शब्दकल्पद्रुमः/हि

पृष्ठ ५/५३४

हि, न वर्द्धने । गतौ इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) गतिरिह अन्तर्भूत- ञ्यर्थत्वात् गतिप्रेरणम् । न, प्रहिणु स्वसूनु- मिति भट्टिः । वर्द्धने विरलप्रयोगः । इति दुर्गा- दासः ॥ हि, व्य, हेतुः । (यथा, शाकुन्तले । १ अङ्के । “अशंसयं क्षत्त्रपरिग्रहक्षमा यदार्य्यमस्यामभिलाषि मे मनः । सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ॥”) अवधारणम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २५६ ; ३ । ४ । ५ ॥ पादपूरणम् । विशेषः । प्रश्नः । (यथा, रामा- यणे । २ । ६४ । ३० । “नाभिवादयसे माद्य न च मामभिभाषसे । किञ्च शेषे तु भूमौ त्वं वत्स ! किं कुपितो ह्यसि ॥”) हेत्वपदेशः । सम्भ्रमः । असूया । इति मेदिनी ॥ शोकः इति शब्दरत्नावली ॥ हिंसकः, पुं, (हिनस्ति तच्छीलः । हिंस + ण्वुल् ।) हिंस्रपशुः । अथर्व्वविद्ब्राह्मणः । शत्रुः । इति शब्दरत्नावली ॥ हिंसकः, त्रि, (हिंस + ण्वुल् ।) हिंसाकर्त्ता । तत्प्रर्य्यायः । घातुकः २ हिंस्रः ३ शरारुः ४ हन्ता ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ स चाष्टविधः । यथा, -- “भोक्तानुमन्ता संस्कर्त्ता क्रयिविक्रयिहिंसकाः । उपहर्त्ता घातयिता हिंसकाश्चाष्टधाधमाः ॥” इति काशीखण्डम् ॥ * ॥ साध्वीभार्य्यादिहिंसने दोषो यथा, -- “भार्य्यां प्रियसखीं यस्तु साध्वीं हिंसति निर्घृणः । न तेऽमृतं प्राप्नुवन्ति हिंसका दुष्टयोनिजाः ॥” इति वाराहे ब्राह्मणदीक्षासूत्रनामाध्यायः ॥ * ॥ शरणागतादिहिंसकस्य अव्यवहार्य्यत्वं यथा, -- “शरणागतबालस्त्रीहिंसकान् संवसेन्न तु । चीर्णव्रतानपि सदा कृतघ्नसहितानिमान् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतयाज्ञवल्क्यवचनम् ॥ हिंसा, स्त्री, (हिंसनमिति । हिंस + अः । टाप् ।) घातः । इति मेदिनी ॥ चौर्य्यादिकर्म्म । यथा । हिंसा चौर्य्यादिकर्म्म च । इत्यमरः । ३ । ३ । २१८ ॥ चौरस्य कर्म्म चौर्य्यं आदिना बन्धनताडनवृत्ति- नाशत्रासादि च चकाराद्वधोऽपि हिंसा । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ हिंसिते प्रतिहिंसायां दोषाभावो यथा, -- “कृते प्रतिकृतं कुर्य्यात् हिंसिते प्रतिहिंसितम् । न तत्र दोषं पश्यामि दुष्टे दोषं समाचरेत् ॥” इति गारुडे । ११५ । ४७ ॥ विष्णुभक्तानां ब्राह्मणादीनाञ्च हिंसाकर्त्तुरचि- रान्नाशो यथा, -- “दुष्टा यदा मे भक्तानां ब्राह्मणानां गवामपि । क्रतूनां देवतानाञ्च हिंसां कुर्व्वन्ति निश्चितम् । तदाचिरन्ते नश्यन्ति यथा वह्नौ तृणानि च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ६ । ६१-६२ ॥ पशुहिसानिषेधो बलिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ अथ वेधहिंसाविचारः । मा हिंस्यात् सर्व्वा भूतानि इत्यत्र मर्व्वशब्दस्य व्यापकार्थपरतया एतद्विधि- मनुल्लङ्घ्य । वायव्यं श्वेतमालमेत । इत्यादिविधे- र्विपयाप्राप्तेरगत्या वैधातिरिक्तविषयत्वम् ।

सर्व्वाः सर्व्वाणि छन्दसि वेत्यनेन तत् पदं सिद्धम् । यदपि नानादर्शनटीकाकृद्भिर्वाचस्पतिमिश्रै- स्तत्त्वकौमुद्यां अभिहितम् । न च मा हिंस्यात् सर्व्वा भूतानि इति सामान्यशास्त्रं विशेषशास्त्रे- णाग्नीसोमीयंपशुमालभेत् इत्यनेन बाध्येत इति वाच्यंविरोधाभावात् विरोधे हि बलीवसा दुब्बलं वाध्यते । न चास्ति विरोधः भिन्नविषयत्वात् । तथा हि मा हिंस्यादिति निषेधेन हिंसाया अनर्थहेतुभावो ज्ञाप्यतेन पुनरक्रत्वर्थमपि । न चानर्थहेतुत्वक्रतूपकारकत्वयोः कश्चिदस्ति विरोधः । हिंसा हि पुरुषस्य दोषमावक्ष्यति क्रतोश्च उपकरिष्यतीत्यन्तेन । तदपि सांख्य- नये । मीमांसकमते तु विरोध एव । तथा हि । गुरुनये न खलु सर्व्वभूतहिंसाभावविषयकं कार्य्यं इति निषेधविध्यर्थस्य वाघं विना अग्नी- सोमीयपश्वालम्भनविषयकं कार्य्यं इति भाव- विध्यर्थ उपपद्यते । भट्टनये तु अङ्गे यथा तथास्तु । न च मुख्यपशुयागे पुरुषार्थे पशु- हिंसनस्यार्थसाधनत्वमनर्थसाधनत्वञ्चोपपद्यते विरोधात् वस्तुतस्तु अङ्गेऽपि विरोधोऽस्त्येव कुतो विधेरेष स्वभावो यः स्वविषयस्य साक्षात् परम्परया वा पुरुषार्थसाधनत्वमवगमयति अन्यथा अङ्गानां प्रधानोपकारकत्वमपि नाङ्गी- क्रियते । अर्थसाधनत्वं बलवदनिष्टाननुबन्धीष्ट- साधनत्वम् । अनर्थसाधनत्वं वलवदनिष्टासाधन- त्वम् । न चानयोरेकत्र समावेश इति । अत- एवोक्तं तस्मात् यज्ञे वधोऽवध इति । नन्वेवं श्येनेनाभिचरन् यजेत इत्यत्र श्येनस्य शत्रुवध- रूपेष्टसाधनत्वमवगतं अभिचारो मूलकर्म्म चेति मनुना उपपातकगणनमध्ये पाठात् अनिष्ट- साधनत्वमवगतं तदेतत् कथमुपपद्यतामिति चेन्मैवम् । आततायिनमयान्तं हन्यादेवाविचा- रयन् इत्येकवाक्यतया आततायिस्थले इष्टसाध- नत्वम् । अनाततायिस्थले तूपपातकत्वेन बल- वदनिष्टसाधनत्वम् । इत्यविरोध इति । गुरु- चरणा अप्येवम् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ ब्राह्मणस्य हिंसानिषेधो यथा, -- “हिंसा चैव न कर्त्तव्या वैधहिंसा तु राजसी । ब्राह्मणैः सा न कर्त्तव्या यतस्ते सात्विका मताः ॥” इति श्राद्धविवेकटीकायां गोविन्दानन्दधृत- बृहन्मनुवचनम् ॥ हिंसाकर्म्म, [न्] क्ली, (हिंसाप्रधानं कर्म्म ।) अथर्व्ववेदोक्तमन्त्रयन्त्रादिनिष्पादितमारणोच्चा- टनादि । तत्पर्य्यायः । अभिचारः २ । इत्य- मरः । ३ । २ । १९ ॥ हिंसारुः, पुं, (हिनस्तीति । हिंस + आरुः ।) व्याघ्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिंसालुः, त्रि, वधशीलः । घातुकः । हिसधातो- रालुप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ हिंसालुकः, पुं, (हिंसालु + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) हिंसाशीलकुक्क रः । यथा, --

“हिंसालुकः खादुकः श्वा योगितोऽलर्क इष्यते ।” इति हारावली ॥ हननशीले, त्रि ॥ हिंसितः, त्रि, (हिंस + क्तः ।) हिंसाप्राप्तः । यथा, -- “यस्तु भागवतान् दृष्ट्वा भूत्वा भागवतः शुचिः । अभ्युत्थानं न कुर्व्वोत अहं तेनापि हिंसितः ॥ यस्तु कन्यां पिता दत्त्वा न प्रयच्छति तां पुनः । अष्टी पितृगणास्तेन हिंसिता नात्र संशयः ॥” इति वाराहे ब्राह्मणदाक्षासूत्रनामाध्यायः ॥ हिंसीरः, पुं, (हिनस्तीति । हिन्स + “हिंसेरी- रनीरचौ ।” उणा० ५ । १८ । इति ईरन् ।) व्याघ्रः । खले, त्रि । इति उणादिवृत्तिः ॥ हिंस्रः, त्रि, (हिनस्तीति । हिंस + “नमि- कम्पीति ।” ३ । २ । १६७ । इति रः ।) हिंसाशीलः । तत्पर्य्यायः । शरारुः २ घातुकः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । २८ ॥ हिंसकः ४ हन्ता ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ शार्व्वरः ६ । इति जटाधरः ॥ * ॥ हिंस्राणां हिंसने दोषा- भावो यथा, -- “कृपा कार्य्या सतां शश्वदहिंस्रेषु च जन्तुषु । हिंसायां न हि दोषश्च हिंस्राणाञ्च व्रजेश्वर ! ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८५ अध्यायः । हिंस्रः, पुं, (हिनस्तीति । हिंस + रः ।) घारः । भीमसेनः । हरः । इत्युणादिकोषः ॥ हिंस्रकः, पुं, (हिंस्र एव । कन् ।) हिंस्रपशुः । इति शब्दरत्नावली ॥ हिंस्रपशुः, पुं, (हिंस्रः) पशुः ।) हिंसकजन्तुः । तत्पर्य्यायः । व्याडः २ हिंस्रकः ३ हिंसकः ४ शिविः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वापदः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिंस्रा, स्त्री, (हिनस्तीति । हिंस + रः । टाप् ।) एलावली । काकादनी । मांसी । जटामांसी । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ गवेडुका । गवे- धुका । नाडी । शिरा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हिक्क, ञ कूजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-अक०-सेट् ।) कोपधः । ञ, हिक्कति हिक्कते । कूजोऽव्यक्तशब्दः । हिक्वायामेवाय- मिति भट्टमल्लः । हिक्वति लोकः । इति दुर्गा- दासः ॥ हिक्क, क ङ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) कोपधः । क ङ, हिक्क- यते । इति दुर्गादासः ॥ हिक्का, स्त्री, (हिक्क कूजे + गुरोश्चेत्यः । टाप् । यद्वा, हिक्क्यतेऽनयेति । हिक्क + करणे घञ् ।) रोगोपसर्गविशेषः । हिँच्की इति भाषा । इत्यमरः । ३ । ५ । ८ ॥ हेँकटी इति ख्यातो व्याधिविशेषः । हिक्वति कूजत्यनया हिक्का । हिक्क ञ कूजे सेमक्तात् सरोरिति अः । हिक्क- यते हिनस्तीति वा । हिक्व क ङ हिंसे पचा- हित्यादन् । हिगिति कृत्वा कायति शब्दायते

पृष्ठ ५/५३५

इति वा हिक्का कै शब्दे हनजनादिति डः । इति भरतः ॥ * ॥ अथ हिक्कारोगनिदानम् । धन्वन्तरिरुवाच । “हिक्कारोगनिदानञ्च वक्ष्ये सुश्रुत ! तच्छृणु । श्वासैकहेतुप्राग्रूपसंख्याप्रकृतिसंश्रया । हिक्का भक्तोद्भवा क्षुद्रा यमला महतीति च । गम्भीरा च मरुत्तत्र त्वरया भुक्तिसेवितैः ॥ रूक्षतीक्ष्णखराशान्तैरन्नपानैरपीडितः । करोति हिक्कामरुजां मन्दशब्दां क्षुधानुगाम् ॥ समं मत्स्यान्नपानेन या प्रायाति च सान्नजा । आयासात् पवनः क्रुद्धः क्षुद्रां हिक्कां प्रवर्त्तयेत् ॥ जत्रुमूलप्रविसृतामल्पवेगयुताञ्च सा । वृद्धिमायासतो याति भुक्तमात्रे च मार्द्दवम् ॥ चिरेण यमलैर्व्वेगैराहारेऽप्यनुवर्त्तते । परिणाममुखे वृद्धिं परिणामे च गच्छति ॥ कम्पयन्ती शिरो ग्रीवामाध्मातस्यातितृप्यतः । प्रलापच्छर्द्द्यतीसारनेत्रविप्लुतजृम्भिता ॥ यमलावेगिनी हिक्वा परिणामवती च सा । ध्वस्तभ्रूशङ्खयुग्मस्य श्रुतिविप्लुतचक्षुषः ॥ स्तम्भयन्ती तनुं वाचं स्मृतिं संज्ञाञ्च मुञ्चती । तुदन्ती मार्गमन्यस्य कुर्व्वती मर्म्मघट्टनम् ॥ पृष्ठतो नमनं सार्य्य महाहिक्का प्रवर्त्तते । महामूला महाशब्दा महावेगा महाबला ॥ पक्काशयाधो नाभेर्व्वा पूर्ब्बवत् सा प्रवर्त्तते । तद्रूपा सा महत् कुर्य्याज्जृम्भमङ्गप्रसारणम् ॥ गम्भीरेण निनादेन गम्भीरां तु सुसाधयेत् । आद्ये द्वे वर्ज्जयेदन्त्ये सर्व्वलिङ्गाञ्च वेगिनीम् ॥ सर्व्वस्य सञ्चितामस्य स्थविरस्य व्यवायिनः । व्याधिभिः क्षीणदेहस्य भक्तच्छेदकृशस्य च ॥ सर्व्वेऽपि रोगा नाशाय मत्वैवं शीघ्रकारिणः । हिक्काश्वासौ तथा तौ हि मृत्युकाले कृता- लयौ ॥” इति गारुडे १५५ अध्यायः ॥ * ॥ तदौषधं यथा, -- “कुलत्थः श्वासहिक्कानुत् कफगुल्मानिलापहः ॥ त्रिदोषघ्नं मधु प्रोक्तं वातलञ्च प्रकीर्त्तितम् । हिक्काश्वासकृमिच्छर्दिमेहतृष्णाविषापहम् ॥” इति च गारुडे । १७३ । ६ ; ५० अध्यायः ॥ “तथा हिक्कां हरेत् पीता सौवर्च्चलयुता मुरा ॥” इत्यपि गारुडे १९० अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । अथ हिक्काधिकारः । तत्र हिक्काया विप्रकृष्टनिदानमाह । “विदाहिगुरुविष्टम्भिरूक्षातिष्यन्दिभोजनैः । शीतपानाशनस्थानरजोधूमैस्तथानिलैः ॥ व्यायामकर्म्मभाराध्ववेगाघातापतर्पणैः । हिक्काश्वासश्च कासश्च नॄणां समुपजायते ॥” अपतर्पणमनशादि ॥ * ॥ सम्प्राप्तिमाह । “वायु कफेनानुगतः पञ्चहिक्कां करोति हि । अन्नजां यमलां क्षुद्रां गम्भीरां महतीं तथा ॥”

सामान्यलक्षणमाह । “मुहुर्म्मुहुर्व्वायुरुदेति सस्वनो यकृत्प्लिहान्त्राणि मुखादिवाक्षिपन् । स दोषवानाशु हिनस्त्यसून् यत- स्ततस्तु हिक्केत्यभिधीयते बुधैः ॥” वायुरत्र सोदानः प्राणो बोद्धव्यः । उदेति ऊर्द्ध्वं याति । सस्वनो हिगिति शब्दवान् । ऊर्द्ध्व- गमनं विशिनष्टि यकृदित्यादि । प्लिहन्शब्दो- ऽप्यस्ति दीर्घत्वविकल्पात् । मुखादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । तेन यकृत्प्लीहान्त्राणि मुखमानीय आक्षिपन् निःसारयन्निवेत्यर्थः । स वायुः । दोषवान् दोषोऽत्र कफः तद्वान् । वायुः कफे- नानुगतः इति संप्राप्तेः । हिनस्तीति हिक्का पृषोदरादित्वात् रूपसिद्धिः । हिगिति कायति शब्दं करोतीति वा ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपमाह । “कण्ठोरसोर्गुरुत्वञ्च वदनस्य कषायता । हिक्कानां पूर्ब्बरूपाणि कुक्षेराटोप एव च ॥” वदनस्य कषायता वातात् । न तु कफात् माधुर्य्यं व्याधिप्रभावात् ॥ * ॥ अन्नजाया लक्षणमाह । “पानान्नैरतिसंयुक्तैः सहसा पीडितोऽनिलः । हिक्कायत्यूर्द्ध्वगो भूत्वा तां विद्यादन्नजां भिषक् ॥” अनिलः प्राणो वायुः ॥ * ॥ यमलालिङ्गमाह । “चिरेण यमलैर्व्वेगैर्या हिक्का संप्रवर्त्तते । कम्पयन्ती शिरोग्रीवं यमलां तां विनिर्द्दिशेत् ॥” क्षुद्रामाह । “विकृष्टकालैर्या वेगैर्म्मन्दैः समभिवर्त्तते । क्षुद्रिका नाम सा हिक्का जत्रुमूलात् प्रधा- वति ॥” विकृष्टकालैः चिरेण । जत्रु कक्षोरसोः सन्धिः ॥ गम्भीरामाह । “नाभिप्रवृत्ता या हिक्का घोरा गम्भीरनादिनी । अनेकोपद्रववती गम्भीरा नाम सा स्मृता ॥” अनेकोपद्रववती तृष्णाज्ज्वरादियुक्ता ॥ * ॥ महतीमाह । “मर्म्माण्यापीडयन्तीव सततं या प्रवर्त्तते । महाहिक्केति सा ज्ञेया सर्व्वगात्रप्रकम्पनी ॥” मर्म्माणि वस्तिहृदयशिरःप्रभृतीनि ॥ * ॥ असा- ध्यत्वमाह । “आयम्यते हिक्कते यस्य देहो दृष्टिश्चोर्द्ध्वं भ्राम्यते नित्यमेव । क्षीणोऽन्नद्विट् क्षौति यश्चातिमात्रं तौ द्वौ चान्त्यौ वर्ज्जयेद्विक्कमानौ ॥” आयम्यते विस्तार्य्यत इव । तौ द्वाविति आय- म्यत इत्यादिना मित्यमेवेत्यन्तेनैको हिक्कमानः । क्षीण इत्यादिनातिमात्रमित्यन्तेनापरः । तौ द्वौ । अन्त्यौ च गम्भीरया महत्या च हिक्क मानौ वर्ज्जयेत् । अपरञ्च । “अतिसञ्चितदोषस्य भक्तच्छेदकृशस्य च । व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्यातिव्यवायिनः ॥ आयासाच्च समुत्पन्ना हिक्का हन्त्याशु जीवि- तम् । यमिका च प्रलापार्त्तिमोहतृष्णाससन्विता ॥”

साध्यत्वमाह । “अक्षीणश्चाप्यदीनश्च स्थिरधात्विन्द्रियश्च यः तस्य साधयितुं शक्या यमिका हन्त्यतो- ऽन्यथा ॥” * ॥ * ॥ अथ हिक्कायाश्चिकित्सा । “यत्किञ्चित् कफवातघ्नमुष्णं वातानुलोमनम् । भेषजं पानमन्नं वा हिक्वाश्वासेषु तद्धितम् ॥ हिक्काश्वामान्तरे पूर्ब्बं तैलाक्ते स्वेद उच्यते । ऊर्द्ध्वाधः शोधनं शक्ते दुर्ब्बले शमनं मतम् ॥ प्राणावरोधतर्ज्जनविस्मापनशीतवारिपरिषेकैः । चित्रैः कथाप्रयोगैः शमयेद्धिक्कां मनोऽभि- घातैश्च ॥ हिक्कार्त्तस्य पयश्छागं हितं नागरसाधितम् । मधु सौवर्च्चलोपेतं मातुलुङ्गरसं पिबेत् ॥ मधुकं मघुसंयुक्तं पिप्पली शर्क्करान्विता । नागरं गुडसंयुक्तं हिक्काघ्नं लावणत्रयम् ॥ कृष्णामलकशुण्डीनां चूर्णं मधु सितायुतम् । मुहुर्मुहुः प्रयोक्तव्यं हिक्काश्वासेषु तद्धितम् ॥ चूर्णं कणागैरिकयोः सक्षौद्रं चावलेहयेत् ॥ प्रबालशङ्खत्रिफलाचूर्णं मधुघृतप्लुतम् । पिप्पली गैरिकञ्चेति लेहो हिक्कानिवारणः ॥ नैपाल्या गोविषाणाद्वा कुष्ठात् सर्ज्जरसस्य वा । धूपं कुशस्य वा साज्यं पिबेद्धिक्कोपशान्तये ॥” नैपाली मनःशिला । “निर्धूमाङ्गारनिःक्षिप्तहिङ्गुमाषं बलोद्भवः । हिक्कापञ्चापि हन्त्याशु धूमः पीतो न संशयः ॥ हरेणूनां कणानाञ्च क्वाथो हिङ्गुसमन्वितः । हिक्काप्रशमनः श्रेष्ठो धन्वन्तरिवचो यथा ॥ चन्द्रशूरस्य वीजानि क्षिपेदष्टगुणे जले । यदा मृदूनि गृह्णीयात्ततो वाससि गालयेत् ॥ हिक्कातिवेगविकलस्तज्जलं पलमात्रया । पिबेत् पुनः पुनश्चापि हिक्कावश्यं प्रशाम्यति ॥” चन्द्रशूररसः ॥ * ॥ इति हिक्वाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ हिङ्कारः, पुं, (हिं इत्यव्यक्तशब्दं करोतीति । कृ + अण् ।) व्याघ्रः । इति केचित् ॥ (हिं इत्यस्य कारः । करणम् । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । २२ । ७ । “हिङ्काराय स्वाहा हिङ्कृताय स्वाहेति ॥”) हिङ्गु, क्ली, मूलविशेषनिर्यासः । स तु पारस्य- खोरासानमूलतानादिदेशे भवति । हिं इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सहस्रवेधि २ जतुकम् ३ वाह्लोकम् ४ रामठम् ५ । इत्यमरः । २९ । ४० ॥ वाह्लिकम् ६ रामठम् ७ । इति भरतः ॥ जन्तु- घ्नम् ८ । इति रत्नमाला ॥ पिण्याकम् ९ वाह्ली १० सहस्रवेधी ११ गृहिणो १२ मधुरा १३ सूपधूपनम् १४ जतु १५ । इति शब्दरत्नावलो ॥ केशरम् १६ । इति जटाधरः ॥ उग्रगन्धम् १७ भूतारि १८ जन्तुनाशनम् १९ सूपाङ्गम् २० रक्षोघ्नम् २१ उग्रवीर्य्यम् २२ अगूढगन्धम् २३ जरणम् २४ भेदनम् २५ दीप्तम् २६ । अस्य गुणाः । हृद्यत्वम् । कटत्वम् । उष्णत्वम् ।

पृष्ठ ५/५३६

कृमिवातकफविबन्धाध्मानशूलगुल्मनाशित्वम् । चक्षुष्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च ॥ “हिङ्गूष्णं पाचनं रुच्यं तीक्ष्णं वातवलासहृत् । रसे पाके च कटुकं स्निग्धञ्च वह्निदीपनम् । शूलगुल्मोदरानाहकृमिघ्नं पित्तवर्द्धनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यच्च । “हिङ्गु तीक्ष्णं कटुरसं शूलाजीर्णविबन्धनुत् । लघूष्णं पाचनं स्निग्धं दीपनं कफवातजित् ॥” इति राजवल्लभः ॥ वंशपत्री । इति भावप्रकाशः ॥ (काकादनी । तदर्थे पर्य्यायो यथा, -- “हिङ्गु काकादनी मता ।” इति गारुडे २०८ अध्याये ॥ क्वचिद्रामठार्थे, पुं । तत्पर्य्यायो यथा, -- “रामठं हिङ्गुरुच्यते ॥” इति च तत्रैव २०८ अध्याये ॥) हिङ्गुनाडिका, स्त्री, (हिङ्गुनः नाडिरिव नाडि- र्यस्याः । कप् ।) नाडीहिङ्ग । इति राज- निर्घण्टः ॥ हिङ्गुनिर्यासः, पुं, (हिङ्गुन इव निर्य्यासोऽस्य ।) निम्बवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ६२ ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “निम्बः स्यात् पिचुमर्द्दश्च पिचुमदश्च तिक्तकः । अरिष्टः पारिभद्रश्च हिङ्गुनिर्यास इत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हिङ्गुरसः । इति मेदिनी ॥ हिङ्गुपत्रः, पुं, (हिङ्गुन इव पत्रमस्य ।) इङ्गुदी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्ये ङ्गुदीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) हिङ्गुपत्री, स्त्री, हिङ्गुनः पत्रम् । हिङ्गुपत्रमिव पत्रमस्याः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । कारवी २ पृथुला ३ पृथुः ४ बाष्पीका ५ कवरी ६ पृथ्वी ७ त्वक्पत्री ८ कर्व्वरी ९ । इति जटाधरः ॥ पृथ्वीका १० वाष्पिका ११ वाष्पका १२ वाष्पा १३ पत्री १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ दीर्घिका १५ तज्वी १६ दारुपत्री १७ विल्वी १८ वाष्पी १९ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातामकृमिहरत्वम् । रुच्यत्वम् पथ्यत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “हिङ्गुपत्री भवेद्रुच्या तीक्ष्णोष्णा पाचनी कटुः । हृद्वस्तिरुग्विबन्धार्शःश्लेष्मगुल्मानिलापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ हिङ्गुपर्णी, स्त्री, (हिङ्गुन इव पर्णमस्याः । ङीष् ।) वंशपत्री । इति रत्नमाला ॥ हिङ्गुलः, पुं, क्ली, (हिङ्गु तद्वर्णं लातीति । ला + कः ।) रागद्रष्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । हिङ्गुलुः २ । इत्यमरभरतौ । ३ । ५ । २० ॥ हिङ्गुलम् ३ रक्तम् ४ मर्क्कटशीर्षम् ५ दरदः ६ रसः ७ । इति रत्नमाला ॥ हंसपादम् ८ कुरुविन्दः ९ ।

इति हेमचन्द्रः ॥ हिङ्गुलिः १० रक्तपारदः ११ । इति जटाधरः ॥ वर्व्वरम् १२ सुरङ्गम् १३ सुपरम् १४ रञ्जनम् १५ दरदम् १६ म्लेच्छम् १७ चित्राङ्गम् १८ चूर्णपारदम् १९ चर्म्मारकम् २० मणिरागम् २१ रसोद्भवम् २२ रञ्जकम् २३ रसगर्भम् २४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । वातकफत्रिदोषद्वन्द्वदोष- ज्वरनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । अथ हिङ्गुलस्य नामानि लक्षणानि गुणाश्च । “हिङ्गुलं दरदं म्लेच्छं वित्रास चूर्णपारदम् । दरदस्त्रिविधः प्रोक्तश्चर्म्मारः शुक्रतुण्डकः । हंसपादस्तृतीयः स्याद्गुणवानुत्तरोत्तरः ॥ चर्म्मारः शुक्लवर्णः स्यात् सपीतः शुकतुण्डकः । जवाकुसुमसङ्काशो हंसपादो महोत्तमः ॥ तिक्तं कषायं कटु हिङ्गुलं स्या- न्नेत्रामयघ्नं कफपित्तहारि । हृल्लासकुष्ठज्वरकामलांश्च प्लीहामवातौ च गरं निहन्ति ॥ ऊर्द्ध्वपातनयुक्त्या तु डमरुयन्त्रपाचितम् । हिङ्गुलं तस्य सूतं तु शुद्धमेव न शोधयेत् ॥” इति ॥ * ॥ तत्र हिङ्गुलस्य शोधनविधिः । “मेषीक्षीरेण दरदमम्लवर्गैश्च भावितम् । सप्तवारान् प्रयत्नेन शुद्धिमायाति निश्चितम् ॥” एवं शोधितस्य हिङ्गुलस्य गुणाः । “तिक्तं कषायं कटु हिङ्गुलं स्या- न्नेत्रामयघ्नं कफपित्तहारि । हृल्लासकुष्ठज्वरकामलांश्च प्लीहामवातौ च परं निहन्ति ॥” इति ॥ * ॥ (पर्य्यायः शोधनप्रकारान्तरञ्च यथा, -- “हिङ्गले हिङ्गुलुर्याति दरदः शुकतुण्डकः । रसगन्धकसम्भूतो हिङ्गुलो दैत्यरक्तकः ॥ अम्लवर्णद्रवैः पिष्ट्वा दरदो माहिषेण च । दुग्धेन सप्तधा पिष्टः शुष्कीभूतो विशुध्यति ॥” तथाच प्रकारान्तरम् । “आद्रकैर्लकुचद्रावैः सप्तधा भावितो यदि । हिङ्गुलः शुद्धतां याति निर्द्दोषो जायते खलु ॥ विम्ब्याभं हिङ्गुलं दिव्यं रसगन्धकसम्भवम् ॥ मेहकुष्ठहरं रुच्यं बल्यं मेधाग्निवर्द्धनम् ॥” इति हिङ्गुलशुद्धिः ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमरणाधि- कारे ।) अथ हिङ्गुलाद्रसाकर्षणाविधिः । “निम्बरसैर्निम्बपत्ररसैर्वा याममात्रकम् । घृष्ट्वा दरदमूर्द्धं तु पातयेत् सूतयुक्तिवत् ॥ तत्रोर्द्ध्वपिठरीलग्नं गृह्णीयाद्रममुत्तमम् । शुद्धमेव हि तत् सूतं सर्व्वकर्म्मसु योजयेत् ॥” इति च भावप्रकाशः ॥ हिङ्गुला, स्त्री, देशविशेषः । यथा, -- “ब्रह्मरन्ध्रं हिङ्गुलायां भैरवो भीमलोचनः । कोट्टरी सा महामाया त्रिगुणा या दिगम्बरी ॥” इति तन्त्रचूडामणौ पीठमाला ॥ * ॥

