति ग्लानिमिति । हृ + मनिन् ।) जृम्भणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ हर्म्मितं, त्रि, (हर्म्म जातमस्येति । इतच् ।) क्षिप्तम् । दग्धम् । इति मेदिनी ॥ जृम्भितम् । इति हर्म्मशब्दार्थदर्शनात् ॥ हर्म्मुटः, पुं, सूर्य्यः । कच्छपः । इति केचित् ॥ हर्म्म्यं, क्ली, (हरति जनमनांसीति । हृ + अघ्ना- दित्वात् यत् मुट् च । धनिनां वासः । इत्य- मरः । २ । २ । ९ ॥ धनिनां व्यवहारिकादीनां वासः काष्ठेष्टकादिना कृतं धवलगृहं हर्म्म्यादि- संज्ञकं स्यात् । हरति मनो हर्म्म्यं नाम्नीति हृञो म्यः इति भरतः । अन्यच्च । हरति मनो हर्म्म्यं अघ्नानित्वात् यत् मुट् च हर्म्म्यम् । आदिशब्देन स्वस्तिकाट्टालिकादेर्ग्रहणम् । धनिनां राजव्यतिरिक्तानां वासो गृहम् । एकं काष्ठेष्टकादिकृतस्य धनिगृहस्य । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, -- “हर्म्म्यञ्चाक्लेदिभूमिर्नभसि च शयनं शीकरोष्ण- प्रहीणे ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ वर्षोपचारे ॥) हर्य, क्लमे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वा०- पर०-क्लमे अक०-गतौ सक०-सेट् ।) रेफोपधः । हर्यति । क्लमो ग्लानिः । इति दुर्गादासः ॥

हर्य्यक्षः, पुं, (हरि पिङ्गलं अक्षि यस्य । षच् ।) सिंहः । इत्यमरः । २ । ५ । १ ॥ कुबेरः । इति जटाधरः ॥ (पिङ्गलनेत्रे, त्रि । यथा, महा- भारते । ३ । ३०७ । ५ । “तथैवाबद्धकवचं कनकोज्ज्वलकुण्डलम् । हर्य्यक्षं वृषभस्कन्धं यथास्य पितरं तथा ॥”) हर्य्यतः, पुं, (हर्य्यति गच्छतीति । हर्य्य + “भूमृ- दृशियजीति ।” उणा० ६ । ११० । इति अतच् ।) धोटकः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ अश्वमेधीयाश्वः ! इत्युणादि- कोषः ॥ हर्य्यश्वः, पुं, (हरिनामा हरिवर्णो वा अश्वो यस्य ।) इन्द्रः । इति केचित् ॥ (यथा, भाग- वते । ८ । ११ । २१ । “हरीन् दशशतान्याजौ हर्य्यश्वस्य बलः शरैः । तावद्भिरर्द्दयामास युगपल्लघुहस्तवान् ॥” हरिनामा हरिवर्णो वा अश्वः इति कर्म्मधारयेण इन्द्राश्वः । यथा, महाभारते । ३ । २८९ । १३ । “अयं हर्य्यश्वयुग् जैत्रो मघोनः स्यन्दनोत्तमः । अनेन शक्रः काकुस्थः समरे दैत्यदानवान् । शतशः पुरुषव्याघ्र ! रथोदारेण जघ्निवान् ॥”) हर्षः, पुं, (हृष तुष्टौ + घञ् ।) इष्टश्रवणजन्य- सुखम् । इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ आह्लादः । तत्पर्य्यायः । मुत् २ प्रीतिः ३ प्रमदः ४ प्रमोदः ५ आमोदः ६ सम्मदः ७ आनन्दथुः ८ आनन्दः ९ शर्म्म १० शातम् ११ सुखम् १२ इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ मुदा १३ मुदिता १४ आनन्दिः १५ नन्दिः १६ सातम् १७ सौख्यम् १८ । केचिंत्तु मुदादिसप्तकं प्रीतौ आनन्दथ्वादिपञ्चकं सुखे । प्रीतिश्च सुखजो विकारः इत्याहुः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ तथा च । “मुत् प्रीतिः प्रमदामोदसम्मोदमोदसम्मदाः । प्रमोदो हर्ष इत्येव हर्षपर्य्याय ईरितः ॥ आनन्दो नन्दथुर्नन्दः सुखमानन्दथुर्म्मुदा । सौख्यं शर्म्मोपजोषः स्यादानन्दं जोषमित्यपि ॥ मुदादिजोषपर्य्यन्तमेकपर्य्यायः इत्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ हर्षस्य पुत्त्रः कन्दर्पः । यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “कन्दर्पो हर्षतनयो योऽसौ कामो निगद्यते । स शङ्करेण संदग्धो ह्यनङ्गत्वमुपागतः ॥” इति वामने ५ अध्यायः ॥ (रोमाञ्चः । यथा । “हृष्येते हर्षयुक्तौ भवतः हर्षश्च रोमाञ्चप्रायः ।” इति रुग्विनिश्चयस्य वातव्याधिव्याख्याने विजयरक्षितः ॥) हर्षकः, पुं, (हर्षयतीति । हृष् + णिच् + ण्वुल् ।) पर्व्वतविशेषः । इति शब्दमाला ॥ हर्षकारके, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ हर्षणं, क्ली, (हृष + ल्युट् ।) हर्षः । इति धरणिः । (यथा, महाभारते । ७ । १४४ । ११५ । “तच्छिरः सिन्धुराजस्य शरैर्बद्धमवाहयत् । दुर्हृदामप्रहर्षाय सुहृदां हर्षणाय च ॥”)

हर्षणः, पुं, (हर्षयतीति । हृष् + णिच् + ल्युः ।) विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतचतर्द्दशयोगः । तत्र जातफलम् । “सुचारुगात्रं स्फुटपद्मनत्रं शास्त्रप्रयत्ने विनयोपपन्नः । प्रसूतिकाले यदि हर्षणः स्या- दमर्षणो नैव जनः कदाचित् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ चक्षूरोगविशेषः । श्राद्धविशेषः । श्राद्धदेवः ॥ हर्षकारके, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ३१ । ७६ । “एवं सुकलिलं युद्धमासीत् क्रव्यादहर्षणम् । महद्भिस्तैरभीतानां यमराष्ट्रविवर्द्धनम् ॥”) हर्षमाणः, त्रि, (हर्ष + ताच्छीले शानच् ।) हर्षयुक्तः । तत्पर्य्यायः । विकुर्व्वाणः २ प्रमनाः ३ हृष्टमानसः ४ इत्यमरः । ३ । १ । ७ ॥ प्रीत- मानसः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ हर्षयित्नुः, पुं, (हर्षयतीति । हृष तुष्टौ + णिच् + “स्तनिहृषिपुषीति ।” उणा० ३ । २९ । इति णेरित्नुच् ।) पुत्त्रः । स्वर्णे, क्ली । इति मेदिनी ॥ हर्षणशीले, त्रि ॥ हर्षस्वनः, पुं, (हर्षसूचकः स्वनः ।) आनन्द- ध्वनिः तत्पर्य्यायः । किलकिला २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हर्षिणी, स्त्री, हर्षयतीति ॥ हृष् + णिच् + णिनिः । ङीप्) विजया । इति राजनिर्घण्टः ॥ हर्षितः, त्रि, आह्लादितः । हर्षोऽस्य लात इत्य- नेन इतप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ हर्षुलः, पुं, (हृष तुष्टौ + “हृषेरुलच् ।) उणा० १ । ९८ । इति उलच् ।) मृगः । कामुकः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ हर्षण- शीले, त्रि ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १२२ । २६ । “प्राभृतं प्रत्युतेदृङ्मे सिद्धमद्येति हर्षुलः ॥”) हल, झ विलेखे । इति कविकल्पदुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) झ, हालः हलः । हलति भूमिं कृषकः । इति दुर्गादासः ॥ हलं, क्ली, (हलति भूमिमिति । हल + अच् ।) लाङ्गलम् । इत्यमरः । २ । ९ । १३ ॥ तत्पर्य्यायः । “हलन्तु लाङ्गलं गोदारणञ्च सीरकुन्तलौ ।” इति जटाधरः ॥ तत्र गोयोजने दोषादोषौ । हारीतः । “अष्टौगवं धर्म्महलं षड्गवं जीवितार्थिनाम् । चतुर्गवं नृशंसानां द्विगवं ब्रह्मघातिनाम् ॥” इति तृतीययामार्द्धकृत्ये आह्निकतत्त्वम् ॥ * ॥ हलप्रवाहदिनादि यथा । दीपिकायाम् । “पूर्ब्बाग्नियाम्यफणिपित्र्यशिवान्यभेषु रिक्ताष्टमीविगतचन्द्रतिथिं विहाय । द्व्यङ्गालिगोसमुदये विकुजार्किवारे शस्तेन्दुयोगकरणेषु हलप्रवाहः ॥ * ॥ हलप्रवाहवद्बीजवपनस्य विधिः स्मृतः । चित्रायाञ्च शुभे केन्द्रे स्थिरर्क्षमनजोदये ॥”

पृष्ठ ५/५२३

भीमपराक्रमे । “वामे कृष्णं बलीवर्द्दं दक्षिणे लोहितं न्यसेत् । उत्तराभिमुखो भूत्वा कर्षकः कृषिमारभेत् ॥ हले तु योजिते यत्र क्षेत्रे ग्रासं करोति गौः । तत्र स्याद्द्विगुणं श्यस्यमवश्यं गर्गभापितम् ॥” * ॥ कृत्यचिन्तामणौ बलभद्रः । “सुखदा प्रतिपच्चैव द्वितीया कार्य्यसाधिनी । आरोग्यदा तृतीया च चतुर्थी कीटकृत् सदा ॥ पञ्चमी श्रीप्रदा नूनं षष्ठी च कलहप्रिया ॥ सप्तमी स्थानदा भीग्या वृषं हन्ति तथाष्टमी ॥ नवमी शस्यनाशाय दशमी भूतिदा सदा । एकादशी तथा कुर्य्याद्धनं धान्यं मनोरथम् ॥ द्वादशी प्राणसन्देहा सर्व्वसिद्धा त्रयोदशी । चतुर्द्दशी पतिं हन्ति पञ्चदश्येव निष्फला ॥ अमावस्याष्टमीषष्ठीरिक्ताश्च परिवर्ज्जयेत् । सौरिभीमदिने चैव कृष्यारम्भे धनक्षयः ॥ प्राजेशविष्णुतिष्येयु पितृकरोत्तरेषु च । अश्विनीवातपौष्णेषु मूलादितीन्दुभे तथा ॥ वारे भानुजशुक्रे च जीवे शीतकरे तथा । लग्ने स्त्रीगोमीनयुग्मे कृष्यारम्भं शुभं विदुः ॥ ऐशान्यां पुष्पनैवेद्यैः क्षेत्रपालञ्च पूजयेत् । सालङ्कारो हलधरः स्रग्भिश्च पूजितं हलम् । दध्याज्यमधुभिः श्रेष्ठं फलाग्रञ्च प्रलेपितम् । कर्षं प्रावर्त्तयेत् पाज्ञो नूतनेन हलेन च ॥ * ॥ हस्ताश्वतिष्यचन्देषु ब्रह्मन्द्रविष्णुवारुणे । वायव्येन्द्राग्निभे चैव रोहिण्यामुत्तरासु च ॥ वारे जीवज्ञशुक्रे च सोमे दिनकरे तथा । युग्मे युवतिगोमीने शस्तं स्याद्बीजवापनम् ॥” राजमार्त्तण्डे । “प्राजेशश्रवणोत्तरादितिमघामार्त्तण्डतिष्या- श्विनी- पौष्णानुष्णमरीचयः शतभिषा स्वाती विशाखा तथा । जीवार्केन्दुसितेन्दुनन्दनदिने वारे स्थिरस्योदये शस्यानां वपने भवन्ति लवने शस्ते तिथौ रोपणे ॥” देवलः । “गुरुसोमसूर्य्यशुक्राः क्षेम्याः सम्पत्कराः शुभाः । बुधार्किभूमिपुत्त्राश्च न भवन्ति फलप्रदाः ॥ हन्ति मेषः पशून् सर्व्वान् स्वभावेनाथ वृश्चिकः । कर्क्कटेन भवेत् सौख्यं तुलायां न प्ररोहति ॥ केशरी शस्यघाती स्यात् पार्थिवोपद्रवं धनुः । मकरे चैव कुम्भे च भयमेव विनिद्दिशेत् । गोस्त्रीमन्मथमीनेषु शस्यं सम्पद्यते महत् ॥ * ॥ प्रशस्ते चन्द्रतारे च शुचिः शुकेन वाससा । स्नात्वा गन्धैश्च पुष्पैश्च पूजयित्वा विधानतः ॥ पृथ्वीञ्च ग्रहसंयुक्तां पूजयित्वा प्रजापतिम् । अग्निं प्रदक्षिणीकृत्य दीयते भूरिदक्षिणा ॥ कृष्णौ वृषौ नियोक्तव्यौ नवनीतैर्घृतेन वा । मुखपार्श्वं तयोर्लिप्यात् फालाग्रं कनकैः स्पृशेत् । उत्तराभिमुखो भूत्या क्षीरेणार्घ्यं प्रदापयेत् ।

ततः शुभकरः श्रीमान् कृषिकर्म्म समाचरेत् ॥ * वर्ज्जयेत् भग्नशृङ्गञ्च क्षुरभङ्गञ्च वर्ज्जयेत् । विकलं छिन्नलाङ्गूलं कपिलं वृषभं तथा ॥ हलप्रवाहणं कार्य्यं नीरुग्भिः कृषिकर्म्मकैः । हलादिभिर्दृढैः क्षेममदृढैर्न शुभं भवेत् ॥ वृषभा यदि मुह्यन्ति तस्य विघ्नप्रदा भवेत् ॥” कृषिरिति शेषः । “तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन निर्व्विघ्नं क्रारयेत् सदा ॥ एका जयकरी रेखा तृतीया चार्थदायिका । पञ्चमी या भवेद्रेखा बहुशस्यफला हि सा ॥ अत ऊर्द्ध्वं न कर्त्तव्यं महादोषस्ततो भवेत् ॥ संपूज्याग्निं द्विजं देवं कुर्य्याद्धलप्रवर्त्तनम् । हेमनि घृष्टफालाग्रं छिन्नरेखां न कारयेत् ॥ स्मर्त्तव्या वसवश्चेन्द्रः पृथू रामः सचन्द्रमाः । पराशरो बलभद्रः सर्व्वविध्नोपशान्तये ॥ * ॥ हले प्रवाह्यमाणे तु कूर्म्म उत्पद्यते यदि । गृहिणी म्रियते तस्य ततोऽग्नेश्च भयं भवेत् ॥ लाङ्गलं भिद्यते चापि प्रभुस्तत्र विनश्यति । ईशाभङ्गो यदा कर्त्तुः संशयो जीवितस्य च ॥ सुतनाशो युगभङ्गे समीने म्रियते सुतः ।” समीने योक्त्रबन्धनकाष्ठद्वये । “योक्त्रच्छेदे तु व्यासङ्गः शस्यहानिश्च जायते ॥ हले प्रवाह्यमाणे तु गौरेकः प्रपतेद्यदि । प्रपतेद्युक्तमात्रस्तु बन्धनं स प्रपद्यते । ज्वरातिसाररोगेण कृषिभङ्गं विनिर्द्दिशेत् ॥ प्रवहेत् युक्तमात्रस्तु ततो गौः प्लवते यदि । वत्सालीढेन नर्द्दन्ति ततः शस्यं चतुर्गुणम् ॥ * ॥ हेमवारिविलिप्तस्य बीजस्योन्नयतः शुचिः । इन्द्रं चित्ते विधायाथ स्वयं मुष्टित्रयं वपेत् ॥ कृत्वा चान्योन्यप्रोत्साहं कर्षको हृष्टमानसः । प्राङ्मुखः कलसं गृह्य इमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ त्वं वै वसुन्धरे सीते बहुपुष्पफलप्रदे । नमस्ते मे शुभं नित्यं कृषिं मेधां शुभे कुरु ॥ रोहन्तु सर्व्वशस्यानि काले देवः प्रवर्षतु । कर्षकास्तु भवन्त्यग्रा धान्येन च धनेन च स्वाहा ॥” * ॥ कृत्यरत्नाकरे ब्रह्मपुराणम् । “चैत्रे च कृष्णपञ्चम्यां काश्मीरा च रजस्वला । नित्यं भवति तस्मात्तां कृत्वा शैलमयीं स्त्रियम् ॥ अभ्यङ्गवस्त्रनैविद्यैः पूजयेच्च दिनत्रयम् । पुष्पालङ्कारधूपैश्च गोरसं वर्ज्जयन्ति च ॥” काश्मीरा पृथ्वा । “अष्टम्याञ्च ततः स्नाप्य ताभिरेव गृहे गृहे । सुस्नाताभिः प्रहृष्टाभिर्जीवपत्नीभिरेव च । अनन्तरं द्विजैः स्नाप्या सर्व्वौषधियुतैर्ज्जलैः । गन्धैर्बीजैस्तथा रत्नैः फलैः सिद्धार्थकैस्तथा ॥ स्नापयित्वा च तां देवीं गन्धैर्म्माल्यश्च पूजयेत् । तन्निवेदितशिष्टञ्च प्राशितव्यं गृहे गृहे ॥ अतः परमृतुस्नाता गर्भं गृह्णाति मेदिनी ॥” * ॥ तथा । “ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च काश्यपः सुरभो तथा । इन्द्रः प्रचेताः पर्ज्जन्यः शेषश्चन्द्रार्क्क्यवह्नयः ॥