अन्यच्च । “कन्या चोत्स्वेदसंजाता सासृग्विलिलिहे- ऽद्भुता । ततस्तामाह बालार्कप्रभां भैरवमूर्त्तिमान् ॥ शङ्करो वरदो लोकश्रेयार्थाय वचो महत् । त्वां पूजयिष्यन्ति सुरा ऋषयः पितरस्तथा ॥ यक्षविद्याधराश्चैव मानवाश्च शुभङ्करि ! । त्वां स्तोष्यन्ति सदा देवि बलिपुष्पात्करैः करैः ॥ चर्च्चिकेति शुभं नाम यस्माद्रुधिरचर्च्चिता ॥ इत्येवमुक्ता वरदेन चर्च्चिका भूतानुयाता हरिचर्म्मवासिनी । महीं समन्ताद्विचचार सुन्दरी स्थलं गता हैङ्गुलमाद्यमुत्तमम् ॥” इति वामनपुराणे ६७ अध्यायः ॥ हिङ्गुलिः, पुं, (हिङ्गु इव वर्णं लातीति । ला + किः ।) हिङ्गुलः । इति जटाधरः ॥ हिङ्गुलिका, स्त्री, (हिङ्गुल इव वर्णोऽस्या अस्तीति । हिङ्गुल + ठन् ।) कण्टकारी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (कण्टकारीशब्देऽस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥) हिङ्गुली, स्त्री, वार्त्ताकी । इत्यमरः । २ । ४ । ११४ ॥ वृहती । इति भावप्रकाशः ॥ हिङ्गुलुः, पुं, क्ली, हिङ्गुलः । इत्यमरः । ३ । ५ । २० ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “हिङ्गुले हिङ्गुलुर्याति दरदः शुकतुण्डकः । रसगन्धकसम्भूतो हिङ्गुलो दैत्यरक्तकः ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) हिङ्गुशिराटिका, स्त्री, (हिङ्गुल इव शिरां अट- तीति । अट् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) वंशपत्री । इति रत्नमाला ॥ हिङ्गूलं क्ली, मधुमूलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आलु इति ख्यातम् ॥ हिज्जः, पुं, हिज्जलवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हिज्जलः, पुं, (हिज्ज इति नाम लातीति । ला + कः ।) वृक्षविशेषः । हिजल इति वङ्ग- भाषा । इजर इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । निचुलः २ इज्जलः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ पिचुलः ४ नदीकान्तः ५ अम्बुजः ६ । इति जटाधरः ॥ धनदः ७ कान्तः ८ जलजः ९ दीर्घपत्रकः १० नदीलः ११ रक्तः १२ कार्म्मुकः १३ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । पवित्रत्वम् । भूतवातामयनानाग्रह- चारादिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “इज्जलो हिज्जलश्चापि निचुलश्चाम्बुजस्तथा । जलवेतसवद्वेद्यो हिज्जलोऽयं विषापहः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ हिञ्जीरः, पुं, हस्तिपादबन्धः । यथा, “बिन्दूजालं पुनः पद्मं शृङ्खलो निगडोऽन्दूकः । हिञ्जीरश्च पादपाशो वारिस्तु गजबन्धभूः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ५/५३७

हिडं, इ ङ गतौ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, हिण्ड्यते । ङ, हिण्डते । इति दुर्गादासः ॥ हिडिम्बः, पुं, राक्षसविशेषः । स भीमसेनेन हतः । इति महाभारतम् ॥ (एतद्विवरणन्तु तत्रैव आदिपर्व्वणि १५३ अध्यायादारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) हिडम्ब इति च पाठः ॥ हिडिम्बजित्, पुं, (हिडिम्बं जितवानिति । जि + क्विप् ।) भीमसेनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिडिम्बनिसूदनः, पुं, (हिडिम्बं निसूदयतीति । नि + सूद + णिच् + ल्युः ।) भीमसेनः । इति भूरिप्रयोगः ॥ हिडिम्बभित्, [द्] पुं, (हिडिम्बं भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) भामसेनः । इति भूरिप्रयोगः ॥ हिडिम्बा, स्त्री, हिडिम्बराक्षसभमिनी । यथा, -- “हृष्ठो मानुषमांसस्य महाकायो महाबलः । आघ्राय मानुषं गन्धं भगिनीमिदमब्रवीत् ॥ उपपन्नश्चिरस्याद्य भक्ष्योऽयं मम सुप्रियः । स्नेहस्रवान् प्रस्रवति जिह्वा पर्य्येति मे मुखम् ॥ एवमुक्ता हिडिम्बा तु हिडिम्बेन तदा वने । भ्रातुर्व्वचनमाज्ञाय त्वरमाणेव राक्षसी ॥” इति महाभारते आदिपर्व्वणि १५३ अध्यायः ॥ तद्गर्भे भीमसेनौरसेन घटोत्कचो जातः । यथा, “प्रजज्ञे राक्षसी पुत्त्र भीमसेनान्महाबलम् । विरूपाक्षं महावक्त्रं शङ्कुकर्णं विभीषणम् ॥ प्रणम्य विकचः पादावगृह्णात् स पितुस्तदा । मातुश्च परमेष्वासस्तौ च नामास्य चक्रतुः ॥ घटो हास्वोत्कच इति माता तं प्रत्यभाषत । अब्रवीत्तेन नामास्य घटोत्कच इति स्म ह ॥” इति महाभारते आदिपर्व्वणि १५६ अः ॥ हिडिम्बापतिः, पुं, (हिडिम्बायाः पतिः ।) हनू- मान् । इति शब्दरत्नावली ॥ हिडिम्बारमणः, पुं, (हिडिम्बाया रमणः ।) हनू- मान् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिण्डनं, क्ली, (हिण्ड + ल्युट् ।) भ्रमणम् । रतम् । इति मेदिनी ॥ लेखनम् इति विश्वः ॥ हिण्डिकः, पुं, लग्नाचार्य्यः । इति हारावली ॥ हिण्डिरः, पुं, हिण्डीरः । इति शब्दरत्नावली ॥ हिण्डी, स्त्री, दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिण्डीप्रियतमः, पुं, (हिण्ड्याः दुर्गायाः प्रिय- तमः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ हिण्डीरः, पुं, (हिण्डते इतस्ततो गच्छतीति । हिण्ड + ईरन् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः । ४ । ३० ।) समुद्रफेनः । इत्यमरः । २ । ९ । १०५ ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ६८३ । “एतद्विभाति चरमाचलचूडचूम्बि हिण्डीरपिण्डरुचिशीतमरीचिविम्बम् । उज्ज्वालितस्य रजनीं मदनानलस्य धूमं दधत्प्रकटलाच्छनकैतवेन ॥”) वार्त्ताकुः । पुरुषः । इति मेदिनी ॥ रुचकम् । इत्युणादिकोषः ॥ (क्ली, दाडिमम् । इत्युज्ज्वल- धृतहारावली । ४ । ३० ॥)

हितं, त्रि, (हि गतिप्रेरणे धा धारणे पुष्टौ वा + क्तः ।) पथ्यम् । गतम् । धृतम् । इति मेदिनी ॥ इष्टसाधनम् । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ मङ्गलम् । यथा, -- “गच्छतस्तिष्ठतो वापि जाग्रतः स्वपतो न यत् । सर्व्वसत्त्वहितार्थाय तत् पशोरिव चेष्टितम् ॥ अहितहितविचारशून्यबुद्धेः श्रुतिसमयैर्बहुभिर्विवर्जितस्य । उदरभरणमात्रतुष्टबुद्धेः पुरुष्लपशोः पशोश्च को विशेषः ॥” इति गारुडे ११५ अध्यायः ॥ मित्रम् । यथा, -- “हितसमरिपुसंज्ञा ये निसर्गे निरुक्ता अधिहितहितमध्यास्तेऽपि तत्कालमित्रैः ।” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ हितकः, पुं, (हितमर्हतीति । हि + संज्ञायां कन् ।) शिशुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हितकारी, [न्] त्रि, (हितं करोतीति । कृ + णिनिः ।) मङ्गलकारकः । शुभकारकः । यथा, -- “लक्ष्मणेन च धर्म्मात्मन् ! भ्रात्रा तद्धितकारिणा । मातृभिर्भ्रातृसहितं पश्यामोऽद्य वयं नृप ! ॥” इति श्रीरामायणे उत्तरकाण्डे १ सर्गः ॥ हितप्रणीः, पुं, (हितं प्रणयतीति । प्र + नी + क्विप् ।) चारः । इति शब्दरत्नावली ॥ हितवादी, [न्] त्रि, हितकथनशीलः । सत्परा- मर्शी । हितशब्दपूर्व्वकवदधातोर्णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ हिताबली, स्त्री, (हितानां आवली यत्र ।) औषधविशेषः । हियावली इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । हृद्गात्री २ कुष्ठघ्नः ३ अङ्गार- कुष्ठकः ४ अङ्गारग्रन्थिः ५ ग्रन्थिः ६ ग्रन्थिलः ७ । अस्या गुणाः । सारकत्वम् । तिक्तत्वम् । प्लीहगुल्मोदरकृमिकुष्ठगदात्युग्रखर्ज्जुकण्डूतिना- शित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हितैषी, [न्] त्रि, (हितमिच्छतीति । इष + णिनिः ।) हितेच्छाकारी । यथा, बृहद्राज- मार्त्तण्डे । “यात्राविवाहब्रतबन्धवेश्म- प्रासादचूडाकरणं हितैषी । नष्टे भृगौ नोपदिशेन्नराणां देवप्रतिष्ठामपि कर्णवेधम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ हितोक्तिः, स्त्री, (हितस्य उक्तिः ।) पथ्यवच- नम् । इति धनञ्जयः ॥ हितोपदेशः, पुं, (हितानामुपदेशः ।) सत्परा- मर्शदानम् । यथा, महाभारते । १ । २ । १०१ । “हितोपदेशश्च पथि धर्म्मराजस्य धीमतः । विदुरेण कृतो यत्र हितार्थं म्लेच्छभाषया ॥” हितानामुपदेशो यत्र ।) विष्णुशर्म्मकृतमित्र- लाभसुहृद्भेदविग्रहसन्धिनामकथाचतुष्टयात्मक- नीतिशास्तम् । यथा, --

“सिद्धिः साध्ये सतामस्तु प्रसादात्तस्य धूर्जटेः । जाह्नवीफेनरेखेव यन्मूर्द्ध्नि शशिनः कला ॥ श्रुतो हितोपदेशोऽयं पाटवं संस्कृतोक्तिषु । वाचां सर्व्वत्र वैचित्र्यं नीतिविद्यां ददाति च ॥” इति हितोपदेशप्रथमश्लोकद्वयम् ॥ हिन्तालः, पुं, वृक्षविशेषः । हेँताल इति भाषा । तस्य फलं उद्वेगम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६९ ॥ तत्पर्य्यायः । पूगरोटः २ । तत्फलम् किरिटि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ तस्य पर्य्यायान्तरं गुणाञ्च । “हिन्तालः स्थूलतालश्च बन्धपत्रो बृहद्दलः । स्थिरपत्रो द्विधालेख्यः शिरापत्रोऽस्थिराङ्घ्रिकः ॥ गर्भस्रावी नीलतालो भीषणो बहुकण्टकः । अम्लसारो बृहत्तालः स्याच्चतुर्द्दशधाभिधः ॥ हिन्तालो मधुराम्लश्च कफकृत् पित्तदाहनुत् । श्रमतृष्णापहारी च शिशिरो वातदोषकृत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (व्यवहारोऽस्य यथा, -- “गुडूचीबालहिन्तालवानरीनीलझिण्टिकाः ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे कुष्ठाधिकारे माणिक्यरसे ॥) स तु तृणराजविशेषः । यथा, क्रियाकौमुद्यां वशिष्ठः । “गुवाकतालहिन्तालास्तथा ताडी च केतकी । खर्ज्जूरनारिकेलौ च सप्तैते तृणराजकाः ॥ तृणराजशिरापत्रैर्यः कुर्य्याद्दन्तधावनम् । तावद्भवति चण्डालो यावद्गां नैव पश्यति ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ हिन्दुः, पुं, (हीनं दूषयतीति । दुष + डुः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) जातिविशेषः । हिँदु इति भाषा । यथा, -- “पश्चिमाम्नायमन्त्रास्तु प्रोक्तः पारस्यभाषया । अष्टोत्तरशताशीतिर्येषां संसाधनात् कलौ ॥ पञ्च खानाः सप्त मौरा नव शाहा महाबलाः । हिन्दुधर्म्मप्रलोप्तारो जायन्ते चक्रवर्त्तिनः ॥ हीनञ्च दूषयत्येव हिन्दुरित्युच्यते प्रिये ! ॥ पूर्ब्बाम्नाये नवशतं षडशीतिः प्रकीर्त्तिताः । फिरङ्गभाषया मन्त्रास्तेषां संसाधनात् कलौ ॥ अधिपा मण्डलानाञ्च संग्रामेष्वपराजिताः । इंरेजा नव षट् पञ्च लण्ड्रजाश्चापि भाविनः ॥” इति मेरुतन्त्रे ३३ प्रकाशः ॥ हिन्दोलः, पुं, (हिन्दोल + घञ् ।) श्रावणशुक्ल- पक्षविहितभगवद्यात्राविशेषः । झुलनयात्रा इति यस्य प्रसिद्धिः । षड्रागान्तर्गतराग- विशेषः । हिँडोल इति हिन्दी भाषा । यथा, “भैरवः कौशिकश्चैव हिन्दोलो दीपकस्तथा । श्रीरागो मेघरागश्च षडेते पुरुषाह्वयाः ॥” अस्य स्त्रियः । “वेलावती रामकली देशाख्या पटमञ्जरी । ललिता सहिता एता हिन्दोलस्य वराङ्गनाः ॥” अथ हिन्दोलध्यानम् । “नितम्बनीमन्दतरङ्गितासु दोलासु खेलासुखमादधानः ।

पृष्ठ ५/५३८

खर्व्वः कपोलद्युतिकामयुक्तो हिन्दोलरागः कथितो मुनीन्द्रैः ॥” तत्पुत्त्रा यथा, सङ्गीतदर्पणे । “आभीरः शुभ्रधवलौ चन्द्रकासविमोहकाः । चन्द्रकान्तः स्नेहवेदः हिन्दोलात्मजकीर्त्तितः ॥” तस्य गानसमयो यथा, -- “हिन्दोलः पञ्चमः सिन्धुर्ललितश्च वसन्तकः । भखारी भटीयारो च आद्ययामे प्रगीयते ॥” इति बृहत्सङ्गीतरत्नाकरः ॥ * ॥ हनूमन्मते षड्रागाणां मध्ये द्वितीयरागः । ब्रह्मणः शरीरान्निर्गतः । केचिन्मते नाभितः । अस्य जातिः औडवः । अर्थात् ष ग म प नि इति पञ्चस्वरमिलितः । अस्य गृहं षड्जस्वरः । वसन्तर्त्तौ दिवाप्रथमभागे गानसमयः । राग- मालायामस्य रूपम् । अल्पवयःसुन्दरः पीत- वर्णः उत्तमाङ्गः स्वर्णमयहिन्दोलारूढः सुस- ज्जितसुन्दरीस्त्रोभिः गीतं गायन्तीभिः हिन्दो- लाद्योलयन्तीभिश्च सह परमानन्देन हास्य- कौतुककारी । अस्य पञ्च रागिण्यः । यथा । रामकरी १ देशाखी २ ललिता ३ विलावली ४ पटमञ्जरी ५ । अस्य पुत्त्रा अष्टौ यथा । चन्द्र- विम्बः १ मङ्गलः २ शुभः ३ आनन्दः ४ विनोदः ५ प्रधनः ६ गौरः ७ विभासः ८ ॥ * ॥ भरतमते अस्य रागिण्यो यथा । रामकली १ मालावती २ आशावरी ३ देवारी ४ गुण- कली ५ । तन्मते पुत्त्रा यथा । वसन्तः १ मालवः २ मारुः ३ कुशलः ४ शखारवन्दः ५ लङ्कादाहनः ६ नागधुनः ७ धवलः ८ । एषां भार्य्या यथा । लीलावती १ केरवी २ चयती ३ पूरवी ४ पारावती ५ तिरवणी ६ देवगिरी ७ सुरसती ८ । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ हिन्दोलकः, पुं, (हिन्दोल एव । कन् ।) यान- विशेषः । तत्पर्य्यायः । प्रेङ्खा २ दोला ३ । इति जटाधरः ॥ दोलिका ४ हिन्दोला ५ । इति हारावली ॥ हिन्दोला, स्त्री, (हिन्दोल + घञ् + टाप् ।) दोलिका । हेँदला इति भाषा । इति हारा- वली ॥ हिमं, त्रि, (हन्ति उष्माणमिति । हन + “हने- र्हि च ।” उणा० १ । १४६ । इति मक् हि च ।) शीतगुणविशिष्टः । शीतलवस्तु । तत्पर्य्यायः । सुषीमः २ शिशिरः ३ जडः ४ तुषारः ५ शीतलः ६ शीतः ७ । इत्यमरः । १ । ३ । १९ ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २८ । “अपराह्णे हिमाभि- रद्भिः परिषिक्तगात्रः शालीनां षष्टीकानाञ्च पयसा शर्करामधुरेणौदनमश्नीयात् ॥”) हिमं, क्ली, (हन + मक् । हन्तेर्हि च ।) अकाश- वाष्पः । तत्पर्य्यायः । अवश्यायः २ नीहारः ३ तुषारः ४ तुहिनम् ५ प्रालेयम् ६ महिमा ७ । इत्यमरः । १ । ३ । १८ ॥ इन्द्राग्निधूमः ८ खवाष्पः ९ रजनीजलम् १० । इति हारावली ॥ यथा, रघुः । ८ । ४५ ।

“अथवा मृदुवस्तु हिंमितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तकः । हिमसेकविपत्तिरत्र मे नलिनी पूर्ब्बनिदर्शनं मता ॥”) अस्य गुणः । कफवायुवद्धकत्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ चन्दनम् । इति मेदिना ॥ पद्मकाष्ठम् । रङ्गम् । मौक्तिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नवनीतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शीतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (कर्पूरः । पर्य्यायो यथा, -- “पुंसि क्लीवे च कर्पूरः सिताभ्रो हिमबालुकः । घनसारश्चन्द्रसंज्ञः हिमनामापि स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हिमः, पुं, (हन + मक् हन्तेर्हि च ।) चन्दनवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । चन्द्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमन्तर्त्तुः । स तु अग्रहायणपौषमासात्मकः । यथा, -- “हिमशिशिरवसन्तग्रीष्मवर्षाशरत्सु स्तनतपनवनाम्भोहर्म्यगोक्षीरपानैः । सुखमनुभव राजंस्तद्द्विषो यान्तु नाशं दिवसकमललज्जाशर्व्वरीरेणुपङ्काः ॥” इति ऋतुसंहारः ॥ हिमालयपर्व्वतः । इति हिमजादिशब्ददर्श- नात् ॥ हिमकः, पुं, (हिमेन कायतीति । कै + क ।) विकङ्कतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमकरः, पुं, (हिमः शीतलः करः किरणो यस्य ।) चन्द्रः । यथा, -- “दृशा द्राघीयस्या दरदरितनीलोत्पलरुचा दवीयांसं दीनं स्नपय कृपया मामपि शिवे ! । अनेनायं धन्यो भवति न च ते हानिरियता वने वा हर्म्म्ये वा समकरनिपातो हिमकरः ॥” इत्यानन्दलहरी ॥ कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमकूटः, पुं, (हिमस्य कूटो यत्र ।) शिशरर्त्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हिमस्य कूट इति । हिमालयशृङ्गे, पुं, क्ली ॥ यथा, भागवते । ५ । १७ । ९ । “तथैवालकनन्दा दक्षिणेन ब्रह्म- सदनाद् बहूनि परिकूटान्यतिक्रम्य हेमकूट- हिमकूटान्यतिरभसतररंहा लुण्ठतीति ॥”) हिमगिरिः, पुं, (हिमप्रधानो गिरिः ।) हिमा- लयपर्व्वतः । यथा, -- “धनुः पीष्पं मौर्व्वी मधुकरमयी पञ्च विशिखा वसन्तः सामन्तो मलयमरुदायोधनरथः । तथाप्येकः सर्व्वं हिमगिरिसुते ! कामपि कृपा- मपाङ्गात्ते लब्ध्वा जगदिदमनङ्गो विजयते ॥” इत्यानन्दलहरी ॥ (यथा च । “आग्नेया बिन्ध्यशैलाद्याः सौम्यो हिमगिरि- मतः ॥” इति पूर्ब्बखण्डे द्वितीयेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) हिमजः, पुं, (हिमात् हिमालयात् जायते इति । जन + डः ।) मैनाकगिरिः । इति मेदिनी ॥

हिमजा, स्त्री, (हिमात् हिमालयात् जायते इति । जन + डः । टाप् ।) पार्व्वत्नी । शटी । इति मेदिनी ॥ क्षीरिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमज्झटिः, पुं, (हिमानां कुज्झटिः । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) कुज्झटिः । इति हारा- वली ॥ क्वचित् पुस्तके हिमझण्टिरिति पाठः ॥ हिमतैलं, क्ली, (हिमजातं तैलमिति ।) कर्पूर- तैलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमदुग्धा, स्त्री, (हिमवत् शुभ्रं दुग्धमस्याः ।) क्षीरिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमदुर्दिनं, क्ली, (हिमेन दुर्द्दिनम् ।) हिम- समूहपातेन दुःखदायकदिनम् । तत्पर्य्यायः । पत्रहिमम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः हिमद्युतिः, पुं, (हिमा द्युतिर्यस्य ।) चन्द्रः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, माघे । ९ । १२ । “अविभाव्यतारकमदृष्टहिम- द्युतिविम्बमस्तमितभानुनभः ॥”) हिमद्रुमः, पुं, (हिमो द्रुमः ।) महानिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमधातुः, पुं, (हिमो धातुरिव यत्र ।) हिमा- लयपर्व्वतः । इति केचित् ॥ हिमप्रस्थः, पुं, (हिमप्रधानः प्रस्थो यत्र ।) हिमा- लयः । इति हेमचन्द्रः ॥ हिमवत्सुतः, पुं, (हिमवतः सुतः ।) मैनाक- पर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिमवत्सुता, स्त्री, (हिमवतः सुता ।) गङ्गा । इति धनञ्जयः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १० । ९ । ८ । “ततः पपात गगनाद गङ्गा सा हिमवत्सुता ॥”) उमा च । हिमवान्, [त्] पुं, (हिममस्यास्तीति । हिम + मतुप् । मस्य वः ।) हिमालयपर्व्वतः । इत्य- मरः । २ । ३ । ३ ॥ तत्कन्या गङ्गा । यथा, -- “मङ्गा हिमवतो जज्ञे सर्व्वलोकैकपावनी । स्वयोगाग्निबलाद्देवी लेभे पुत्त्रीं महेश्वरीम् ॥” इति देवीपुराणे १२ अध्यायः ॥ हिमविशिष्टे, त्रि ॥ हिमवालुकः, पुं, (हिमस्य वालुका इव ।) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य- यथा भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “पुंसि क्लीवेच कर्पूरः सिताभ्रो हिमवालुकः । घनसारश्चन्द्रसंज्ञः हिमनामापि सः स्मृतः ॥”) हिमवालुका, स्त्री, (हिमस्य वालुकेव ।) कर्पूरः । इत्यमरः । २ । ६ । १३० ॥ (यथा, -- “प्रनीरनीरं हिमवालुका च मित्रं नृणां स्यात् सति मूत्रकृच्छ्रे ॥” इति वैद्यकपथ्यविधौ मूत्रकृच्छ्राधिकारे ॥) हिमशर्करा, स्त्री, (हिमस्य शर्करेव ।) याव- नाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमशैलजा, स्त्री, (हिमशैलात् जायते इति । जन + डः ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ (हिमालयोद्भवे, त्रि । यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । १११ “एवमुक्त्रा विषं शार्ङ्गं भक्षयेत् हिमशैलजम् ॥”)

पृष्ठ ५/५३९

हिमसंहतिः, स्त्री, (हिमानां संहतिः ।) हिम- समूहः । वरफ् इति पारस्यमाषा । तत्पर्य्यायः । हिमानी २ । इत्यमरः । १ । ३ । १८ ॥ मह- द्धिमम् ३ । इति जटाधरः ॥ हिमहासकः, पुं, (हिममपि हसति शीलतत्वात् । हस + ण्वुल् । हिन्तालवृक्षः । इति शब्द- रत्नावली ॥ हिमा, स्त्री, (हिम + अर्श आद्यच् । टाप् ।) सूक्ष्मैला । रेणुका । भद्रमुस्ता । नागरमुस्ता । पृक्का । चणिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमांशुः, पुं, (हिमा अंशवो यस्य ।) चन्द्रः । इत्यमरः । १ । ३ । १३ ॥ (यथा, रघु । ५ । १६ । “पर्य्यायपीतस्य सुरैर्हिमांशोः कलाक्षयः श्लाघ्यतरो हि वृद्धेः ॥”) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमांश्वभिख्यं, क्ली, (हिमांशोरिव अभिख्या शोभा यस्य ।) रौप्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हिमागमः, पुं, (हिमस्य आगमो यत्र ।) हेमन्तः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ८३ । ७ । “कौमुदे मासि रेवत्यां शरदन्ते हिमागमे । स्फीतशस्यसुखे काले कल्यः सत्यवतां वरः ॥”) हिमाद्रिः, पुं, (हिमप्रधानोऽद्रिः ।) हिमालय- पर्व्वतः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, रघुः । ४ । ७९ । “परस्परेण विज्ञातस्तेषूपायनपाणिषु । राज्ञा हिमवतः सारो राज्ञः सारो हिमा- द्रिणा ॥”) हिमाद्रिजा, स्त्री, (हिमाद्रौ जायते इति । जन + डः ।) क्षीरिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पार्व्वती च ॥ (यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशिका- याम् । १ । “मैवं वक्ष्यसि किं वनं ननु जलं मूर्द्ध्ना मयै- वोह्यते वक्रोक्त्येति हिमाद्रिजामवचसं कुर्व्वन् हरः पातु वः ॥”) हिमाद्रितनया, स्त्री, (हिमाद्रेस्तनया ।) दुर्गा । इति वक्ष्यमाणशब्ददर्शनात् ॥ हिमाद्रितनयापतिः, स्त्री, (हिमाद्रितनयाया दुर्गायाः पतिः) शिवः । इति कविकल्पलता ॥ हिमानी, स्त्री, (महद्धिममिति । “हिमारण्ययो- र्महत्त्वे ।” ४ । १ । ४९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ङीष् आनुक् च ।) हिमसंहतिः । इत्यमरः । १३ । १८ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १८० । “हिमान्यां बौद्धवाधाय पतन्त्यां प्रतिवत्सरम् । शीते दार्व्वाभिमारादो षण्मासान् पार्थिवो ऽवसत् ॥”) यावनालशर्करा । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमाब्जं, क्ली, (हिमे हेगन्ते जातं अब्जम् ।) उत्पलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमारातिः, पुं, (हिमस्य अरातिः ।) अग्निः । मूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ चित्रकवृक्षः । अर्क-

वृक्षः । इत्यमरे वह्निसंज्ञकार्काह्वशब्दयोर्दर्श- नात् ॥ हिमालयः, पुं, (हिमस्य आलय इव शुक्लत्वात् ।) शुक्लखदिरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (हिमा- नामालयः ।) स्वनामख्यातपर्व्वतः । तत्पर्य्यायः । नगपतिः २ मेनाधवः ३ उमागुरुः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिमाद्रिः ५ नगाधिपः ६ । इति जटाधरः ॥ उदगद्रिः ७ अद्रिराट् ८ मेनकाप्राणेशः ९ हिमवान् १० हिमप्रस्थः ११ भवानीगुरुः १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । १ । १ । “अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः । पूर्व्वापरौ तोयनिधी वगाह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥”) स तु लङ्काया उत्तरे वर्त्तते । भारतवर्षस्य सीमापर्व्वतोऽयम् । अस्य दीर्घे दशसहस्रयोज- नानि । प्रस्थे द्विसहस्रयोजनानि । यथा, -- “एवं दक्षिनेनेलावृतं निषधो हेमकूटो हिमा- लयः इति प्रागायता यथा नीलादयः । अयुत- योजनोत्सेधा हरिवर्षकिंपुरुषभारतानां यथा- संख्यम् ।” इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे १६ अः ॥ हिमालयसुता, स्त्री, (हिमालयस्य सुता ।) उमा । इति कविकल्पलता ॥ हिमालया, स्त्री, (हिमस्य शीतस्य आलयो यत्र ।) भूम्यामली । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमावती, स्त्री, स्वर्णक्षीरी । इत्यमरः । २ । ४ । १३८ ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “कटुपर्णी हैमवती हेमक्षीरी हिमावती । हेमाह्वा पीतदुग्धा च तन्मूलञ्चोकमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हिमाह्वः, पुं, (हिममपि आह्वयते स्पर्द्धते वर्णे- नेति । ह्वे + कः ।) कर्पूरः । इति केचित् ॥ (वर्षविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५३ । ४० । “हिमाह्वं दक्षिणं वर्षं तस्य नाम्ना महात्मनः ॥” हिमाह्वयः, पुं, (हिममाह्वयते स्पर्द्धते वर्णेनेति । आ + ह्वे + अच् । हिमस्य आह्वा आह्वा यस्येति वा ।) कर्पूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वर्षविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५३ । ३६ । “यानि किं पुरुषाख्यानि वर्ज्जयित्वा हिमह्वा यम् । तेषां स्वभावतः सिद्धिः सुखप्राया ह्ययत्नतः ॥”) हिमाश्रया, स्त्री, (हिमस्य शीतलस्य आश्रयो यस्याः ।) स्वर्णजीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमिका, स्त्री, तृणोपरि पतितहिमम् । इति केचित् ॥ हिमेलुः, त्रि, (हिमं न सहते इति । हिम + “तन्न सहते इति हिमाच्चेलुः ।” ५ । २ । १२२ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या इलुः ।) हिमक्लेशितः । हिमार्त्तः । इति केचित् ॥ हिमोत्तरा, स्त्री, (हिमः उत्तरो यस्याः ।) कपिलद्राक्षा । इति राजनिर्घण्टः ॥