बलदेवो हलं भूमिर्वृषभो रामलक्ष्मणौ । रक्षोघ्नौ जानकी सीता युगं गगनमेव च ॥ सीता लाङ्गलपद्धतिः । युगं युगकाष्ठम् । “एते द्वाविंशतिः प्रोक्ताः प्रजानां पतयः शुमाः । गोमङ्गले तु संपूज्याः कृष्यारम्भे महोत्सवे ॥ अर्घैः पुप्पैश्च धूपैश्च माल्यै रत्नैः पृथक् पृथक् । हलेन वाहयेद्भूमिं स्वयं स्नातः स्वलङ्कृतः ॥” तथा । “उप्त्वा बीजन्तु तत्रैव भोक्तव्यं बान्धवैः सह ॥” बीजवपनं प्राजापत्यतीर्थेन । यथा, हारीतः ॥ कनिष्ठायाः पश्चात् प्राजापत्यमावपनं होम- तर्पणे प्राजापत्येन कुर्य्यात् । इति । होमतर्पणे लाजहोमसनकादितर्पणे । राजमार्त्तण्डे । “नित्यं दशहले लक्ष्मीर्नित्यं पञ्चहले धनम् । नित्यञ्च त्रिहले भक्तं नित्यमेकहले ऋणम् ॥” * ॥ कृषिपराशरः । “वैशाखे वपनं श्रेष्ठं मध्यमं रोहिणीरवौ । अतः परिस्मिन्नधमं न जातु श्रावणे शुभम् ॥” ज्योतिषे । “पूर्ब्बभाद्रपदा मूलं रोहिण्युत्तरफल्गुनी । विशाखा शतभिषा वाथ धान्यानां रोपणे वराः ॥ सदोप्त्वा रजनीं नीलीं पुत्त्रवित्तैर्वियुज्यते । स्वयं जाते पुनस्ते द्वे पालयन्नैव दुष्यति ॥ आरामे गृहमध्ये वा मोहात् सर्षपमावपन् । पराभवं रिपोर्याति ससाधनधनक्षयम् ॥ निशा नीली पलाशश्च चिञ्चा श्वेतापराजिता । कोविदारश्च सर्व्वत्र सर्व्वं निघ्नन्ति मङ्गलम् ॥” निशा हरिद्रा । कोविदारको रक्तकाञ्चनः ॥ * “हेमाम्भसा वृक्षबीजं स्नातो मन्त्रेण रोपयेत् ॥ वसुधेति सुशीलेति पुण्यदेति धरेति च । नमस्ते सुभगे न्तियं द्रुमोऽयं वर्द्धतामिति ॥ * ॥ लिखित्वालक्तकेनापि मन्त्रं शस्येषु बन्धयेत् । न व्याधिकीटहिंस्राणां भयं तत्र भवेत् क्वचित् ॥” सिद्धिः प्रबलतरतरङ्गतरलितमृदुतरसमीरण- वनोद्देशे श्रीमद्रामभद्रपादाः कुशलिनः समुद्र- तटे नानाशतसहस्रवानराणां मध्ये खरनखर- पञ्चोर्द्धलाङ्गूलं पवनसुतं वायुवेगं परचक्रप्रमथनं श्रीमद्धनूमन्तमाज्ञापयन्ति अमुकस्याखण्डक्षेत्रे वाताभोम्भो गान्धीरुती पाण्डरमुण्डी धूली- शृङ्गारतल्पा कृषराङ्गता फडिङ्गा एला वानरा गरुडा इमडूका महिषादिरोगं खण्डयत क्षण- मपि विलम्बं मा चरत यदि विलम्बं कारयत तदा युप्मान् शतखण्डं कारयामीति । ॐ घ्राँ व्रीँ घ्रौँ श्रीरामाय नमः । इति शस्येषु बन्ध- येत् ॥ * ॥ धान्यच्छेदनम् । दीपिकायाम् । “याम्याजपादहिधनानलतोयशक्र- चित्रोत्तरोडुषु कुजार्कजवारवर्जम् । शस्तेन्दुयोगकरणषु तिथौ विरिक्ते धान्यच्छिदिः स्थिरनरस्वमृगोदयेषु ॥” बलभद्रः । “रेवतीहस्तमूसेषु श्रवणे नागयाम्ययोः ।

पृष्ठ ५/५२४

पितृदेवे तथा सौम्ये धान्यच्छेदं मृगोदये ।” अथ धान्यच्छेदप्रकारः । “सपत्रौ माषमुद्गौ च यवधान्ये सकाण्डके ! छिन्द्यात्तिलञ्च निष्पत्रमेतत् पाराशरं मतम् ॥” ग्रराशरः । “न मुष्टिग्रहणं कुर्य्यात् कदाचिद्घटपौषयोः । ईशाने लवनं कुर्य्यात् सार्द्धमुष्टिद्वयं शुचिः ॥ पौष्णे पुष्ये शुभाहे वा पूजयित्वेष्टदेवताम् । शस्यविघ्नप्रशान्त्यर्थं क्षेत्रे वाहकभोजनम् ॥” बौधायनः । “रथाश्वगजधान्यानां गवां चैव रजः शुभम् । अथाशस्तं समूहिन्याः श्वाजाविखरवाय- साम् ॥” समूहिनी संमार्ज्जनी ॥ * ॥ कृत्यचिन्तामणौ मेधिरोपणम् । वटश्च सप्तपर्णश्च गम्भारी शाल्मली तथा । औडुम्बरी तथा धात्री या चान्या क्षीर- धारिणी । स्त्रीनाम्नी कर्षकैर्नित्यं मेधिः कार्य्या फलप्रदा ॥” बीजसञ्चयदिनादि तच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ * ॥ अथ प्रयोगः । पौर्णमास्यन्तचैत्रीयकृष्णपञ्चम्यां पृथ्वी रजस्वला तां दिनत्रयमेकस्मिन् पर्व्वताकारे उच्चपदेशे सधवाः स्त्रियः प्रपूजयेयुरष्टम्यां तां स्नापयित्वा ताः पूजयेयुः । ततः शुभदिने बीजवपनदिने वा सर्व्वौषधिगन्धबीजरत्नफलश्वेतसर्षपैः पृथ्वीं स्नापयित्वा गन्धादिभिः पूजयेत् । नैवेद्यशेषञ्च पश्चाद्भोक्तव्यम् ॥ * ॥ अथ हलप्रवाहदिने बीज- षपनदिने च कृतस्नानादिराचान्तो गर्त्तं क्षेवे कृत्वा जलेनापूर्य्य तत्र प्रजापतिं सूर्य्यादिनव- ग्रहान् पृथ्वीञ्च पूजयेत् । “हिरण्यगर्भे वसुधे शेषस्योपरिशायिनि । वसाम्यहं तव पृष्ठे गृहाणार्घ्यं धरित्रि मे ॥” इति मन्त्रेण क्षीरेणार्घ्यं दद्यात् । ऐशान्यां पुष्पनैवेद्यैः प्रणवादिनमोऽन्तेन ब्रह्मणे विष्णवे । नमस्ते बहुरूपाय विष्णवे परामात्मने स्वाहा ॥ इत्यनेन त्रिः पूजयेत् । रुद्राय कश्यपाय सुरभ्यै इन्द्राय । तदर्घ्यमन्त्रस्तु । “शक्रः सुरपतिः श्रेष्ठो वज्रहस्तो महाबलः । शतयज्ञाधिपो देव तुभ्यमिन्द्राय वै नमः ॥” प्रचेतमे पर्ज्जन्याय शेषाय चन्द्राय अर्काय वह्रये बलदेवाय हलाय भूमये वृषभाय रमाय लक्ष्म- णाय जानक्यै सीतायै युगाय गगनाय इति द्वाविंशतिं पूजयेत् क्षेत्रपालमग्निं द्विजञ्च पूज- येत् । अग्निं प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यात् । आम्रपल्लवौदनदधीनि गर्त्ते निःक्षिप्य मृत्तिकाभिः पूरयेत् । कृष्णी वृषौ नवनीतै- र्घृतेन वा मुखषार्श्वयोर्निलिम्पेत् । हलप्रवाह- कान् गन्धादिना भूषयित्वा हलं माल्यादिभिः पूजयित्वा दधिघृतमधुभिः फालाग्रं प्रलिप्य हेम्ना फालाग्रं घर्षयित्वा कर्षयेत् । वस्विन्द्र- प्रथरामेन्दुपराशरबलभद्रान् स्मरेत् । एका

तिस्रः पञ्च वा रेखा हलेन कार्य्याः । भग्नशृङ्ग- खुरलाङ्गूलाः कपिलाश्च वृषा न योक्तव्याः । हलप्रवाहकाश्च समर्थाः कर्त्तव्याः । हलानि नवानि दृढानि कर्त्तव्यानि । वृषभयुद्धादिकं न शुभदं वृषभाणां नर्द्दनेन चतुर्गुणं शस्य मूत्र- पुरीषोत्सर्गे तथा ॥ * ॥ वीजवपने त्विदमधि- कम् । सुवर्णजलसंयुक्तं बीजमुष्टित्रयं इन्द्रं ध्यायन् स्वयं प्राजापत्येन तीर्थेन वपेत् । उभय- त्रैव प्राङ्मुखः जलपूर्णं कलसं गृहीत्वा । “त्वं वै वसुन्धरे सीते बहुपुष्पफलप्रदे । नमस्ते मे शुभं नित्यं कृषिं मेधां शुभे कुरु ॥ रोहन्तु सर्व्वशस्यानि काले देवः प्रवर्षतु । कर्षकास्तु भवन्त्वग्य्रा धान्येन च धनेन च स्नाहेति प्रार्थयेदिति ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “अमावस्यां पितृश्राद्धे अम्बुवाचीदिने तथा । लाङ्गलेन क्षतं क्षेत्रं पृथिवी कम्पते सदा ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ स्मृतिसागरसारे गोभिलः । “हलैर्व्वा शकटैर्व्वापि वाहयेत् यो वृषं स्वयम् । प्राजापत्यद्वयं कुर्य्यात् द्विगुणं योषितां गवाम् ॥ वृषभन्तु समुत्सृष्टं कपिलां वापि कामतः ॥ योजयित्वा हले कुर्य्यात् व्रतं चान्द्रायणद्वयम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ हलद्दी, स्त्री, हरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ हलधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । हलस्य धरः ।) बलदेवः । यथा, -- “नीलाम्बरो हलधरो हलभृद्धालभृत् बलः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा च महाभारते । १ । २२० । ७ । “ततो हलधरः क्षीवो रेवतीसहितः प्रभुः । अनुगम्यमानो गन्धर्व्वैरचरत्तत्र भारत ! ॥”) हालिकः । यथा, ज्योतिस्तत्त्वे । “सालङ्कारो हलधरः स्रग्भिश्च पूजितं हलम् ॥” हलभूतिः, स्त्री, (हलसाध्या भूतिः ।) कृषिकर्म्म । यथा, -- “अथ सेवा श्ववृत्तिः स्यात् स्त्रियां कृषिश्च कर्षणम् । कर्षोऽमृतञ्च प्रकृतं हलभूतिर्महाधनम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥” हलभृत्, पुं, (हलं विभर्त्तीति । भृ + क्विप् । हलस्य भृदिति वा । बलदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मेघदूते । ६१ । “अंसन्यस्ते सति हलभृतो मेचके वाससीव ॥”) हलभृतिः, पुं, (हलेन भृतिर्भरणमस्य ।) मुनि- विशेषः । तत्पर्य्यायः । उपवर्षः २ कृतकोटिः ३ अयाचितः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (हलस्य हलेन वा भृतिः ।) कृषिकर्म्म च ॥ हलराक्षं, क्ली, आहुल्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हला, व्य, नाट्योक्तौ सखीं प्रत्याह्वानम् । इत्य- मरः । १ । ७ । १५ ॥

हला, स्त्री, सखी, । इति जटाधरः ॥ मद्यम् । पृथिवी । जलम् । इत्यनेकार्थकोषः ॥ हलायुधः, पुं, (हलमायुधं यस्य ।) बलदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२१ । २३ । “ततस्ते तद्वचः श्रुत्वा ग्राह्यरूपं हलायुधात् । तूष्णींभूतास्ततः सर्व्वे साधु साध्विति चाब्रुवन् ॥”) हलाहः, पुं, चित्रिताश्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ हलाहलः, पुं, (हलमिव आ समन्तात् सर्व्वाङ्गेषु हलति कर्षतीति । आ + हल + अच् ।) विष- भेदः । यथा, -- “समौ कञ्चुकनिर्म्मोकौ क्ष्वेडस्तु गरलं विषम् । पुंसि क्लावे च काकोलकालकूटहलाहलाः ॥” इत्यमरः । १ । ८ । १० ॥ हलमिव आ समन्तात् हलति विलिखति हलाहलः । हलज विलेखे अन् स्वार्थे ष्णे हालाहलश्च । निपातनात् ललोपे हाहलश्च । “हालाहलं हालहलं हाहलञ्च हलाहलम् ॥” इति रुद्रः ॥ एते काकोलादयस्त्रयः पुंसि क्लीवे चेत्यन्वयः । केचित्तु क्ष्वेडभेदा इति पुंस्त्वे वक्ष्वमाणत्वात् पुंसि क्लीवे चेत्यस्य विषमित्यनेन सम्बन्धः । इत्याहुः । तन्नातिहृद्यम् । “काकोलमुग्रतेजः स्यात् कृष्णच्छवि महा- विषम् ।” इति वैद्यकम् । “तत् कालकूटं विषमुग्रतेजः कण्ठे धृतं पर्व्वतराजकन्ये ॥” इति व्यासः ॥ हालाहलं विषमिव प्रगुणं तदेव इति वामनः ॥ “मधु तिष्ठति वाचि योषितां हृदये हलाहलं महद्विषम् । अतएव निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव ताड्यते ॥” इति कुलचरितेऽश्वघोषः । इति भरतः ॥ (मूलजविषभेदः । “सङ्कोचं मर्क्कटं शृङ्गिविष हलाहलन्तया । एवमादीनि चान्यानि मूलजानि स्थिराणि च ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने २५ अध्याये ॥) हलाहलः, पुं, (हलाहलोऽस्यास्तीति ।) अच् ।) ब्रह्मसर्पः । अञ्जना । इति मेदिनी ॥ बुद्धविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हलिः, पुं, (हलति कर्पति भूमिमिति । हल + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् बृहद्धलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्- पर्य्यायः । जित्या २ । इति हेमचन्द्रः ॥ हलिनी, स्त्री, (हलमिव आकारोऽस्त्यस्या इति । इनिः । ङीप् ।) लाङ्गलिकीवृक्षः । विषलाङ्गला इति भाषा इति रत्नमाला ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे । “कलिहारी तु हलिनी लाङ्गली शक्रपुष्प्यपि । विषल्याग्निशिखानन्ता वह्निवक्त्वा च गर्भनुत ॥”