हिमोत्पन्ना, स्त्री, (हिमे हिमप्रधाने उत्पन्ना ।) यावनाली । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमोद्भवा, स्त्री, (हिमे हेमन्ते उद्भवो यस्याः ।) शटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिम्यः, त्रि, हिमभवः । हिमशब्दात् यत्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी । ५ । २ । १२० ॥ हिरङ्गुः, पुं, राहुः । इति केचित् ॥ हिरणं, क्ली, रेतः । स्वर्णम् । वराटकः । इति मेदिनी ॥ हिरण्मयं क्ली, (हिरण्यस्य विकारः । हिरण्य + मयट् । “दाण्डिनायनहास्तिनायनेति ।” ६ । ४ । १७४ । इति निपातितः ।) भारतवर्षादिनव- वर्षान्तर्गतवर्षविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तद्धिवरण यथा । उत्तरोत्तरेणेलावृतं नीलः श्वेतः शृङ्गवान् इति त्रयो रम्यकहिरण्मय- कुरूणां वर्षाणां मर्य्यादागिरयः प्रागायता उभयतः क्षारोदावधयो द्विसहस्रयोजनपृथव एकैकशः पूर्ब्बस्मात् पूर्ब्बस्मात्तदुत्तरोत्तरो दशां- शाधिकांशेन दैर्घ्य एव ह्रसन्ति । इति श्रीभाग- वते ५ स्कन्धे १६ अध्यायः ॥ हिरण्मयः, पुं, (हिरण्य + मयट् ।) ब्रह्मा । सुवर्णमये, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, भट्टिः । २ । ४७ । “हिरण्मयी शाललतेव जङ्गमा च्युता दिवः स्थास्नुविराचिरप्रभा ॥”) हिरण्यं, क्ली, (हर्य्यति दीप्यते इति । हर्य्य गति- कान्त्योः + “हर्य्यतेः कन्यन् हिर च ।” उणा ० ५ । ४४ । इति कन्यन् । हिरादेशश्च धातोः ।) सुवर्णम् । (यथा, मनुः । २ । २४६ । “क्षेत्रं हिरण्यं गामश्वं छत्रोपानहमासनम् । धान्यं शाकञ्च वासांसि गुरवे प्रीतिमावहेत् ॥”) तद्वैदिकपर्य्यायाः । हेम १ चन्द्रम् २ रुक्मम् ३ अयः ४ हिरण्यम् ५ पेशः ६ कृशनम् ७ लोहम् ८ कनकम् ९ काञ्चनम् १० भर्म्म ११ अमृतम् १२ मरुत् १३ दत्रम् १४ जातरूपम् १५ । इति पञ्चदश हिरण्यनामानि । इति वेदनिर्घण्टौ १ अध्यायः ॥ धुस्तूरम् । इत्य- मरः । २ । ९ । ९४ ॥ रेतः । द्रव्यम् । वराटः । अक्षयम् । मानभेदः । अकुप्यम् । इति मेदिनी ॥ रजतम् । धनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (पुं, गुग्गुलुविशेषः । तत्प्रकारो यथा, -- “महिषाक्षो महानीलः कुमुदः पद्म इत्यपि । हिरण्यः पञ्चमो ज्ञेयो गुग्गुलोः पञ्च जातयः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हिरण्यकशिपुः, पुं, दैत्यविशेषः । स तु कश्यपस्य दित्यां पत्न्यां जातः । तस्य सहोदरः हिर- ण्याक्षः । तस्य भार्य्या कयाधुः । तस्य पुत्त्राः संह्रादः १ अनुह्रादः २ ह्रादः ३ प्रह्रादः ४ । कन्या सिंहिका । इति श्रीभागवतम् ॥ अपि च । “त्वया यौ निहतौ देव ! दानवौ मधुकैटभौ । अवतीर्णौ पुनर्दैत्यौ भूत्वा कश्यपनन्दनी । हिरण्यकशिपुश्चैव हिरण्याक्षो महासुरः ॥

पृष्ठ ५/५४०

सुदुर्जयोद्धतौ तौ तु पुनर्जातौ महाबलौ । पुलस्त्यस्य कुले देव ! राक्षसेन्द्रावरौ च तौ ॥ तयोलु पादविन्यासमसहन्ती जनार्दन ! । तवान्तिकमनुप्राप्ता दशास्यकुम्भकर्णयोः ॥” इति वह्निपुराणे वैश्रवणवरप्रदाननामाध्यायः ॥ तदुत्पत्त्यादि यथा, -- “दित्याः पुत्त्रद्वथं जज्ञे कश्यपादिति नः श्रुतम् । हिरण्याक्षश्च दुर्द्धर्षो हिरण्यकशिपुस्तथा ॥ कश्यपस्याश्रमोऽप्यासीत् पुण्ये वै पुष्करे पुरा । ऋषिभिर्देवताभिश्च गन्धर्व्वैरुपशोभितः ॥ आसनान्युपकॢप्तानि काञ्चनानि तु पञ्च वै । ऋषीणामृत्विजां ते वै उपविष्टा यथाक्रमात् ॥ होतुस्तत्रासनं यत्तु हविस्तत्राथ जुह्वतः । अन्तर्व्वत्नी दितिश्चैव पत्नी च समुपागता ॥ दशवर्षसहस्राणि गर्भस्तस्यामवर्त्तत । स तु गर्भो विनिःसृत्य मातुर्वै उदरात्तदा ॥ निषसादासने गर्भः कश्यपस्यापि सन्निधौ । तं दृष्ट्वा मुनयस्तस्य नामाकुर्व्वन्त तद्धितम् । हिरण्यकशिपुस्तस्मात् कर्म्मणानेन स स्मृतः । हिरण्याक्षोऽनुजस्तस्य सिंहिका च तथानुजा । राहोः सा जननी देवी विपचित्तेः परिग्रहः । हिरण्यकशिपुर्दैत्यश्चकार परमं तपः । ततो वर्षसहस्राणि निराहारो ह्यधःशिराः ॥ तं ब्रह्मा छन्दयामास दैत्यं तुष्टो वरेण तु । सर्व्वामरत्वं वव्रे स शस्त्रास्त्रैर्न दिवा निशि ॥ अहं सर्व्वं विनिर्जित्य सर्व्वदेवत्वमास्थितः । अणिमादिगुणैश्वर्य्यमेष मे दीयतां वरः ॥ तेनैवमुक्तो ब्रह्मा तु तस्मै दत्त्वा यथेप्सितम् । दत्त्वा चास्य सभां दिव्यां तत्रैवान्तरधीयत ॥ हिरण्यकशिपुर्दैत्यः श्लोकैर्गौतः पुरातनः ॥ राजा हिरण्यकशिपुर्दैत्यो यां यां निषेवते । तस्यां तस्यां नमश्चक्रुर्देवता ऋषिभिः सह ॥ एवं प्रभावो दैत्योऽभूत् हिरण्यकशिपुः पुरा ॥ स्वयमग्निश्च सूर्य्यश्च वायुरिन्द्रो जलं स्वयम् । भूत्वा चकार राज्यं स मन्वन्तरचतुर्दश ॥ तस्यासीत् नरसिंहस्तु गृत्युर्विष्णुः पुरा किल । नखैस्तेन विनिर्भिन्नो नार्द्रशुष्का नखाः स्मृताः ॥ हिरण्याक्षसुताः पञ्च विक्रान्ताः सुमहाबलाः । हिरण्यकशिपोः पुत्त्राश्चत्वारः सुमहाबलाः ॥ प्रह्रादः पूर्ब्बजस्तेषामनुह्रादस्तथैव च । संह्रादश्चैव ह्रादश्च ह्रादपुत्त्रान् शृणुष्व तान् ॥” इति वह्निपुराणे कश्यपीयप्रजामर्गनामाध्यायः ॥ हिरण्यकशिपुहा, [न्] पुं, (हिरण्यकशिषुं हत- वानिति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेम- चन्द्रः ॥ हिरण्यकामधेनुः, स्त्री, (हिरण्यनिर्म्मिता काम- धेनुर्यत्र ।) षाडशमहादानान्तर्गतमहादान- विशेषः । यथा, -- मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि कामधेनुविधिं परम् । सर्व्वकामप्रदं नॄणां महापातकनाशनम् ॥

लोकेशावाहनं तद्वद्धोमकार्य्याधिवासनम् । तुलापुरुषवत् कार्य्यं कुण्डमण्डपवेदिकम् ॥ स्वल्पेष्वेकाग्निवत् कुर्य्याद्गुरुरेकः समाहिताः । काञ्चनस्यातिशुद्धस्य धेनुं वत्सञ्च कारयेत् ॥ उत्तमा पलसाहस्रा तदर्द्धेन तु मध्यमा । कनोयसो तदर्द्धेन कामधेनुः प्रकीर्त्तिता । शक्तितस्त्रिपलादूर्द्ध्वं अशक्तोऽपीह कारयेत् ॥ वेद्यां कृष्णाजिन न्यस्य गुडपस्थसमन्वितम् । न्यसेदुपरि तां धेनुं महारत्नैरलङ्कताम् ॥ कुम्भाष्टकसमोपेतां नानाफलसमन्विताम् । तथाष्टादशधान्यानि समन्तात् परिकल्पयेत् ॥ इक्षुदण्डाष्टक तद्वत् नासाफलविभूषितम् । भाजनञ्चासनं तद्वत्ताम्रदोहनकं तथा ॥ कौषेयवस्त्रद्वयमंप्रयुक्तां दीपातपत्राभरणाभिरामाम् । सचामरां कुण्डलिनीं सघण्टां मणित्रिकां चन्द्रकरौप्यपादाम् ॥ सरैश्च सर्व्वैः पुरतोऽभिजुष्टां हरिद्रया पुष्पफलैरनेकैः । अजाजिकुस्तुम्बुरुशर्कराभि- र्व्वितानकञ्जोपरि पञ्चवर्णम् ॥ स्नानं ततो मङ्गलवेदघोषैः प्रदक्षिणीकृत्य स पुष्पहस्तः । आवाहयेत् तां गुडधेनुमन्त्रै- र्द्विजाय दद्यादथ दर्भपाणिः ॥ त्वं सर्व्वदेवगणमन्दिरमङ्गभूता विश्वेश्वरत्रिपथगोदधिपर्व्वतानाम् । त्वद्दानशस्त्रशकलीकृतपातकौघः प्राप्तोऽस्मि निर्व्वृतिमतीव परां नमामि ॥ लोके यथेप्सितफलार्थविधायिनीं त्वा- मासाद्य को हि भवदुःखमुपैति मर्त्यः । संसारदुःखशमनाय यतस्व कामं त्वां कामधेनुमिति वेदविदो वदन्ति ॥ आमन्त्र्य शीलकलरूपगुणान्विताय विप्राय यः कनकधेनुमिमां प्रदद्यात् । प्राप्नोति धाम स पुरन्दरदेहजुष्टं कन्यागणैः परिवृतः पदमिन्दुमौलेः ॥” इति मात्स्ये हिरण्यकामधेनुप्रदानिको नाम २५३ अध्यायः ॥ हिरण्यकोषः, पुं, (हिरण्यस्य कोष इव ।) कृता- कृतस्वर्णरूप्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ हिरण्यगर्भः, (हिरण्यं हेममयाण्डं गर्भ उत्- पत्तिस्थानमस्य ।) ब्रह्मा । इत्यमरः । १ । १ । १६ ॥ हिरण्यं गर्भ उत्पत्तिस्थानमस्य हिरण्यस्य गर्भो भ्रूण इति वा हिरण्यगर्भः । एतस्याण्डं हिरण्य- वर्णमभवत् । तथा च स्मृतिः । “हिरण्यवर्ण्यवर्णमभवत्तदण्डमुदकेशयम् । तत्र जज्ञे स्वयं ब्रह्मा स्वयम्भुरिति विश्रुतः ॥” इति । उपचारात् हिरण्यवर्णमण्डं हिरण्यम् । इति भरतः ॥ अन्यच्च । “हिरण्यगर्भोऽभूद्वद्ध्या तेन बुद्धिर्म्मता असौ ।”

इति देवीपुराणे देवीनिरुक्ते ४५ अध्यायः ॥ * ॥ षोडशमहादानान्तगतद्वितीयमहादानम् । यथा, मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । नाम्ना हिरण्यगर्भाख्यं महापातकनाशनम् ॥ पुण्यां तिथिं समासाद्य तुलापुरुषदानवत् । ऋत्विङ्मण्डपसम्भारभूषणाच्छादेनादिकम् ॥ कुर्य्यादुपाषितस्तद्वल्लोकेशावाहनं बुधः । पुण्याहवाचनं कृत्वा तद्वत् कृत्वा धिवासनम् । ब्राह्मणैरानयेत् कुण्डं तपनीयमयं शुभम् ॥ द्वासप्तत्यङ्गुलोच्छ्रायं हेमपङ्कजगर्भवत् । त्रिभागहीनं विस्तारमाज्यक्षीराभिपूरितम् ॥ दशास्त्राणि सरत्नानि दात्रं सूची तथैव च । हेमनालं सपिटकं बहिरादित्यसंयुतम् ॥ तथैवावरणं नाभेरुपवीतञ्च काञ्चनम् । पार्श्वतः स्थापयेत्तद्वद्धेमदण्डं कमण्डलुम् ॥ पद्माकारं पिधानं स्यात् समन्तादङ्गुलाधिकम् मुक्तावलीसमोपेतं पद्मरागदलान्वितम् ॥ तिलद्रोणोपरिगतं वेदमध्ये ततोऽर्च्चयेत् । ततो मङ्गलशब्देन ब्रह्मघोषरवेण च ॥ सर्व्वोषध्युदकं स्नानं स्नापितो वेदपुङ्गवैः । शुक्लमाल्याम्बरधरः सर्व्वाभरणभूषितः । इममुच्चारयेन्मन्त्रं गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ नमो हिरण्यगर्भाय हिरण्यकवचाय च । सप्तलोकसुराध्यक्ष जगद्धात्रे नमो नमः ॥ भूर्लोकप्रमुखा लोकास्तव गर्भे व्यवस्थिताः । ब्रह्मादयस्तथा देवा नमस्ते विश्वधारिणे ॥ नमस्ते भुवनाधार ! नमस्ते भुतनाश्रय ! । नमो हिरण्यगर्भाय गर्भो यस्य पितामहः ॥ यतस्त्वमेव भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । तस्मान्मामुद्धराशेषदुःखसंसारसागरात् ॥ एवमामन्त्र्य तन्मध्यमाविश्याम्भ उदङ्मुखः । मुष्टिभ्यां परिसंगृह्य धर्म्मराजचतुर्मुखौ । जानुमध्ये शिरः कृत्वा तिष्ठेत श्वासपञ्चकम् ॥ गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तोन्नयनं तथा । कुर्य्युर्हिरण्यगर्भस्य ततस्ते द्विजपुङ्गवः ॥ गीतमङ्गलघोषेण गुरुरुत्थापयेत्ततः । जातकर्म्मादिकाः कुर्य्यात् क्रियाः षोडश चापराः सूच्यादिकञ्च गुरवे दत्त्वा मन्त्रमिमं जपेत् ॥ नमो हिरण्यगर्भाय विश्वगर्भाय वै नमः । चराचरस्य जगतो गृहभूताय वै नमः ॥ मात्राहं जनितः पूर्व्वं मर्त्यधर्म्मा सुरोत्तम । त्वद्गर्भसम्भवादेष दिव्यदेहो भवाम्यहम् ॥ चतुर्भिः कलसैर्भूयस्ततस्ते द्विजपुङ्गवाः । स्नानं कुर्य्युः प्रसन्नाङ्गाः सर्व्वाभरणभूषिताः ॥ देवस्यत्वेति मन्त्रेण स्थितस्य कनकासने । अद्य जातस्य तेऽङ्गानि आभिषेक्ष्यामहे वयम् ॥ दिव्येनानेन वपुषा चिरं जीव सुखी भव । ततो हिरण्यगर्भस्तु तेभ्यो दद्याद्विचक्षणः ॥ ते पूज्याः सर्व्वभावेन बहुभ्यो वा तदाज्ञया । तत्रोपकरणं सर्व्वं गुरवे विनिवेदयेत ॥

पृष्ठ ५/५४१

पादुकोपानहं छत्रं चामरासनभोजनम् । ग्रामं वा विषयं वापि यदन्यद्दयितं भवेत् ॥ अनेन विधिना यस्तु पुण्येऽह्नि विनिवेदयेत् । हिरण्यगर्भदानं स ब्रह्मलोके महीयते ॥ पुरेषु लोकपालानां प्रतिमन्वन्तरं वसेत् । कल्पकोटिशतं यावत् ब्रह्मलोके महीयते ॥ कलिकलुषविमुक्तः सेवितः सिद्धसंघै- रमरचमरमालावीज्यमानोऽप्सरोभिः । पितृशतमथ बन्धून् पुत्त्रपौत्त्रप्रपौत्त्रा- नपि नरकनिमग्नांस्तारयेदेक एव ॥ इति पठति य इत्थं यः शृणोतीह सम्यक् मधुमुररिपुलोके पूज्यते सोऽपि सिद्धैः । मतिमपि च जनानां यो ददाति प्रियार्थं विबुधपतिजनानां नायकः स्यादमोघम् ॥” इति मात्स्ये २७५ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ सूक्ष्म- शरीरसमष्ट्युपहितचैतन्यम् । तत्पर्य्यायः । प्राणात्मा २ सूत्रात्मा ३ । इति वेदान्तसारः ॥ हिरण्यदः, पुं, (हिरण्यं ददातीति । दा + कः ।) समुद्रः । इति केचित् । हिरण्यदातरि, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ४ । २३० । “भूमिदो भूमिमाप्नोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः । गृहदोऽग्र्याणि वेश्मानि रूप्यदो रूपमुत्त- मम् ॥) हिरण्यदा, स्त्री, हिरण्यं ददातीति । दा + कः । टाप् ।) पृथिवी । इति केचित् ॥ हिरण्यनाभः, पुं, (हिरण्यं नाभौ यस्य ।) मैनाकपर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः ॥ (मुनिविशेषः । यथा, भागवते । ६ । १५ । १५ । “हिरण्यनाभः कौशल्यः श्रुतदेव ऋतध्वजः । एते परे च सिद्धेशाश्चरन्ति ज्ञानहेतवः ॥”) हिरण्यबाहुः, पुं, (हिरण्यवत् बाहुर्यस्य ।) शोणनदः । इत्यमरः । १ । १० । ३४ ॥ शिवः । इति केचित् ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ८ । १९ । “हिरण्यबाहवे राजन्नुग्राय पतये दिशाम् ॥”) हिरण्यरेताः, [स्] पुं, (हिरण्यं रेतो यस्य ।) अग्निः । (यथा, महाभारते । १ । ५५ । १० । “विभावसुश्चित्रभानुर्महात्मा हिरण्यरेता हुतभुक् कृष्णवर्त्मा ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । १ । १ । ५८ ॥ सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अग्नेस्तन्नामकारणं यथा, -- “यत् पीतं वीतिहोत्रेण वीर्य्यं त्यक्तं पिना- किनः । तेनाक्रान्तोऽभवद्ब्रह्मन् ! मन्दतेजा हुताशनः ॥ ततो जगाम देवानां सकाशममितद्युतिः । दैवतैः प्रहितस्तूर्णं ब्रह्मलोकं जगाम ह ॥ स गच्छन् कुटिलां देवीं ददर्श पथि पावकः । तां दृष्ट्वा प्राह चाधत्स्व तेजो यन्मम दुर्द्धरम् ॥ महेश्वरेण संत्युक्तं निर्द्दहेद्भुवनान्यपि । तद्धारणाच्च कुटिले ! पुत्त्रो धन्यो भविष्यति ॥ इत्यग्निना सा कुटिला श्रुत्वा सुतमनुत्तमम् ।

प्रक्षिप्तमात्रं जग्राह तेज ऐशं महापगा । ततस्त्वधारयद्देवी शार्व्वं तेजः स्वपूपुषत् । हुताशनोऽपि च भयाद्यत्र तत्र परिभ्रमन् ॥ पञ्चवर्षसहस्राणि ह्यध्यास्ते हव्यभुक् ततः । मांसमस्थीनि रक्तानि मेदोमज्जत्वचस्तथा ॥ रोमाणि चाक्षिकेशाद्याः सर्व्वे जाता हिर- ण्मयाः । हिरण्यरेता लोकेऽस्मिन् विख्यातः पावक- स्तदा ॥” इति वामने ५४ अध्यायः ॥ हिरण्यवः, पुं, (हिरण्यानि सन्त्यत्रेति । हिरण्य + “वप्रकरणेऽन्येभ्योऽपि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।” ५ । २ । १०९ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या वः ।) दैवधनम् । देवस्वम् । इति केचित् ॥ हिरण्यवर्णा, स्त्री, (हिरण्यवत् वर्णो यस्याः ।) नदी । इति हेमचन्द्रः ॥ हिरण्यवाहः, पुं, (हिरण्यं वहतीति । वह + अण् ।) शोणनदः । इति शब्दरत्नावली भर- तश्च ॥ हिरण्याक्षः, पुं, (हिरण्यवत् पीते अक्षिणी यस्य । अच् समासे ।) आद्यदैत्यविशेषः । स च दितिगर्भे कश्यपाज्जातः वराहरूपिविष्णुना हतः । यथा, -- “दितिस्तु भर्त्तुरादेशादपत्यपरिशङ्किनी । पूर्णे वर्षशते साध्वी पुत्त्रौ प्रसुषुवे यमौ ॥ प्रजापतिर्नाम तयोरकार्षीत् यः प्राक् स्वदेहात् यमयोरजायत । तं वै हिरण्यकशिपुं विदुः प्रजा यं तं हिरण्याक्षमसूत साग्रतः ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १७ । २ ; १८ ॥ “हतो हिरण्यकशिपुर्हरिणा सिंहरूपिणा । हिरण्याक्षो धरोद्धारे बिभ्रता शौकरं वपुः ॥” इति तत्रैव ७ स्कन्धे १ अध्याये ४० श्लोकः ॥ अपिच । “तेजस्वी नाम वै शक्रो हिरण्याक्षो रिपुः स्मृतः । हतो वराहरूपेण हिरण्याक्षोऽथ विष्णुना ॥” इति गारुडे । ८७ । ३० ॥ (पीठस्थानविशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६४ । “उत्पलाक्षी सहस्राक्षे हिरण्याक्षे महोत्- पला ॥”) हिरण्याश्वः, पुं, (हिरण्यस्य अश्वो यत्र ।) तुलापुरुषादि-षोडशमहादानान्तर्गतमहादान- विशेषः । यथा, -- मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि हिरण्याश्वविधिं परम् । यस्य प्रदानाद्भुवने आनन्त्यफलमश्नुते ॥ पुण्यां तिथिं समासाद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । लोकेशावाहनं कुर्य्यात्तुलापुरुषदानवत् ॥ ऋत्विङ्मण्डपसम्भारभूषणाच्छादनादिकम् । स्वल्पेष्वेकाग्निवत् कुर्य्याद्धेमवाजिमखं बुधः ॥

स्थापयेद्वेदिमध्ये तु कृष्णाजिनतिलोपरि । कौशेयवस्त्रसंवीतं कारयेद्धेमवाजिनम् ॥ शक्तितस्त्रिपलादूर्द्धमासहस्रपलाद्बुधः । पादुकोपानहच्छत्रचामरासनभाजनैः ॥ पूर्णकुम्भाष्टकोपेतं माल्येक्षुफलसंयुतम् । शय्यां सोपस्करां तद्वद्धेममार्त्तण्डसंयुताम् ॥ ततः सर्व्वौषधीस्नातः स्नापितो वेदपुङ्गवैः । इममुच्चारयेन्मन्त्रं गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ नमस्ते सर्व्वदेवेश ! वेदाहरणलम्पट ! । वाजिरूपेण मामस्मात् पाहि संसारसागरात् ॥ त्वमेव सप्तधा भूत्वा छायारूपेण भास्करम् । यत्नाद्भ्रमयसे लोकानतः पाहि सनातन ! ॥ एवमुच्चार्य्य गुरवे तमश्वं विनिवेदयेत् । दत्त्वा पापक्षयाद्भानोर्लोकमभ्येति श्वाश्वतम् ॥ गोभिर्विभवतः सर्व्वानृत्विजश्चापि पूजयेत् । सर्व्वधान्योपकरणं गुरवे विनिवेदयेत् ॥ सर्व्वशय्यादिकं दत्त्वा भुञ्जीतातैलमेव हि । पुराणश्रवणं तद्वत् कारयेद्भोजनादनु ॥ इमं हिरण्याश्वविधिं करोति यः पुण्यं समासाद्य दिनं नरेन्द्र ! । विमुक्तपापः स पुरं मुरारेः प्राप्नोति सिद्धैरभिपूजितः सन् ॥ इति पठति य इत्थं हेमवाजिप्रदानं सकलकलुषमुक्तः सोऽश्वयुक्तेन भूयः । कनकमयविमानेनार्कलोकं प्रयाति त्रिदशपतिबधूभिः पूज्यते योऽथ पश्येत् ॥ यो वा शृणोति पुरुषोऽल्पधनः स्मरेद्वा हेमाश्वदानमभिनन्दयतीह लोके । सोऽपि प्रयाति हतकल्मषशुद्धदेहः स्थानं पुरन्दरमहेश्वरलोकजुष्टम् ॥” इति मात्स्ये हिरण्याश्वप्रदानिको नाम २८० अध्यायः ॥ हिरण्याश्वरथः, पुं, (हिरण्याश्वः सुवर्णघोटकयुक्तः रथो यत्र ।) षोडशमहादानान्तर्गतमहादान- विशेषः । यथा, मात्स्ये । “आद्यन्तु सर्व्वदानानां तुलापुरुषसंज्ञितम् । हिरण्यगर्भदानञ्च ब्रह्माण्डं तदनन्तरम् ॥ कल्पपादपदानञ्च गोसहस्रञ्च पञ्चमम् । हिरण्यकामधेनुश्च हिरण्याश्वस्तथैव च ॥ पञ्चलाङ्गलकञ्चैव धरादानं तथैव च । हिरण्याश्वरथस्तद्वत् हेमहस्तिरथस्तथा ॥ द्वादशं विष्णुचक्रञ्च ततः कल्पलतात्मकम् । सप्तसागरदानञ्च रत्नधेनुस्तथैव च । महाभूतघटस्तद्वत् षोडशः परिकीर्त्तितः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ तद्विधिर्यथा, -- मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । हिरण्याश्वरथं नाम महापातकनाशनम् ॥ पुण्यन्दिनमथासाद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । लोकेशावाहनं कुर्य्यात्तुलापुरुषदानवत् ॥ ऋत्विङ्मण्डपसम्भारभूषणाच्छादनादिकम् ।