पृष्ठ ५/५२५

“लाङ्गली हलिनी च स्यात्” इति गारुडे २०८ अध्याये ॥) हलसमूहश्च ॥ हलिप्रियः, पुं, (हलिनो बलदेवस्य प्रियः ।) कदम्बवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ४२ ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “कदम्बः प्रियको नीपो वृत्तपुष्पो हलिप्रियः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हलिप्रिया, स्त्री, (हलिनो बलदेवस्य प्रिया ।) मदिरा । इति राजनिर्घण्टः । अमरश्च । २ । १० । ३९ ॥ (विवरणमस्या मदिराशब्दे ज्ञात- व्यम् ॥) हली, स्त्री, (हल्यते इति । हल + इन् । ङीष् ।) कलिकारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हली, [न्] पुं, (हलमस्यास्तीति । हल + इनि ।) बलदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २४ ॥ (यथा, उपदेशशतके । ६९ । “क्रुद्धो हली कुरूणां पुरमुत्थाप्य क्षिपन्नद्याम् । अनुनीतस्तदमुञ्चत् क्रोधाविष्टोऽनुनेतव्य ॥”) कृषिकर्म्मकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । कुटुम्बी २ कर्षकः ३ क्षेत्री ४ कृषिकः ५ कार्षिकः ६ कृषीवलः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ हलीनः, पुं, (हलाय हितः । हल + छः ।) शाकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हलीमकः, पुं, रोगविशेषः । यथा पाण्डुरोगस्यैव भेदं हलीमकञ्चाह । “यदा तु पाण्डोर्व्वर्णः स्याद्धरितश्यावपीतकः । बलोत्साहः क्षयस्तन्द्रामन्दाग्नित्वं मृदुज्वरः ॥ स्त्रीष्वहर्षोऽङ्गमर्द्दश्च श्वासतृष्णारुचिभ्रमाः । हलीमकं तदा तस्य विद्यादनिलपित्ततः ॥” पाण्डोः पाण्डुरोगिणः ॥ तस्य चिकित्सा यथा, “मारितस्यायसश्चूर्णं मुस्ताचूर्णेन संयुतम् । खदिरस्य कषायेण पिबेद्धन्तुं हलीमकम् ॥ सिता तिक्ता बला यष्टी त्रिफला रजनीयुगैः । लेहं लिह्यात् समध्वाज्यं हलीमकनिवृत्तये ॥ अमृतलतारमकल्कपसाधितं तुरगविद्विषः सर्पिः । क्षीरचतुर्गुणमेतद्वितरेच्च हलीमकार्त्तेभ्यः ॥” इति अमृताघृतम् ॥ * ॥ “मधुरैरन्नपानेस्तं वातपित्तहरैर्हरेत् । कामलापाण्डुरोगोक्तक्रियाञ्चात्रोपयोजयेत् ॥” अथ सामान्यतः पाण्डुरोगकामलाहलीमक- चिकित्सा । “फलत्रिकामृतावासातिक्तामूनिम्बनिम्बजः । क्वाथः क्षौद्रयुतो हन्यात् पाण्डुरोगं सकामलम् ॥ १ त्र्यूषणं त्रिफला मुस्तं विडङ्गं चव्यचित्रके । दार्व्वी त्वङ्माक्षिको धातुर्ग्रन्थिको देवदारु च ॥ एपां द्विपलिकान् भागवान् कृत्वा चूर्णं पृथक् पृथक् । मण्डूरं द्विगुणं चूर्णाच्छुद्धमञ्जनसन्निभम् ॥ मूत्रे चाष्टगुणे पक्त्वा तस्मिंस्तत् प्रक्षिपेत्ततः । औडम्बरसमान् कृत्वा वटकांस्तान् यथाग्नि च । उपयुञ्जीत तक्रेण जीर्णे सात्म्यञ्च भोजनम् । मण्डूरवटका ह्येते प्राणदाः पाण्डुरोगिणाम् ॥

कुष्टानि जठरं शोथमूरुस्तम्भं कफामयान् । अर्शांसि कामलां मेहं प्लीहानं शमयन्ति च ॥” इति त्र्यूषणादिमण्डूरवटकः ॥ २ ॥ “किराततिक्तं सुरदारु दार्व्वी मुस्ता गुडूची कटुका पटोलम् । दुरालभा पर्पटकं सनिम्बं कटुत्रिकं वह्निफलत्रिकञ्च ॥ फलं विडङ्गस्य समांशकानि सर्व्वैः समं चूर्णमथायसश्च । सर्पिर्मधुभ्यां वटिका विधेया तक्रानुपानात् भिषजा प्रयोज्या ॥ निहन्ति पाण्डुञ्च हलीमकञ्च शोथं प्रमेहं ग्रहणारुजञ्च । श्वासञ्च कासञ्च सरक्तपित्त- मर्शांस्यथोरुग्रहमामवातम् ॥ व्रणांश्च गुल्मान् कफविद्रधिञ्च श्वित्रञ्च कुष्ठञ्च ततः प्रयोगात् ॥” इति अष्टादशाङ्गलोहम् ॥ ३ ॥ “यवगोधूमशाल्यन्नै रसैर्जाङ्गलजैर्हितैः । मुद्गाढकीमसूराद्यैरेषु भोजनमिष्यते ॥” एषु पाण्डुरोगकामलाहलीमकेषु ॥ ४ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ हलीशा, स्त्री, (हलस्य ईशा । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) लाङ्गलदण्डः । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ हल्यं, त्रि, (हलेन कृष्टम् । हल + यत् ।) कर्षित- क्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८ ॥ अस्य पर्य्यायः कृष्टशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (हलस्येदमिति ।) हल- सम्बन्धि च ॥ (पुं, हलस्य कर्षः । हल + “मत- जनहलात् करणजल्पकर्षेषु ।” ४ । ४ । ९७ ॥ इति यत् ॥) हल्यं, क्ली, (हलस्येदमिति । यत् ।) वैरूप्यम् । इति केचित् ॥ हण्या, स्त्री, (हलस्य समूहः । हल + “पाशा- दिभ्यो यः ।” ४ । २ ॥ ४९ । इति यः ।) हलसमूहः । इत्यमरः । ३ । ३ । ४१ ॥ हल्लकं, क्ली, रक्तकह्लारम् । हेला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रक्तसन्धकम् २ । इत्यमरः । १ । १० । ३६ ॥ रक्तसौगन्धिकम् ३ रेचना ४ । इति जटाधरः ॥ अल्पगन्धम् ५ सोमाख्यम् ६ रक्तकैरवम् ७ । इति रत्नमाला ॥ हल्लनं, त्रि, प्रचलायितम् । इति जटाधरः ॥ हल्लीषं, क्ली, स्त्रीणां सह नर्त्तनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पुं, उपरूपकविशेषः । तल्ल- क्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ५५५ । “हल्लीष एव एकाङ्कः सप्ताष्टौ दश वा स्त्रियः । वागुदात्तैकपुरुषः कैशिकीवृत्तसङ्कुलः । मुखान्तिमौ तथा सन्धी बहुताललयस्थितिः ॥”) हल्लीषकं, क्ली, (हल्लीषमेव । स्वार्थे कन् ।) स्त्रीणां मण्डलिकानृत्यम् । इति जटाधरः ॥ “मण्डलेन तु यन्नृत्यं स्त्रीणां हल्लीषकन्तु तत् ॥ इति हेमचन्द्रः ॥

एकस्य पुंसो बहुभिः स्त्रीभिः क्रीडनम् । तत्तु रासक्रीडा । यथा, -- “गोपीनां मण्डलीनृत्यबन्धे हल्लीषकं विदुः ॥” इति कोषात् ॥ तल्लक्षणन्तु । “पृथुं सुवृत्तं मसृणं वितस्ति- मात्रोन्नतं कौ विनिखन्य शङ्कुकम् । आक्रम्य पद्भ्यामितरेतरन्तु हस्तैर्भ्रमोऽयं खलु रासगोष्ठी ॥” इति हरिवंशटीकायां नीलकण्ठः ॥ हल्लीसकं दन्त्यसकारमध्यमपि ॥ हवः, पुं, (हु लि होमे + अप् ।) होमः । आज्ञा । (ह्वे + “भावेऽनुपसर्गस्व ।” ३ । ३ । ७५ । इति अप् सम्प्रसारणञ्च ।) आह्वानम् । अध्वरः । इत्यमरः । ३ । २ । ८ ॥ हव ङ्गः, पुं, कांस्यपात्रे दधिमिश्रितान्नभक्षणम् । इति केचित् ॥ हवनं, क्ली, (हु + ल्युट् ।) होमः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १६८ । ३४ । “याजस्तु हवनस्यान्ते देवीमाज्ञापयत्तदा । प्रैहि मां राज्ञि पृषति ! मिथुणं त्वामुपस्थितम् ॥) हवनायुः, [स्] पुं, (हवनमेव आयुर्यस्य ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ हवनी, स्त्री, (हूयतेऽत्रेति । हु + ल्युट् । ङीप् ।) होमकुण्डम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हवनीयं, त्रि, होमीयद्रव्यम् । हव्यम् । हुधातो- रनीयप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ हविः, [स्] क्ली (हूयतेऽनेनेति । हु + “अर्च्चि- श्रुचिहुसृपीति ।” उणा० २ । १०९ । इति इसिः ।) हवनीयद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । सान्ना- य्यम् २ । घृतम् । इत्यमरः । २ । ३ । २७ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८५ । ११ । “न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्द्धते ॥”) जलम् । इति केचित् ॥ (विष्णुः । इति महा भारतम् । १३ । १४९ । ५२ ॥ शिवः । इति च तत्रैव । १३ । १७ । १०२ ॥) हवित्री, स्त्री, होमकुण्डम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हविरशनः, पुं, (हविरशनं यस्य ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ घृतभोजने, क्ली ॥ हविर्गन्धा, स्त्री, (हविषो गन्धो यस्याम् ।) शमी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शमीशब्देऽस्या गुणा- दयो ज्ञायव्याः ॥ हविर्गेहं, क्ली, (हविषो गेहम् ।) होमगृहम् । तत्पर्य्यायः । होत्रीयम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ हविर्म्मन्थः, पुं, (हविषो हवनीयाय मथ्यते इति । मन्थ + घञ् ।) गणिकारीवृक्षः । इति रत्र- माला ॥ हविष्यं, क्ली, (हविषे हितम् । हविस् + “उग- वादिभ्यो यत् ।” ५ । १ । २ । इति यत् ।) घृतम् । यथा, --

पृष्ठ ५/५२६

“घृतं हविष्यमाज्यञ्च हविराघारसर्पिषी ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ हविष्यान्नम् । यथा, -- “त्रयोदश्यां कृतस्नानो ब्रह्मचारी समाहितः । निरामिषं हविष्यं वा सकृद्भुञ्जीत नान्यथा ॥” इति शितरात्रिव्रतकथा ॥ * ॥ अन्यच्च । “हेमन्ते प्रथमे मासि नन्द व्रजकुमारिकाः । चेरुर्हविष्यं भुञ्जानाः कात्यायन्यर्च्चनव्रतम् ॥” इति श्रीमद्भागवतम् ॥ हविष्यान्नं, क्ली, (हविष्यमन्नम् ।) व्रतादौ भक्ष- णीयद्रव्यविशेषः । यथा, स्मृतिः । “हैमन्तिकं सितास्विन्नं धान्यं मुद्गास्तिला यवाः । कलायकङ्गुनीवारा वास्तूकं हिलमोचिका ॥ षष्टिका कालशाकञ्च मूलकं केमुकेतरत् । लवणे सैन्धवसामुद्रे गव्ये च दधिसर्पिषी ॥ पयोऽनुद्धृतसारञ्च पनसाम्रहरीतकी । तिन्तिडी जीरकञ्चैव नागरङ्गकपिप्पली ॥ कदली लवली धात्री फलान्यगुडमैक्षवम् । अतैलपक्वं मुनये हविष्यान्नं प्रचक्षते ॥” अत्रास्विन्नमित्युपादानादन्यत्र स्विन्नधान्यतण्डु- लेम दोषः । हैमन्ति कमित्यभिधाय अगस्त्य- संहितायाम् । “नारिकेलफलञ्चैव कदलीं लवलीन्तथा । आम्रमामलकञ्चैव पनसञ्च हरीतकीम् । व्रतान्तरप्रशस्तञ्च हविष्यं मन्वते बुधाः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ हव्यं, क्ली, (हूयते इति । हु + यत् ।) दैवान्नम् । इत्यमरः । २ । ७ । २४ ॥ (यथा, मनुः । ३ । ९७ । “नश्यन्ति हव्यकव्यानि नराणामविजानताम् । भस्मीभूतेषु विप्रेषु मोहाद्दत्तानि दातृभिः ॥”) हवनीयद्रव्यञ्च ॥ हव्यपाकः, पुं, (हव्याय पाको यस्य ।) चरुः । इत्यमरः । २ । ७ । २२ ॥ हव्यवाहः, पुं, हव्यं वहतीति । वह + अण् ।) अग्निः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, महा- भारते । १ । २२४ । ५८ । “एतच्छ्रुत्वा हुतवहाद्भगवान् सर्व्वलोकभृत् । हव्यवाहमिदं वाक्यमुवाच प्रहसन्निव ॥”) हव्यवाहनः, पुं, (हव्यं वाहयतीति । वह + णिच् + ल्युः ।) अग्निः । इत्यमरः । १ । १ । ५८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२४ । १३ । “न ह्येतत् कारणं ब्रह्मन्नल्पं सस्प्रतिभाति मे । यद्ददाह सुसंक्रुद्धः खाण्डवं हव्यवाहनः ॥”) हव्याशः, पुं, (हव्यमश्नातीति । हव्य + अश् + अण् ।) हुताशनः । इति शब्दरत्नावली ॥ हव्याशनः, पुं, (हव्यं अशनं यस्य ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ हस, ए हासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-उपहामे सक०-सेट् ।) ए, अह- मात् । हामोऽपूर्ब्बप्रतीत्या कपोलस्य विकसिती- करणम् । तत्रैवाकर्म्मकः । हसति शनैः शुष्क-