पृष्ठ ५/५४२

कृष्णाजिने तिलान् कृत्वा काञ्चनं कारयेद्रथम् । सप्ताश्वं चतुरश्वं वा चतुश्चक्रं सकूवरम् । ऐन्द्रनीलेन कुम्भेन ध्वजरूपेण संयुतम् । लोकपालाष्टकोपेतं पद्मरागदलान्वितम् ॥ चतुरः पूर्णकलसान् धान्यान्यष्टादशैव तु । कौषेयवस्त्रसंयुक्तमुपरिष्टाद्वितानकम् ॥ माल्येक्षुफलसंयुक्तं पुरुषेण समन्वितम् । यो यद्भक्तः पुनः कुर्य्यात् स तन्नाम्नाधिवासनम् ॥ छत्रचामरकौषेयवस्त्रोपानहपादुकाः । गोभिर्विभवतः सार्द्धं दद्याच्च शयनादिकम् ॥ अभावात् त्रिपलादूर्द्धं शक्तितः कारयेच्छुभम् ॥ अश्वाष्टकेन संयुक्तं चतुर्भिरथ वाजिभिः । द्वाभ्यामथ युतं दद्यादिम मन्त्रमुदीरयेत् ॥ नमो नमः पापविनाशनाय विश्वात्मने वेदतुरङ्गमाय । धाम्नामधीशाय भवाभवाय पापौघदावानल देहि शान्तिम् ॥ वस्वष्टकादित्यमरुद्गणानां त्वमेव धाता परमं विधानम् । यतस्ततो मे हृदयं प्रयातु धर्म्मैकनाम त्वमघौघनाशात् ॥ इति तुरगरथप्रदानमेतत् भवभयसूदनमत्र यः करोति । स कलुषपटलैर्व्विमुक्तदेहः परममुपैति पदं पिनाकपाणेः ॥ देदीप्यमानवपुषा विजितप्रभाव- माक्रम्य मण्डलमखण्डलचण्डभानोः । सिद्धाङ्गनानयनषट्पदपीयमान- वक्त्राम्बुजोऽम्बुजभवेन चिरं सहास्ते ॥ इति पठति शृणोति वा य इत्थं कनकरथतुरगप्रदानमस्मिन् । न स नरकपुरं व्रजेत् कदाचित् नरकरिपोर्भवनं प्रयाति भूप ! ॥” इति मात्स्ये हिरण्याश्वरथप्रदातिको नाम २५५ अध्यायः ॥ हिरुक्, व्य, विनार्थः । मध्यार्थः । सामीप्यार्थः । इत्यमरभरतौ ॥ अधमार्थः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ हिल, श हावकृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-सेट् ।) एकोऽर्थः । श, हिलति तरुण्या तरुणः । इति दुर्गादासः ॥ हिलमोचिः, स्त्री, हिलमोचिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ हिलमोचिका, स्त्री, शाकविशेषः । इत्यमरः । २ । ४ । १५७ ॥ हिंचा इति हिलञ्चा इति च वङ्गभाषा । हरहुच् इति हिन्दीभाषा । तत्- पर्य्यायः । हिलमोचिः २ हिलमोची ३ रोची ४ । इति शब्दरत्रावली ॥ मन्वी ५ विषघ्नी ६ मत्स्याक्षी ७ चक्राङ्गी ८ । इति रत्नमाला ॥ ब्राह्मी ९ शङ्खधरा १० आचारी ११ । तस्या गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “शोथं कुष्ठं कफं पित्तं हरते हिलमोचिका ॥”

अपि च । “हिलमोची सरा तिक्ता कुष्ठघ्नी कफवातजित् ॥” श्लेष्मपित्तजित् इति वा पाठः । इति राज- वल्लभः ॥ हिलमोची, स्त्री, (हिलमोचि + कृदिकारादिति ङीष् ।) हिलमोचिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (तथास्या गुणाः । “हिलमोची सरा तिक्ता कुष्ठघ्नी कफपित्तजित् ॥” इति वैद्यकराजवल्लभे चतुर्थपरिच्छेदे ॥) हिल्लः, पुं, शरारिपक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हिल्लोल, त् क दोलने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) अन्तःस्थ- तृतीयद्वयमध्यस्तदेकोपधश्चायम् । अजिहि- ल्लोलद्वायुर्लताम् । इति दुर्गादासः ॥ हिल्लोलः, पुं, (हिल्लोलयति दोलयतीति । हिल्लोलत् क दोलने + अच् ।) तरङ्गः । ढेउ इति भाषा । यथा, -- “श्लाघ्यं नीरसकाष्ठताडनशतं श्लाघ्यः प्रचण्डातपः क्लेशः श्लाघ्यतरः सुपङ्कनिचयः श्लाघ्योऽति- दाहानलः । यत्कान्ताकुंचकुम्भबाहुलतिकाहिल्लोललीलासुखं लब्धं कुम्भवर ! त्वया न हि सुखं दुःखैर्व्विना लभ्यते ॥” इति कालिदासकृतशृङ्गारतिलकः ॥ * ॥ रतिबन्धविशेषः । स च षोडशबन्धान्तर्गताष्टम- बन्धः । तस्य लक्षणं यथा, -- ‘हृदि कृत्वा स्त्रियाः पादौ कराभ्यां धारयेत्करौ । यथेष्टं ताडयेद्योनिं बन्धो हिल्लोलसंज्ञकः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ हिल्वला, स्त्री, मृगशिरोनक्षत्रशिरोदेशस्थाः पञ्च स्वल्पातारकाः । यथा, -- “मृगशीर्षशिरोदेशे तारका या वसन्ति हि । हिल्वला इल्वकास्ताः स्युरिल्वला इति कुत्रचित् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ हिव, इ प्रीतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ, हिम्बते । प्रीतिरिह प्रीतिकरणम् । हिम्बति लोकः पितरम् । इति दुर्गादासः ॥ हिवुकं, क्ली, एकस्माल्लग्नाच्चतुर्थलग्नम् । तत्पर्य्यायः । “पातालं हिवुकञ्चैव सुहृदम्भश्चतुर्थकम् ।” अपि च । “सपापात् भार्गवात् पापो हिवुके मातृनाश- कृत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ हिस, इ ध कि हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०-चुरा०-पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) इ, हिंस्यते । ध, हिनस्ति । कि, हिंसयति हिंसति । हन्त्यर्थेनैव पाक्षिकचुरादित्वे सिद्धे किकरणं भ्वादित्वार्थनम । इति दुर्गादासः ॥

हिहि, व्य, आह्लादजनकानुकरणशब्दः । इति केचित् ॥ दीर्घान्तद्वयमिति साधुपाठः ॥ ही, व्य, विस्मयः । इत्यमरः । ३ । ४ । ९ ॥ दुःखम् । हेतुः । विषादः । इति मेदिनी ॥ शोकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशि- कायाम् । ३१ । “ही नाहं भवतोऽतिवक्रवचसा दातुं प्रवीणोत्तरं का ते सुन्दरि । हीनता ननु नता सर्व्वा त्रिलोक्येव ते ॥”) हीनः, त्रि, (ओ हा क लि त्यागे + क्तः । “ओदि- तश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति नत्त्वम् । “घुमा- स्थागापाजहातीति ।” ६ । ४ । ६६ । इति ईत्वम् ।) ऊनः । (यथा, रघुः । १ । ७० “तया हीनं विधातर्मां कथं पश्यन्न दूयसे । सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद् बन्ध्यमाश्रमपादपम् ॥”) गर्ह्यः । इत्यमरः । ३ । ३ । १२७ ॥ अधमः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनौ । ३ । १०७ । “आसनावसथौ शय्यामनुव्रज्यामुपासनम् । उत्तमेषूत्तमं कुर्य्यात् हीने हीनं समे समम् ॥”) प्रतिवादिविशेषः । स च पञ्चविधः । यथा, नारदः । “अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थायी निरुत्तरः । आहूतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ हीनजातिः, त्रि, (हीना जातिर्यस्य ।) नीच- वर्णः । इति केचित् ॥ (यथा, मनुः । ३ । १५ । “हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः । कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शूद्रताम् ॥”) हीनवर्णः, त्रि, (हीनो वर्णो यस्य ।) नीच- जातिः यथा, -- “हीनवर्णोपभुक्ता या त्याज्या वध्यापि वा भवेत् ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ हीनवादी, [न्] त्रि, (हीनं वदतीति । वद + णिनिः ।) वाक्यवर्जितः । वोवा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अधरः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ विरु- द्धार्थवादी । यथा, नारदः । “पूर्ब्बवादं परित्यज्य योऽन्यमालम्बते पुनः । वादसंक्रमणाज्ज्ञेयो हीनवादी स वै नरः ॥” इति । हीनवादी दण्ड्यो भवति न प्रकृतादर्थाद्धीयते । इति च मिताक्षरा ॥ हीनसख्यं, क्ली, (हीनेन सह सख्यम् ।) नीचेन सह मित्रता । इति केचित् ॥ हीनाङ्गः, त्रि, (हीनमङ्गं यस्य ।) स्वभावतो न्यूनावयवविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । पोगण्डः २ विकलाङ्गकः ३ व्यङ्गः ४ अपाङ्गः ५ अपो- गण्डः ६ । इति जटाधरः । तेन सह परी- हासनिषेधो यथा, -- “जातिहीनं वित्तहीनं रूपहीनमदक्षिणम् । हीनाङ्गमतिरिक्ताङ्गं तेन दोषेण नाक्षिपेत् ॥

पृष्ठ ५/५४३

इति ब्रह्मा पुरा प्राह वेदौघार्थविनिश्चयम् । तञ्चावमन्य भवता परीहासोऽप्यभाष्यत ॥” इति कालिकापुराणे ४४ अध्यायः ॥ हीनाङ्गी, स्त्री, (हीनं क्षुद्रत्वात् अधमं अङ्गं यस्याः । ङीष् ।) क्षद्रपिपीलिका । इति हेम- चन्द्रः ॥ हीन्तालः, पुं, हिन्तालवृक्षः । इत्यमरटीका ॥ हीरं, क्ली, (हरति मार्द्दवमिति । हृ + अच् । पृषोदरादित्वात् सुआधुः । यद्वा, ही विस्मयं रातीति । रा + कः ।) वज्जम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, रसेन्द्रसारसंग्रहे । “हीरं सुवर्णं सुमृतञ्च तार- मेषां समं तीक्ष्णरजश्चतुर्णाम् ॥”) हीरः, पुं, (हरति सर्व्वं प्रलये इति । हृ + अच् । पृषोदरादित्वात् ईत्वम् ।) शिवः । वज्रम् । इति मेदिनी ॥ सर्पः । इति हेम- चन्द्रः ॥ हारः । इति जटाधरः ॥ सिंहः । इति केचित् ॥ श्रीहर्षपिता । यथा, -- “श्रीहर्षं कविराजराजिमुकुटालङ्कारहीरः सुतं श्रीहोरः सुषुवे जितेन्द्रियचयं मामल्लदेवी च यम् । द्वैतीयीकतया मितोऽयमगमत् तस्य प्रबन्धे महा- काव्ये चारुणि नैषधीयचरिते सर्गो निसर्गो- ज्ज्वलः ॥” इति नैषधे २ सर्गः ॥ हीरकः, पुं, (हीर एव । स्वार्थे कन् ।) रत्न- विशेषः । अयं श्वेतवर्णः बहुमूल्यः शुक्र- देवताकश्च । तत्पर्य्यायः । वज्रः २ हीरः ३ दधीच्यस्थि ४ वज्रकम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ सूचीमुखम् ६ वरारकम् ७ रत्नमुख्यम् ८ वज्रपर्य्यायनाम ९ । विराटदेशजहीरकपर्य्यायः ॥ विराटजः १० राजपट्टः ११ राजावर्त्तः १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्य गुणाः । सारकत्वम् । शीतत्वम् । कषायत्वम् । स्वादुत्वम् । वान्ति- कारित्वम् । चक्षुर्हितकारित्वम् । धारणे पापा- लक्ष्मीनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अन्यत् वज्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (यथास्य पर्य्यायादि । “हीरकः पुंसि वज्रोऽस्त्री चन्द्रो मणिवरश्च सः । स तु श्वेतः स्मृतो विप्रो लोहितः क्षत्त्रियः स्मृतः ॥ पीतो वैश्योऽसितः शूद्रश्चतुर्वर्णात्मकश्च सः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हीरा, स्त्री, लक्ष्मीः । तैलाम्बुकः इति मेदिनी ॥ पिपीलिका । इति हेमचन्द्रः ॥ काश्मरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “गम्भारी भद्रपर्णी च श्रीपर्णी मधुपर्णिका । काश्मोरी काश्मरी हीरा कश्मर्य्यः पीत- रोहिणी । कृष्णवृन्ता मधुरसा महाकुसुमिकापि च ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हीराङ्गः, पुं, (हीरस्येव कठिनं अङ्गं यस्य ।) इन्द्रस्य वज्जम् । इति शब्दमाला ॥

हीलं, क्ली, (ही विस्मयं लातीति । ला + कः ।) रेतः । इति केचित् ॥ हीलुकं, क्ली, गौडीमद्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हीही, व्य, विस्मयः । हास्यम् । इति मेदिनी ॥ हु, लि होमे । अदने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (जु०-पर०-सक०-अनिट् ।) होमो देवता- सम्प्रदानकवह्न्यधिकरणकवस्तुत्यागः । लि, जुहोति घृतमग्नौ कृष्णाय होता । प्रक्षेपे- ऽप्ययम् । “चिराय सन्तर्प्य समिद्भिरग्निं यो मन्त्रपूतां तनुमप्यहौषीत् ।” इति रघुः । “जटाधरः सन् जुहुधीह पावकम् ।” इति किराते प्रीणनार्थोऽपि । इति दुर्गादासः ॥ हुंकृतं क्ली, (हुं इत्यव्यक्तशब्दस्य कृतं करणम् ।) हुङ्कारः । इति धरणिः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १४ । ३४ । निजघ्नुर्हुंङ्कृतैर्वेणं हतमच्युतनिन्दया ॥”) वन्यवराहशब्दः । इति केचित् ॥ हुँ इति मन्त्रो- च्चरिते, त्रि ॥ (हुँ इत्यनेन तिरस्कृतः । यथा, महाभारते । १२ । ११८ । १ । “स श्वा प्रकृतिमापन्नः परं दैन्यमुपागतः । ऋषिणा हुंकृतः पापस्तपोवनबहिस्कृतः ॥” हुङ्कृतमस्यास्तीति । अच् । हुङ्कारविशिष्टः । यथा बृहत्संहितायां । ४८ । ११ । “अचिरप्रसूतहुङ्कृतवल्गितवत्सोत्सवे गोष्ठे ॥”) हुड, इ ङ संहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, हुण्ड्यते । ङ, हुण्डते धनं लोकः । राशीकरोतीत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ हुड, ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अजुहोडत् । ङ, होडते । इति दुर्गादासः ॥ हुड, शि मग्ने । संहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-मग्ने अक०-संहे सक०-सेट् ।) शि, हुडति अहुडीत् जुहोड । मग्नमिह मज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥ हुडः, पुं, (हुडतीति । हुड + कः ।) मेषः । इति हेमचन्द्रः राजनिर्घण्टश्च ॥ चौरादिनिवार- णार्थभूमिनिहितलौहमयतीक्ष्णशङ्कुविशेषः ॥ तस्य नामान्तरं गुडः । पाँजिकाटा इति भाषा । लगुडः । इति महाभारतम् ॥ सैन्या- श्रयस्थानम् । वुरुज् इति भाषा । रथोपरि विण्मूत्रत्यागशृङ्गम् । यथा, -- “पुरी समन्ताद्विहिता सपताका सतोरणा । सचक्रा सहुडा चैव सयन्त्रखनका तथा ॥” इति महाभारते वनपर्ब्बणि सौभवघे १५ अध्यायः ॥ पताका ध्वजाञ्चलः । तोरणानि बहिर्द्वाराणि । चक्राणि योधगणाः । हुडा- स्तदाश्रयस्थानानि । भाषायां वरुज्संज्ञानि । अन्ये तु विण्मूत्रोत्सर्ज्जनशृङ्गाणि हुडा इत्याहुः । उदाहरन्ति च ।

“कल्प्यन्ते हुडशृङ्गाणि रथस्योपरि सूरिभिः । विण्मूत्रस्पर्शशुद्ध्यर्थकरादिस्पर्श उद्यते ॥” इति ॥ यन्त्राणि आग्नेयौषधबलेन दृषत्पिण्डोत्क्षेपणानि । महान्ति कामानसंज्ञानि क्षुद्राणि सीसगुलि- कोत्क्षेपणानि बन्दुकसंज्ञानि । खनकाः सुरङ्ग- द्वारा गुप्तमार्गकर्त्तारः । इति तट्टीकायां नील- कण्ठः ॥ हुडुक्कः, पुं, (हुडुक् इति शब्देन कायति शब्दा- यते इति । कै + कः ।) वाद्यभेदः । दात्यूह- पक्षी । मदमत्तः । इति मेदिनी ॥ दण्डकः । हुड्का इति भाषा । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र हड्ड क इति च पाठः ॥ हुडत्, क्ली, वृषशब्दः । इति काशीखण्डमिति केचित् ॥ हुडुम्बः, पुं, भ्रष्टचिपिटः । हुडम् इति भाषा । इति शब्दमाला ॥ हुण्डः, पुं, व्याघ्रः । ग्राम्यशूकरः । मूर्खः । राक्षसः । इति केचित् ॥ हुतं, त्रि, (हु + क्तः ।) अग्नौ प्रक्षिप्तं घृतादि । तत्पर्य्यायः । वषट्कृतम् २ । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतायाम् । ९ । १६ । “अहमग्निरहं हुतम् ॥” तर्पितम् । यथा, रघुः । २ । ७१ । “प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताश- मंनन्तरं भर्तुररुन्धतीञ्च ॥”) होमे, क्ली ॥ हुतभुक्, [ज्] पुं, (हुतं भुङ्क्ते इति । भुज् + क्विप् ।) अग्निः । (यथा, भागवते । ३ । १६ । ८ । “नाहं तथाद्मि यजमानहविर्विताने श्चोतद्घृतप्लुतमदन् हुतभुङ्मुखेन ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । १ । १ । ५८ ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । ५३ । “पाठाविडव्योषविडङ्गसिन्धु- त्रिकण्टरास्नाहुतभुग्बलाभिः ॥” महादेवः । इति महाभारतम् । १३ । १७ । ८१ ॥ विष्णुः । इति च तत्रैव । १३ । १४९ । १०८ ॥) हुतभुक्प्रिया, स्त्री, (हुतभुजो वह्नेः प्रिया ।) अग्निभार्य्या । स्वाहा इत्यमरः । २ । ७ । २१ ॥ हुतवहः, पुं, (वहतीति । वह + अच् । हुतस्य वहः ।) अग्निः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २२४ । ५८ । “एतच्छ्रुत्त्वा हुतवहात् भगवान् सर्व्वलोककृत् । हव्यवाहमिदं वाक्यमुवाच प्रहसन्निव ॥”) हुताशः, पुं, (हुतं अश्नाति इति । अश + अण् ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । १ । १२ । २१ । “धन्विनामग्रणीरेषः तुल्यश्चार्ज्जुनयोर्द्धयोः । हुताशः इव दुर्द्धषः समुद्र इव दुस्तरः ॥”) भयम् । इति व्यवहारसिद्धम् ॥ (मुनिविशेषः । स चायुर्व्वेदसंहिताकारः । अग्निवेशमुनिः । तद्यथा, --

पृष्ठ ५/५४४

“भग्नं समासाद्विविधं हुताश ! काण्डे च सन्धौ च हि तत्र सन्धौ ॥” इति वैद्यकरुग्विनिश्चयसंग्रहे भग्नाधिकारे ॥ हुताश इति अग्निवेशसम्बोधनं चरके हुताश- शब्देनाग्निवेशोऽभिधीयते पदैकदेशे पदप्रवृत्तेः । इति तट्टीकायां श्रीकण्ठदत्तः ॥) हुताशनः, पुं, (हुतं आहुतद्रव्यं अशनमस्य ।) अग्निः । यथा, गोभिलपुत्त्रकृतगृह्यासंग्रहे । “लक्षहोमे तु वह्निः स्यात् कोटिहोमे हुताशनः । पूर्णाहुत्यां मृडो नाम शान्तिके वरदः सदा ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अपि च । “आरोग्यं भास्करादिच्छेद्धनमिच्छेद्धुताशनात् । ज्ञानन्तु शङ्करादिच्छेन्मुक्तिमिच्छेज्जनार्द्दनात् ॥” इति गुणविष्णुधृतमत्स्यपुराणम् । शिवः । इति केचित् ॥ (वटिकौषधविशेषः ।) तद्यथा, -- “एकद्विकद्वादशभागयुक्तं योज्यं विषं टङ्गणमूषणञ्च । हुताशनो नाम हुताशनस्य करोति वृद्धिं कफजिन्नराणाम् ॥” इति हुताशनो रसः ॥ * ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहेऽजीर्णाद्यधिकारे ॥) हुतिः, स्त्री, हवनम् । हुधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ हुम्, व्य, (हूयते इति । हु + बाहुलकात् मः ।) स्मृतिः । अपाकृतिः । अर्थप्रश्नः । अभ्यनुज्ञा । इति मेदिनी ॥ तर्के वितर्के हूँ शब्दो दीर्घादि- ह्रखादिरपीति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ हुर्च्छ, आ कौटिल्यके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) ह्रस्वी । क्विपि राछ्वोर्लोपे हूः हुरो हुरः । आ हुर्च्छितं हूर्णं तेन । हुर्च्छिति खलः कुटिलः स्यादित्यर्थः । हुर्च्छति चौरः अपसरतीत्यर्थः । इति धातु- प्रदीपः । इति दुर्गादासः ॥ हुल, ज, हतिसम्बरणयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) ज, होलः हुलः । इति दुर्गादासः ॥ हुलहुली, स्त्री, (हुल + क । आभीक्ष्ण्ये द्वित्वं गौरादित्वात् ङीष् ।) स्त्रीणां मङ्गलजनक- मुखशब्दः । उलु उलु इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मुखघण्टा २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हुहुः, पुं, (आह्वयतीति । ह्वे + निपातनात् डुः डूश्च ।) गन्धर्व्वविशेषः । यथा, -- हुहूः, पुं, (आह्वयतीति । ह्वे + निपातनात् डुः डूश्च ।) गन्धर्व्वविशेषः । यथा, -- “हूहूर्हुहुश्च द्विविधो हुहुर्हूहुश्च कुत्रचित् ।” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ८३ । ९ । “पर्य्युपासन्त कौरव्य ! कदाचिद वै पितामहम् । नारदः पर्व्वतश्चैव विस्वावसुर्हहा हुहुः ॥”) हू, व्य, (ह्वे + डूः । निपातनम् ।) आह्वानम् । अवज्ञा । अहङ्व्यरः । शोकः । इति केचित् ॥

हूँ, व्य, मन्त्रविशेषः । तदुद्धारपर्य्यायौ यथा, -- “हकारो वामकर्णाठ्यो नादबिन्दुविभूषितः । कूर्च्चं क्रोध उग्रदर्पो दीर्घहूङ्कार उच्यते । शब्दश्च दीर्घकवचं ताराप्रणव इत्यपि ॥” किञ्च । “शिखावषट् च कवचं क्रोधो वर्म्म हमित्यपि । क्रोधाख्यो हूं तनुत्रञ्च शस्त्रादौ रिपुसंज्ञकः ॥” अपि च । “व्योमस्थं तालजङ्घास्थं नादाबन्दुविभूषितम् । कूर्च्चं कालो महाकालः क्रोधबीजं निरञ्जनम् ॥” इति नानातन्त्रम् ॥ हूङ्कारः, पुं, (हूम् + कृ + भावे घञ् ।) हूमिति भयानकध्वनिः । यथा, -- “इत्युक्तः सोऽभ्यधावत्ताममुरो धूम्रलोचनः । हूङ्कारेणैव तं भस्म सा चकाराम्बिका ततः ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्यम् ॥ हूड, ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ॠ, अजुहूडत् । ङ, हूडते । इति दुर्गादासः ॥ हूतं, त्रि, (ह्वे + क्त ।) आहूतम् । आह्वानी- कृतम् । ह्वे ञ धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ हूतिः, स्त्री, (ह्वे + क्तिन् + सम्प्रसारणम् ।) आह्वानम् । इत्यमरः १ । ६ । ८ । हूनः, पुं, (ह्वे + नक् सम्प्रसारणञ्च ।) म्लेच्छ- जातिविशेषः । यथा, -- “स्वपाकश्च तुरुष्कस्तु हूनो यवन इत्यपि । लोकवाह्यस्तु यो वाजिगवाश्याचारवर्ज्जितः । म्लेच्छः किरातशवरपुलिन्दाद्यास्तु तद्भिदा ॥” इति जटाधरः ॥ मादराजदेशीयस्वर्णमुद्राविशेषश्च ॥ हूम्, व्य, हूयते इति । बाहुलकात् मः । प्रश्नः । वितर्कः । इत्यमरः । ३ । ४ । १८ ॥ सन्मतिः । क्रोधः । भयम् । निन्दा । अवज्ञा । इत्यमर- टीकायां नारायणचक्रवर्त्ती ॥ वितर्के हूं चैत्रोऽपि पण्डितः । प्रश्ने हूं को लङ्काधिपतिः । अनुमतौ च हूं कृतं हूम् । भये च हूं न गन्तव्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अन्यत् हुँशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ हूरवः, पुं, (हू इति रवोऽस्य ।] शृगालः । इति हेमचन्द्रः ॥ हूर्च्छनं, क्ली, (हूर्च्छ + भावे ल्युट् ।) कौटिल्यम् । इति केचित् ॥ हूहुः, पुं, (आह्वयतीति । ह्वे स्पर्द्धायाम् । क्विप् । सम्प्रसारणम् । आभीक्ष्ण्ये द्वित्वं निपातनात् ह्रस्वः । पक्षे तु न ।) गन्धर्व्वविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ८ । ४ । ३ । “योऽसौ ग्राहः स वै सद्यः परमाश्चर्य्यरूपधृक् । मुक्तो देवलशापेन हूहूर्गन्धर्व्वसत्तमः ॥”) हूहूः, पुं, (आह्वयतीति । ह्वे स्पर्द्धायाम् । क्विप् । सम्प्रसारणम् । आभीक्ष्ण्ये द्वित्वं निपातनात् ह्रस्वः । पक्षे तु न ।) गन्धर्व्वविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ८ । ४ । ३ । “योऽसौ ग्राहः स वै सद्यः परमाश्चर्य्यरूपधृक् । मुक्तो देवलशापेन हूहूर्गन्धर्व्वसत्तमः ॥”) हृ, ञ हृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-द्विक०-अनिट् ।) हृतिर्देशाद्देशान्तर- प्रापणा । ञ, हरति हरते गां वनं गोपः । इति दुर्गादासः ॥

हृ, लि र प्रसह्यकृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (जु०-पर०-सक०-अनिट् ।) प्रसह्यकृतिर्बलात्- कारः । लि, जहर्त्ति धनं दस्युः । र वैदिकः । इति दुर्गादासः ॥ हृच्छयः, पुं, (हृदि शेते इति । शी + “अधि- करणे शेतेः ।” ३ । २ । १५ । इति अच् ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ४६ । ४२ । “तत् प्रसीद न मामार्त्तां विसर्ज्जयितुमर्हसि । हृच्छयेन च सन्तप्तां भक्ताञ्च भज मानद ! ॥”) हृदयशायिनि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ८५ । १७ । “जगत्पतिरनिर्द्देश्यः सर्व्वगः सर्व्वभावनः । हृच्छयः सर्व्वभूतानां ज्येष्ठो रुद्रादपि प्रभुः ॥” पुं, कामः । यथा, भागवते । १ । ६ । ७ । “सकृद्यद्दर्शितं रूपमेतत् कामाय तेऽनघ ! । मत्कामः शनकैः साधुः सर्व्वान् मुञ्चति हृच्छयान् ॥” “हृच्छयान् कामान् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥) हृच्छूलं, क्ली, (हृदयजातं शूलमिति मध्यलोपी समासः ।) हृदयजातशूलरोगः । तदौषधं यथा, गारुडे १८९ अध्याये । “क्वथितोदकपानन्तु शम्बूका क्षारकं तथा । मृगशृङ्गं ह्यग्निदग्धं गव्याज्येन समन्वितम् । पीतं हृत्पृष्ठशूलानां भवेन्नाशकरं शिव ! ॥” अपि च । “विल्लाग्निमन्थश्योनाकपाटलापारिभद्रकम् । प्रसारण्यश्वगन्धा च बृहती कण्टकारिका ॥ बलाचातिवला रास्ना श्वदंष्ट्रा च पुनर्नवा । एरण्डशारिवा पर्णी गुडूची कपिकच्छुरा ॥ एषां दश पलिकान् भागान् क्वाथयेत् सलिले- ऽमले । तेन पादावशेषेण तैलं पात्रे विपाचयेत् ॥ आजं वा यदि वा गव्यं क्षीरं दत्त्वा चतुर्गुणम् । शतावरीरसञ्चैव तैलतुल्यं प्रदापयेत् ॥ द्रव्याणि यानि पेष्याणि तानि वक्ष्यामि तत् शृणु ॥ शतपुष्पा देवदारु शालपर्णी वचागुरु । कुष्ठं मांसी सैन्धवञ्च पलमेकं पुनर्नवा । पाने नस्ये तथाभ्यङ्गे तैलमेतत् प्रदापयेत् ॥ हृच्छूलं पार्श्वशूलञ्च गण्डमालाञ्च नाशयेत् । अपस्मारं वातरक्तमायुष्मांश्च पुमान् भवेत् ॥” इति च गारुडे १९८ अध्यायः ॥ हृणिया, स्त्री, (हृणीयते इति । हृणीङ् + कण्ड्वादित्वात् यक् । ततः अः । निपातनात् ह्रस्वः ।) हृणीया । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः । ३ । २ । ३२ ॥ हृणीया, स्त्री, (हृणीङ् + कण्ड्वादित्वात् यक् । अः ।) निन्दा । इत्यमरः । ३ । २ । ३२ ॥ हृत्, [द्] क्ली, (हरति ह्रियते वेति । हृ + “वृह्रोः षुक् दुक् चेति ।” उणा ०४ । १०० । इतिबाहुल- कात् केवलादपि दुक ।) हृदयम् । तत्पर्य्यायः ।

पृष्ठ ५/५४५

“चित्तन्तुं चेतो हृदयं स्वान्तं हृन्मानसं मनः ।” इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ (यथा, भावप्रकाशस्य मध्यखण्डे द्बितीये भागे । “स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च । हृदुन्दूकः फुस्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते ॥”) हृत्कम्पः, पुं, (हृदयस्य कम्पः । हृदादेशः ।) हृदयकम्पनम् ॥ यथा, -- “हृत्कम्पो जायते तावत् यावत् तस्य कृपा न चेत् ॥” इति समयाचारतन्त्रोक्तं भद्रकालीकवचम् ॥ हृतं, त्रि, (हृ + क्तः ।) अपहृतवस्तु । यथा, -- “पुरा शुम्भनिशुम्भाभ्यामसुराभ्यां शचीपतेः । त्रैलोक्यं यज्ञभागाश्च हृता मदबलाश्रायात् ॥” इति देवीमाहात्म्ये ५ अध्यायः ॥ हृद्, क्ली, (हृ + बाहुलकात् दुक् ।) हृदयम् । मनः । इत्यमरः । २ । ६ । ६४ ॥ हृदयं, क्ली, (ह्रियते विषयैरिति । हृ + “वृह्रोः षुग्दुकौ च । उणा० ४ । १०० । इति कयन् दुक् च ।) बुक्कम् । वक्षः । मनः । यथा, -- “उरस्यपि च वुक्वायां हृदयं मानसेऽपि च ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वुक्काग्रमासं हृदयं हृदिति । चत्वारि हृदये । केचित्तु वुक्कात् पृथगेव हृदयान्तर्गते मांस- विशेषे पद्माकारे हृदयादिद्वयमाहुः । धातो- रनेकार्थत्वात् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ६ । ६४ ॥ अत्र अनाहतनामकद्वादशदलपद्ममस्ति । यथा, “आधारे लिङ्गनाभौ हृदयसरसिजे तालुमूले ललाटे द्वे पत्रे षोडशारे द्विदशदशदले द्वादशार्द्धे चतुष्के । वासान्ते वादिलान्ते ड-फ-क-ठसहिते कण्ठदेशे स्वराणां हक्षौ कोदण्डमध्ये सकलदलगतं वर्णरूपं नमामि ॥” इति षट्चक्रभेदः ॥ किञ्च । “तस्योर्द्ध्वे हृदि पङ्कजं सुललितं वन्धूककान्त्यु- ज्ज्वलं काद्यैर्द्वादशवर्णकैरुपकृतं सिन्दूररागाञ्चितैः ॥ नामानाहतसंज्ञकं सुरतरुं वाञ्छातिरिक्तप्रदं वायोर्मण्डलमत्र धूमसदृशं षट्कोणशोभान्वि- तम् ॥” इति षट्चक्रक्रमः ॥ * ॥ तस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “समोन्नतञ्च हृदयमकल्प्यं मांसलं पृथु । नृपाणामधमानाञ्ज खरलोमशिरालकम् ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ (तथास्य विवृतिः । “अर्थे दश महामूलः समासक्ता महाफलाः । महच्चार्थश्च हृदयं पर्य्यायैरुच्यते बुधैः ॥ षडङ्गमङ्गविज्ञानमिन्द्रियाण्यर्थपञ्चकम् । आत्सा च सगुणश्चेतः चिन्त्यञ्च हृदि संश्रितम् ॥

प्रतिष्ठार्थं हि भावानामेषां हृदयमिष्यते । गोपानसीनामागारकर्णिके वार्थचिन्तकैः । तस्यापघातान्मूर्च्छायं भेदान्मरणमिच्छति ॥ यद्धि तत् स्पर्शविज्ञानन्धारितन्तत्र संश्रितम् । तत्परस्यौजसः स्थानन्तत्र चैतन्यसंग्रहः ॥ हृदयं महदर्यश्च तस्मादुक्ताश्चिकित्सकैः । तेन मूलेन महता महामूला मता दश ॥” इति चरके सूत्रस्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥ “हृदयमिति कृतवीर्य्यो बुद्धेर्मनसश्च स्थानत्वात् ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “शोणितकफप्रसादजं हृदयं तदाश्रया हि धमन्यः प्राणवहाः । तस्याधो वामतः प्लीहा फुस्फुसश्च दक्षिणतो यकृत् क्लोम च ॥ तद्धृदयं विशेषेण चेतानास्थानमतस्तस्मिंस्तमसा- वृते सर्व्वप्राणिनः स्वपन्ति । भवति चात्र । पुण्डरीकेण सदृशं हृदयं स्यादधोमुखम् । जाग्रतस्तद्विकशति स्वपतश्च निमीलति ॥” इति च सुश्रुते शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) हृदयग्रन्थिः, पुं, (हृदयस्य ग्रन्थिरिव अविद्या- सम्बन्धेन दुर्म्मोच्यत्वात् ।) हृद्वन्धः । यथा, -- “भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्व्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्म्माणि दृष्ट एवात्मनीश्वरे ॥” इति श्रीभागवते । १ । ३ । २१ ॥ हृदयङ्गमं, क्ली, (हृदयं गच्छतीति । गम + खच् । मुम् च ।) युक्तियुक्तवाक्यम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सङ्गतम् २ । इत्यमरः । १ । ६ । १८ ॥ (मनोहरे, त्रि । यथा, कुमारे । २ । १६ । “इति तेभ्यः स्तुस्तीः श्रुत्वा यथार्था हृदयङ्गमाः । प्रसादाभिमुखो वेधाः प्रत्युवाच दिवौकसः ॥” “हृदयङ्गमाः मनोहराः ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) हृदयवान्, [न्] त्रि, (हृदयमस्यास्तीति मतुप् । मस्य वः ।) हृदयालुः । इत्यमरटीकासार- सुन्दरी ॥ हृदयस्थानं, क्ली, (हृदयस्य स्थानम् ।) वक्षः- स्थलम् । तत्पर्य्यायः । क्रोडम् २ उरः ३ वक्षः ४ वत्सम् ५ भुजान्तरम् ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ हृदयात्मा, [न्] पुं, हृदयमेव आत्मा प्रधान- देहभागो यस्य ।) कङ्कपक्षी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ हृदयालुः, त्रि, (प्रशस्तहृदयमस्यास्तीति । हृदय + ५ । २ । १२२ । इत्यत्र “हृदयाच्चालुरन्यतर- स्याम् ।” इति काशिकोक्तेः आलुः ।) प्रशस्त- मनाः । तत्पर्य्यायः । सुहृदयः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ सहृदयः ३ । इति भरतः ॥ हृदयी ४ हृदयिकः ५ हृदयवान् ६ । इति टीकान्तरम् ॥ चिद्रूपः ७ । इति जटाधरः ॥ हृदयिकः, त्रि, (प्रशस्तं हृदयमस्यास्तीति । हृदय + ठन् ।) हृदयालुः । इत्यमरटीकासार- सुन्दरी ॥ हृदयी, [न्] त्रि, (प्रशस्तं हृदयमस्यातीति । इनिः ।) हृदयालुः । इति जटाधरः ॥

हृदयेशः, पुं, (हृदयस्य ईशः ।) भर्त्ता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्पर्य्यायः । “प्रेयस्याद्याः पुंसि पत्यौ भर्त्ता सेक्ता पतिर्व्वरः । विवोढा रमणो भोक्ता रूच्यो वरयिता धवः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ हृदयेशा, स्त्री, (हृदयस्य ईशा ।) भार्य्या । यथा, “प्रेयसी दयिता कान्ता प्राणेशा वल्लभा प्रिया । हृदयेशा प्राणसमा प्रेष्ठा प्रणयिनी च सा ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ हृदावर्त्तः, पुं, (हृदयस्थितः आवर्त्तः ।) अश्व- हृदयावर्त्तः । तत्पर्य्यायः । श्रीवृक्षकंः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हृदिस्पृक्, [श्] त्रि, (हृदि हृदये स्पृशतीति । स्पृश् + क्विन् । “हृद्द्युभ्यां ङेः ॥” ६ । ३ । ९ । इत्यस्य वार्त्तिकात् अलुक्समासः ।) हृद्यः । इति केचित् ॥ (यथा, भागवते । ६ । १४ । ४३ । “यो दुस्त्यजान् दारसुतान् सुहृद्राज्यं हृदि- स्पृशः । जहौ युवैव मलवदुत्तमश्लोकलालसः ॥”) हृदयस्पर्शकर्त्ता च ॥ हृद्गोलः, पुं, पर्व्वतविशेषः । इति केचित् ॥ हृद्गोलीयः, त्रिः, (हृद्भोलोऽभिजनीऽस्येति । छः ।) हृद्गोलपर्व्वतोद्भवः । इति केचित् हृद्ग्रन्थः, पुं, (हृत् हृदयं ग्रथ्नातीति । ग्रन्थ + अच् ।) हृद्ब्रणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हृद्यं, क्ली, (हृदयस्य प्रियं मनोज्ञत्वात् । हृदय + “हृदयस्य हृल्लेखयदण् लासेषु ।” ६ । ३ । ५० । इति यत् हृदादेशश्च ।) गुडत्वक् । इति शब्द- रत्नावली ॥ हृद्यः, पुं, (हृदय + यत् । हृदादेशः ।) वशकृद्- वेदमन्त्रः । इति मेदिनी ॥ हृद्यः, त्रि, (हृदयस्य प्रियमिति । हृदय + “हृद- यस्य हृल्लेखयदण्लासेषु ।” ६ । ३ । ५० । इति यत् हृदादेशश्च ।) मनोहरः । इत्यमरः । ३ । १ । ५३ ॥ अस्य पर्य्यायः मनोज्ञशब्दे द्रष्टव्यः ॥ हृज्जः । हृद्धितः । हृत्प्रियः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनौ । ३ । २२७ । “भक्ष्यं भोज्यञ्च विविधं मूलानि च फलानि च ॥ हृद्यानि चैव मांसानि पानानि सुरभीणि च ॥”) हृद्यगन्धं, क्ली, (हृद्यो गन्धोऽस्य ।) क्षुद्रजीरकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सौवर्च्चलम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ हृद्यगन्धः, पुं, (हृद्यो मनोहरो गन्धोऽस्य । विल्व- वृक्षः । इति जटाधरः । हृद्यगन्धा, स्त्री, (हृद्यो गन्धोऽस्याः ।) जाती । इति राजनिर्घण्टः ॥ हृद्यगन्धि, क्ली, (हृद्यो गन्धोऽस्य । इत् समा- सान्तः ।) क्षुद्रजीरकम् । इति रत्नमाला ॥ हृद्या, स्त्री, (हृद् + यत् । टाप् ।) वृद्विनामौषधिः । इति मेदिनी ॥

पृष्ठ ५/५४६

हृद्रोगः, पुं, कुम्भराशिः । इति शुद्धिदीपिका ॥ (हृदयस्य रोग इव ।) कामः । यथा, -- “हृद्रोगमाश्वपहिनोत्यचिरेण धीरः ।” इति श्रीभागवतम् ॥ हृदयस्य रोगः ।) हृदयपीडा । तत्र हृद्रो- गस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । “अत्युष्णगुर्व्वम्लकषायतिक्त- श्रमाभिघाताध्ययनप्रसङ्गैः । सञ्चिन्तनैर्व्वेगविधारणैश्च हृदामयः पञ्चविधः प्रदिष्टः ॥” प्रसङ्गः सततं सेवा । सञ्चिन्तनमतिचिन्ता राज- भयादिकमिति यावत् । पञ्चविधः वातिकः पैत्तिकः श्लैष्मिकः सान्निपातिकः क्रिमिज- श्चेति ॥ * ॥ तस्य संप्राप्तिपूर्व्वकं लक्षणमाह । “दूषयित्वा रसं दोषा विगुणा हृदयङ्गताः । हृदि वाधां प्रकुर्व्वन्ति हृद्रोगं तं प्रचक्षते ॥” विगुणाः दुष्टाः । वाधां दोषभेदे नानाविधां व्यथाम् । भङ्गवत् पीडामिति गयदासः ॥ * ॥ वातिकं हृद्रोगमाह । “आयम्यते मारुतजे हृदयं तुद्यते तथा । निर्मथ्यते दीर्य्यते च स्फोट्यते पाट्यतेऽपि च ॥” मारुतजे हृद्रोगे इति शेषः । आयम्यते व्यथया विस्तार्य्यत इव । तुद्यते सूचीभिरिव । निर्म- थ्यते मन्थानेनेव । दीर्य्यते करपत्रेण द्विधा क्रियत इव । स्फोट्यते आरयेव । पाट्यते कुठा- रेण बहुधा क्रियत इव ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “तृष्णोष्मदाहचोषाः स्युः पैत्तिके हृदये क्लमः । धूमायनञ्च मूर्च्छाच र्क्लदः शोषो मुखस्य च ॥” उष्मा शीतगात्रस्यैव शीतवाताभिलाषहेतु किञ्चिदन्तरौष्णम् । दाहः पार्श्वस्थेन वह्रिनेव दुःखहेतुर्गात्रसन्तापः । चोषः चूषणेनेव पीडा । हृदये क्लमः हृदयाकुलत्वं ग्लानिरित्यर्थः । धूमा- यनं कण्ठाद्धूमनिर्गम इव । क्लेदः किञ्चिद्दर्गन्धः सटित इव ॥ * ॥ श्लैष्मिकमाह । “गौरवं कफसंस्रावोऽरुचिस्तम्भोऽग्निमार्द्दवम् । माधुर्य्यमपि चास्यस्य वलासा वर्त्तते हृदि ॥” वलासा वर्त्तते हृदि कुपितकफव्याप्तेः । गौरवं हृदयस्य । स्तम्भो जडता । मार्दवं जलप्लुत- मिव । माधुर्य्यं मुखे ॥ * ॥ त्रिदोषजमाह । “विद्यात् त्रिदोषमप्येवं सर्व्वलिङ्गं हृदामयम् ॥” कृमिजमाह । कृमयो जायन्ते अस्मिन्निति कृमिज इति निरुक्तिः ॥ * ॥ तस्य निदान- पुर्व्विकां संप्राप्तिमाह । “त्रिदोषहेतुहृद्रोगे यो दुरात्मा निषेवते । तिलक्षीरगुडादींश्च ग्रन्थिस्तस्योपजायते ॥ मर्म्मैकदेशसंक्लेदं रसश्चाप्युपगच्छति । सक्लेदात् कृमयश्चास्य भवन्त्युपहतात्मनः ॥” मर्म्मैकदेशे हृदयैकदेशे संक्लेदं सटितत्वं रस उपगच्छति संक्लेदात् । रसस्य सटितत्वात् । उपहतात्मनः तिलाद्यहिताहारेण ॥ * ॥ तस्य लक्षणमाह । “उत्क्लेदः ष्ठोवनं तोदः शूलं हृल्लासकस्तमः ।

अरुचिः श्यावनेत्रत्वं शोषञ्च कृमिजे भवेत् ॥” उत्क्लेदः वमनमिवोपस्थितम् । शोषो यक्ष्मा ॥ हृद्रोगस्योपद्रवानाह । “क्लोमसादो भ्रमः शोषो ज्ञेयास्तेषामुपद्रवाः । कृमिजे तु कृमीणां ये श्लैष्मिकाणां हि ते मताः ॥” क्लोम्नः पिपासास्थानस्य सादः शोषः । शोषो मुखस्य । तेषां हृद्रोगाणाम् । कृमिजे तु हृद्रोगे श्लैष्मिकाणां कृमीणां ये उपद्रवा हृल्लासात् प्रस्रवणान्ता विपाकादयस्ते मताः ॥ * ॥ अथ हृद्रोगस्य विकित्सा । “घृतेन दुग्धेन गुडाम्भसा वा पिबन्ति चूर्णं ककुभत्वचो ये । हृद्रोगजीर्णज्वररक्तपित्तं हत्वा भवेयुश्चिरजीनिनस्ते ॥ १ ॥ हरीतकी वचा रास्ना पिप्पली नागरोद्भवम् । षटी पुष्करमूलोत्थं चूर्णं हृद्रोगनाशनम् ॥ २ ॥ पुटदग्धहरिणशृङ्कपिष्टं गव्येन सर्पिषा पिबतः । हृत्पृष्ठशूलमचिरादुपैति शान्तिं सुकष्टमपि ॥ ३ ॥ तैलाज्यगुडविपक्वंचूर्णं गोधूमपार्थोत्थम् । पिबति पयोमुक् स भवति गतसकलहृदामयः पुरुषः ॥ पार्थः कौह इति लोके ॥ ४ ॥ गोधूमककुभचूर्णं पक्वमजाक्षीरगव्यसर्पिर्भ्याम् । मधुशर्करासमेतं शमयति हृद्रोगमुल्वणं पुंसाम् ॥ ५ ॥ पार्थेन कल्केन रसेन सिद्धं शस्तं घृतं सर्व्वहृदामयेषु ॥ अर्ज्जुनघृतम् ॥ ६ ॥ घृतं वला नागवलार्ज्जुनानां क्वाथेन कल्केन च षष्टिकायाः । सिद्धं निहन्याद्धृदयामयं हि सवातरक्तक्षतरक्तपित्तम् ॥” वलादिघृतम् ॥ ७ ॥ इति हृद्रोगाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अपि च । धन्वन्तरिरुवाच । “हद्रोगादिनिदानं ते वक्ष्येऽहं सुश्रुताधुना । कृमिहृद्रोगलिङ्गैश्च स्मृताः पञ्च तु हृद्गदाः ॥ वातेन शूल्यतेऽत्यर्थं तुद्यता रुदतीति च । भिद्यते शुष्यते स्तब्धं हृदयं शून्यताद्रवः ॥ अकस्माद्दीनता शोको भयं शब्दोऽसहिष्णुता । वेपथुर्वेपनं मोहः श्वासरोधोऽल्पनिद्रता ॥ पित्तातृष्णा श्रमो दाहः स्वेदोऽम्लः कफजः क्रमः । छर्दनञ्चाम्लपित्तस्य धूमकम्पितता ज्वरः ॥ श्लेष्मणा हृदयस्तब्धं भावितं चाश्मगर्भवत् । कासास्थिसादनिष्ठेव निद्रालस्यारुचिर्ज्वरः ॥ सर्व्वलिङ्गं त्रिभिर्दोषैः क्रिमिभिः श्यामनेत्रता । तमःप्रवेशौ हृल्लासः शोफः कण्डुः कफस्रुतिः ॥ हृदयं प्रततञ्चात्र क्रकचेनेव दार्य्यते । चिकित्सेदामयं घोरं तच्छ्रीघ्रं शीघ्रकारणम् ॥” इति गारुडे । १५८ । १ -- ७ ॥ * ॥

“शुण्ठी सौवर्च्चलं हिङ्गु पीत्वा हृदयरोगनुत् ।” इति च गारुडे । १८८ । ४३ ॥ हृद्रोगवैरी, [न्] पुं, (हृद्रोगस्य वैरी ।) अर्ज्जुन- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हृद्वण्टकः, पुं, (हृदो वण्टकः ।) जठरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हृल्लासः, पुं, (हृदयस्य लासोऽत्र । “हृदयस्य हृल्लेखयदण्लासेषु । ६ । ३ । ५ । इति हृदादेशः ।) हिक्का । यथा, -- “हिक्का हेक्का च हृल्लासः प्रतिस्यायस्तु पीनसः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने २६ अध्याये । “धमनीस्थे सफेनं रक्तमीरयन्ननिलः सशब्दो निर्गच्छत्यङ्गमर्द्दः पिपासा हृल्लासश्च ॥”) अस्य निदानादि हिक्काशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ हृल्लेखः, पुं, (हृदयं लिखतीति अण् । “हृदयस्य हृल्लेखेति ।” ६ । ३ । ५० । इति हृदादेशः ।) ज्ञानम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ तर्कः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हृल्लेखा, स्त्री, (हृल्लेख + अजादित्वात् टाप् ।) औत्सुक्यम् । इति हलायुधः ॥ हृष, उ हृष्टौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् । क्वावेट् ।) हृष्टिश्चित्तोत्साहः । उ, हर्षित्वा हृष्ट्वा । क्त्वा इमो वेटत्वान्नेम डी- श्वीत्वादिना इमे निषेधे निष्ठायां हृष्टः अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ हृष, उ ञि अलीके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् । क्वावेट् ।) उ, हर्षित्वा हृष्ट्वा । ञि, हृष्टोऽस्ति । अलीकं मिथ्याकरणम् । हर्षति कथां नीचः मिथ्या करोति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ हृष, य ञि इर् हृष्टौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् ।) य, हृष्यति लोकः सुखात् । ञि, हृष्टोऽस्ति । इर अहृषत् अह- र्षीत् । अस्मात् पुषादित्वा न्नित्यं ङ, इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ हृषितं, त्रि, (हृष् + क्त । वा इट् ।) विस्मृतम् । प्रीतम् । प्रहतम् । हृष्टरोम । इति मेदिनी ॥ प्रणतम् । वर्म्मितम् । इति धरणिः ॥ हृषी, पुं, अग्निसोमौ । इति महाभारते मोक्ष- धर्म्मः ॥ हृषीकं, क्ली, (हृष्यत्यनेनेति । हृष + “अनिहृषिभ्यां किच्च ।” उणा ० । ४ । १७ । इति ईकन् । स कित् ।) इन्द्रियम् । इत्यमरः । १ । ५ । ८ ॥ (यथा भागवते । २ । ६ । ३२ । “न भारती मेऽङ्गमृषोपलक्ष्यते न वै क्वचिन्मे मनसो मृषा गतिः । न मे हृषिकाणि पतन्त्यसत्पथे यन्मे हृदोत्कण्ठ्यवता धृतो हरिः ॥”) हृषीकेशः, पुं, (हृषीकाणां ईशः ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १८ ॥ हृषीकाणामिन्द्रियाणा-

पृष्ठ ५/५४७

मीशो हृषीकेशः क्षेत्रज्ञरूपकत्वात् परमात्म- त्वाद्वा । इन्द्रियाणि यद्वशे वर्त्तन्ते स पर- मात्मा । इति शङ्कराचार्य्यः । पौराणिका- स्त्वाहुः । हृष्टा जगत् प्रीतकराः केशा रश्मयो- ऽस्य हृषीकेशः । पृषोदरादिः । अयं हि सूर्य्यरूपश्चन्द्ररूपश्च । तथा च मोक्षधर्म्मे । “सूर्य्याचन्द्रमसोः शश्वत् अशुभिः केशसंज्ञितैः । बोधयत् खापयच्चैव जगदुद्भिद्यते पृथक् । बोधनात् स्वापनाच्चैव जगतो हर्षणं भवेत् ॥ अग्नीसोमकृतैरेव कर्म्मभिः पाण्डुनन्दन ! । हृषीकेशोऽहमीशानो वरदो लोकभावनः ॥” इति भरतः ॥ अपि च । “हृषीकाणि नियम्याहं यतः प्रत्यक्षतां गतः । हृषीकेश इति ख्यातो नाम्नां तत्रैव संस्थितः ॥” इति वाराहे रुरुक्षेत्रहृषीकेशमहिमानामा- ध्यायः ॥ * ॥ “वृथा धर्म्मञ्चरिष्यन्ति कलौ तस्मिन् युगान्तिमे ॥ ये चान्यशापनिर्द्दग्धा गौतमस्य महात्मनः । सर्व्वे ते ह भविष्यन्ति ब्राह्मणद्यासु जातिषु ॥ विनिन्दन्ति हृषीकेशं ब्राह्मणान् ब्रह्मवादिनः । वेदवाह्या व्रताचारा दुराचारा वृथाश्रमाः ॥ मोहयन्ति जनान् सर्व्वान् दर्शयित्वा फलानि च । तमसाविष्टमनसो वैडालव्रतिकाधमाः ॥ कलौ रुद्रो महादेवो लोकानामीश्वरः परः ॥ न देवता भवो नृणां देवतानाञ्च दैवतम् । करिष्यत्यवताराणि शङ्करो नीललोहितः ॥ श्रौतस्मार्त्तप्रतिष्ठार्थं भक्तानां हितकाम्यया । उपदेक्ष्यन्ति तज्ज्ञानंशिष्याणां ब्रह्मसंहितम् ॥” इति कौर्म्मे २७ अध्यायः ॥ हृष्टः, त्रि, (हृष् + क्त । वा इट् ।) प्रीतः । जात- हर्षः । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ अस्य पर्य्यायः प्रोतशब्दे द्रष्टव्यः । रोमाञ्चितः । प्रहसितः । विस्मितः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ प्रतिहतः । इति हेमचन्द्रः ॥ हृष्टमानसः, त्रि, (हृष्टं मानसं यस्य । हृष्ट- चित्तः । तत्पर्य्यायः । हर्षमाणः २ । विकु- र्व्वाणः ३ प्रमनाः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ७ ॥ प्रीतमानसः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ हृष्टरोमा, [न्] त्रि, (हृष्टानि रोमाण्यस्य ।) रोमाञ्चितः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रुग्विनिश्चये ज्वराधिकारे ॥ “यो हृष्टरोमा रक्ताक्षो हृदि सङ्घातशूलवान् । वक्त्रेण चैवाच्छसिति तं ज्वरो हन्ति मानवम् ॥”) हृष्टिः, स्त्री, (हृष् + क्तिन् ।) आनन्दः । मानः । इति धरणिः ॥ हे, व्य, (हिनोतीति । हि + बाहुलकात् डे ।) सम्बोधनम् । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७४ । ११ । “जाया वा स्याज्जनित्री वा सम्भवः स्त्रीकृतो नृणाम् । हे कृतघ्नास्तयोर्निन्दां कुर्व्वतां वः कुतः सुखम् ॥”)

आह्वानम् । असूयादि । इति मेदिनी ॥ आद्यस्य पर्य्यायः । प्याट् २ पाट् ३ अङ्ग ४ है ५ भोः ६ । इत्यमरः । ३ । ४ । ७ ॥ हंहो ७ हुंहो ८ अरे ९ अये १० अयि ११ । इति भरतः ॥ हेक्का, स्त्री, (हेक् इति अव्यक्तं शब्दं कायतीति । कै + कः । टाप् ।) हिक्का । इति हेमचन्द्रः ॥ हेठ, वाधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वा०-पर०- सक०-सेट् । हेठति । वाधो विहतिः । इति दुर्गादासः ॥ हेठ, ॠ ङ वाधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ॠ, अजिहेठत् । ङ, हेठते मत्सरः साधुम् । इति दुर्गादासः ॥ हेठ, श खचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-उत्पत्तौ अक०-पवित्रीकरणे सक०-सेट् ।) खचो भूतिपूत्योरुत्पत्तिः । श, हेठती हेठन्ती । इति दुर्गादासः ॥ हेठ, पुं, (हेठ + घञ् ।) वाधा । विहेठः । इति मेदिनी ॥ हेड, ङ ऋ अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, हेडते जिहेडे । ऋ, अजिहेडत् । इति दुर्गादासः ॥ हेड, म वेष्टे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) म, हेडयति अहिडि अहीडि हिडं हिडं हीडं हीडम् । एकारस्य ह्रस्व- विधाने कण्ठ्यत्वेन समानोऽप्यकारो न स्यात् एचो युत्स्वमित्युक्तेरिकार एव स्यात् । इका- रस्य दीर्घविधौ ईकार एव एकारस्य आंशिक- कण्ठ्यत्वेन विरुद्धत्वात् । केचित्तु दीर्घत्वे गुणं विधाय अहिडि अहेडीत्यादि मन्यन्ते । इति दुर्गादासः ॥ हेडजः, पुं, (हेडादनारदाराज्जायत इति । जन + डः ।) क्रीधः । इति केचित् ॥ हेडावुक्कः, पुं, अश्वविक्रयकारी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ हेतिः, स्त्री, (हन्यतेऽनयेति । हन + “ऊतियूति- जूतिसातिहेतिकीर्त्तयश्च ।” ३ । ३ । ९७ । इति क्तिन् । निपातितश्च ।) अस्त्रम् । (यथा, रघुः । १० । १२ । “दैत्यस्त्रीगण्डलेखानां मदरागविलोपिभिः । हेतिभिश्चेतनावद्भिरुदीरितजयस्वनम् ॥” हिनोति इति । हि + क्तिन् । निपातितश्च ।) सूर्य्यकिरणः । अग्निशिखा । इत्यमरः । ३ । ३ । ७० ॥ शिखा । तत्रैव । १ । १ । ६० ॥ तेजोमात्रम् । इति भरतः ॥ साधनम् । यथा, -- “सध्रुङ्नियम्य यतयो यमकर्त्तहेतिं जह्युः स्वराडिव निपानखनित्रमिन्द्रः ॥” इति श्रीभागवते । २ । ७ । ४७ ॥ कर्त्तो भेदः तन्निरासोऽकर्त्तः तत्र हेतिं साधनं जह्युः । इति श्रीधरस्वामी ॥ पुं, असुरविशेषः । यथा, भागवते । ६ । १० । २० । “पुनोमा वृषपर्व्वा च प्रहेतिर्हेतिरुत्कलः । दैत्येया दानवा यक्षा रक्षांसि च सहस्रशः ॥”)