रुदितस्वरी । इति गोवर्द्धनः । यदा तु कस्य चिद्दोषादिकमुद्दिश्य तत् स्यात्तदा सकर्म्मकः । हसन्तमन्तर्व्वलमर्व्वतां रवेरिति श्रीहर्षः ॥ हसन्ति साधवश्चीरम् । इति दुर्गादासः ॥ हसः, पुं, (हसनमिति । हस + “स्वनहसोर्वा ।” ३ । ३ । ६२ । इति अप् ।) हास्यम् । इत्य- मरः । १ । ७ । १८ ॥ (यथा, वाजसनेयसंहि- तायाम् । ३० । ६ “हमाय कारिमानन्दाय स्त्रीषखमिति ॥”) हसन्, [त्] त्रि, हास्यं कुर्व्वन् । हसधातोः शतृ- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, हरिवंशे । १४६ । २७ । “हसन् विहासांश्च जहाति हर्षात् वाष्पागमं कृष्णविनोदनार्थम् ॥”) हसनं, क्ली, (हस + ल्युट् ।) हास्यम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, वृहत्संहितायाम् । ४६ । २५ । “हसने देशभ्रंशं रुदिते च व्याधिबाहुल्यम् ॥) हसनी, स्त्री, (हसतीति । हस + कृत्यल्युट इति ल्युट् । टिढ्ढेति ङीप् ।) अङ्गारधानी । इति मेदिनी ॥ हसनीमणिः, पुं, अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हसन्तिका, स्त्री, अङ्गारधानी । इति हेमचन्द्रः ॥ हसन्ती, स्त्री, (हसतीति । हस + शतृ । ङीप् ।) अङ्गारधानिका । इत्यमरः । २ । ९ । २९ ॥ मल्लिकाविशेषः । शाकिनीभेदः । इति मेदिनी ॥ (हास्यं कुर्व्वती । यथा कथासरित्सागरे । ११ । ३१ । “अस्तीहोज्जयिती नाम नगरी भूषणं भुवः । हसन्तीव सुधाधौतैः प्रासादैरमरावतीम् ॥”) हसिकः, त्रि, (हसो हासोऽस्त्यस्तेति । ठन् ।) हास्यकर्त्ता । इति केचित् ॥ हसशब्दात् ष्णिक- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ हसितं, क्ली, (हस + क्तः ।) हास्यम् । (यथा, वृहत्संहितायाम् । ६८ । ७४ । “हासतं शुभदमकम्पं स निमीलितलोचनञ्च पापस्य । हृष्टस्य हसितमसकृत् सोन्मादस्यासकृत् प्रान्ते ॥”) कामदेवधनुः । इति केचित् ॥ (हास्यकरणम् । यथा, कथासरित्सागरे । ५९ । १५९ । “अथ कर्म्मगतिं चित्रां दृष्ट्वास्य हसितं मया ॥” परिहासः । यथा, किराते । १३ । ४७ । “कीर्त्तितानि हसितेऽपि तानि यं व्रीडयन्ति चरितानि मानिनम् ॥”) हसितः, त्रि, (हस + क्तः ।) विकसितः । इति शब्दमाला ॥ कृतहासश्च ॥ हस्तं, क्ली, (हस + तन् ।) चर्म्मप्रसेविका । इति केचित् ॥ हस्तः, पुं, (हसति विकशतीति । हस + “हसि- मृग्रिण्वामीति ।” उणा० ३ । ८६ । इति तन् ।) शरीरावयवविशेषः । स च कर्म्मे- न्द्रियः । हात इति भाषा । ततपर्य्यायः । पाणिः २ समः ३ शयः ४ । इत्यमरमाला ॥

पञ्चशाखः ५ । इत्यमरः ॥ करः ६ भुजः ७ । इति जटाधर ॥ कुलिः ८ भुजादलः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ “हस्तावध्यात्ममित्याहुरध्यात्मविदुषो जनाः । अधिभूतञ्च कर्म्माणि शुक्रस्तत्राधिदैवतम् ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्व ॥ हस्तस्य शुभाशुभलक्षणं बाहुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ विस्तृतकरप्रकोष्ठः । इत्यमरः । २ । ६ । ६८ ॥ स च चतुर्व्विंशत्यङ्गुलपरिमाणम् । इति भरतः ॥ यथा, -- “यवानां तण्डुलैरेकमङ्गलं चाष्टभिर्भवेत् । अदीर्घयोजितैर्हस्तश्चतुर्विंशतिभिरङ्गुलैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतकालिकापुराणम् ॥ अपि च । “यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यै- र्हस्तोऽङ्गुलैः षड्गुणितैश्चतुर्भिः । हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह दण्डः क्रोशः सहस्रद्वितयेन तेषाम् ॥” इति लीलावती ॥ * ॥ हस्तमात्रदत्तस्नेहादिद्रव्यभक्षणनिषेधो यथा, “हस्तदत्ताश्च ये स्नेहा लवणं व्यञ्जनानि च । दातारं नोपतिष्ठन्ते भोक्ता भुङ्क्ते तु किल्वि- षम् ॥ तस्मादन्तरितं कृत्वा पर्णेनाथ तृणेन वा । प्रदद्यात् न तु हस्तेन नायसेन कदाचन ॥” इति श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनम् ॥ * ॥ एकहस्तदत्तद्रव्यभोजननिषेधो यथा, -- “एकेन पाणिना दत्तं शूद्रदत्तं न भक्षयेत् ।” इति तद्धृतादिपुराणवचनम् ॥ * ॥ हस्तिशुण्डः । यथा, रामायणे । २ । २३ । ४ । “अग्रहस्तं विधुन्वंस्तु हस्ती हस्तमिवात्मनः ॥”) हस्तानक्षत्रम् । (यथा, मार्कण्डेये । ३३ । ११ । “प्रयाति श्रेष्ठतां सत्यं हस्ते श्राद्धप्रदो नरः ॥”) केशात् परे तत्समूहवाचकः । इति मेदिनी ॥ हस्तज्योडिः, पुं, करज्योडिवृक्षः । हाताजुडि इति हिन्दी भाषा । अस्य गुणः । रसबद्धादि- वश्यकृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तधारणं, क्ली, (हस्तस्य धारणम् ।) मार- णोद्यतस्य निवारणम् । इति हस्तवारणशब्द- टीकायां रामाश्रमः । ३ । २ । ५ ॥ (परि- त्राणम । यथा, महाभारते । १ । २१४ । १० । “ब्राह्मणस्वे हृते चौरैर्धर्म्मार्थे च विलोपिते । रोरूयमाणे च मयि क्रियतां हस्तधारणम् ॥”) हस्तपुच्छं, क्ली, (हस्तस्य पुच्छम् ।) हस्तावयव- विशेषः । हातेर पोँछा इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । कल्मषम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हस्तबिम्बं, क्ली, (हस्तस्य बिम्बं यत्र ।) स्थासकः । स तु चन्दनादिना देहविलेपनविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ करप्रतिबिम्बञ्च ॥ हस्तवारणं, क्ली, (हस्तेन वारणम् ।) परित्राणम् । तत्तु मारणोद्यतस्य निवारणम् । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ करेण निषेधनञ्च ॥

पृष्ठ ५/५२७

हस्तसिद्धिः, स्त्री, (हस्तस्य सिद्धिः ।) भृतिः । वेतनम् । यथा, -- “प्रतीकारमिमं कृत्वा शीतादेस्ताः प्रजाः पुनः । वार्त्तोपायं ततश्चक्रुर्हस्तसिद्धिञ्च कर्म्मजाम् ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे ६ अध्यायः ॥ हस्तसिद्धिं हस्ताभ्यां साध्यां सिद्धिं भृतिं तामे- वाह कर्म्मजां तत्कर्म्मनिमित्ताम् । इति तट्टीका ॥ करेण साधनञ्च ॥ हस्तसूत्र, क्ली, (हस्तस्य सूत्रम् ।) वलयम् । यथा, “कटको वलयं पारिहार्य्यावापौ तु कङ्कणम् । हस्तसूत्रं प्रतिसरः ऊर्म्मिका त्वङ्गुलीयकम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (विवाहादिकालीनमङ्गलार्थनिबद्धकरसूत्रम् । यथा, कुमारे । ७ । २५ । “बबन्ध चास्राकुलदृष्टिरस्याः स्थानान्तरे कल्पितसन्निवेशम् । धात्र्यङ्गुलीभिः प्रतिसार्य्यमाण- मूर्णामयं कौतुकहस्तसूत्रम् ॥”) हस्ता, पुं, स्त्री, अश्विन्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रान्त- र्गतत्रयोदशनक्षत्रम् । तत्तु हस्ताकृतिपञ्च- तारात्मकम् । अस्याधिदेवता दिनकृत् । जन्म- कालीनोऽयं जघन्यगुणदायकः । इति ज्योति- स्तत्त्वम् ॥ * ॥ तद्दर्शनेन लग्ननिरूपणं यथा, -- “मस्तकोपरि कराकृतौ करे तिष्ठतीन्दूमुखि ! बाणतारके । लिप्तिकाः शरकुपक्षसंज्ञकाः नायकासनविलग्नतो गताः ॥” दं ३ । ३५ । इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरूपणग्रन्थः ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “दाता यशस्वी सुतरां मनस्वी भूदेवदेवार्च्चनकृन्नयज्ञः । प्रसूतिकाले किल यस्य हस्ता हस्तस्थिता तस्य समस्तसम्पत् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ हस्ताङ्गुलिः, पुं, (हस्तस्य अङ्गुलिः ॥ करशाखा । यथा, -- “हस्ताङ्गुलय एव स्युरायुर्दा ललिताः शुभाः ।” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ अस्य विवरेणं बाहुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ हस्तामलकं, क्ली, (हस्तस्थितं आमलकम् ।) करस्थितामलकीफलम् । (यथा, रामायणे । “त्वया दृष्टं जगत्सर्व्वं हस्तामलकवत् सदा ॥”) वेदान्तग्रन्थविशेषः । तल्लिख्यते । श्रीमच्छङ्करा- चार्य्यस्य दिग्विजयसमये पथिमध्ये कञ्चित् बालकं प्रति प्रश्नः । “कस्त्वं शिशो ! कस्य कुतोऽसि गन्ता किं नाम ते त्वं कुत आगतोऽसि । एतद्वद त्वं मम सुप्रसिद्धं मत्प्रीतये प्रीतिविवर्द्धनोऽसि ॥” बालकस्योत्तरम् । “नाहं मनुष्यो न च देवयक्षो न ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यशूद्राः ।

न ब्रह्मचारी न गृही वनस्थो भिक्षुर्न चाहं निजबोधरूपः ॥” एतस्य श्लोकस्य शङ्कराचार्य्येण भाष्यं न कृतम् ॥ “निमित्तं मनश्चक्षुरादिप्रवृत्तौ निरस्ताखिलोपाधिराकाशकल्पः । रविर्लोकचेष्टानिमित्तं यथा यः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ १ ॥ यमग्न्युष्णवन्नित्यबोधस्वरूपं मनश्चक्षुरादीन्यबोधात्मकानि । प्रवर्त्तन्त आश्रित्य निष्कम्पमेकं स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ २ ॥ मुखाभासको दर्पणे दृश्यमानो मुखत्वात् पृथक्त्वेन नैवास्ति वस्तु । चिदाभासको धीषु जीवोऽपि तद्वत् स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ३ ॥ यथा दर्पणाभाव आभासहानौ मुखं विद्यते कल्पनाहीनमेकम् । तथा धीवियोगे निराभासको यः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ४ ॥ मनश्चक्षुरादेर्विमुक्तः स्वयं यो मनश्चक्षुरादेर्मनश्चक्षुरादिः । मनश्चक्षुरादेरगम्यस्वरूपः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ५ ॥ य एको विभाति स्वतः शुद्धचेताः प्रकाशस्वरूपोऽपि नानेव धीषु । शरावोदकस्थो यथा भानुरेकः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ६ ॥ यथानेकचक्षुः प्रकाशी रविर्न क्रमेण प्रकाशीकरोति प्रकाश्यम् । अनेका धियो यस्तथैकप्रबोधः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ७ ॥ विवस्वत्प्रभातं यथा रूपमक्षं प्रगृह्णाति नाभातमेवं विवस्वान् । यथा भात आभासयत्यक्षमेकः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ८ ॥ यथा सूर्य्य एकोऽप्स्वनेकश्चलासु स्थिरास्वप्यनन्वन्विभाव्यस्वरूपः । चलासु प्रभिन्नासु धीष्वेक एवं स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ९ ॥ घनच्छन्नदृष्टिर्घनच्छन्नमर्क यथा निष्प्रभं मन्यते चातिमूढः । तथा बद्धवद्भाति यो मूढदृष्टेः स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ १० ॥ समस्तेषु वस्तुष्वनुस्यूतमेकं समस्तानि वस्तूनि यन्न स्पृशन्ति । वियद्वत् सदा शुद्धमच्छस्वरूपं स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा ॥ ११ ॥ उपाधौ यथा भेदता सन्मणीनां तथा भेदता बुद्धिभेदेषु तेषु । यथा चन्द्रकाणां जले चञ्चलत्वं तथा चञ्चलत्वं तवापीह विष्णो ॥” १२ ॥ इति हस्तामलकं समाप्तम् ॥

हस्तिकं, क्ली, (हस्तिनां समूहः । कन् ।) हस्ति- समूहः । तत्पर्य्यायः । नजता २ । इति शब्द- रत्नावली ॥ हस्तिकक्षः, पुं, (हस्ती कक्षे यस्य ।) सिंहः । व्याघ्रः । इति केचित् ॥ हस्तिकन्दः, पुं, (हस्तिनः पद इव कन्दो यस्य ।) बृहत्कन्दविशेषः । तत्पर्य्यायः । हस्तिपत्रः २ स्थूलकन्दः ३ अतिकन्दकः ४ बृहत्पत्रः ५ अति- पत्रः ६ हस्तिकर्णः ७ सुकर्णकः ८ त्वग्दोषारिः ९ कुष्ठहन्ता १० गिरिवासी ११ नागाश्रयः १२ गजकन्दः १३ नागकन्दः १४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातामयत्वग्दोषश्रम- कुष्ठविषवैसर्पनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिकरञ्जः, पुं, (हस्तीव महान् करञ्जः ।) महाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयो- ऽस्य महाकरञ्जशब्दे ज्ञातव्याः ॥) हस्तिकर्णः, पुं, (हस्तिनः कर्णमिव पर्णमस्य ।) एरण्डः । पलाशभेदः । गणदेवताभेदः । इति मेदिनी ॥ हस्तिकन्दः । रक्तैरण्डः । इति राज- निर्घण्टः ॥ हस्तिकर्णपलाशस्य गुणाः । “हस्तिकर्णः परं वृष्यो मेधायुर्बलवर्द्धनः ।” इति राजवल्लभः ॥ अपि च । श्रीहरिरुवाच । “हस्तिकर्णस्य वै मूलं गृहीत्वा चूर्णयेद्धर ! । सर्व्वरोगविनिर्म्मक्तं चूर्णं पलशतं शिव ! ॥ सक्षीरं भक्षितं कुर्य्यात् सप्ताहेन वृषध्वज ! । नरं श्रुतिधरं शूरं मृगेन्द्रगतिविक्रमम् ॥ पद्मगौरप्रतीकाशं युक्तं दशशतायुषा । षोडशाब्दाकृतिं रुद्र ! सततं दुग्धभोजितम् ॥ मधुसर्पिःसमायुक्तं जग्धमायुष्करं भवेत् । तज्जग्धं मधुना सार्द्धं दशवर्षसहस्रिणम् ॥ कुर्य्यान्नरं श्रुतिधरं प्रमदाजनवल्लभम् । दध्ना नित्यं भक्षितन्तु वज्रदेहकरं शिव ! ॥ कृष्णकेशसमायुक्तं नरं वर्षसहस्रिणम् । तच्च काञ्जिकसंयुक्तं नरं कुर्य्याच्च भक्षितम् ॥ शतवर्षं दिव्यदेहं बलीपलितवर्ज्जितम् । जग्धं त्रिफलया युक्तं चक्षुष्मन्तं करोति वै ॥ अन्धः पश्येत्तु चूर्णस्य सांज्यस्यैव तु भक्षणात् । महिषक्षीरसंयुक्तं तल्लेपः-कृष्णकेशकृत् ॥ खल्लीटस्य च वै केशा भवन्ति वृषभध्वज ! । तैलयुक्तेन चूर्णेन बलीपलितवर्ज्जितम् ॥ तदुद्वर्त्तनमात्रेण सर्व्वरोगैः प्रमुच्यते । सच्छागक्षीरचूर्णेन दृष्टिः षण्मासतोऽञ्जनात् ॥” इति गारुडे १० अध्यायः ॥ हस्तिकर्णकः, पुं, (हस्तिनः कर्ण इव पर्णमस्य । कप् ।) किंशुकभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ हस्तिकर्णदलः, पुं, (हस्तिनः कर्ण इव दलमस्य । पलाशमेदः । इत्यमरमाला ॥ हस्तिकोलिः, पुं, (हस्तीव कोलिः । (वदरीभेदः । तत्पर्य्यायः । गोपघोण्टा २ घोण्टा ३ वदरी- च्छदा ४ । इति रत्रमाला ॥