हेतुः, पुं, (हिनोति व्याप्नोति कार्य्यमिति । हि + “कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च ।” उणा ०१ । ७३ । इति तुः ।) कारणम् । इत्यमरः । १ । ४ । २९ ॥ यथा, मनुः । ८ । ३ । “प्रत्यहं देशदृष्टैश्च शास्त्रदृष्टैश्च हेतुभिः । अष्टादशसु मार्गेषु निबद्धानि पृथक् पृथक् ॥”) न्यायमते व्यापकज्ञापकः । व्याप्य इति यावत् । तमेव लिङ्गमामनन्ति । तस्य लहणं यथा । हेतुत्वञ्च अनुमितिकारणीभूतलिङ्गपरामर्श- प्रयोजकशाब्दाज्ञानकारणसाध्याविषयकशाब्द- धीजनकहेतुविभक्तिमच्छब्दत्वम् । हेतुत्वप्रति- पादकविभक्तिमन्न्यायावयवत्वं वा । उदाहरण- प्रयोजकाकाङ्क्षाजनकशाब्दज्ञानजनकन्यायाव- यवत्वं वा । साध्याविषयकज्ञानजनकहेतुपञ्चम्य- न्तानुमितिपरशब्दत्वं वा । प्रतिज्ञावाक्यधीजन्य- कारणाकाङ्क्षानिवर्त्तकज्ञानजनकहेतुविभक्तिम- द्वाक्यत्वं वा । पञ्चम्यन्तलाक्षणिकपदवदनुमिति- परवाक्यत्वं वा । इति गङ्गेशोपाध्यायकृतावयत- चिन्तामणिः ॥ (तथास्य लक्षणम् । “अथ हेतुः । हेतुर्नामोपलब्धिकारणम् तत्प्रत्यक्षमनुमान- मैतिह्यमौपम्यमेभिर्हेतुभिर्यदुपलभ्यते तत्तत्त्वम् ।” इति चरके विमानस्थाने अष्टमेऽध्याये ॥ तथास्य पर्य्यायः । “इह खलु हेतुर्निमित्तमाय- तनं कर्त्ता कारणं प्रत्ययः समुत्थानं निदान- मित्यनर्थान्तरम् ।” इति च चरके निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ तैजसधातुविशेषः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “यसदं रङ्गसदृशं रीति हेतुश्च तन्मतम् ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) हेतुकः, पुं, कारणम् । हेतुरेव स्वार्थे कः । तत्- सम्बन्धिनि, त्रि । अत्र बहुव्रीह्यर्थे कप्रत्ययः । यथा प्रकृतसाध्यहेतुकानुमितिपरत्वमावश्य- कम् । इति सामान्यनिरक्तिगादाधरी ॥ हेतुता, स्त्री, (हेतोर्भावः । हेतु + तल् ।) कार- णता । हेतुत्वम् । यथा, -- “सप्रसङ्ग उपोद्घातो हेतुतावसरस्तथा । निर्ब्बाहकैककार्य्यत्वे षोढा सङ्गतिरिष्यते ॥” इत्यनुमितिजागदीशी ॥ हेतुमान्, [त्] त्रि, (हेतुरस्यास्तीति । हेतु + मतुप् ।) कारणवान् । यथा । हेतुहेतुमतो- र्लिङ् । इति पाणिनिसूत्रम् ॥ हेतौ, व्य, हेतुना । हेतोर्द्वारा । इति केचित् ॥ हेत्वाभासः, पुं, (हेतुरिव आभासते । आ + भास + अच् । हेतोरामासो वेति । आ + भास + घञ् ।) हेतुदोषः । स तु पञ्चविधः । व्यभि- चारः १ विरुद्धः २ असिद्धः ३ सत्प्रतिपक्षः ४ वाधः ५ । यथा, -- “अनैकान्तो विरुद्धश्चाप्यसिद्धः प्रतिपक्षितः । कालात्ययापदिष्टश्च हेत्वाभासास्तु पञ्चधा ॥ आद्यः साधारणस्तु स्यात् स्यादसाधारणो- ऽपरः । तथैवानुपसंहारी त्रिधानैकान्तिको भवेत् ॥

पृष्ठ ५/५४८

यः सपक्षे विपक्षे च स तु साधारणो मतः । यस्तूभयस्माद्व्यावृत्तः स त्वसाधारणो मतः ॥ तथैवानुपसंहारी केवलान्वयिपक्षकः । यः साध्यवति नैवास्ति स विरुद्ध उदाहृतः ॥ आश्रयासिद्धिराद्या स्यात् स्वरूपासिद्धिरप्यथ । व्याप्यत्वासिद्धिरपरा स्यादसिद्धिरतस्त्रिधा ॥ पक्षासिद्धिर्यत्र पक्षो भवेन्मणिमयो गिरिः । ह्रदो द्रव्यं धूमवत्त्वादत्रासिद्धिरथापरा ॥ व्याप्यत्वासिद्धिरपरा नीलधूमादिके भवेत् । विरुद्धयोः परामर्शो हेत्वोः सत्प्रतिपक्षता ॥ साध्यशून्यो यत्र पक्षस्त्वसौ वाध उदाहृतः । उत्पत्तिकालीनघटे गन्धादिर्यत्र साध्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ तस्य सामान्यलक्षणानि यथा । अनुमिति- कारणीभूताभावप्रतियोगि यथार्थज्ञानविष- यत्वम् । यद्विषयत्वेन लिङ्गज्ञानस्यानुमितिप्रति- बन्धकत्वम् । ज्ञायमानं सत् यदनुमितिप्रति- बन्धकं तत्त्वं वा हेत्वाभासत्वम् ॥ * ॥ तस्य विशेषलक्षणानि यथा । उभयकोट्युपस्थापक- तावच्छेदकरूपवत्त्वं तत्त्वम् । विरुद्धान्यपक्ष- वृत्तित्वे सति अनुमितिविरोधिसम्बन्धाव्या- वृत्तिर्व्वा अनैकान्तिकः । विपक्षवृत्तित्वं साधा- रणत्वम् । सर्व्वसपक्षव्यावृत्तो हेतुरसाधारणः । व्याप्तिग्रहानुकूलैकधर्म्युपसंहाराभावो यत्र स हेत्वभिमतोऽनुपसंहार्य्यः ॥ * ॥ साध्यव्यापका- भावप्रतियोगित्वं विरुद्धत्वम् ॥ * ॥ साध्यविरो- ध्युपस्थापनसमर्थसमानबलोपस्थित्या प्रतिरुद्व- कार्य्यलिङ्गंत्वंतत्वं सत्प्रतिपक्षितत्वम् ॥ * ॥ व्याप्ति- पक्षधर्म्मतानिश्चयविरोधिरूपवत्त्वं असिद्धिः । पक्षनिष्ठ-प्रमाविषयत्व-प्रकारामाव-प्रतियोगि- साध्यकत्वं वाधः । इति चिन्तामणिः ॥ हेम, [न्] क्ली, (हिनोति वर्द्धते स्फुटति वेति । हि + मनिन् ।) स्वर्णम् । यथा, रघौ । १ । १० । “हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि- वा ॥”) धुस्तूरम् । इत्यमरः । १ । ९ । ९४ ; ३ । ५ । २३ ॥ केशरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमः । इति हेमन्तशब्दटीकायां भरतधृतमाधवी ॥ हेमं, क्ली, (हि + मन् ।) सुवर्णम् । इति केचित् ॥ हेमः, पुं, (हि + मन् ।) माषकपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ कृष्णवर्णाश्वः । बुधः । इति केचित् ॥ (ययातिवंशजरुषद्रथपुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । ४ । १८ । १ । “तितिक्षोरुषद्रथः पुत्त्रोऽभूत ततो हेमः हेमात् सुतपाः ॥”) हेमकन्दलः, पुं, (हेमवर्णं कन्दलं नवाङ्कुरोऽस्य । यद्वा, हेमवर्णं कन्दं लातीति । ला + कः ।) प्रबालः । इति हेमचन्द्रः ॥ हेमकान्तिः, स्त्री, (हेमवत् कान्तिरस्याः ।) दारु- हरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णद्युतिमति, त्रि ॥ (यथा, बृहत्महितायाम् । ७ । २० । “हेमकान्तिरथवा शुकवर्णः सस्यकेन मणिना सदृशो वा ।

स्निग्धमूर्त्तिरलघुश्च हिताय व्यत्ययेन शुभकृच्छशिपुत्त्रः ॥”) हेमकारः, पुं, (हेम हेममयं भूषणं करोतीति । कृ + अण् ।) हेमकर्त्ता । स्वर्णकारः । यथा, “सर्व्वसङ्करपापिष्ठं हेमकारं नराधिपः । अन्याये वर्त्तमानञ्च छेदयेत्त्वरसा क्षुरैः ॥” इति मत्स्यपुराणे । २२७ । १८५ ॥ हेमकिञ्जल्कं, क्ली, (हेमवर्णं किञ्जल्कमस्य ।) नागकेशरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नागकेशर- शब्देऽस्य विषयो ज्ञातव्यः ॥) हेमकूटः, पुं, (हेममयः कूटो यस्य ।) पर्व्वत- विशेषः । इत्यमरः । २ । ३ । ३ ॥ स तु किंपुरुष- वर्षस्य सीमापर्व्वतः । नवतिसहस्रयोजनदीर्घः । द्विसहस्रयोजनप्रस्थः । द्विसहस्रयोजनविस्तारः । हिमालयादुत्तरेस्थितः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ११० । २ । “पर्व्वतं स समासाद्य हेमकूटमनामयम् । अचिन्त्यानद्भुतान् भावान् ददर्श सुबहू- न्नृपः ॥”) हेमकेतकी, स्त्री, (हेमवर्णा केतकी ।) स्वर्ण- केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमकेलिः, पुं, (हेमवर्णः केलिः कम्पनादिः यस्य ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ हेमकेशः, पुं, (हेमवर्णः केशोऽस्य । जटाया पीत- त्वात् तथात्वम् ।) शिवः । इति केचित् ॥ हेमक्षीरी, स्त्री, (हेमेव पीतवर्णं क्षीरं निर्य्यासो यस्याः । ङीष् ।) स्वर्णक्षीरी । इति राज- निर्घण्टः ॥ पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “हेमक्षीरी स्मृता प्रीता गौरी च काल- दुग्धिका ।” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ “कटुपर्णी हैमवती हेमक्षीरी हिमावती । हेमाह्वा पीतदुग्धा च तन्मूलञ्चोकमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) हेमगन्धिनी, स्त्री, (हेम्नः नागकेशरस्येव गन्धो- ऽस्ति अस्याः । इनिः ।) रेणुकाख्यगन्धद्रव्यम् । इति रत्नमाला ॥ हेमगौरः, पुं, (हेमवत् गौरः ।) किङ्किरातवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “किङ्किरातो हेमगौरः पीतकः पीतभद्रकः ॥” इति मावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) स्वर्णवद्गौरवर्णयुक्ते, त्रि ॥ हेमगौराङ्गः, त्रि, (हेमानीव गौराणि अङ्गा- न्यस्य ।) स्वर्णतुल्यगौरवर्णाङ्गविशिष्टः । यथा, “विषेणोत्तिष्ठमानेन कालानलसमत्विषा । निर्द्दग्धहेमगौराङ्गः कृतः कृष्णो जनार्द्दनः ॥ तं दृष्ट्वा हेमगोराङ्गं कृतं कृष्णं जनार्द्दनम् । ततः सर्व्वे वयं भीतास्त्वामेव शरणं गताः ॥” इति स्कान्दे नीलकण्ठस्तोत्रम् ॥ हेमचन्द्रः, पुं, अभिधानचिन्तामणिनामकोष- कर्त्ता । यथा, -- “सानेकार्थनाममालात्मकः कोषवरः शुभः ।

हेमचन्द्रप्रणीताभिधानचिन्तामणिर्म्मणिः ॥” इति तस्य सूचीकारश्लोकः ॥ स्वर्णमयशशी च । सोणार चाद इति भाषा ॥ हेमज्वालः, पुं, (हेमवर्णा ज्वालास्य ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ हेमतारं, क्ली, (हेम तारयति उत्कर्षं नयति । तॄ + णिच् + अच् ।) तुत्थम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (तुत्थशब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) हेमदुग्धः, पुं, (हेमवर्णं दुग्धं निर्य्यासोऽस्य ।) उडुम्बरवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ हेमदुग्धकः, पुं, (हेमवर्णं दुग्धं निर्य्यासोऽस्य । कप् ।) उडुम्बरवृक्षः । इत्यमरः । १ । ४ । १२ ॥ (पर्य्यायो यथा, -- “उदुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतवर्णक्षीरयुक्ते, त्रि ॥ हेमदुग्धा, स्त्री, (हेमवर्णं दुग्धं निर्य्यासोऽस्याः ।) स्वर्णक्षीरी । इति जटाधरः ॥ (गुणादयोऽस्या स्वर्णक्षीरीशब्दे बोद्धव्याः ॥) हेमदुग्धी, [न्] पुं, (हेमवर्णं दुग्धं निर्य्यासोऽस्या- स्तीति । इनिः ।) यज्ञोडुम्बरवृक्षः । इति शब्द- रत्नावली ॥ हेमदुग्धी, स्त्री, (हेमवर्णं दुग्धं निर्य्यासोऽस्याः । ङीष् ।) स्वर्णक्षीरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमन्तः, पुं, क्ली, (हन्ति लोकान् शैत्येनेति । हन् + “हन्ते र्मुठि च ।” उणा ०३ । १२९ । इति झच् हन्तेर्हि चेति हिरादेशः मुडागमो गुणश्च ।) ऋतुविशेषः । स तु अग्रहायणपौष- मासात्मकः । यथा । षडमी ऋतवः पुंसि मार्गादीनां युगैः क्रमादिति वक्ष्यमाणेनान्वयः । ते के इत्याह हेमन्त इत्यादि मार्गपौषाभ्यां ऋतुर्हेमन्तः । हन्ति सन्तापमिति । हिमो- ऽन्तोऽस्येति वा मनीषादित्वात् हेमन्तः । अर्द्ध- र्च्चादिरयमिति केचित् । तेन अस्त्रियामित्य- स्यानेनापि सम्बन्धः । हेमन्शब्दोऽप्यस्तीति माधवी । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । हैमनः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ उष्मासहः ३ शरदन्तः ४ हिमागमः ५ । तत्कालोद्भवजलगुणाः । “हैमन्तिकं जलं स्निग्धं वृष्यं बल्यं हितं गुरु ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तत्र लोकप्रतपनार्थमग्निप्रदानफलं यथा, -- “हेमन्ते शिशिरे चैव पुण्याग्निं यः प्रयच्छति । सर्व्वलोकप्रतापार्थं स पुण्यां गतिमाप्नुयात् ॥” इति वह्निपुराणे कन्यादाननामाध्यायः ॥ तत्र भगवत्समीपे अग्निप्रज्वालनविधिः सेवा- शब्दे द्रष्टव्यः ॥ * ॥ तत्र वर्णनीयानि । “हेमन्ते दिनलघुता शीतयवस्तम्बमरुवक- हिमानि ।” इति कविकल्पलता ॥ हेमन्तनाथः, पुं, (हेमन्ते नाथ्यते याच्यते इति । नाथ + कर्म्मणि घञ् ।) कपित्थः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (कपित्थशब्देऽस्य विषयो ज्ञातव्यः ॥)

पृष्ठ ५/५४९

हेमपर्व्वतः, पुं, (हेममयः पर्व्वतः ।) मुमेरुगिरिः । इति हलायुधः ॥ हेमपुष्पं, क्ली, (हेमवर्णं पुष्पम् ।) अशोकपुष्पम् । जवापुष्पम् । इति मेदिनी ॥ हेमपुष्पः, पुं, हेमवर्णं पुष्पं यस्य ।) चम्पकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “चाम्पेयश्चम्पकः प्रोक्तो हेमपुष्पश्च स स्मृतः ॥” अशोकः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- अशोको हेमपुष्पश्च बञ्जुलस्तास्रपल्लवः । कङ्केलिः पिण्डपुष्पश्च गन्धपुष्पो नटस्तथा ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हेमपुष्पकः, पुं, (हेमवर्णं पुष्पं यस्य । कप् ।) चम्पकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ६३ ॥ लोध्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमपुष्पिका, स्त्री, हेमवर्णं पुष्पं यस्याः । कन् + टाप् । अत इत्त्वम् ।) स्वर्णयूथिका । इत्य- मरः । २ । ४ । ७१ ॥ (तथास्याः पर्य्यायः । “यूथिका गणिकाम्बष्ठा सा पीता हेमपुष्पिका ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) हेमपुष्पी, स्त्री, (हेमवर्णं पुष्पमस्याः । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) मञ्जिष्ठा । इति शब्दमाला ॥ स्वर्णजीवन्ती । इन्द्रवारुणी । स्वर्णुली । मुषली । कण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमफला, स्त्री, हेमवर्णानि फलान्यस्याः ।) स्वर्णकदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेममाला, स्त्री, यमपत्नी । इति केचित् । हेम- निर्म्मिता माला ।) स्वर्णस्रक् ॥ हेममाली, [न्] पुं, (हेमेव किरणानां माला- स्त्यस्य । इनिः ।) सूर्य्यः । यथा भविष्ये । “या शुक्ला कुरुशार्दूल ! वैशाखे मासि वै तिथिः । तृतीया साक्षया लोके गीर्व्वाणैरभिवन्दिता ॥ योऽस्यां ददाति करकान् वारिवाजसमन्वि- तान् । स याति पुरुषो वीर ! लोकान् वै हेम- मालिनः ॥” हेममालिनः सूर्य्यस्य । इति तिष्यादितत्त्वम् ॥ (स्वर्णमालाविशिष्टे, त्रि ॥) हेमयूथिका, स्त्री, (हेमवर्णा यूथिका ।) स्वर्ण- यूथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेमरागिणी, स्त्री, (हेम्न इव रागोऽस्या अस्तीति । इनिः । ङीप् ।) हरिद्रा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हेमलः, पुं, (हेमतदंशं लाति गृह्नातीति । ला + कः ।) स्वर्णकारः । कृकलासः । प्रस्तरभेदः । स तु कषपाषाणः । इति मेदिनी ॥ हेमलता, स्त्री, (हेमवर्णा लता ।) स्वर्णजीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्वर्णजीवन्तोशब्देऽस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥) हेमवलं, क्ली, (हेम्ना वलते शोभते इति । वल् + अच् ।) मौक्तिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमवलमिति साधुपाठः ॥

हेमशङ्खः, पुं, (हेमवर्णः शङ्खोऽस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हेमशिखा, स्त्री, (हेमवर्णा शिखास्याः ।) स्वर्ण क्षीरी । इति शब्दरत्नावली ॥ हेमसार, क्ली, (हेम सारयति निर्म्मलीकरो- तीति । सृ + णिच् + अण् ।) तुत्थम् । यथा -- “तत्थके तु शिखिग्रीवं हेमसारं मयूरकम् ।” इति रसचन्द्रिका ॥ हेमसूत्रकं, क्ली, (हेम्नः सूत्रमत्र । कप् ।) हारविशेषः । इति धरणिः ॥ हेमहस्तिरथः, पुं, (हेमनिर्म्मतहस्तिविशिष्टो रथो यत्र । स तु दानार्थं कल्पितः ।) महा- दानविशेषः । तद्विवरणं यथा, -- “अथातः संप्रवक्ष्यामि हेमहस्तिरथं शुभम् । यस्य प्रदानात् भवनं वैष्णवं याति मानवः ॥ पुण्यां तिथिं समासाद्य तुलापुरुषदान- वत् । विप्रवाचनकं कुर्य्यात् लोकेशावाहन बुधः ॥ ऋत्विङ्मण्डपसम्भारभूषणाच्छादनादिकम् । अत्राप्युपोषितस्तद्वत् ब्राह्मणैः सह भोजनम् ॥ कुर्य्यात् पुष्परथाकारं काञ्चनं मणिमण्डि- तम् । वलभीभिर्विचित्राभिश्चतश्चक्रसमन्वितम् ॥ लोकपालाष्टकोपेतं ब्रह्मार्कशिवसंयुतम् । मध्ये नारायणोपेतं लक्ष्म्या चैव समन्वितम् ॥ कृष्णाजिनतिलद्रोणं कृत्वा संस्थापयेद्रथम् । तथाष्टादश धान्यानि भाजनामनचन्दनैः ॥ दीपकोपानहच्छत्रदर्पणं पादुकान्वितम् । ध्वजे तु गरुडं कुर्य्यात् कूवराग्रे विनायकम् ॥ नानाफलसमायुक्तमुपरिष्टाद्वितानकम् । कौषेयपञ्चवस्त्रञ्च अम्लानकुसुमान्वितम् ॥ चतुर्भिः कलसैः मार्द्धं गोभिरष्टाभिरन्वितम् । चतुर्भिर्हेममातङ्गैर्मुक्तादामविभूषितम् ॥ स्वरूपतः करिभ्यान्तु युक्तं कृत्वा निवेदयेत् । कुर्य्यात् पञ्चपलादूर्द्ध्वमभावादपि शक्तितः ॥ ततो मङ्गलशब्देन स्नापितो वेदपुङ्गवैः । त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ इममुच्चारयन्मन्त्रं ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ॥ नमो नमः शङ्करपद्मजार्क- लोकेशविद्याधरवासुदेवैः । त्वं मन्यसे वेद पुराण यज्ञ तेजोमयस्यन्दन पाहि तस्मात् ॥ यत्तत् पदं परमगुह्यतमं मुरारे- रानन्दहेतु गुणरूपविमुक्तमन्तः । योगैकमानसदृशो मुनयः समाधौ पश्यन्ति तत्त्वमसि नाथ रथेऽधिरूढः ॥ यस्मात्त्वमेव भवसागरसंप्लुताना- मानन्दभाण्डभृतमध्वरपानपात्रम् । तस्मादघौघशमनेन कुरुप्रसादं चामीकरेभरथमाधवसंप्रदानात् ॥ इत्थं प्रणम्य कनकेभरथप्रदानं यः कारयेत् सकलपापविमुक्तदेहः ।

विद्याधरामरमुनीन्द्रगणाभिजुष्टं प्राप्नोत्यसौ पदमतीन्द्रियमिन्दुमीलेः ॥ कृतदुरितवितानादुल्लसद्वह्निजाल- व्यतिकरकृतदाहोद्वेगभाजोऽपि बन्धून् । नयति च पितृपुत्त्रान् बान्धवानप्यशेषान् कृतगजरथदान शाश्वतं सद्म विष्णोः ॥” इति मत्स्यपुराणे महादानानुकीर्त्तने हेम- हस्तिरथप्रदानिको नाम २९२ अध्यायः ॥ हेमा, [न्] पुं, बुधग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हेमा, स्त्री, (हेम हेमवर्णमत्स्यस्या इति अच् । टाप् ।) अप्सरसः । सुन्दरी स्त्री । इति केचित् ॥ हेमाङ्गः, पुं, (हेमेव पीतवर्णमङ्गं यस्य ।) गरुडः । सिंहः । सुमेरुः । ब्रह्मा । इति मेविनी ॥ चम्पक- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ हेमवर्णशरीरे, क्ली । तद्युक्ते, त्रि ॥ हेमाद्रिः, पुं, (हेममयोऽद्रिः ।) सुमेरुपर्व्वतः । इत्यमरः । १ । १ । ५२ ॥ क्षत्त्रियराजविशेषः ॥ स च चिन्तामणिकामधेनुकल्पद्रुमनामक- स्मृतिसंग्रहकारकः । यथा, -- “तस्यास्ति नाम हेमाद्रिः सर्व्वश्रीकरण- प्रभु निजोदारतया यश्च सर्व्वश्रीकरणप्रभुः ॥ अनेन चिन्तामणिकामधेनु- कल्पद्रुमानर्थिजनाय दत्तान् । विलोक्य शङ्के किममुष्य सर्व्व- गीर्व्वाणनाथोऽपि करप्रदोऽभूत् ॥ अथामुना धर्म्मकथादरिद्रं त्रैलोक्यमालोक्य कलेर्बलेन । तस्योपकारे दधतानुचिन्तां चिन्तामणिः प्रादुरकारि चारुः ॥ पञ्चखण्डात्मके शास्त्रे व्रतखण्डादनन्तरम् । दानखण्डमिदं तत्र द्वितीयमथ कथ्यते ॥” इति तत्कृतचतुर्व्वर्गचिन्तामणौ दानखण्डीय- श्लोकाः ॥ हेमाद्रिजगणः, पुं, (हेमाद्रौ जोर्य्यतीति । जॄ + ल्युः ।) स्वर्णक्षीरी । इति रत्नमाला ॥ (अस्य पर्य्यायविवरणादिकं स्वर्णक्षीरीशब्दे ज्ञात- व्यम् ॥) हेमाह्वः, पुं, (हेम हमवर्णमाह्वयते स्ववर्णेन स्पर्द्धते इति । आ + ह्वे + कः ।) वनचम्पकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हेम्न आह्वा आह्वा यस्य ।) धुस्तूरः । कनकाह्वयशब्ददर्शनात् ॥ हेमाह्वा, स्त्री, (हेम्न आह्वा आह्वा आख्या यस्याः ।) स्वर्णजीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेम्ना, पुं, बुधग्रहः । यथा, -- “हेलिः सूर्य्यश्चन्द्रमाः शीतरश्मि- र्हेम्ना विज्ज्ञो बोधनश्चेन्द्रपुत्त्रः ।” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ हेयः, त्रि, (हा + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ इति यत् । “ईद्यति ।” । ६ । ४ । ६५ । इति

पृष्ठ ५/५५०

आत ईत् । गुणः ।) त्याज्यः । यथा, -- “ऊषरा वालुकाक्लिन्ना” इत्यादुपक्रम्य । “वास्तुखण्डे महादोषा हेयास्तस्माद्विचक्षणैः ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ हेरं, त्रि, (हि + रन् ।) मुकुटभेदः । हरिद्रा । आसुरी माया । इति केचित् ॥ हेरम्बः, पुं, (हे रणे शिवसमीपे वा रम्बते इति । रवि शब्दे + पचाद्यच् ।) गणेशः । इत्यमरः । १ । १ । ४१ ॥ महिषः । शौर्य्यगर्व्वितः । इति मेदिनी ॥ बुद्धविशेषः । तत्पर्य्यायः । हेरुकः २ चक्रसम्बरः ३ देवः ४ वज्रकपाली ५ निशुम्भो ६ शशि- शेखरः ७ वज्रटीकः ८ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ * ॥ अथ हेरम्बमन्त्रः । स च ऊकार- युक्तो गकारः सबिन्दुः प्रणवादिनमोऽन्तश्चतु- रक्षरः । निबन्धे । “पञ्चान्तको बिन्दुयुक्तो वामकर्णविभूषितः । तारादिहृदयान्तोऽयं हेरम्बमनुरीरितः । चतुर्वर्णात्मको नॄणां चतुर्वर्गफलप्रदः ॥” अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं विधाय गणेशोक्तपीठशक्तीः पीठमनुञ्च विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । अस्य गणक ऋषि- र्गायत्त्री च्छन्दो हेरम्बा देवता गकारो बीजं विन्दुः शक्तिश्चतुर्व्वर्गसिद्ध्यर्ये विनियोगः । शिरसि गणकऋषये नमः । इत्यादि । ततः कराङ्ग- न्यासौ । गां गीं गूं गं गौं गः इत्येतैः षडङ्गानि कुर्य्यात् । तथा च । “षड्दीर्घभाजा बीजेन षडङ्गानि प्रकल्पयेत् ॥” ततो ध्यानम् । “मुक्ताकाञ्चननीलकुन्दघुसृणच्छायैस्त्रिनेत्रा- न्वितै- र्नागास्यैर्हरिवाहनं शशिधरं हेरम्बमर्क- प्रभम् । दृप्तं दानमभीतिमोदकरदान् टङ्कं शिरोऽक्षा- त्मिकां मालां मुद्गरमङ्कुशं त्रिशिखकं दोर्भिर्दधानं भजे ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततो गणेशोक्तपीठपूजान्तं कृत्वा ॐ हुँ हुँ महासिंहाय गां हेरम्बासनाय नम इत्यासनं पूजयेत् । तथा च निबन्धे । “प्रणवं कवचद्वन्द्वं महासिंहाय गां ततः । हेरम्बेति पदं पश्चात् आसनाय हृदन्ततः ॥ अयमासनमन्त्रः स्यात् प्रदद्यदिमुनासनम् ॥” इति ॥ पीठन्यासोऽप्येवं मन्त्रः । तत ॐ मं मन्त्रेण मूर्त्तिं संकल्पयेत् । तथा च निबन्धे । “तारादिविघ्नबीजेन मूर्त्तिं तस्य प्रकल्पयेत् ।” पुनर्ध्यात्वावाहनादिपञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधाय आवरणपूजामारभेत् । यथा अग्न्यादि- कोणे मध्ये दिक्षु च गां हृदयाय नम इत्या- दिना पूजयेत् । तद्वहिरिन्द्रादीन् वज्रादोंश्च सपूज्य धपादिविसर्जनान्तं कर्म्म समापयेत् ।