पृष्ठ ५/५२८

हस्तिगिरिः, पुं, (हस्तिप्रधानो गिरिर्यत्र ।) काञ्चि- देशः । इति केचित् ॥ हस्तिघोषा, स्त्री, (हस्तीव बृहती घोषा ।) बृहद्धोषा । वडी तोरै इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । ऐभी २ महत्पुष्पा ३ सपीतिका ४ महाकोशातकी ५ । अस्या गुणाः । स्निग्धत्वम् । सारकत्वम् । पित्तानिलनाशित्वञ्च । इति मदन- विनोदः ॥ (पर्य्यायान्तरं यथा, -- “महाकोषातकी प्रोक्ता हस्तिघोषा महाफला । धामार्गवी घोमकश्च हस्तिपर्णश्च स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हस्तिघोषातकी, स्त्री, (हस्तीव बृहती घोषा- तकी ।) हस्तिघोषा । इति रत्नमाला ॥ (गुणादिकमस्या हस्तिघोषाशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) हस्तिघ्नः, पुं, (हस्तिनं हन्तुं शक्तः । हस्तिन् + हन + “शक्तौ हस्तिकपाटयोः ।” ३ । २ । ५४ । इति टक् ।) मनुस्यः । इति केचित् ॥ करि- नाशके, त्रि ॥ हस्तिचारिणी, स्त्री, (हस्तीव चरतीति । चर + णिनिः । ङीप् ।) महाकरञ्जः । इति राज निर्घण्टः ॥ हस्तिदन्तं, क्ली, (हस्तिनो दन्त इव आकारोऽस्त्य- स्येति । अच् ।) मूलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिदन्तः, पुं, (हस्तिनो दन्त इव आकारोऽस्य । अच् ।) मूलकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (हस्तिनो दन्त इव ।) द्रव्यरक्षार्थभित्तिस्थकीलकः । (हस्तिनो दन्तः) गजदशनञ्च ॥ (यथा, -- “हस्तिदन्तमसीं कृत्वा मुख्यञ्चैव रसाञ्जनम् । लोमान्यनेन जायन्ते नृणां पाणितलेष्वपि ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे क्षुद्ररोगाधिकारे ॥) हस्तिदन्तकं, क्ली, (हस्तिदन्तमेव । कन् ।) मूलकम् । इति शब्दमाला ॥ (मूलकशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) हस्तिदन्तफला, स्त्री, (हस्तिदन्त इव फलमस्याः ।) एर्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिद्वयसः, त्रि, गजपरिमाणम् । हस्तिशब्दात् द्वयसच्प्रत्ययेल निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ हस्तिनखः, पुं, (हस्तिनो नख इव ।) पुर्द्वारि यत् कूटं तत् । इत्यमरः । २ । २ । १७ ॥ द्वारो- परि दुर्गार्थं यत् कूटं मृत्तिकाराशिस्तस्मिन् हस्तिनखो दम्दमा इति ख्यातः । दुर्गद्वारा- वरणार्थः क्रमनिम्नोन्नतखातोद्धृतमृत्कूटो हस्तिनख इत्यन्योऽपि । दुर्गपुरद्वारसमीपे युद्धार्थं यद्वहिरतटमन्तःसोपानयुक्तं मृत्कूटं यत्र स्थित्वा विपक्षेषु काण्डादिकं क्षिप्यते तत्र हस्तिनखो वुरुज इति ख्यात इत्यपरे । हस्तिनो नख इव हस्तिनखः । इति तट्टीकायां भरतः । (यथा, माघे । ३ । ६८ । “शनैरनीयन्त रयात् पतन्तो रथाः क्षितिं हस्तिनखादखेदैः । सयत्रसूतायतरश्मिभुग्न- ग्रीवाग्रसंसक्तगुगैस्तुरङ्गैः ॥”)

हस्तिनपुरं, क्ली, हस्तिनापुरम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ हस्तिनापुरं, क्ली, चन्द्रवंशीयहस्तिनामकराज- निर्म्मितनगरम् । परिक्षित्गड् इति दिल्ली इति च ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । नागाह्वः २ हस्तिन- पुरम् ३ हास्तिनम् ४ गजाह्वयम् ५ गजाह्वम् ६ गजसाह्वयम् ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ हस्तिनीपुरम् ८ । इति हेमचन्द्रः । शतानीका- दप्यश्वमेधदत्तो भविता । तस्मादप्यधिसीमकृष्णः । अधिसीमकृष्णात् त्रिचक्षुः । यो गङ्गापहृते हस्तिनापुरे कौशाम्ब्यां निवत्स्यति । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे २१ । ३ ॥ हस्तिनी, स्त्री, (हस्तिनः स्त्री । ङीप् ।) गज- पत्नी । हातिनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । करेणूः २ करेणुः ३ रेणुका ४ करेणुका ५ धेनुका ६ वासिता ७ वासा ८ करिणी ९ विशा १० । इति शब्दरत्नावली ॥ कटम्भरा ११ पुष्करिणी १२ कचा १३ वसा १४ गणिका १५ गजयोषित् १६ । इति जटाधरः ॥ इभी १७ पद्मिनी १८ मातङ्गी १९ । अस्या दुग्धगुणाः । मधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । गुरुत्वम् । कषायत्वम् । स्निग्धत्वम् । स्थैर्य्यकरत्वम् । शीतत्वम् । चक्षु- ष्यत्वम् । बलवर्द्धनत्वञ्च ॥ तद्दधिगुणाः । कषायत्वम् । लघुत्वम् । उष्णत्वम् । पक्तिशूल- शमनत्वम् । रुचिप्रदत्वम् । दीप्तिदत्वम् । वलास- गदनाशित्वम् । वीर्य्यवर्द्धनत्वम् । उत्तमवल- प्रदत्वञ्च ॥ तन्नवनीतगुणाः । कषायत्वम् । शीतलत्वम् । लघुत्वम् । तिक्तत्वम् । विष्टम्भि- जन्तुपित्तकफक्रमिनाशित्वञ्च ॥ तद्घृतगुणाः । कफपित्तविषक्रमिनाशित्वम् । कषायत्वम् । विष्टम्भित्वम् । तिक्तत्वम् । अग्निकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ चतुर्ष्विधस्त्रीमध्ये स्त्री- विशेषः । तल्लक्षणं थथा, -- “स्थूलाधरा स्थूलनितम्बभागा स्थूलाङ्गुली स्थूलकुचा सुशीला । कामोत्सुका गाढरतिप्रिया च नितम्बखर्व्वा खलु हस्तिनी स्यात् ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ हट्टविलासिनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हस्तिनीपुरं, क्ली, हस्तिनापुरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हस्तिपः, पुं, (हस्तिनं पाति रक्षतीति । पा + कः ।) हस्यारोहः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३९ ॥ १८ ॥ “वश्यं मत्तं यथेच्छातो नागं नयति हस्तिपः । तथैव योगी स्वच्छन्दः प्राणं नयति साधितम् ॥”) हस्तिपकः, पुं, (हस्तिप एव । कन् ।) गजारोहः । माहुत इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आधोरणः २ हस्त्यारोहः ३ निषादी ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ५९ ॥ आद्यौ पालकौ परौ योद्धाराविति केचित् । इति भरतः ॥ (यथा, माघे । ५ । ४९ । “जज्ञे जनैर्मुकुलिताक्षमनाददाने संरब्धहस्तिपकनिष्ठरचोदनाभिः ।

गम्भीरवेदिनि पुरः कवलं करीन्द्रे मन्दोऽपि नाम न महानवगृह्य साध्यः ॥”) हस्तिपत्रः, पुं, (हस्तिनः कर्णः इव पत्रमस्य । हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिपर्णिका, स्त्री, (हस्तिनः कर्ण इव पर्णमस्याः कन् । टापि अत इत्वम् ।) राजकोशातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिपर्णी, स्त्री, (हस्तिनः पर्णमिव पर्णमस्याः । ङीष् ।) मोरटालता । इति रत्नमाला ॥ कर्क्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिमदः, पु, (हस्तिनो मदः ।) करिगण्डक्षरित मदजलम् । तत्पर्य्यायः । गजमदः २ गज- दानम् ३ मदः ४ कुम्भिमदः ५ दन्तिमदः ६ दानम् ७ द्विपमदः ८ । अस्य गुणाः । स्निग्ध- त्वम् । तिक्तत्वम् । केश्यत्वम् । अपस्मारविष- कुष्ठकण्डूतिव्रणदद्रुविसर्पनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ हस्तिमल्लः, पुं, (हस्तिषु मल्लः ।) गणेशः । शङ्ख- नागः । ऐरावतः । इति मेदिनी ॥ हस्तिरोहणकः, पुं, (हस्तीव राहते इति । रुह + ल्युः । ततः कन् ।) महाकरञ्जः । इति राज- निर्घण्टः ॥ हस्तिलोध्रकः, पुं, (हस्तीव महान् लोध्रः । ततः कन् ।) लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हस्तिवाहः, पुं, (हस्तिनं वाहयतीति । वह + णिच् + अण् ।) अङ्कुशः । इति शब्दरत्नावली ॥ गजवाहकश्च ॥ हस्तिविषाणी, स्त्री, कदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्याः कदलीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) हस्तिशाला, स्त्री, (हस्तिनः शाला ।) गज- गृहम् । फीलखाना इति पारस्य भाषा । तत्- पर्य्यायः । चतुरम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ हस्तिशुण्डा, स्त्री, (हस्तिनः शुण्ड इव आकारो- ऽस्त्यस्येति । अच् । विभाषया ङीष् ।) क्षुपविशेषः । हातिशुँडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । हस्तिनी २ भुरुण्डी ३ जले- च्छया ४ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नागशुण्डी ५ शुण्डी ६ धूसरपत्रिका ७ । (पर्य्यायान्तरं यथा, “हस्तिशुण्डी चातिविषा त्र्यूषणं हेममाक्षिकम् ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंप्रहे ज्वराधिकारे ॥) अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । सन्निपात- ज्वरनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ करि- करे, पुं ॥ हस्तिशुण्डी, स्त्री, (हस्तिनः शुण्ड इव आकारो- ऽस्त्यस्येति । अच् । विभाषया ङीष् ।) क्षुपविशेषः । हातिशुँडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । हस्तिनी २ भुरुण्डी ३ जले- च्छया ४ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नागशुण्डी ५ शुण्डी ६ धूसरपत्रिका ७ । (पर्य्यायान्तरं यथा, “हस्तिशुण्डी चातिविषा त्र्यूषणं हेममाक्षिकम् ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । सन्निपात- ज्वरनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ करि- करे, पुं, ॥ हस्तिश्यामाकः, पुं, (हस्तीव स्थूलः श्यामाकः ।) शस्यविशेषः । हातियाशामा इति भाषा । अस्य गुणाः । धातुशोषणत्वम् । पित्तश्लेष्म- नाशित्वम् । वायुवर्द्धनत्वम् । रूक्षत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ हस्ती, [न्] पुं, सुहोत्रराजपुत्त्रः । यथा । बृहत्- क्षत्त्रस्य सुहोत्रः पुत्त्रः सुहोत्राद्धस्ती य इदं हस्तिनापुरं निर्म्मापयामास । इति विष्णु- पुराणे ४ अंशे १८ अध्यायः ॥ अपि च ।

पृष्ठ ५/५२९

“सुहोत्रस्यापि दायादो हस्तो नाम बभूव ह । तेनेदं निर्म्मितं पूर्ब्बं पुरैव हस्तिनापुरम् ॥ हस्तिनश्चैव दायादास्त्रयः परमधार्म्मिकाः । अजमीढो द्विमीढश्च पुरुमीढस्तथैव च ॥” इति हरिवंशे पितृकल्पे २० अध्यायः ॥ * ॥ अजमोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हस्तोऽस्त्य- स्येति । हस्त + इनिः ।) वृहत्पशुविशेषः । हाती इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दन्ती २ दन्तावलः ३ द्विरदः ४ अनेकपः ५ द्विपः ६ मतङ्गजः ७ गजः ८ नागः ९ कुञ्जरः १० वारणः ११ करी १२ इभः १३ स्तम्बेरमः १४ पद्मी १५ । इत्यमरः । २ । ८ । ३४ ॥ मतङ्गः १६ मातङ्गः १७ पीलुः १८ वराङ्गः १९ पुष्करी २० जलकङ्कः २१ महामृगः २२ स्तरमः २३ शूर्पकर्णः २४ सिन्धुरः २५ सामजः २६ कटी २७ अन्तःस्वेदः २८ दोर्घमारुतः २९ विलोम- जिह्वः ३० करटी ३१ पिण्डपादः ३२ महा- मदः ३३ पेटकी ३४ कटकी ३५ कुम्भी ३६ निर्झरः ३७ । इति शब्दरत्नावली ॥ सिन्दूर- तिलकः ३८ पञ्चनखः ३९ शृङ्गारी ४० करेणुः ४१ कर्णिकी ४२ लिङ्गी ४३ साम- योनिः ४४ । इति जटाधरः ॥ राजीवः ४५ जलकाङ्क्षः ४६ लतालकः ४७ पेचिलः ४८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ द्विरदनः ४९ करभी ५० विषाणी ५१ रदनी ५२ महाबलः ५३ भद्रः ५४ द्रुमारिः ५५ षष्टिहायनः ५६ । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ स च चतुर्जातिर्यथा, -- “भद्रो मन्द्रो मृगो मिश्रश्चतस्रो गजजातयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तद्द्वारा भ्रमणगुणाः । वातकोपनत्वम् । अङ्ग- स्थैर्य्यबलाग्निकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ कामुकोन्मत्तगजारोहणदोषो यथा । “नारोहेत् कामुकोन्मत्तं गजं राजा कदाचन । आरुह्य कामुकं तन्तु परत्रेह विषीदति ॥” इति कालिकापुराणे ८९ अध्यायः ॥ * ॥ अथ गजायुर्व्वेदः । “गजायुर्व्वेदमाख्यास्ये उक्ताः कल्पा गजे हिताः । गजे चतुर्गुणा मात्रा ताभिर्गजरुगर्द्दनम् ॥ गजोपसर्गव्याधीनां शमनं शान्तिकर्म्म च । पूजयित्वा सुरान् विप्रान् ब्राह्मणे कपिलां ददेत् ॥ दन्तिदन्तद्वये मालां निबध्नीयादुपोषितः । मन्त्रणं मन्त्रिता वैद्यो वचा सिद्धार्थकामले ॥ सूर्य्याद्याः शिवदुर्गा श्रीर्विष्णुना रक्षसाङ्गणः । बलिं दद्याच्च भूतेभ्यः स्नापयेच्च चतुर्घटैः ॥ भोजनं मन्त्रितं दद्यात् भस्मनोद्धूनयेद्गजम् । भूती रक्षा शुभा मध्या वारुणी रक्षसां सदा ॥ त्रिफला पञ्चकोले च दशमूलं विडङ्गकम् । शतावरी गुडूची च निम्बवासककिंशुकाः ॥ गजरोगविनाशाय प्रोक्तः कल्कः कषायकः । आयुर्व्वेदो गजाश्वानामुक्तः संक्षेपसारतः ॥” इति गारुडे । २०७ । ३६ -- ४२ ॥ * ॥ गजे वर्णनीयानि यथा, --

“गजे सहस्रयोधित्वमुच्चत्वं कर्णचापलम् । अरिव्यूहविभेदित्वं कुम्भमुक्तामलादयः ॥” इति कविकल्पलतायां १ स्तवके २ कुसुमम् ॥ * ॥ तच्छकुनानि यथा । “ऊर्द्ध्वं करं यः कुरुतेऽथवा यो धत्ते करं दक्षिणदन्तभागे । यो वा भवेत् वृंहितपूरिताशः करी भवेदध्वगपूरिताशः ॥” इति वसन्तराजशाकुने चतुष्पदशाकुनम् ॥ * ॥ स च प्रजापतिदेवताकः । यथा विष्णुधर्म्मोत्तरे । “अभयं सर्व्वदैवत्यं भूमिर्वै विष्णुदेवता । कन्या दासस्तया दासी प्राजापत्याः प्रकीर्त्तिताः । प्राजापत्यो गजः प्रोक्तस्तुरगो यमदैवतः ॥” इत्यादि ॥ * ॥ तस्य प्रतिग्रहे आरुह्य ग्राह्यम् । यथा । “करे गृह्य तथा कन्यां दासदास्यौ द्विजोत्तमाः । करत्नु हृदि विन्यस्य धर्म्म्यो ज्ञेयः प्रतिग्रहः । आरुह्य च गजस्योक्तः कर्णे चाश्वस्य कीर्त्तितः ॥” इत्यादि ॥ * ॥ प्रतिग्रहाशक्तेन तदग्राह्यम् । यथा, ब्रह्मपुरा- णम् । “ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयाद्वृत्त्यर्थं साधुतस्तथा । अव्यश्वमपि मातङ्गतिललौहांश्च वर्ज्जयेत् ॥” इत्यादि ॥ तद्दानफलम् । यथा नन्दिपुराणम् । “योऽश्वं रथं गजं वापि ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् । स शक्रस्य वसेल्लो के शक्रतुल्यो युगान् दश । प्राप्यान्ते चेव मानुष्यं राजा भवति बुद्धिमान् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “गामश्वञ्च महीं हेम मणोनथ गजांस्तिलान् । ये प्रयच्छन्ति पापेषु निरताः सर्व्वदा मुने ! । न तेषां रौरवः पन्था दत्त्वैषां दानमित्युत ॥” इति वह्निपुराणे यमशर्म्मिलोपाख्याननामा- ध्यायः ॥ * ॥ अथ गजपरीक्षा । तत्र कालः । “ऐन्द्रमित्रवरुणानिलपुष्या- चन्द्रतोयरविवारिजतारे । सूर्य्यशुक्रगुरुसोमजवारे श्रेयसे भवति कुञ्जरयानम् ॥ लग्ने चरे शुभसमाश्रितवीक्षिते वा चन्द्रस्य दृष्टिरिभयानविधौ विरुद्धा । सौम्ये दिने करनिशाटवसुश्रवण्य- तोयेशमैत्रमदितिश्च शुभग्रहाहः ॥ स्यात् कुञ्जरक्रयणदर्शनदानकालः शेषेषु दुःखफलमार्कसुतेऽह्नि चैव ॥ गजानामष्टधा भेदाः संक्षेपेण प्रकाश्यते । ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ॥ पुष्पदन्तः सार्व्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः । एषां वंशप्रसूतत्वाद्गजानामष्टजातयः ॥ ये कुञ्जराः पाण्डरसर्व्वदेहाः सुदीर्घदन्ताः सितपुष्पदन्ताः ।

अलोमशा अल्पभुजो बलाढ्या महाप्रमाणा लघुपुष्टलिङ्गाः ॥ क्रुद्धाः समीके मृदवोऽन्यकाले लघ्वम्बुपाना बहुलोग्रदानाः । विस्तीर्णदानास्तनुलोमपुच्छा ऐरावतस्याभिजनप्रसूताः ॥ तेष्वेव सर्व्वेषु विशुद्धवर्णा अतीववृत्ताः प्रभवन्ति मुक्ताः । नाल्पेन पुण्येन महीपतीनां स्पृशन्ति भूमण्डलमध्यमेते । दन्ता विभग्ना अपि युद्धरङ्गे पुनः प्ररोहन्ति पुरैव तेषाम् ॥ १ ॥ ये कुञ्जराः कोमलसर्व्वदेहाः पुच्छा न दण्डाः खरगण्डदेशाः । स्रवन्मदाः सन्ततरोषभाजोऽ- मरप्रियाः सर्व्वभुजो बलाढ्याः ॥ सुतीक्ष्णदन्ता रसना गजानां ते पुण्डरीकप्रवरप्रसूताः । ते पद्मगन्धं विसृजन्ति रेतो दानञ्च नैषां वमथुः प्रभूता ॥ न तोयपानेऽभ्यधिका स्पृहा च श्रमेऽपि नैते बलमुत्सृजन्ति । अमी तु येषां निवसन्ति राज्ञां ते वै समस्तक्षितिशासनार्हाः ॥ २ ॥ ये कुञ्जराः कर्कशखर्व्वदेहाः कदापि माद्यन्ति गलन्मदाश्च । आहारयोगाद्बलवीर्य्यभाजो नात्यम्बुकामा बहुलोमगण्डाः । विरूपदन्तास्तनुपुच्छकर्णा ज्ञेया बधैर्व्वामनवंशजाताः ॥ ३ ॥ ये दीर्घदेहास्तनुदीर्घशुण्डाः कुदन्तभाजो मलपूर्णदेहाः । स्थविष्ठगण्डाः कलहप्रियाश्च ते कुञ्जराः स्युः कुमुदस्य वंशाः । अन्यद्विपान् दर्शनमात्रतस्तु निघ्नन्ति ते दुर्गमनाश्च पुंसाम् ॥ ४ ॥ ये स्निग्धदेहाः सलिलाभिलाषा महाप्रमाणास्तनुशुण्डदन्ताः । स्थविष्ठदन्ताः श्रमदुःसहाश्च ते कुञ्जराश्चाञ्जनवंशजाताः ॥ ५ ॥ रेतश्च दानञ्च सृजन्ति शश्व- दानूपदेशे प्रभवन्ति ये तु । ते पुष्पदन्ताभिजनप्रसूता महाजवास्ते तनुपुच्छभागाः ॥ ६ ॥ सुदीर्घदन्ता षहुलोमभाजो महाप्रमाणाश्च सुकर्क्कशाङ्गाः । भ्राम्यन्ति नाध्वभ्रमणाभियोगा- न्नाहारपानादिषु चातिशक्तिः ॥ मरुप्रदेशे विचरन्ति ते वै मुक्ताफलानामिह जन्म मध्ये । महाशरीरातिसुकर्क्कशाङ्गा नारिष्टदन्ता मृदुशुक्लदन्ताः ॥

पृष्ठ ५/५३०

महाशनाः क्षीणपुरीषमूत्र- विस्तीर्णकर्णास्तनुरोमगण्डाः । ते सार्व्वभौमाभिजनप्रसूता विशुद्धमुक्ताः प्रभवन्ति चैषु ॥ ७ ॥ ये दीर्घशुण्डाः सुविभक्तदेहा महाजवाः क्रोधपरीतकाश्च । विस्तब्धकर्णास्तनुपुच्छदन्ताः सदाशनश्चैव वशाप्रियाश्च ॥ प्रवृद्धगण्डास्तनुलोमयुक्ताः । ते सुप्रतीकप्रवरप्रसूताः । महाप्रमाणामितमौक्तिकानि भवन्ति चैतन्निजगाद काप्यः ॥ ८ ॥ * ॥ एकजातिसमुत्पन्नो गजः शुद्ध इति स्मृतः । लक्षणञ्च यथा प्रोक्तं शुद्धञ्चैतत्र दृश्यते ॥ शुद्धद्विजातिसम्भूतस्तल्लक्षणस्रमन्वितः । जारजो नाम विख्यातो यथास्वं बलवीर्य्यवान् ॥ द्विजातिद्वयजातो यः स शूर इति कथ्यते । द्विजातिजारजोत्पन्न उद्दान्त इति कथ्यते ॥ एवं संयोगभेदेन गजजातिरनेकधा । तां यो जानाति तत्त्वेन स राज्ञः पात्रमर्हति ॥ ब्रह्मादिजातिभेदेन तेषां भेदश्चतुर्विधः । विशालाङ्गाः पवित्राश्च ब्राह्मणाः स्वल्पभो- जिनः ॥ शूरा विशाला बह्वाशाः क्रुद्धाः क्षत्त्रिय- जातयः ॥ * ॥ अथ गुणाः । “यथा रक्तं यथा खङ्गो यथा स्त्री सप्तयो यथा । परीक्ष्यन्ते गुणैरेवं गजानामपि निर्णयः ॥ रम्यो भीमो ध्वजोऽधीरो वीरः शूरोऽष्ट- मङ्गलः । सुनन्दः सर्व्वतोभद्रः स्थिरो गम्भीरवेद्यपि । वरारोह इति प्रोक्ता गजा द्वादश सत्तमाः ॥” तद्यथाह भोजः । “विभक्तावयवः पुष्टः सुदन्तः सुमहानपि । तेजस्वी रम्य इत्युक्तो गजः सम्पत्तिवर्द्धकः ॥ १ ॥ अङ्कुशादिप्रहारेण यस्य भीतिर्न जायते । स भीमोऽयं गजः शुद्धो राज्ञः सर्व्वार्थसाधनः ॥ २ ॥ शुण्डाग्रात् पुच्छपर्य्यन्त रेखा यस्यैव दृश्यते । ध्वजः शुद्धो गजो नाम साम्राज्यप्राणदा- यकः ॥ ३ ॥ समौ कुम्भौ खराकारौ आवर्त्तौ तत्र चोच्छ्रयौ । अधीरोऽयं गजो नाम्ना राज्ञां विप्र विना- शनः ॥ ४ ॥ आवर्त्तः पृष्ठतो यस्य स्वनाभिमभिविन्दति । पुष्टाङ्गो बलवान् वीरो राज्ञामभिमतप्रदः ॥ ५ ॥ महाप्रमाणः पुष्टाङ्गः सुदन्तश्चारुगण्डकः । भक्षणे भक्षणे श्रान्तः शूरो लक्ष्मीविवर्द्धनः ॥ ६ ॥ सितौ दन्तौ सितः पुच्छः सिता रेखा सिता नखाः । रक्तकुम्भाक्षिवीर्य्याङ्गैर्विज्ञेयः सोऽष्टमङ्गलः ॥ अयं गजेन्द्रो यस्यास्ते तस्य स्यात् सकला मही । नारिष्टानीतयस्तत्र यत्रास्तेऽयं गजेश्वरः ॥

आयोजनशतं यावदनर्थं कुरुते क्षयम् । नाल्पपुण्यैरयं प्राप्यो मनुजेन्द्रैः कलौ युगे ॥ ८ ॥ शुभौ दन्तौ शुभः शुण्डः शुभौ कुम्भौ शुभस्तनुः । गण्डयोर्गण्डयोर्मध्ये आवर्त्तः शुभलक्षणः ॥ शश्वन्मदस्रुतिपरिप्लुतगण्डदेशा- स्तीक्ष्णाङ्कुशेन विनिवारयितुं न शक्याः । ज्ञातिद्विषो नवपयोदरवा गभीराः पृथ्वीभुजां सकलसौख्यकरा भवन्ति ॥ *” ॥ अथ दोषाः । “दीनः क्षीणोऽथ विषमो विरूपो विकलः खरः । विमदो ध्मापकः काको धूम्रो जटिल इत्यपि ॥ अजिनी मण्डली श्वित्री हतावर्त्तो महाभयः । राष्ट्रहा मुषली भाली निःसत्त्व इति विंशतिः । महादोषाः समाख्याता गजानां भोजभूभुजा ॥” तद्यथा, -- “अतिक्षीणतरः क्षीणतनुदन्तोऽतिनिष्प्रभः । दीनाख्यः कुरुते दीनं भूभुजं नात्र संशयः ॥ १ ॥ खर्व्वशुण्डो महापुच्छो निश्वासो वेगवर्ज्जितः । क्षीणोऽयं कुरुते क्षीणं स्वामिनं धनसम्पदा ॥ २ कुम्भे दन्तेऽक्षिकर्णे च वैषम्यं पार्श्वयोस्तथा । यस्यायं विषमो नागो नागवत् कुरुते क्षयम् ॥ ३ ॥ आस्कन्धात्तु शिरः क्षीणं पश्चाद्भागस्य पुष्टता । विरूप इति नागोऽयं कुरुते भूधनक्षयम् ॥ ४ ॥ नानाभोगैरपि कृतैर्यस्य नो जायते मदः । युद्धाय नोपक्रमते विकलं तं विवर्ज्जयेत् ॥ ५ ॥ खरता सहजा यस्य शरीरेऽस्तीति लक्ष्यते । तनुदन्तकरो हस्ती खरः कुलविनाशनः ॥ ६ ॥ न जायते मदो यस्य स्वकाले जायतेऽथवा । विरूपो विवशो वापि विमदं दूरतस्त्यजेत् ॥ ७ ॥ लघुप्रमाणः क्षीणाङ्गस्तनुशुण्डशिरोदरः । अश्रान्तं श्वसिति व्यग्रः पतेद्वै नेत्रयोर्म्मलम् ॥ त्रिके पुच्छाग्रतो वापि आवर्त्तो मण्डलोऽथवा । बहिः प्रकुरुते लिङ्गं सर्वथा गतचेष्टवत् ॥ भूभुजा नहि वीक्ष्योऽयं ध्मापकाख्यो गजाधमः यदीच्छेच्छाश्वतीं भूतिं शरीरारोग्यमेव वा ॥ ८ ॥ शङ्खदेशौ यस्य भग्नौ स्कन्धदेशोऽतिगुच्छकः । काकोऽयं कुरुते मृत्युं स्वामिनो नात्र संशयः ॥ ९ ॥ विषमौ शङ्खगौ दन्तौ यस्य शुण्डविरोधिनौ । भिद्येते वा विदीर्य्येतां स्वयं शून्यान्तरावुभौ । कुरुते व्याधितं नाथं धूम्रनामा गजाधमः ॥ १० ॥ मूर्द्धजाः कर्क्कशा रूक्षा जटारूपानुबन्धिनः । यस्यायं जटिलो नागः कुरुते धनसंक्षयम् ॥ ११ ॥ स्कन्धे वा गात्रदेशे वा लग्नं चर्म्मेऽवलक्ष्यते । अजिनी नाम नागोऽयं कुरुते भूधनक्षयम् । नैनं स्पृशेन्न वीक्षेत यदीच्छेदात्मनः श्रियम् ॥ १२ ॥ मण्डलानि प्रदृश्यन्ते एकं द्वे वा बहूनि वा । विरूपाण्युद्गतानीव मण्डली कुलनाशनः ॥ १३ ॥ तानि श्वेतानि यस्य स्युः श्वित्री स धननाशनः ॥ १४ हृदये उदरे चैव त्रिके पुच्छस्य मूलतः । गुदे मेढ्रे पदे चैव आवर्त्तेन हतश्रियम् । योगिनं कुरुते भूपं प्रवासिनमुपद्रुतम् ॥ १५ ॥