अस्य पुरश्चरणं त्रिलक्षजपः । तथा च । “त्रिलक्षञ्च जपेन्मन्त्रं दशांशं जुहुयात्ततः ।” होमद्रव्यं यथा, “लक्षत्रयं जपेन्मन्त्रमिक्षुदण्डैर्दशांशतः । अपूपैराज्ययुक्तैर्व्वा जुहुयान्मन्त्रसिद्धये ॥” * ॥ मन्त्रान्तरम् । गं क्षिप्रप्रसादनःय हृत् । तथा च निबन्धे । “सम्बर्त्तको नेत्रयुतः पार्श्वो वह्न्यासने स्थितः । प्रसादनाय हृन्मन्त्रं स्वबीजाद्यो दशाक्षरः ॥” अस्य पूजा प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं कर्म्म विधाय ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि गणक- ऋषये नमः । मुखे विराट्छन्दसे नमः । हृदि क्षिप्रप्रसादनाय देवतायै नमः । तथा च निबन्धे । “गणको मुनिराख्यातो विराट् छन्द उदी- रितम् । क्षिपप्रसादनो विघ्नो देवतास्य प्रकीर्त्तिता । दीर्घयुक्तेन बीजेन षडङ्गानि प्रकल्पयेत् ॥” एकाक्षरवत् कराङ्गन्यासौ कृत्वा ध्यायेत् । “पाशाङ्कुशौ कल्पलतां विषाणं दधत्स्वशुण्डाहितबीजपूरः । रक्तस्त्रिनेत्रस्तरुणेन्द्रमौलि- र्हारोज्ज्वलो हस्तिमुखोऽवताद्वः ॥” इति धात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कृत्वा पीठपूजां विधाय पुनर्ध्यात्वावाहनादिपञ्चषुष्पा- ञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधाय आवरणपूजामारभेत् । अग्न्यादिषु गां हृदयाय नम इत्यादिना पूजयेत् । तथा च निबन्धे । “अङ्गानि पूर्व्वमभ्यर्च्च्य विघ्नानष्टौ यजेत्ततः । पत्राग्रे पूजयेदेता ब्राह्म्याद्यास्तदनन्तरम् ॥” पत्रेषु । “विघ्नं विनायकं शूरं वीरं वरदसंज्ञकम् । इभवक्त्रं चैकरदं लम्बोदरं प्रपूजयेत् ॥” पत्राग्रेषु ब्राह्म्याद्यास्तद्वहिरिन्द्रादीन् वज्रा- दींश्च पूजयेत् । ततो धूपादिविसर्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं लक्षजपः । तथा च । “लक्षं जपेज्जपस्यान्ते जुहुयादयुतं तिलैः । मधुरत्रितयैव्वापि द्रव्यैरष्टाभिरीरितैः ॥” इति कृष्णानन्दकृततन्त्रसारः ॥ हेरम्बजननी, स्त्री, हेरम्बस्य जननी ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ हेरम्बहट्टः, पुं, देशविशेषः । स च दक्षिणप्रदेशे वर्त्तते । इति शब्दरत्नावली ॥ हेरिकः, पुं, (हि + इक । रुट् च ।) चरः । इति हेमचन्द्रः ॥ हेरुकः, पुं, (हि + उक । रुट् च ।) बुद्धभेदः । महाकालगणः । इति मेदिनी ॥ शिवलिङ्ग- विशेषः । यथा, -- “शिवलिङ्गञ्च तत्रास्ति शिलायां हेरुकाह्वयम् । नदीदक्षिणपूर्व्वस्यां नायकं तन्तु पूजयेत् ॥” इति कालिकापुराणे कामाख्यारूपनिर्णये ८१ अध्यायः ॥ गणेशः । इति तत्रैव ॥

हेलञ्ची, स्त्री, (हेलं चिनोतीति । चि + ड । ङीष् । पृषोदरात् साधुः ।) हिलमोचिका । हेलञ्चा इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (हिलमोचिकाशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञेयाः ॥ हेलनं, क्ली, (हेड + ल्युट् । डलयोरैक्यम् ।) अवहेला । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वंते । ६ । २ । १४ । “साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभ्यं हेलनमेव च । वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदुः ॥”) हेलाः, स्त्री, (हिल् + घञ् । टाप् ।) स्त्रीणां शृङ्गारभावजक्रियाविशेषः । इत्यमरः । १ । ७ । ३२ ॥ सुरते प्रौढेच्छा हेला । यदाह । “प्रौढेच्छा याति रूढानां नारीणां सुरतोत्सवे । शृङ्गारशास्त्रतत्त्वज्ञैर्हेला सा परिकीर्त्तिता ॥” इति । अन्ये तु । “स एव हेला सुव्यक्तः शृङ्गाररससूचकः ।” इत्याहुः । अस्यार्थः । हाव एव स्फुटशृङ्गा- रानुभावो हेलेति । अन्ये त्वाहुः विलासादयो दश स्वाभाविकाः भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः शोभादयः सप्त प्रयत्नजाः । इति विंशतिरल- ङ्काराः । तेषु । “देहात्मकं मवेत् सत्त्वं सत्त्वाद्भावः समुत्थितः । भावात् समुत्थितो हावो हावाद्धेला समु- त्थिता ॥” इति ॥ हिल श हावकृतौ घञ् स्त्रीत्त्वं लोकाश्रयात् । हेलिरपि । “हेलिः पुंसि रवौ हेलिर्हेलायामपि योषिति ।” इति हड्डः । इति भरतः ॥ अपि च । “हाव एव भवेद्धेला व्यक्तः शृङ्गारसूचकः ।” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ * ॥ अवज्ञा । इति मेदिनी ॥ (यथा, मार्कण्डेय- पुराणे । १४ । २९ । “स्वल्पं पुण्यं शुभं गन्धं हेलया सम्प्रयच्छति । स्पर्शं वाप्यथवा शब्द रसं रूपमथापि वा ॥”) ज्योत्स्ना इति केचित् ॥ हेलावुकः, पुं, अश्वविक्रयी । इति हारावली ॥ हेलिः, पुं, (हिलति । हिल + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा ०४ । ११७ । इति इन् ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आलिङ्गनम् । इति केचित् ॥ हेलिः, स्त्री, (हिल श हावकृतौ + इन् ।) हेला । इति हड्डः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ हेष, ऋ ङ अश्वानां स्वने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म० अक०-सेट् ।) ङ, हेषते घोटकः । जिहेषे । ऋ, अजिहेषत् । इति दुर्गा- दासः ॥ हेषा, स्त्री, (हेष + भावे अः ।) अश्वानां निस्वनः । (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । २२ । २० । “कृतार्त्तहेषाशब्दो वै त्रस्तः साश्रुविलोचनः । नीतः सोऽश्वश्च तेनैव दानवेन दुरात्मना ॥”)

पृष्ठ ५/५५१

तत्पर्य्यायः । ह्रेषा २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४७ ॥ ह्लेषा ३ । इति तट्टीका ॥ हेषी, [न्] पुं (हेषा इति शब्दोऽस्त्यस्य । इनिः ।) अश्वः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हेहै, व्य, (हे च है च ।) सम्बोधनम् । हूतिः । इति मेदिनी ॥ है, व्य, (हिनोतोति । हि गतौ बाहुलकात् डै ।) सम्बोधनम् । आह्वानम् । इति मेदिनी ॥ हैतुकः, पुं, (हेतुना चरतीति । हेतु + ठक् । सद्युक्तिव्यवंहारी । यथा, मनुः । “त्रैविद्यो हैतुकस्तर्की निरुक्तो धर्म्मपाठकः । त्रयश्चाश्रमिणः पूर्ब्बे परिषत् स्याद्दशावरा ॥” त्रैविद्यः त्रिवेदपारगः । हैतुकः सद्युक्तिव्यव- हारी । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ हेतुद्वारा सत्- कर्म्मसु सन्देहकर्त्ता । यथा, -- “पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वैडालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥” इति विष्णुपुराणे । ३ । १८ । ९९ ॥ पाषण्डादीनां लक्षणम् “भ्रष्टः स्वधर्म्मात् पाषण्डो विकर्म्मस्थो निषिद्ध- कृत् । यस्य धर्म्मध्वजो नित्यं सुरध्वज इवोच्छ्रितः । प्रच्छन्नानि च पापानि वैडालं नाम तद्व्रतम् ॥” तद्वान् वैडालव्रतिकः । “प्रियं वक्ति पुरोऽन्यत्र विप्रियं कुरुते भृशम् । व्यक्तापराधचेष्टश्च शठोऽयं कथितो बुधैः ॥ सन्देहकृत् हेतुभिर्यः सत्कर्म्मसु स हैतुकः । अर्व्वाग्दृष्टिर्नैकृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः । शठो मिथ्याविनीतश्च वकवृत्तिरुदाहृतः ॥” इति तट्टीका ॥ (फलाभिसन्धानयुक्ते, त्रि ॥) हैमं, क्ली, (हिमे भवम् । अण् ।) प्रातर्हिमोद- भवजलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिमभवे, त्रि ॥ (यथा, रघौ । १६ । ७ । “लब्धान्तरा सावरणेऽपि गेहे योगप्रभावो न च लक्ष्यते ते । बिभर्षि चाकारमनिर्वृतानां मृणालिनी हैममिवोपरागम् ॥”) हेमजाते च त्रि ॥ इत्यमरः । २ । ८ । ३२ ॥ (यथा, रघौ । ६ । १५ । “आकुञ्चिताग्राङ्गुलिना ततोऽन्यः किञ्चित् समावर्ज्जितनेत्रशोभः । तिर्य्यग् विसंसपिनखप्रभेण पादेन हैमं विलिलेख पीठम् ॥”) हैमः, पुं, भूनिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हेम्नो विकारः । हेम + अण् ।) हेम्नो विकारः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ६३ । “हैमो हेमकरो यज्ञः सर्व्वधारी धरोत्तमः ॥” पर्व्वतविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १९ । ५४ ।

“कैलासं मन्दरं हैमं सर्व्वाननुचचार ह । तानतीत्य महाशैलान् कैरातं स्थानमुत्तमम् ॥”) हैमनं, क्ली, पुं, (हेमन्त एव इति । “सर्व्वत्राण् च तलोपश्च ।” ४ । ३ । २२ । इति स्वार्थे अण् तलोपश्च ।) हेमन्त ऋतुः । यथा । हेमन्त- हैमनावस्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ (हेम्न इदमित्यण् । न टिलोपः ।) स्वर्णजाते हिम- जाते च त्रि ॥ (हेमन्तभवे च त्रि । यथा, किरातार्ज्जुनीये । १७ । १२ । “उमापतिं पाण्डुसुतप्रणुन्नाः शिंलीमुखानव्यथयाम्बभूवुः । अभ्युत्थितस्याद्रिपतेर्नितम्ब- मर्कस्य पादा इव हैमनस्य ॥” ॥) हैमनः, पुं, (हेमन्त एव अण् । तलोपश्च ।) मार्गशीर्षमासः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हेमन्ते जातः अण् तलोपश्च ।) हिमकालोद्भवषष्टिक- धान्यम् । अस्य गुणाः । “हैमनास्तु हिमा वृष्या मधुरा बद्धवर्च्चसः ।” इति राजवल्लभः ॥ हैमन्तं, क्ली, पुं, (हेमन्त + “सन्धिवेलाद्यृतुनक्षत्रे- भ्योऽण् ।” ४ । ३ । १६ । इति अण् ।) हेमन्त ऋतुः । हेमन्तसम्बन्धिनि, त्रि । इति हेमन्तशब्दात् स्वार्थे ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ हैमन्तिकं, क्ली, (हेमन्ते भवः । ठञ् ।) शालि- धान्यम् । आमन धान इति भाषा । यथा, -- “हैमन्तिकं सितास्विन्नं धान्यं मुद्गास्तिला यवाः ॥” इति हविष्यान्नप्रकरणे तिथ्यादितत्त्वम् ॥ हेमन्तकालजाते, त्रि ॥ (यथा आश्वलायनीय- श्रौतसूत्रे । ४ । १२ । १ । “बृहस्पतिः पांक्तस्त्रिणवः शाक्वरो हैमन्तिकः ॥”) हैममुद्रिकः, त्रि, स्वर्णमुद्रिकाविशिष्टः । हैमी मुद्रिका यस्य इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ हैमलः, पुं, क्ली, (हिमल + अण् ।) हेमन्त ऋतुः । हिमलशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति काचित् शब्दरत्नावली ॥ हैमन इति साधु- पाठः ॥ हैमवतं, क्ली, (हिमवतोऽदूरभवो देशः हिमवत इदं वा । अण् ।) भारतवर्षम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ हैमवतः, पुं, विषभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (हिमा- लयसम्बन्धिनि, तज्जाते च त्रि ॥ देशविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ५० । २० । “निषदान् पारसीकांश्च कृष्णान् हैमवतां- स्तथा ॥”) हैमवतवर्षं, क्ली, भारतवर्षम् । यथा, -- “एतद्धैमवतं वर्षं भारती यत्र सन्ततिः । हेमकूटं परं यत्र नम्ना किंपुरुषोत्तमः ॥” इति वाराहे रुद्रगीता ॥ हैमषती, स्त्री, (हिमवतोऽपत्यं स्त्री । अण् । ङीप् ।) पाव्वती । (यथा, देवीभागवते । १२ । ८ । ५७ ।

“उमाभिधानां पुरतो देवीं हैमवतीं शिवाम् ॥”) हरीतकी । इत्यमरः । १ । १ । ३८ ; २ । ४ । ५९ ॥ स्वर्णक्षीरी । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “कटुपर्णी हैमवती हेमक्षीरी हिमावती । हेमाह्वा पीतदुग्धा च तन्मलञ्चोकमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) श्वेतवचा । इति मेदिनी ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, “षड्ग्रन्थ्योग्रा वचा ज्ञेया श्वेता हैमवतीति च ।” इति गारुडे २०८ अध्याये ॥ हिमवतः प्रभवति प्रकाशते प्रथमं दृश्यते इति । “प्रभवति ।” ४ । ३ । ८३ । इत्यण् ।) गङ्गा । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०८ । १६ । “एवमुक्तः प्रत्युवाच राजा हैमवतीं तदा । पितामहा मे वरदे ! कपिलेन महानदि ! अन्वेषमाणास्तुरगं नीता वैवस्वतक्षयम् ॥” हिमवति भवा इति । अण् ।) रेणुका । कपिलद्राक्षा । अतसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ हैमा, स्त्री, (हेम तद्वर्णोऽस्त्यस्याः इति अण् । वा ङीप् ।) पीतयूथिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यूथिकाशब्दे अस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥ हैमी, स्त्री, (हेम तद्वर्णोऽस्त्यस्याः इति अण् । वा ङीप् ।) पीतयूथिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यूथिकाशब्दे अस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥ हैयङ्गवीनं, क्ली, (ह्यो गोदोहस्य विकारः इति । “हैयङ्गवीनं संज्ञायाम् ।” ५ । २ । २३ । इति खञ् हियङ्ग्वादेशश्च ।) सद्योगोदोहोद्भवं घृतम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५२ ॥ नवनीतम् । इति रत्नमाला राजनिर्घण्टश्च ॥ (यथा, हरिवंशे । भविष्यपर्व्वणि । ५८ । १० । “हैयङ्गवीनं क्षीराणि दधि वा किमजीजनन् । गोधनं सर्व्वमेवेदं नीरोगं प्रतिपद्यते ॥”) तत्पर्य्यायः । सरजम् २ मन्थजम् ३ कल म्वुटम् ४ । इति हारावली ॥ हैरिकः, पुं, (हिनोतीति । रक् । हेरं आसुरी माया । तज्जानाति । ठक् ।) चौरः । इति धरणिः ॥ हैहयः, पुं, (हय्या अपत्यम् । “स्त्रीभ्यो ढक् ।” ४ । १ । १२० । इति ढक् । पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्वा हेशब्देन नामैकदेषग्रहणेन नामग्रहणात् हेषाशब्देन हेषाशब्दं कुर्व्वन् हयति गच्छ- तीति हेहयोऽश्वः तस्यायं “शिवादिभ्योऽण् ।” ४ । १ । ११२ । इत्यण् । यद्वा, हे भक्त हे भक्त इति वदन् हयति गच्छतीति हेहयो विष्णुः । तस्यायं हैहयः ।) कार्त्तवीर्य्यः । इति हेम- चन्द्रः ॥ देशविशेषः । यथा, -- “पश्चिमे हैहयास्ताद्रिम्लेच्छवासशकादयः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वे कूर्म्मचक्रम् ॥ हैहयः, पुं, (हैहयाः तद्देशवासिनः तेषां राजा अण् ।) कार्त्तवीर्य्यराजः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । ११ । ७४ । “बिभ्रतोऽस्त्रमचलेऽप्यकुण्ठितं द्वौ रिपू मम मतौ समागसौ । धेनुवत्सहरणाच्च हैययः त्वञ्च कीर्त्तिमपहर्त्तुमुद्यतः ॥”)

पृष्ठ ५/५५२

हो, व्य, (ह्वयते अनेनेति । ह्वे + डो । निपा- तनात् साधुः ।) सम्बोधनम् । आह्वानम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । १५ । २० । “ननु हो मथनाराघो घोरानाथ महोनु न । तयदा तवदा भीमा माभीदावत दायत ॥”) विस्मयः । इत्यमरः ॥ होड, ऋ ङ गतौ । अनादरे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अजु- होडत् । ङ, होडते । इति दुर्गादासः ॥ होडः, पुं, (होडते गच्छतीति । होड गतौ + अच् ।) नौकाविशेषः । हुडी इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । तरान्धुः २ वहनम् ३ वहित्रम् ४ वार्व्वटः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः (होड्यते इति । होड् अनादरे + कर्म्मणि घञ् ।) दक्षिणराढीय- मौलिककायस्थानां द्विसप्ततिपद्धत्यन्तर्गतपद्धति- विशेषः । इति कुलाचार्य्यग्रन्थः ॥ गौड- देशीयश्रोत्रियब्राह्मणविशेषाणामुपाधिश्च । अस्य प्रमाणं अन्नदामङ्गलग्रन्थे ध्रुवानन्दमिश्रग्रन्थे च द्रष्टव्यम् ॥ होडा, [ऋ] पुं, चोरः । इति केचित् ॥ होता, [ऋ] पुं, (जुहोतीति । हु + “नप्तृनेष्टृ त्वष्टहोत्रिति ।” उणा ०२ । ९६ । इति तृन् निपातितश्च । यद्वा, हु + तृच् ।) ऋग्वेद- वेत्ता । इत्यमरः । २ । ७ । १७ ॥ होमकर्त्ता । यथा । विशिष्टदेशावच्छिन्नप्रक्षेपोपहितहवि- स्त्यागस्य होमत्वात् प्रक्षेपस्य तदभिधाननिमि- त्तमित्यर्थः । तेन हुधात्वर्थव्यवच्छेदकप्रक्षेपानु- कूलव्यापारवति ऋत्विजि होता इत्यादिव्यप- देशः । इति दायभागटीकायां श्रीकृष्णतर्का- लङ्कारः ॥ होतॄकारः, पुं, होतुरॢकारः । होतुर्माता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ होत्रं, क्ली, (हूयते इति । हु + “हुयामाश्रुभसि- भ्यस्त्रन् ।” उणा ०४ । १६७ । इति त्रन् ।) हविः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ होमः । इति हेमचन्द्रः ॥ होत्रा, स्त्री, (हु + त्रन् + टाप् ।) स्तुतिः । इति केचित् ॥ (आहूयमाना देवता । यथा, ऋग्वेदे । १ । १८ । ८ । “आदृध्नोति हविष्कृतिं प्राञ्चं कृणोत्यध्वरम् । होत्रा देवेषु गच्छति -- ” ‘होत्रा हूयमाना देवता ।’ इति तद्भाष्ये सायनः ॥) होत्री, [न्] पुं, होता । होत्रं विद्यतेऽस्य इति होत्रशब्दात् इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ होत्री, स्त्री, (हु + तृच् + ङीप् ।) यजमानरूपा शिवस्य मूर्त्तिः । यथा, -- “या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।

यामाहुः सर्व्वबीजप्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभि- रोशः ॥” इत्यभिज्ञानशकुन्तलाप्रथमश्लोकः ॥ होत्रीयं, क्ली, (होत्राय हितम् होतुरिदं वेति । छः ।) हविर्गेहम् । इति हेमचन्द्रः ॥ होत्रसम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ९ । ४ । ३ । ७ । “एकविंशतिं होत्रीय उपदधाति ॥”) होमः, पुं, (हवनमिति । हु + “अर्त्तिस्तुमुहु- स्रिति ।” उणा ०१ । १३९ । इति मन् ।) पञ्चमहायज्ञान्तर्गतयज्ञविशेषः । इत्यमरः । २ । ७ । १४ ॥ स तु देवयज्ञः । यथा, -- “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो वलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥” इति मनुः ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “विशिष्टदेशावच्छिन्नप्रक्षेपोपहितत्यागः ॥” इति श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ * ॥ अथ नित्यहोमः । तदुक्तं सोमभुजगावल्याम् । “नाजप्तः सिद्ध्यते मन्त्रो नाहुतश्च फलप्रदः । नानिष्टो यच्छते कामान् तस्मात्त्रितयमर्च्चयेत् ॥ पूजया लभते पूजां जपात् सिद्धिर्न संशयः । विभूतिं चाग्निकार्य्येण सर्व्वसिद्धिञ्च विन्दति ॥” नीलतन्त्रेऽपि । “नित्यहोमं प्रवक्ष्यामि सर्व्वार्थं येन बिन्दति ॥ सपर्य्यां सम्यगापाद्म वलिपूर्व्वं चरेद्विधिम् ॥ ततो होमं तर्पणञ्च चरेत् साधकसत्तमः । वलिवैश्वादिकं चैव ब्राह्मणः समुपाचरेत् ॥ अर्घोदकेन संप्रोक्ष्य तिस्रो रेखाः समालिखेत् । विधिवदग्निमानीय क्रव्यादेभ्यो नमस्तथा ॥ मूलमन्त्रं समुच्चार्य्य कुण्डे वा स्थण्डिलेऽपि वा । भूमौ वा संस्तरेद्वह्निं व्याहृतित्रितयेन च । स्वाहान्तेन त्रिधा हुत्वा षडङ्गहवनं चरेत् ॥” तथा । “ततो देवीं समावाह्य मूलेन षोडशाहुतिम् । हुत्वा स्तुत्वा नमस्कृत्य विसृजेदिम्दुमण्डले ॥” श्यामादौ विशेषः । “भैरवांश्च हुनेदष्टौ आज्यान्वितैस्तिलैः शुभैः । पूर्ब्बादिदिक्क्रमेणैव ततो होमं समाचरेत् ॥” * अथ संक्षेपहोमप्रयोगः । “कुण्डेवास्थण्डिले वापि वीक्षणादिभिः संस्कृते । प्रागग्रा उदगग्राश्च तिस्रो रेखाः समालिखेत् ॥” तथा च । “वीक्षणं मूलमन्त्रेण शरेण ताडनं मतम् । तेनैव प्रोक्षणं प्रोक्तं वर्म्मणाभ्युक्षणं मतम् ॥” ततो मूलमुच्चार्य्य कुण्डाय नमः इति संपूज्य प्रागग्रा उदगग्रास्तिस्रो रेखाः कर्त्तव्याः । प्रागग्रेषु मुकुन्देशपुरन्दरान् प्रादक्षिण्येन संपूज्य उदगग्रासु ब्रह्मवैवस्वतेन्दून् पूजयेत् । सुन्दरीपक्षे तु सर्व्वत्र षट्तारी प्रयोगः षट्तारी च ऐँ ह्रीँ श्रीं ऐं क्लीं सौः ब्रह्मणे

नमः एवं क्रमेण पूजयेत् । तथा ब्रह्मसंहि- तायां होमकुण्डे । “ऐशान्यां वेदिकां हस्तविस्तारोन्नतिशालि- नीम् । कृत्वास्मिन् स्थापयेत् कुम्भं यथोक्तक्रमयोगतः ॥ तत्र संपूजयेद्देवं यथाविध्युपचारकैः । ततो होमं प्रकुर्व्वीत देवतासन्निधानतः ॥” ततः कुण्डमध्ये षट्कोणवृत्तत्रिकोणं तद्वहि- रष्टदलपद्मं तद्वहिश्चतुरस्रं चतुर्द्वारसमेतं लिखित्वा तदुपरि मूलेन पुष्पाञ्जलीन् दद्यात् । सुन्दरीपक्षे तु बालया । ततः सर्व्वाणि प्रणवे- णाभ्युक्ष्य वह्नेर्योगपीठमर्च्चयेत् । तद् यथा । कर्णिकोपर्य्याधारशक्यादोन् संपूज्य अग्न्यादि- कोणचतुष्केषु ॐ धर्म्माय नमः ॐ ज्ञानाय वैराग्याय ऐश्वर्य्याय पूर्ब्बादिदिक्षु अधर्म्माय अज्ञानाय अवैराग्याय अनैश्वर्य्याय मध्ये ॐ अनन्ताय नमः । एवं पद्माय अं अर्कमण्डलाय द्वादशकलात्मने नमः । उं सोममण्डलाय षोडशकलात्मने नमः । मं वह्निमण्डलाय दश- कलात्मने नमः । ततः केशरेषु पूर्ब्बादिमध्ये च ॐ पीताय नमः । एवं श्वेतायै नमः अरुणायै नमः । कृष्णायै धूम्रायै तीब्रायै स्फुलिङ्गिन्यै रुचिरायै ज्वालिन्यै ततो रं वह्न्यासनाय नमः । ततः । “वागीश्वरीमृतुस्नातां नीलेन्दीवरलोचनाम् । वागीश्वरेण संयुक्तां क्रीडाभावसमन्विताम् ॥” इति ध्यात्वा ॐ ह्रीँ वागीश्वराय नमः ॐ वागीश्वर्य्यै नमः । इति मन्त्रेण पञ्चोपचारैः संपूज्य सूर्य्यकान्तादिसम्भूतं श्रोत्रियगेहजं वा वह्निमानयेत् । सन्दरीपक्षे तु कामेश्वरं कामे- श्वरीं पूजयेत् । गौतमीये । “पाषाणभववह्निञ्च यदि वारणिसम्भवम् । श्रोत्रियाणां गेहजञ्च वनस्थं वाथवा हरेत् ॥ यदृच्छालाभसंयुक्तो अयोग्यो यागकर्म्मणि । निरग्निब्राह्मणाल्लब्धो ह्यर्द्धलाभकरो भवेत् ॥ क्षत्रबन्धोश्चतुर्थांशफलं दद्याद्धुताशनः । वैश्यात् शूद्राच्च विफलं जायते होमकर्म्मणि । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन वह्निमुक्तं समाहरेत् ॥” तन्त्रान्तरे । “द्विजातिभवनाद्वापि वह्निमानीय साधकः । वौषडन्तेन मूलेन मन्त्रितं तं विलोकयेत् ॥ अग्निमावाहयेदस्त्रमन्त्रेण तदनन्तरम् । हूँ फडन्तेन मूलेन क्रव्यादांशं परित्यजेत् ॥” ततः ॐ वह्नेर्योगपीठाय नमः चतुर्दिक्षु ॐ वामायै नमः एवं ज्येष्ठायै रौद्र्यै अम्बिकायै । ततो मूलमुच्चार्य्य अमुकदेवताकुण्डाय नमः । इति कुण्डं संपूज्य तदधो वागीश्वरीं तत्तद्देवता- रूपां ऋतुमतीं ध्यात्वा यथोक्तवह्निमानीय वीक्षणादिभिः संस्कृत्य रमिति तस्मात् वह्नि- मुद्धृत्य मूलमुच्चार्य्य हूं फट् क्रव्यादेभ्यः स्वाहा इत्येनेन क्रव्यादाशं परित्यज्य वह्निमन्त्रेन संरक्ष्यं हूं इत्यवगुण्ठ्य धेनुमुद्रया अमृतीकृत्य बाहुभ्यां

पृष्ठ ५/५५३

समुद्धृत्यं कुण्डोपरि त्रिः परिभ्राम्य जानुस्पृष्ट- महीतलः शिवबीजबुद्ध्या आत्मनोऽभिमुखं देव्या योनी एन क्षिपेत् । ततो ह्रीं वह्निमूर्त्तये नमः इत्यभ्यर्च्च्य रं वह्निचैतन्याय नमः इति चैतन्यं तत्र संयोज्य ॐ चित् पिङ्गल हन हन दह दह पच पच सर्व्वं ज्ञापय ज्ञापय स्वाहा इति ज्वालयेत् । ततः । “अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् । सुवर्णवर्णममलं समिद्धं विश्वतोमुखम् ॥” इत्युपतिष्ठेत् ॥ ततो अग्ने त्वममुकनामासीति नाम कृत्वा ॐ वेखानरं जातवेद इहावह लोहिताक्ष सर्व्व- कर्म्माणि साधय स्वाहा । अनेनार्घ्यादिभिः संपूज्य ॐ अग्नेर्हिरण्यादिसप्तजिह्वाभ्यो नमः । ॐ सहस्रार्च्चिषे हृदयाय नमः इत्यादि अग्नि- षडङ्गेभ्यो नमः । ॐ अग्नये जातवेदसे इत्या- द्यष्टमूर्त्तिभ्यो नमः । तद्वाह्ये ॐ ब्राह्म्याद्यष्ट- शक्तिभ्यो नमः । तद्बहिः ॐ पद्माद्यष्टनिधिभ्यो नमः । तद्वाह्ये ॐ इन्द्रादिलोकपालेभ्यो नमः । तद्वाह्ये ॐ वज्राद्यस्त्रेभ्यो नमः । ततः प्रादेश- मात्रं कुशपत्रद्वयं घृतमध्ये निक्षिप्य सव्यासव्य- मध्याभागेषु इडां पिङ्गलां सुषुम्नां ध्यात्वा होमं कुर्य्यात् । स्रुवेण दक्षिणभागादाज्यं गृहीत्वा ॐ अग्नये स्वाहा इति अग्नेर्दक्षिणनेत्रे जुहु- यात् । तथा वामभागादाज्यं गृहीत्वा ॐ सोमाय खाहा इति वामनेत्रे जुहुयात् । ततो मध्यभागादाज्यं गृहीत्वा ॐ अग्निसोमाभ्यां स्वाहा इत्यग्नेर्ललाटनेत्रे जुहुयात् । पुनर्दक्षि- णतः नम इति घृतं गृहीत्वा ॐ अग्नये स्विष्टिकृते स्वाहा इत्यग्निमुखे । ततो महा- व्याहृतिहोमः । ॐ भूः स्वाहा ॐ भुवः स्वाहा ॐ स्वः स्वाहा ॐ वैस्वानर जातवेद इहावह लोहिताक्ष सर्व्वकर्म्माणि साधय स्वाहा इत्यनेन त्रिवारं जुहुयात् । ततः अग्नौ मूलेन पीठ- पूर्ब्बकं देवतां संपूज्य तन्मुखे घृतेन मूलमन्त्रेण पञ्चविंशतिवारं जुहुयात् । वह्निदेवतयोरा- त्मना सह ऐक्यं विभाव्य मूलमन्त्रेण एकादशा- हुतीर्ज्जुहुयात् । ततो मूलमन्त्रस्य अङ्गदेव- ताभ्यः स्वाहा शक्तश्चेत् प्रत्येकमेकैकाहुतिं जुहुयात् । ततः सङ्कल्पं विधाय तत्तत्कल्पोक्त- द्रव्येण होमं कुर्य्यात् । ततो मूलमन्त्रेण पूर्णाहुतिं दत्त्वा संहारमुद्रया स्वेष्टदेवता हृदये समांनीय क्षमस्वेति विसृज्य दक्षिणां दत्त्वा अच्छिद्राव- धारणं कुर्य्यात् । इति तन्त्रसारः ॥ बृहद्धोम- प्रयोगस्तु तत्रैव द्रष्टव्यः ॥ होमकः, पुं, (होम + संज्ञायां कन् ।) होता । यथा, मात्स्ये ९३ । १२८ -- १२९ श्लोकौ । “पूर्ब्बद्वारे च संस्थाप्य बह्वृचं वेदपारगम् । यजुर्व्विदं तथा याम्ये पश्चिमे सामवेदिनम् ॥ अथर्व्ववेदिनं तद्वदुत्तरे स्थापयेद्वुधः ॥ अष्टौ तु होमकाः कार्य्या वेदवेदाङ्गवेदिनः ॥” होमकुण्डं, क्ली, (होमार्थं कुण्डम् ।) होमार्थ-