गच्छतो यस्य गुल्फाभ्यां भवेत् संघर्षणं मुहुः । अपि सर्व्वगुणैर्युक्तस्त्याज्यश्च स महाभयः ॥ राष्ट्रं धनं कुलं सैन्यं मैत्रं दारान् तथा प्रजाः ॥ क्षपयत्यशुभो नागो दृष्टमात्रो न संशयः ॥ तत्रापम्रियते लोकस्तत्र वज्रभयं भवेत् । व्याधिवह्निभयं वात्र यत्रास्ते स महाभयः ॥ १६ ॥ भृशं सन्ताड्यमानस्तु पादैकं यो न गच्छति । पृष्ठोदरं समावृत्त्य रेखा रक्तसमा यदि ॥ न्यस्ताग्रिमपदस्थाने पश्चात् पातः पदे यदि । अपि सर्व्वगुणैर्युक्तो राष्ट्रहायं गजाधमः ॥ राष्ट्रादपाक्रियतेऽयं भूमुजा श्रियमिच्छता । राष्ट्रान्ते रक्षितो मोहात् कुरुते राष्ट्रसंक्ष- यम् ॥ १७ ॥ पादाश्चात्यन्तविषमा दन्तौ चान्योन्यवैषमौ । पञ्जरो दृश्यते भग्न एको वाष्टौ द्वयोऽथवा ॥ दन्तौ वा चलतो यस्य किमु वा न प्ररोहतः ॥ कुम्भौ वा विषदौ यस्य मुषलीस गजाधमः । राष्ट्रदुर्गबलामात्यक्षयकृत्तं परित्यजेत् ॥ १८ ॥ चर्म्मखण्ड इवाभाति भाले यस्यातिकर्क्कशः । भाली स कुरुते नागो भर्त्तुः कुलधनक्षयम् ॥ १९ ॥ पुष्टो विशालः सद्दन्तः सत्कारोऽपि शुभोऽपि सन् । न रणे साहसो यस्य स निःसत्त्वो गजाधमः ॥ सर्व्वेषां गजदोषाणामुक्त एव महानयम् । येनैकेन गुणाः सर्व्वे तृणायन्ते सुनिश्चितम् ॥” २० पालकाप्यस्तु । “क्षीणदन्ताङ्गशुण्डत्वं विषमत्वं रदादिषु । शिरः क्षीणमधः पुष्टिरेते दोषा गजे मताः ॥” * गार्ग्यस्तु । “ये कुञ्जरास्तनुरदास्तनुगण्डशुण्डाः क्षीणाः सुदीनवपुषो गुरुदीघपुच्छाः । वश्यादिभिः खलु गुणैरहिता हिताय ते भूभुजामभिमता नहि वीक्षणीयाः ॥ यो न स्रवेन्मदजलं तनुमूर्द्ध्वभागो निर्व्वीर्य्यतामुपगतो बहुभोजनेऽपि । नेच्छत्यसावुपगतानपरान्निहन्तुं भूमीभुजा न हि गजोऽयमवेक्षणीयः ॥ दोषैर्दुष्टान् गजान्राजा न वीक्षेत कदाचन । न्यसेद्वा परराष्ट्रेषु नगरात् क्रियते बहिः ॥ दद्यात् द्विजेभ्यः शुद्धेभ्यो गणकायाथवा नृपः । दृष्ट्वा यदि गजान् दुष्टान् दद्याच्छृङ्गिशतं द्विजे । पुरं नीराजयेद्वापि आत्मानं वाथवा सुतम् । देवसूक्तेन जुहुयादयुतं वातितत्परः ॥ तिलान् वा जुहुयादग्नौ तत्प्रतीकारहेतवे । ब्रह्मादिजातिभेदेन जातिरुक्ता चतुर्व्विधा ॥ चतुर्व्विधानां भूपानां वाहने ते शुभप्रदाः । ये दोषा दोषवत्त्वानां त एव स्युः स्वजातितः ॥ ये व्याधयो नराणां स्युस्ते गजानामपि स्मृताः । चिकित्सापि तथा तेषां मात्रा चैव गरीयसी ॥” इति गजपरीक्षा ॥ इति भाजराजकृतयुक्तिकल्पतरुः ॥

पृष्ठ ५/५३१

हस्ते, व्य, पाणौ । यथा । हस्ते करोति । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ हस्तेकरणं, क्ली, पाणिग्रहणम् । विवाहः । इति केचित् ॥ हस्त्यः, त्रि, (हस्त + “तेन यथाकथाचहस्ताभ्यां णयतौ ।” ५ । १ । ९८ । इति यत् ।) हस्तेन दत्तः । हस्तेन कृतः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ हस्त्यध्यक्षः, पुं, (हस्तिषु अध्यक्षः) गजाध्यक्षः । तल्लक्षणं यथा, -- “हस्तिशिक्षाविधानज्ञो वन्यजातिविशारदः । क्लेशक्षमस्तथा राज्ञो गजाध्यक्षः प्रशस्यते ॥” इति मात्स्ये १८९ अध्यायः ॥ हस्त्यायुर्व्वेदः, पुं, (हस्तिन आयुर्व्वेदः ।) गजायु- र्व्वेदः । हस्तिचिकित्साशास्त्रम् । तत्प्रमाणं हस्तिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ हस्त्यारोहः, पुं, (हस्तिनमारोहतीति । आ + रुह + कः ।) हस्तिपकः । इत्यमरः । २ । ८ । ५९ ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “एतैरेव गुणैर्युक्तः स्वासनश्च विशेषतः । गजारोहो नरेन्द्रस्य सर्व्वकर्म्मणि शश्यते ॥” एतैर्हस्त्यध्यक्षगुणैः । इति मात्स्ये १८९ अः ॥ हस्रः, त्रि, (हसति निरर्थकमिति । हस + “स्फारितञ्चीति ।” उणा० २ । १३ । इति रक् ।) मूर्खः । इत्युणादिकोषः ॥ हहलं, क्ली, हालाहलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हहाः, पुं, हाहानामगन्धर्व्वः । इति शब्दमाला ॥ हा, ओ लि त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) ओ हाक त्यागे इति प्रसिद्धोयम् । यत्र हाक इति ग्रहणं तत्रा- स्यैव । तेन दामा गै हाक इत्यादि सूत्रेणास्य हीयते इत्यादि । अन्यस्य हायते इत्यादि । ओ हीनः । लि जहाति । अकर्म्मकश्चायम् । यथा । स्वार्थाद्धीनः । एवं जहाति अपैति स्वार्थो यस्यामिति जहत्स्वार्था वृत्तिः । इति दुर्गादासः ॥ हा, ओ ङ लिगतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०- आत्म०-सक०-अनिट् ।) ओ, हानः । ङ लि, जिहीते । इति दुर्गादासः ॥ हा, व्य, विषादः । शोकः । अर्त्तिः । इत्यमरः । ३ । ४ । २५५ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६३ । ३ ॥ “हा नाथ ! हा महाराज ! हा स्वामिन् ! किं जहासि माम् । हा हतास्मि विनष्टास्मि भीतास्मि विजने वने ॥”) कुत्सा इति मेदिनी ॥ हाङ्गरः, पुं, स्वनामख्यातजलजन्तुः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ तत्पर्य्यायः अवहारकशब्दे द्रष्टव्यः ॥ हाटकं, क्ली, (हटति शोभते इति । हट दीप्तौ + ण्वुल् ।) स्वर्णम् (यथा, माघे । १३ । ६३ । “नवहाटकेष्टकचितं ददर्श सं क्षितिपस्य वस्त्यमथ तत्र संसदि ॥” अस्य पर्य्यायो यथा, -- “स्वर्णं सुवर्णं कनकं हिरण्यं हेम हाटकम् ।

तपनीयञ्च गाङ्गेयं कलधौतञ्च काञ्चनम् ॥ चामीकरं शातकुम्भं तथा कार्त्तस्वरञ्च तत् । जाम्बुनदं जातरूपं महाराजत इत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ हाटकपरिमितः । “जातरूपेभ्यः परिमाणे ।” ४ । ३ । १५३ । इति अण् ॥) धुस्तूरः । इत्य- मरः । २ । ९ । ९४ ॥ स्वर्णनिर्म्मिते, त्रि ॥ हाटकमयं, त्रि, स्वर्णमयम् । हाटकशब्दात् मयट्- प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ हाटकेश्वरः, पुं, (हाटकस्य ईश्वरः ।) गोदावरी- तीरस्थशिवः, । यथा, -- “एतस्मिन्नन्तरे प्राप्ताः सर्व्व एवर्षिपार्थिवाः । द्रष्टं त्रैलोक्यभर्त्तारं त्र्यम्बकं हाटकेश्वरम् ॥ ततः कपिवरः प्राप्तो घृताच्या सह सुन्दरि ! । स्नात्वा गोदावरीतीर्थे दिदृक्षुर्हाटकेश्वरम् ॥” इति वामने ६२ अध्यायः ॥ (वितलस्थितो महादेवः । यथा, भागवते । ५ । २४ । १७ । “ततोऽधस्ताद्वितले हरो भग- वान् हाटकेश्वरः स्वपार्षदभूतगणावृतः प्रजा- पतिसर्गोपबृंहणाय भवो भवान्या सह मिथुनी- भूयास्ते । यतः प्रवृत्ता सरित्प्रवरा हाटकी नाम भवयोर्वीर्य्येण । यत्तच्चित्रभानुर्मातरिश्वना समिध्यामान ओजसा पिबति । तन्निष्ठ्यूतं हाट काख्यं सुवर्णं भूषणेनासुरेन्द्रावरोधेषु पुरुषाः सह पुरुषीभिर्धारयन्ति ॥”) हातव्यं, त्रि, (हा + तव्य ।) त्यक्तव्यम् । यथा । “हातव्योऽयमसार एवविरसःसंसार इत्यादिकम् । सर्व्वस्यैव हि वाचि चेतसि पुनः कस्यापि पुण्यात्मनः ।” इति शान्तिशतकम् ॥ हात्रं, क्ली, (हा + ष्ट्रन् ।) वेतनम् । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ प्रमथनम् । मरणम् । राक्षसः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ हानं, क्ली, (हा + क्तः ।) त्यागः । इति जटाधरः ॥ हानिः, स्त्री, (हा + “वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लेति ।” उणा० ४ । ५ । इति निः । यद्वा, हा + क्तिन् । “ग्लाम्लाज्याहाभ्यो निः ।” ३ । ३ । ९४ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या निः ।) क्षतिः । तत्पर्य्यायः । अपहारः २ अपचयः ३ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ९९ । ४ । “अत्रामृतं सुरैः पीत्वा निहितं निहतारिभिः । अतः सोमस्य हानिश्च वृद्धिश्चैव प्रदृश्यते ॥”) हानुकः, त्रि, घातुकः । इति केचित् ॥ हान्द्रं, क्ली, (हन + “भ्रस्जिगमिनमिहनीति ॥” उणा० ४ । १५९ । इति ष्ट्रन् वृद्धिश्च ।) मरणम् । इत्युणादिकोषः ॥ हापुत्त्रिका, स्त्री, पक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । सर्षपी २ खञ्जनिका ३ तुलिका ४ स्फोटिका ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हापुत्त्री, स्त्री, हापुत्त्रिका । यथा, -- “गोभण्डीरः पङ्ककीरो हापुत्त्री राजभट्टिका ॥” इति हारावली ॥

हाफिका, स्त्री, जृम्भा । हाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उपपुष्पिका २ । इति हारा- वली ॥ हायनः, पुं, क्ली, (जहाति त्यजति जिहीते प्राप्नोति वा भावानिति । हा त्यागे हा गतौ वा + “हश्च ब्रीहिकालयोः ।” ३ । १ । १४८ । इति ण्युट् ।) वत्सरः । इत्यमरः । १ । ४ । २० ॥ (यथा, भागवते । १ । ६ । ८ । “अहञ्च तद्ब्रह्मकुले ऊषिवांस्तदपेक्षया । दिग्देशकालाव्युत्पन्नो बालकः पञ्चहायनः ॥”) हायनः, पुं, (जहात्युदकमिति । हा + “हश्च ब्रीहिकालयोः ।” ३ । १ । १४८ । इति ण्युट् ।) ब्रीहिभेदः । अग्निशिखा । इति मेदिनी ॥ हारं, त्रि, (हरेरिदं । हरि + अण् । पक्षे हर- तीति । हरं तदेव । हर + स्वार्थे अण् ।) हरिसम्बन्धीयम् । हरणकर्त्तृ । यथा, -- “यच्छृण्वतोऽपैत्यरतिर्व्वितृष्णा सत्वञ्च शुध्यत्यचिरेण पुंसः । भक्तिर्हरौ तत्पुरुषे च सख्यं तदेव हारं वद मन्यसे चेत् ॥” इति श्रीभागवते । १० । ७२ ॥ “तदेव हारं हरेश्चरितं मनोहरं वा ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ हारः, पुं, ह्नियते मनो येन । हृ + घञ् ।) मुक्ता- माला । तत्पर्य्यायः । मुक्तावली २ । इत्यमरः २ । ६ । १०५ ॥ हारा ३ यष्टिः ४ यष्टी ५ लता ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ८ । “विमुच्य सा हारमहार्य्यनिश्चया विलोलयष्टिप्रविलुप्तचन्दनम् । बबन्ध बालारुणबभ्रु वल्कलं पयोधरोत्सेधविशीर्णसंहति ॥” ह्रियन्ते प्राणा यत्रेति ।) युद्धम् । इति मेदिनी ॥ (हृ + भावे घञ् । हरणम् । यथा, भाग- वते । १० । ६३ । १७ । “हंस्युन्मर्गान् हिंसया वर्त्तमानान् जन्मैतत्ते भारहाराय भूमेः ॥”) हारकः, पुं, (हरतीति । हृ + ण्वुल् ।) कितवः । चौरः । गद्यभेदः ॥ विज्ञानविशेषः । इति मेदिनी ॥ शाखोटवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भाजकाङ्कः । इति लीलावती ॥ हरणकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ११ । ५१ । “वस्त्रापहारकः श्वेत्रं पङ्गुतामश्वहारकः ॥”) हारहारा, स्त्री, कपिलद्राक्षा । इति राज- निर्घण्टः ॥ हारहूरः, पुं, मद्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हारहूरा, स्त्री, द्राक्षा । इति हलायुधः ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “द्राक्षा स्वादुफला प्रोक्ता तथा मधुरसापि च । मृद्वीका हारहूरा च गोस्तनी चापि कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

पृष्ठ ५/५३२

हारावली, स्त्री, पुरुषोत्तमकृतकोषविशेषः । यथा, “मुक्तामयातिमधुरा मसृणावदात- च्छायाघिरागतरलामलसद्गुणश्रीः । साध्वी सतां भजतु कण्ठमसौ प्रियेव हारावली विरचिता पुरुषोत्तमेन ॥” इति तद्धृतश्लोकः ॥ (हारस्य आवली ।) हारश्रेणी च ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ११ । १३ । “हारावलीतरलकाञ्चनकाञ्चिदाम- मञ्जीरकङ्कणमणिद्युतिदीपितश्च ॥”) हारिः, स्त्री, (हरतीति । हृ + बाहुलकात् इञ् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । ४ । १२४ ।) पथिक- सन्तानः । द्यूतादिभङ्गः । इति मेदिनी ॥ रुचिरे, त्रि ॥ हारिकण्ठः, पुं, (हारी मनोहरः कण्ठः कण्ठ- रवो यस्य ।) कोकिलः । (हारी हारयुक्तः कण्ठो यस्य ।) हारान्वितगले, त्रि । इति मेदिनी ॥ हारिणिकः, पुं, (हरिणं हन्तीति । हरिण + “पक्षिमत्स्यभृगान् हन्ति । “४ । ४ । ३५ । इति ठक् ।) व्याधः । हरिणघातकः । इति केचित् ॥ हारितः, पुं, पक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । हरि- तालुकः २ । इति जटाधरः ॥ हारीतः ३ । इति मेदिनी ॥ अस्य मांसगुणाः हारीतकशब्दे द्रष्टव्याः । हरिद्वर्णश्च ॥ (हरितस्य हरिश्चन्द्र- पौत्त्रस्यापत्यं पुमानिति । हरित + अण् । हरित- पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १३ । २८ । “हरितो रोहितस्याथ चञ्चुर्हारित उच्यते ॥”) हारितकं, क्ली, (हरितकमेव । स्वार्थे अण् ।) शाकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ हारिद्रः, पुं, कदम्बवृक्षः । (हरिद्रया रक्तम् । हरिद्रा + “हरिद्रामहारजनाभ्यामञ् वक्तव्यः ।” ४ । २ । २ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अञ् ।) हरिद्रारञ्जिते, त्रि । इति मेदिनी ॥ हरिद्रा- वर्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ५ । ५८ । “दूर्व्वाकाण्डश्यामे हारिद्रे वापि निर्द्दिशेन्मर- कम् ॥”) विषभेदः । यथा, -- “हरिद्रातुख्यमूलो यो हारिद्रः स उदाहृतः ।” इति भावप्रकाशः ॥ हारी, स्त्री, मुक्ता । यथा, -- “मुक्ता मुक्ताफलं शुक्तिबीजं हारी च मौक्ति- कम् ॥”) इति शब्दरत्नावली ॥ हारी, [न्] त्रि, (हारोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) हारविशिष्टः । यथा, -- “केयूरवान् कनककुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुर्धृतशङ्खचक्रः ।” इति नारायणध्यानम् । (हरतीति । हृ + णिनिः ।) हरणकर्त्ता ॥ यथा, महाभारते । ३ । २ । ६५ ।

“ह्रियते वध्यमानोऽपि नरो हारिभिरिन्द्रियैः । विमूढमंज्ञो दुष्टाश्वैरुद्भ्रान्तैरिव सारथिः ॥” मनोहरः । यथा, शाकुन्तले प्रस्तावनायाम् । “तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः । एष राजेव दुष्मन्तः सारङ्गेणातिरंहसा ॥”) हारीतः, पुं, पक्षिभेदः । (अस्य लक्षणं गुणाश्च । “हारीतो रक्तपित्तः स्याद्धरितोऽपि स कथ्यते ।” हारीतो हारील इति लोके । “हारीतो रूक्ष उष्णश्च रक्तपित्तकफापहः । स्वेदस्वरकरः प्रोक्तः ईषद्वातकरश्च सः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ आयुर्व्वेद कर्त्तरि च । यथा, -- “अग्निवेशश्च भेलश्च जतृकर्णः पराशरः । हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुर्नेवचः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने प्रथमेऽघ्याये ॥) मुनिभेदः । स च धर्म्मशास्त्रकर्त्ता । (यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । ४ । “मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः । यमापस्तम्बसम्बर्त्ताः कात्यायनबहस्पती ॥ पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगौतमौ । शातातपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥” अयञ्च पौराणिक आसीत् । यथा, भागवते । १२ । ७ । ५ । “त्रय्यारुणिः कश्यपश्च सावर्णिरकृतव्रणः । वैशम्पायनहारीतौ षड् वै पौराणिका इमे ॥”) कैतवः । इति मेदिनी ॥ हारीतकः, पुं, (हारीत एव । स्वार्थे कन् ।) हारीतपक्षी । हारिल इति हरिताल इति च भाषा । तस्य मांसगुणाः । स्वादुत्वम् । कफ- पित्तास्रदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हार्द्दं, क्ली, (हृदयस्य भावः कर्म्म वा । हृदय + “हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ।” ५ । १ । १३० । इत्यण् । “हृदयस्य हृल्लेखयदणलासेषु ।” ६ । ३ । ५० । इति हृदादेशः ।) प्रेम । स्नेहः । इत्यमरः । १ । ७ । २७ ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ७१ । ५२ । “गावो लोकांस्तारयन्ति क्षरन्त्यो गावश्चान्नं संजनयन्ति लोके । यस्तज्जानन् न गवां हार्द्दमेति स वै गन्ता निरयं पापचेताः ॥” अभिप्रायः । यथा, भागवते । १ । ७ । ५५ । “अर्ज्जुनः सहसाज्ञाय हरेर्हार्द्दमथासिना । मणिं जहार मूर्द्धन्यं द्विजस्य सह मूर्द्धजम् ॥” हार्द्दी, [न्] त्रि, (हार्द्दमस्यास्तीति । इनिः ।) स्नेहयुक्तः । यथा, -- “अयञ्च निकृतः पुत्त्रैर्द्दारैर्भृत्यैस्तथोज्झितः । स्वजनेन च सन्त्यक्तस्तेषु हार्द्दी तथाप्यति ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ हार्य्यः, पुं, (ह्रियते इति । हृ + “ऋहलोर्ण्यत् ।” ३ । १ । १२४ । इति ण्यत् ।) विभीतकवृक्षः । हर्त्तव्ये, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ७० ।

“इयञ्च तेऽन्या पुरतो विडम्बना यदूढया वारणराजहार्य्यया । विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति ॥”) हरणीयाङ्कः । तत्पर्य्यायः । भाज्यः २ । इति लीलावती ॥ हालः, पुं, (हलेन क्रीडतीति । अण् । यद्वा, हलतीति । हल + “ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः ।” ३ । १ । १४० । इति णः ।) बलरामः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शालिवाहनराजः । इति हेम- चन्द्रः ॥ हलः । इति मेदिनी ॥ हालकः, पुं, पोतहरितवर्णाश्वः । यथा, -- “हरितः पीतहरितच्छायः स एव हालकः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ हालहलं, क्ली, विषभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ हालहालं, क्ली, विषभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ हाला, स्त्री, (हल्यते कृष्यते इव चित्तमनयेति । हल + घञ् । टाप् ।) मद्यम् । इत्यमरः । २ । १० । ३९ ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “मद्यन्तु सीधुमैरेयमिरा च मदिरा सुरा । कादम्बरी वारुणी च हालापि बलवल्लभा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) तालादिनिर्यासमद्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, माघे १० । २१ । “योषिदित्यभिललाष न हालां दुस्त्यजः खलु सुखादपि मानः ॥”) हालाहः, पुं, चित्रवर्णघोटकः । इति केचित् ॥ हालाहलं, क्ली, पुं (हालामपि हलतीति । हल + अच् ।) विषभेदः । तत्पर्य्यायः । हाल- हलम् २ हाहलम् ३ हलाहलम् ४ हाल- हलम् ५ हाहालम् ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य स्वरूपं यथा, -- “गोस्तनाभफलो गुच्छस्तालपत्रच्छदस्तथा । तेजसा यस्य दह्यन्ते समीपस्था द्रुमादयः ॥ असौ हालाहलो क्षेयः किष्किन्ध्यायां हिमा- लये ॥ दक्षिणाब्धितटे देशे कोङ्कणेऽपि च जायते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ मद्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा च वाभटे उत्तरस्थाने ३५ अध्याये । “कालकूटेन्द्रवत्साख्यशृङ्गीहालहलादि- कम् ॥”) हालाहलः, पुं, (हालाहलमस्त्यस्येति । अच् ।) कीटविशेषः । तत्पर्य्यायः । अज्जलिका २ कुटिल- कीटकः ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ हालाहलधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । हाला- हलस्य धरः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ हालाहला, स्त्री, (हालाहलमस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) क्षुद्रमूषिका । यथा, -- “हालाहलास्त्वञ्जलिका गिरिका बाल- मूषिका ।” इति जटाधरः ॥

पृष्ठ ५/५३३

हालाहली, स्त्री, मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ हालिकः, त्रि, हलेन खनति यः । (हलस्यायमिति वा + हल + “हलसीरात् ठक् ।” ४ । ३ । १२४ । इति ठक् ।) हलस्य वोढा । हलसम्बन्धी । तत्पर्य्यायः । सैरिकः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ६४ ॥ (यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशिकायाम् । २ । “त्वं हालाहलभृत्करोषि मनसो मूर्च्छां ममा- लिङ्गितो हालां नैव बिभर्मि नैव च हलं मुग्धे ! कथं हालिकः । सत्यं हालिकतैव ते समुचिता शक्तस्य गोवाहने वक्रोक्त्येति जितो हिमाद्रिसुतया स्मेरो हरः पातु वः ॥”) हालिनी, स्त्री, स्थूलपल्ली । इति हेमचन्द्रः ॥ हाली, स्त्री, कनिष्ठा श्यालिका । इति हेमचन्द्रः ॥ हालुः, पुं, (हल्यतेऽनेनेति । हल + उण् । इत्यु- णादिवृत्तौ उज्ज्वलः । १ । १ ।) दन्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हावः, पुं, (ह्वे + घञ् ।) आह्वानम् । इति जटा- धरः ॥ स्त्रीणां शृङ्गारभावजाः क्रियाः । यथा, “स्त्रीणां विलासविव्वोकविभ्रमा ललितं तथा । हेला लीलेत्यमी हावाः क्रियाः शृङ्गार- भावजाः ॥” इत्यमरः । १ । ७ । ३१ ॥ स्त्रीणां विलासादयः शृङ्गारभावजाः क्रियाः हावशब्देनोच्यन्ते । क्रियाः चेष्टाः । शृङ्गार- भावो रतिः तत्र जाताः शृङ्गारभावजाः । हूयन्ते रागिणोऽत्र हावः हुलि होमेऽदने आधारे घञ् । हूयन्ते रागिनः कामाग्नावने- नेति करणे वा घञ् । यदुक्तम् । “युवानोऽनेन हूयन्ते नारीभिर्म्मदनानले । अतो निरुच्यते हावस्ते विलासादयो मताः ॥” इति । हा कष्टं वयति शोषयतीति वै शोषे इत्यस्मात् डे वा । यदाह भरतः । “अलङ्काराश्च नाट्यज्ञैर्ज्ञेया भावरसाश्रयाः । यौवनेष्वधिकः स्त्रीणां विकारा वक्त्रगात्रजाः ॥” तथा । “लीला विलासो विच्छित्तिर्विभ्रमः किल- किञ्चितम् । मोट्टायितं कुट्टमितं विव्वोको ललितं तथा । विकृतञ्चेति मन्तव्या दश स्त्रीणां स्वभावजाः ॥” इत्यमरभरतौ ॥ * ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “ग्रीवारेचकसंयुक्तो भ्रूनेत्रादिविकाशकृत् । भावादीषत्प्रकाशो यः स हाव इति कथ्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ हासः, पुं, (हस + घञ् ।) हास्यम् । इत्यमरः । १ । ७ । १९ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ३६ । “संरम्भं मैथिलीहासः क्षणसौम्यां निनाय- ताम् । निवातस्तिमितां वेलां चन्द्रोदय इवोदधेः ॥”)

विकाशः । यथा, भट्टिः । २ । ३ । “विम्बागतैस्तीरवनैः समृद्धिं निजां विलोक्यापहृतां पयोभिः । कूलानि सामर्षतयेव तेनुः सरोजलक्ष्मीं स्थलपद्महासैः ॥”) हासाः, [स्] पुं, (जहाति शीतकिरणमिति । हा + “वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि ।” उणा० ४ । २२० । इति असुन् । तस्य सुट् च ।) चन्द्रः । वैदिकशब्दोऽयम् ॥ हासिका, स्त्री, हास्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हास्तिकं, क्ली, (हस्तिनां समूहः । हस्तिन् + “अचित्तहस्तिधेनोष्ठक् ।” ४ । २ । ४७ । इति ठक् ।) हस्तिसमूहः । इत्यमरः । २ । ८ । ३६ ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ४९ । १० । “दत्वा च दानं विविधं नानारत्नसमन्वितम् । सगोहास्तिकदासीकं साजावि गतवान् वनम् ॥” हस्तिना चरतीति । “चरति ।” ४ । ४ । ८ । इति ठक् ।) हस्त्यारोहे, त्रि ॥ हास्तिनं क्ली, (हस्तिना नृपेण निर्वृत्तमिति । हस्तिन् + अण् ।) हस्तिनापुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः । (हस्ती प्रमाणमस्य । हस्तिन् + “पुरुषहस्तिभ्यामण् च ।” ५ । २ । ३८ । इति अण् ।) गजपरिमाणे हस्तहस्तिसम्बन्धिनि च त्रि ॥ हास्तिनपुरं, क्ली, (हास्तिनं पुरम् ।) हस्तिना- पुरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ३५ । ६ । “स गत्वा हास्तिनपरं धृतराष्ट्रं समेत्य च । उक्तवान् वचनं तथ्यं हितञ्चैव विशेषतः ॥”) हास्यं, क्ली, (हस + ण्यत् ।) रसविशेषः । स च कौतुकोद्भवम् । तत्पर्य्यायः । हासः २ हसः ३ । इत्यमरः । १ । १ । १९ ॥ हसनम् ४ घर्घरः ५ हासिका ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ अथ हासः । “विकृताकारवाग्वेशचेष्टादेः कुतुकाद् भवेत् । हास्या हासः स्थायिभावः श्वेतः प्रमथदैवतः ॥ विकृताकारवाक्चेष्टं यदालोक्य हसेज् जनः । तदत्रालम्बनं प्राहुः तच्चेष्टोद्दीपनं मतम् ॥ अनुभावोऽक्षिसङ्कोचवदनस्मेरतादिकः ! निद्रालस्यावहित्थाद्या अत्र स्युर्व्यभिचारिणः ॥ ज्येष्ठानां स्मितहसिते मध्यानां विहसिता- वहसिते च । नीचानामपहसितं तथातिहसितञ्च षड्भेदाः ॥ ईषद्विकासि कथनं स्मितं स्यात् स्यन्दिताधरम् । किञ्चिल्लक्ष्यद्विजं तत्र हसितं कथितं बुधैः ॥ मधुरस्वरं विहसितं सांसशिरः कम्पमवहसितम् । अपहसितं सास्राक्षविक्षिप्ताङ्गं भवत्यतिह- सितम् ॥” यथा मम । “गुरोर्गिरः पञ्च दिनान्यधीत्य वेदान्तशास्त्राणि दिनद्वयञ्च । अमी समाघ्राय च तर्कपादान् समागताः कुक्कुटमिश्रपादाः ॥”

अस्य नाटकमेलकप्रभृतिषु परिपोषो द्रष्टव्यः । अत्र च । “यस्य हासः स चेत् क्वापि साक्षान्नैव निबध्यते । तथाप्येष विभावादिसामर्थ्यादुपलभ्यते ॥ अभेदेन विभावादि सावारण्यात् प्रतीयते । सामाजिकैस्तती हास्यरसोऽयमनुभूयते ॥” एवमन्येष्वपि रसेषु द्रष्टव्यम् । इति साहित्य- दर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ * ॥ तस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “अकम्पं हसितं श्रेष्ठं मीलिताक्षमघापहम् । असकृद्धसितं दुष्येत् तत् सोन्मादस्य नैकधा ॥” इति गारुडे । ६५ । ३५ अध्यायः ॥ (हासयोग्ये, त्रि । यथा रघुः । २ । ४३ । संरुद्धचेष्टस्य मृगेन्द्र ! कामं हास्यं वचस्तद्यदहं विवक्षुः ॥”) हाहलं, क्ली, हलाहलविषम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ हाहाः, [स्] पुं, देवगन्धर्व्वविशेषः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ हाहाः, पुं, देवगन्धर्व्वविशेषः । यथा, -- “हाहा हूहूश्चैवमाद्या गन्धर्व्वास्त्रिदिवौकसाम् ॥” इत्यमरः । १ । १ । ५५ ॥ देवतानां हाहाहूहूविश्वावसुतुम्बुरुचित्ररथ- प्रभृतयो गन्धर्व्वशब्दवाच्याः । उपास्योपासक- लक्षणसम्बन्धः । अव्युत्पन्नोऽयं हाहाशब्दः । हाहति शब्दं जहतीति त्रासुसिति हाको विच् इत्येवं व्युत्पन्ने तु शसाद्यचि धोरालोपो- ऽच्यघावित्यालोपः सात् । असि प्रत्यये हाहः- शब्दश्च सान्तोऽपि । गन्धर्व्वो हाहसि प्रोक्तो गन्धर्व्वो गायनेऽपि च । इति साहसाङ्कः । गन्धर्व्व पीतिहाहसोरिति वाचस्पतिः । हाहाशब्दोऽपि दृश्यते । हंहो हाहा हूहू च द्वौ वृषणश्चैव तुम्बुरुरिति व्याडिप्रभृतयः । इति भरतः ॥ * ॥ विस्मयशब्दे शोकशब्दे च व्य । यथा, -- “ततो हाहा कृतं सर्व्वं दैत्यसैन्यं ननाश तत् ॥ प्रहर्षञ्च परं जग्मुः सकला देवतागणाः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये । ३ । ४० ॥ हाहाकारः, पुं, (हाहा इत्यव्यक्तशब्दस्य कारः करणम् ।) युद्धकलरवः । इति केचित् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १९ । १६ । “हाहाकारः समभवत्तत्र सहस्रशः । अन्योन्यं छिन्दतां शस्त्रैरादित्ये लोहितायति ॥” शोकध्वनिः । यथा, -- “उद्वहो विकटो वायुः करालो वात्ययान्वितः । देशवृक्षलतानाञ्च हाहाकाराय कल्पते ॥” इति ज्योतिषे वायुफलम् ॥ हाहालं, क्ली, विषम् । इति शब्दरत्नावली ॥