कुण्डम् । तत्पर्य्यायः । हवनी २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अस्य विवरणं कुण्डशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ होमधान्यं, क्ली, (होमोपयुक्तं धान्यम् ।) तिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ होमधूमः, पुं, (होमजातः धूमः ।) होमीयाग्नि- धूमः । तत्पर्य्यायः । निगणः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ होमभस्म, [न्] क्ली, होमजातं भस्म । तत्- पर्य्यायः । वैष्टुतम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ होमाग्निः, पुं, (होमस्य अग्निः ।) यज्ञवह्निः । तत्पर्य्यायः । महाज्वालः २ महावीरः ३ प्रवर्गः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ होमिः, पुं, (हूयते अस्मिन्निति । हु + इन् । मुट् च ।) अग्निः । (हूयते अनेनेति । इन् मुट् च ।) घृतम् । इति मेदिनी ॥ जलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ होमी, [न्] पुं, (होमः अस्यातीति । इन् ।) होमकर्त्ता । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “तिलोद्वर्त्ती तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥” (जुहोतीति । हु + “उल्मुकदर्विहोमिनः ।” उणा ०३ । ८४ । इति मिनिः । निपातितश्च । यजमानः । इत्युणादिवृतौ उज्ज्वलदत्तः ॥) होम्यं, क्ली, (होमाय हितम् । यत् ।) घृतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ होमीयद्रव्यमात्रे, त्रि ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि २५१ अध्याये । “होता पोता हन्ता नेता मन्ता होम्यहोता- परात्परस्त्वम् ॥”) होरा, स्त्री, (होलति हुल्यते वेति । हुल हिंसा- सम्बरणयोः + अच् । घञ् वा । रलयोरैक्यम् टाप् ।) लग्नम् । राश्यर्द्धम् । रेखा । शास्त्र- भेदः । इति मेदिनी ॥ द्धितीयार्थस्य विशेषो यथा, ज्योतिस्तत्त्वे । “विषमर्क्षेषु प्रथमहोराः स्युश्चण्डरोचिषः । द्वितीयाः शशिनो युक्षु व्यत्ययाद्गणयेत् सदा ॥” सार्द्धदण्डद्वयात्मककालः । स तु इंरेजानां आउ- यार इति ख्यातः । यथा, वह्निपुराणे गणभेदाध्याये । “चतुर्विंशतिवेलाभिरहोरात्रं प्रचक्षते । पश्चिमादर्द्धरात्रादिहोराणां विद्यते क्रमः ॥” होलकः, पुं, (हु + विच् । लक्यते आस्वाद्यते इति । लक् + अप् ।) तृणाग्निभृष्टार्द्धपक्वशमीधान्यम् । होरा इति हिन्दी भाषा । यथा, भावप्रकाशे । “अर्द्धपक्वैः शमीधान्यैस्तृणभृष्टैश्च होलकः । होलकोऽल्पानिलो मेदःकफदोषश्रमापहः ॥ भवेद्यो होलको यस्य स च तत्तद्गुणो भवेत् ॥” होलाकः, पुं, स्वेदविशेषः । यथा, चरकसूत्रस्थाने । “धीतीकान्तु करीषाणां यथोक्तानां प्रदीपयेत् । शयनान्तःप्रमाणेन शय्यामुपरि तत्र च । सुदग्धायां विधूमायां यथोक्तामुपकल्पयेत् ॥ स्ववच्छिन्नः मुखं तत्राभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् । होलाकस्वेद इत्येष सुखप्रोक्तो महर्षिणा ॥” धीतीका शुष्कगोमयकृतोऽग्निविशेषः ॥ होलाका, स्त्री, (हु + विच् । तं लाति । ला +

संज्ञायां कन् टाप् ।) वसन्तोत्सवः । होली इति भाषा । इति दायभागंटीका ॥ तदधि- करणन्यायो यथा । अथ होलाकाधिकरणम् । प्रतीच्यानां होलाकाचारदर्शनेन तदर्था होलाका आचरणीया इति सामान्यविधिः कल्प्यते । न तु प्राच्यानामनाचरणात् प्रतीच्यैरिति तत्र पदं देयं सामान्यविधिनैव प्रतीच्याचारोपपत्तेः । प्राच्यानामनाचारस्य इच्छाविरहेणैव उपपत्तेः । इच्छाविरहश्च तद्देशीयपूर्ब्बपूर्ब्बनाचारदर्शनात् । प्रतीच्यानामुल्कादानाद्याचारविरहवत् । न ह्यनाचारार्थं वेदः कल्प्यते । तथा च यत्र सामान्यश्रुत्या उपपत्तिस्तत्र विशेषविधिर्न कल्प्यते गुरुरनुगन्तव्यः सदेतिवत् । न हि कर्म्मकाले तदसम्भवात् तदन्यकाले इति विशेष- णीयम् । इति अधिकरणकौमुदी ॥ * ॥ अन्यच्च । यथा होलाकाधिकरणे प्राच्यकर्त्तृकहोलाकानु ष्ठानोपपत्तये होलाका कर्त्तव्येत्येव श्रुतिः कल्पिता । तावतैव तदुपपत्तेः न तु प्राच्यादिः पदवती कल्पनागौरवात् तद्वदत्रापि अर्ज्जको अंशद्वयं गृह्णीयादिति श्रुतिः कल्पनीया न तु पित्रादिपदवती तदयुक्तं तत्र प्राच्यकर्त्तृकानु- ष्ठानस्यावश्यकल्पनीयसामान्यश्रुत्यैवोपपत्तेः । न चाप्राच्यानामननुष्ठानार्थं प्राच्यपदवती कल्प्यता- मिति वाच्यम् । तेषामननुष्ठानस्यानाचाररूपस्य श्रुतिकल्पनानिमित्तत्वानुपपत्तेः । इति दाय- भागः ॥ हौ, व्य, (हूयते अनेनेति । ह्वे + डौ ।) सम्बो धनम् । आह्वानम् । इति मेदिनी ॥ हौड, ऋ ङ गतौ, अनादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अजुहौडत् । ङ, हौडते । इति दुर्गादासः ॥ हौतृकः, त्रि, (होतुरागतम् । “ऋतष्ठञ् ।” ४ ॥ ३ । ७८ । इति ठञ्) होतृसम्बन्धीयः । इति होतृशब्दात् कण्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ हौम्यं, क्ली, (होमाय अर्हं । यत् ।) घृतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ होमीयद्रव्ये, त्रि ॥ हौम्यधान्यं, क्ली, (हौम्यञ्च तत् धान्यञ्च ।) तिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ इति केचित् ॥ ह्नु, ङ लु चौर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०- आत्म०-सक०-अनिट् ।) ङ लु, ह्नुते । इति दुर्गादासः ॥ ह्मल, म चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) म, प्रह्मलयति । मित्वेऽप्यस्य ञौ ज्वलह्वलह्मल इत्यादिना केवलस्य ह्रस्वविकल्व- नात् सोपसर्गस्यैव नित्यं ह्रस्वः । ह्मालयति ह्मलयति । चालश्चलनम् । इति दुर्गादासः ॥ ह्यः, [स्] व्य, (गतमहः । ह्यो निपातितः ।) गत- दिनम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २२ ॥ यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ६ । ४६ । “त्वयि राजनि निश्चौरैरध्वभिर्विशतः सुखम् । ह्योऽभवल्लवणोत्से मे दिनान्तेश्राम्यतः स्थितिः ॥”) ह्यस्तनं, त्रि, (ह्यो भवम् । ह्यस् + “ऐषमोह्यः-

पृष्ठ ५/५५४

असोऽन्यतरस्याम् ।” ४ । २ । १०५ । इति पक्षे ट्युट्यूलौ ।) ह्योभवम् । गतदिवसीयम् । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १८६ । ४ । “ह्यस्तनेन च कोपेन शक्तिं वै प्राहिणोन्मयि ॥”) ह्यस्त्यः त्रि, (ह्यो भव इति । ह्यस् + “ऐषमोह्यः- श्वसोऽन्यतरस्याम् ।” ४ । २ । १०५ । इति त्यप् । ह्यस्तनम् । इति शब्दमाला ॥ ह्रग, म ए संवरणे । इति कविदल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) रेफमध्यः । म, ह्रमयति । ए, अह्रगीत् । इति दुर्गादासः ॥ ह्रणिया, स्त्री, (ह्रिणीया । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) ह्रिणीया । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ ह्रदः, पुं, (ह्रादते इति ह्राद अव्यक्तशब्दे + अच् । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः) अगाधजलाशयः । इत्यमरः । १ । १० । २५ ॥ तज्जलगुणाः । ह्रदवारि वह्निजननं मधुरं कफवातहारि पथ्यञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ किरणः । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ ह्रदग्रहः, पुं, (ह्रदस्य ग्रहः ।) कुम्भीरः ॥ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ह्रदिनी, स्त्री, (ह्रदोऽस्यामस्तीति । इनि । ङीप् ।) नदी । इत्यमरः । १ । १९ । २५ । (यथा, भागवते । २ । ७ । २८ । “तच्छुद्धयेति विषवीर्य्यविलोलजिह्व- मुच्चाटयिष्यदुरगं विहरन् ह्रदिन्याम् ॥”) ह्रप, क भाषणे । (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) रेफयुक्तादिरित्येके । क, ह्रापयति । भाषणं कथनम् । इति कविकल्पद्रुमटीकायां ह्लपधातु- कथने दुर्गादासः ॥ ह्रस, रवे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वा०-पर०-अक०- सेट् ।) रेफयुक्तः । ह्रसति । इति दुर्सादासः ॥ ह्रसिमा, [न्] पुं, (ह्रस्वस्य भावः । “पृथ्वादिभ्य- इमनिज् वा ।” ५ । १ । १२१ । इति इमनिज् । “स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति ह्रसादेशः ।) ह्रस्वता । ह्रस्वब्दशात् इमन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ ह्रसिष्ठः, त्रि, (अतिशयेन ह्रस्वः । इष्ठन् । “स्थूल- दूरयुवह्रस्वेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति ह्रसा- देशः ।) अतिशयह्रस्वः । इत्यमरः । ३ । १ । ११२ ॥ ह्रस्वशब्दात् इष्ठप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ ह्रसीयान्, [स्] त्रि, (ह्रस्व + ईयसुन् । ह्रसा- देशश्च ।) अतिशयह्रस्वः ॥ ह्रस्वं, क्ली, (“सर्व्वनिघृष्वरिष्वेति ।” उणा ०१ । १५३ इत्यत्र “ह्रमशब्दे बाहुलकात् ततोऽपि वन् ।” इत्युज्ज्वलदत्तोक्तेर्वन् ।) परिमाणविशेषः । यथा, “अनु दौर्घं महध्रस्वमिति तद्भेद ईरतिः ।” इति भाषापरिच्छेदः ॥ गीरसुवर्णशाकम् । पुष्पकासीसम् इति राज- निर्घण्टः ॥ ह्रस्वः, पुं, स्त्री, (ह्रस + वन् ।) प्रकृतपुरुषप्रमा- णात्न्यूनमनुष्यः । वाउने इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । खर्व्वः २ वामनः ३ वामनी ४ ।

इत्यमरभरतौ । २ । ६ । ४६ ॥ नोचकः ५ नीचः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अकर्त्तनः ७ । इति जटाधरः ॥ एकमात्रवर्णे, पुं, । यथा, -- “एकमात्रो भवेद्ध्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते । त्रिमात्रस्तु प्लूतो ज्ञेयो व्यञ्जनं चार्द्धमात्रकम् ॥” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ मुग्धबोधमते अस्य स्व-संज्ञा । यथा । आवत्- स्वर्घप्लु । अ-आ-अ इति वर्णत्रयं क्रमेण स्व- र्घप्लू-संज्ञं-स्यात् । वच्छब्दाद इ-ई-इ इत्या- दिषु च । तन्मते अस्य घुसंज्ञापि । यथा । स्वर्घौ घुरू । स्वर्घुसंज्ञो र्घोरुसंज्ञः स्यात् । इति वोपदेवः ॥ मेषवृषकुम्भमीनराशयः । यथा । अस्वास्तिमिगोऽविघटाः । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अस्वः, त्रि, (अस + वन्) क्षुद्रवस्तुमात्रम् । तत्पर्य्यायः । वामनः २ न्यङ् ३ नीचः ४ खर्व्वः ५ । इत्यमरः । ३ । १ । ७० । नीचैः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अनुच्चः ७ । इति जटा- धर ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । ऋहन् १ ह्रस्वः २ निघृष्वः ३ माषुकः ४ प्रतिष्ठा ५ कृधु ६ वम्रकः ७ दभ्रम् ८ अर्भकः ९ क्षुल्लकः १० अल्पः ११ । इत्येकादश ह्रस्वनामानि । इति वेदनिर्घण्टौ ३ अध्यायः ॥ ह्रस्वकुशः, पुं, (ह्रस्वश्चासौ कुशश्चेति । नित्यकर्म्म- धारयः ।) श्वेतकुशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वगर्भः, पुं, (ह्रस्वो गर्भोऽस्य ।) कुशः । इति रत्नमाला ॥ ह्रस्वगवेधुका, स्त्री, (ह्रस्वा गवेधुका । नित्यकर्म्म- धारयः ।) गाङ्गेरुकी । इत्यमरः । ३ । ४ । ११७ ॥ अस्याः पर्य्यायगुणा नागवलाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ ह्रस्वजम्बुः, पुं, (ह्रस्वो जम्बुः ।) क्षुद्रजम्बुः । इति रत्नमाला ॥ ह्रस्वतण्डुलः, पुं, (ह्रस्वः तण्डुलः ।) राजान्नम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वदर्भः, पुं, (ह्रस्वो दर्भः ।) श्वेतकुशः । इति राजनिर्घण्टे ह्रस्वकुशशब्ददर्शनात् ॥ ह्रस्वदा, स्त्री, (ह्रस्वैरपि दीयते छिद्यते इति । दो + कः ।) शल्लकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वपत्रकः, पुं, (ह्रस्वानि पत्राणि यस्य । कप् ।) गिरिजमधूकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ ह्रस्वपत्रिका, स्त्री, (ह्रस्वानि पत्राण्यस्याः । कप् । टाप् अत इत्वम् ।) अश्वत्थी । इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वप्लक्षः, पुं, (ह्रस्वश्चासौ प्लक्षश्चेति ।) क्षुद्रप्लक्ष- वृक्षः । तत्पर्य्यायः । सुशीतः २ शीतवीर्य्यकः ३ पुण्ड्रः ४ महावरोहः ५ ह्रस्वपर्णः ६ पीपरिः ७ भिदुरः ८ मङ्गलच्छायः ९ । अस्य गुणाः । “प्लक्षः कटुः कषायश्च शिशिरो रक्तदोषजित् । मूर्च्छाभ्रमप्रलापघ्नो ह्रस्वप्लक्षो विशेषतः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वफला, स्त्री, (ह्रस्वं फलं यस्याः ।) भूमिजम्बु । इति राजनिर्घण्टः ॥ ह्रस्वमूलः, पुं, (ह्रस्वं मूलं यस्य ।) रक्तेक्षुः । इति । राजनिर्घण्टः ॥

ह्रस्वशाखाशिफः, पुं, (शाखा च शिफा शाखाशिफे । ह्रस्वे शाखाशिफे यस्य ।) क्षुपः । इत्यमरः ॥ ह्रस्वा, स्त्री, मुद्गपर्णी । नागवला । भूमिजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वामनी च ॥ ह्रस्वाग्निः, पुं, (ह्रस्वोऽग्निरस्मात् ।) अर्कवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ह्रस्वाङ्गः, पुं, (ह्रस्वमङ्गमस्य ।) जीवकौषधम् । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ वामनश्च ॥ ह्राद, ङ स्वने । इति कविकल्पदुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) रेफयुक्तो द्वितीयस्वरी । ङ, ह्रादते । इति दुर्गादासः ॥ ह्रादः, पुं, (ह्राद + घञ् ।) शब्दः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ८० । २९ । “ह्रादेन गजघण्टानां शङ्खानां निनदेन च ॥”) हिरण्यकशिपुपुत्त्रः । यथा, -- “हिरण्यकशिपोः पुत्त्राश्चत्वारः सुमहाबलाः । प्रह्लादः पूर्ब्बजस्तेषामनुह्रादस्तथैव च ॥ संह्रादश्चैव ह्रादश्च ह्रादपुत्त्रान् शृशुष्व तान् । ह्रादस्य पुत्त्रौ द्वावास्तां हिण्डिभो मूक एव च ॥” इति वह्निपुराणे कश्यपीयप्रजासर्गः ॥ ह्रादिनी, स्त्री, (ह्रादते शब्दायते इति । ह्राद + णिनिः । ङीप् ।) विद्युत् । (यथा, महाभारते । ९ । ११ । २६ । “ह्रादिन्य इव मेघेभ्यः शल्यस्य न्यपतन् शराः ॥”) वज्रम् । इत्यमरः । १ । ३ । ९ ; १ । १ । ५१ ॥ नदी । इति भरतः राजनिर्घण्टश्च ॥ शल्लकी । इति शब्दरत्नावली ॥ ह्रादी, [न्] त्रि, (ह्रदोऽस्यास्तीति । ह्राद + इनि ।) शब्दविशिष्टः । (यथा, महाभारते । ८ । ५१ । ५१ । “रथाः पञ्चशताश्चान्ये ह्रादिनश्च सुवर्म्मिणः ॥”) ह्रासः, पुं, (ह्रस रवे + घञ् ।) शब्दः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्षयः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “ह्रासवृद्धो च सततं दिनरात्र्योर्यथाक्रमम् । सन्ध्या मुहूर्त्तमाख्याता ह्रासे वृद्धौ समा स्मृता ॥” ह्रिणाया, स्त्री, लज्जा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अस्य रूपान्तरम् । हृणिया हृणीया च ॥ ह्रितः, त्रि, (ह्रीतः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) लज्जितः । विभक्तः । नीतः । इति केचित् ॥ अंशे, क्ली ॥ ह्रितिः, स्त्री, (हृतिः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) हृतिः । हरणम् । इति केचित् ॥ ह्रिवेरं, क्ली, (ह्रिये लज्जायै वेरमङ्गमस्य । पृषो- दरादित्वात् ह्रस्वः ।) ह्रीवेरम् । इति भरत- द्विरूपकोषः शब्दरत्नावली च ॥ ह्री, लि लज्जे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०- पर०-अक०-अनिट् ।) लि, जिह्रेति नीच- सङ्गत्या यः । इति दुर्गादासः ॥ ह्री, स्त्री, (ह्री लज्जायां + सम्पदादित्वात् क्विप्) लज्जा । इत्यमरः । १ । ७ । २३ ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । १२९ । २२ । “नाहं तात ! करिष्यामि पृथिव्याः परिपालनम् । नापैति ह्रीर्मे मनसो राज्येऽन्यं त्वं नियोजय ॥”)

पृष्ठ ५/५५५

ह्रीका, स्त्री, (ह्री + “ह्रियो रश्च लो वा ।” उणा ० १ । ४८ । इति कन् । टाप् ।) त्रासः । इत्यु- णादिकोषः ॥ लज्जा । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ ह्रीकुः, त्रि, (ह्री + “ह्रियः कुक् रश्च लो वा ।” उणा० ३ । ८५ । इति कुक् ।) लज्जितः । सलज्जः । इत्युणादिकोषः ॥ ह्रीकुः, पुं, (ह्री + कुक् ।) जतुकः । त्रपुः । इत्यु- णादिकोषः ॥ ह्रीच्छ, लज्जे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) रेफयुक्तादिचतुर्थस्वरी । ह्रीच्छति बधूः । इति दुर्गादासः ॥ ह्रीजितः, त्रि, (हिया जितः ।) लज्जाशीलः । इति जटाधरः ॥ ह्रीणः, त्रि, (ह्री + क्तः । तस्य वा न ।) लज्जितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ ह्रीतः त्रि, (ह्री + क्तः । तस्य वा न ।) लज्जितः । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २३ । ८ । “हा नाथ ! हा धर्म्म इति ब्रुवाणा ह्रीताश्च सर्व्वेऽश्रुमुखाश्च राजन् ! ॥” यथा च नैषधे । ३ । ६७ । “इतीरिता पत्ररथेन तेन ह्रीणा च हृष्टा च बभाण भैमी ॥”) ह्रीवेरं, क्ली, (ह्रिये लज्जायै वेरमङ्गमस्य । क्षुद्रत्वात् ।) बालकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२२ ॥ वाला इति भाषा । अस्य गुणाः राजवल्लभे । “ह्रीवेरं छर्द्दिहृल्लासतृष्णातीसारनाशनम् ।” अन्यत् हृवेरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ ह्रीवेलं, क्ली, (ह्रीवेर + पृषोदरादित्वात् रस्य लः । पक्षे ह्रीवेल + स्वार्थे कन् ।) ह्रीवेरम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ ह्रीवेलकं, क्ली, (ह्रीवेर + पृषोदरादित्वात् रस्य लः । पक्षे ह्रीवेल + स्वार्थे कन् ।) ह्रीवेरम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ ह्रड, ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अज- ह्रूडत् । अजुह्रोडत् । ङ, ह्रूडते । ह्रोडते । इति दुर्गादासः ॥ ह्रूड, ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अज- ह्रूडत् । अजुह्रोडत् । ङ, ह्रूडते । ह्रोडते । इति दुर्गादासः ॥ ह्रेप, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सफ०-सेट् ।) ऋ, अजिह्रेपत् । ङ, ह्रेपते जिह्रेपे । इति दुर्गादासः ॥ ह्रेष, ऋ ङ सर्पणे । अश्वस्वने । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अश्वशब्दे अक०-सर्पणे सक०-सेट् ।) रेफयुक्ताद्यः । ऋ, अजिह्रेषत् । ङ, ह्रेषतेजिह्रेषे । ङ, हेषृ च स्वनेऽश्वानाम् । ङ, हेषते घोटकः जिहेषे । ऋ, अजिहेषत् । चकारात् ह्रेषृ ङ च । मधुरमधुपं ह्रेषन्त्येते ।

इति गणकृतानित्यत्वात् । वस्तुतस्तु पचादित्वा- दनि ह्रेषा इवाचरन्तीति क्वौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ ह्रेषा, स्त्री, (ह्रष + भावे अः ।) अश्वानां कण्ठा- द्विनिर्गतशब्दः । इत्यमरः । २ । ८ । ४७ ॥ ह्रौड, ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, अजुह्रौडत् । ह्रौडते । इति दुर्गादासः ॥ ह्लग, म ए संवरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) म, ह्लगयति अह्वगीत् । इति दुर्गादासः ॥ ह्लप, क भाषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, ह्लापयति । रेफयुक्तादि- रित्येके । ह्रापयति । अन्तःस्थतृतीययुक्तः कण्ठ्य- वर्गाद्यादिरिति दुर्गसिंहादयः । क्लापयति अचि- क्लपत् । भाषणं कथनम् । इति दुर्गादासः ॥ ह्लस, रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) ह्लसति । इति दुर्गादासः ॥ ह्लाद, ई ङ मोदने । स्वने । इति कविकल्पद्रुःम ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-मोदने सक०-सेट् । निष्ठा- यामनिट् ।) मोदनं हृष्टीकरणं हृष्टीभावश्च । ई, ह्लन्नः । ङ, ह्लादते चन्दनो गात्रम् । बलात् प्रह्लादते मनः । इति किराते । इति दुर्गादासः ह्लादः, पुं, (ह्लाद + घञ् ।) आह्लादः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ५३ । “ततस्तद्गात्रसंसर्गी पवनो ह्लाददायकः । पापकर्म्मकृतो राजन् ! यातना न प्रवाधते ॥” हिरण्यकशिपोः पुत्त्रभेदः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १४२ । “अनुह्लादश्च ह्लादश्च प्रह्लादश्चैव बुद्धिमान् । संह्लादश्च महावीर्य्या दैत्यवंशविवर्द्धनाः ॥”) ह्लादिनी, स्त्री, (ह्रादिनी रलयोरैख्यात् रस्य लः ।) विद्युत् । वज्रम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२४ ॥ (ह्लादयते इति । ह्लादि + णिनि । ङीप् ।) शक्तिविशेषः । यथा, -- “ह्लादिन्या सम्बिदाश्लिष्टः सच्चिदानन्द ईश्वरः । स्वाविद्यासंवृतो जीवः संक्लेशनिकराकरः ॥” इति श्रीभागवते ७ । १ । ७ टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ ह्लीका, स्त्री, (ह्री लज्जायाम् + “ह्रियोरश्च लो वा ।” उणा० ३ । ४८ । इति कन् । पक्षे रस्य लः ।) लज्जा । इति सिद्धान्तकौमुद्यासुणादिवृत्तिः ॥ ह्लीकुः, स्त्री, (ह्री + “ह्रियःः कुक् रश्च लो वा ।” इति कुक् पक्षे रस्य लः ।) ह्रीकुः । इत्युणादिकोषः ॥

ह्लीकुः, पुं, (ह्री + कुक् । रस्य लः ।) जतु त्रपु । इत्युणादिकोषः ॥ ह्लेषा, स्त्री, (ह्रेषा । रस्य लः ।) ह्रेषा । इत्य- मरटीकायां नीलकण्ठः ॥ ह्वल, म चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) म, प्रह्वलयति । मित्वेऽप्यस्य ञौ ज्वलह्वल इत्यादिना केवलस्य ह्रस्वविकल्पनात् सोपसर्गस्य नित्यं ह्रस्वः । ह्ललयति ह्लालयति । चालश्चलनम् । इति दुर्गादासः ॥ ह्वृ, कौटिल्ये । लति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-अनिट् ।) ह्वरति लतां वायुः । इति दुर्गादासः ॥ ह्वे, ञ ऐ स्पर्द्धे । शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-शब्दे अक०-स्तर्द्धे-सक०-अनिट् ।) स्पर्द्धः पराभिभवेच्छा । इति वोपदेवः ॥ ञ, ह्रयति ह्रयते मल्लो मल्लमभिभवितुमिच्छति ॥ ह्वयति जनं लोकः । आह्वयतीत्यर्थः । ऐ हूयात् । गोविन्दभटुस्तु स्पर्द्धाविषये व्यक्तवाक्येऽयमि- त्याह । इति दुर्गादासः ॥ ल ळ, शेषलकारः । गौडदेशे अस्याकारोच्चारणयो- र्भेदो नास्ति । किन्त्वस्याध एकबिन्दुमात्रचिह्नं क्रियते । वेदे अस्य उच्चारणस्थाणं जिह्वामूलम् । देवनागरवर्णमालायां अस्याकारः एवं प्रकारः ळ । अस्य प्रयगः । अग्निमीले । हे इन्द्र वोलु चित् । इत्यादि ऋग्वेदः ॥ * ॥ तन्त्रे वर्ण- मालाजपे अस्य प्रयोजनम् । यथा, -- “अनुलोमविलोमेन कॢप्तया वर्णमालया । आदिलान्त लादि आन्तक्रमेण परमेश्वरि ! । क्षकारं मेरुरूपञ्च लङ्घयेन्न कदाचन ॥” इति मुण्डमालातन्त्रम् ॥ मातृकान्यासेऽपि अस्य प्रयोजनम् । तत्प्रमाणं मातृकाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, “लः पृथ्वी विमला मेघो अनन्तोऽव्यवहासिता । व्यापिनी शिवदा केतुर्ज्जगत्सारतरं हठः ॥ ग्लौर्मृडानी च वेदार्थसारो नारायणः स्वयम् । जठरो नकुलिः पीता शिवेशोऽनङ्गमालिनी ॥” इति श्रीनन्दनभट्टाचार्य्यविरचितवर्णाभिधानम् ॥ अपि च । “लकारो विमलो जीवः शिवमूमिर्व्वरानने ! ॥” इति श्रीरुद्रयामले ८ पटले मन्त्राभिधानम् ॥ कोषः श्रीवरदाप्रसादवसुना श्रीशब्दकल्पद्रुमो यश्च श्रीहरिपूर्ब्बकेण चरणेनाकल्पितो यत्नतः । सोऽयं कोविदवारिदैर्बहुगुणैः संसेचितः सन्ततं सन्तोषं नयतु क्षितौ बुधगणान् पेयूषगर्भैः फलैः ॥ रसेन्दुनागोडुपतिप्रमाणे शाके शुभेऽस्मिन् भगवत्प्रसादात् । नीतः समप्तिं बहुलप्रयासैः स शब्दकल्पद्रुम एष कोषः ॥ समाप्तोऽयं शब्दकल्पद्रुमः ।