सम्भाषणम्:ध्वनितत्वसमीक्षा
ध्वनितत्वसमीक्षा ध्वनितत्वसमीक्षा १. ध्वनितत्वम् ( प्रथमः परिच्छेदः) ध्वनितत्त्वम् अहमित्येव ध्वनितत्त्वम् अर्थावबोधकमनर्थकञ्च सर्वमपि शब्दजातं ध्वनिरित्यपरनाम्ना व्यवह्रियते । उक्तञ्च पातञ्जलमहाभाष्यस्य पस्पशाह्निके- ’अथवा प्रतीतपदार्थको लोके ध्वनिः शब्दः’ इति । अनेन सार्थकस्य शब्दस्य ध्वनिरूपत्वं प्रमाणतामायाति । निरर्थकोऽपि शब्दो ध्वनिरिति तु लोके प्रसिद्धमेव । किञ्च, नूतनध्वनिविज्ञानलोके सर्वविधोऽपि शब्दः ध्वनिरुच्यते । संवित्स्वरूपा मन्त्रवीर्यात्मा परा वाग, अथ च पश्यन्ती, मध्यमेति वाक्त्रयमपि ध्वनिपदेन व्यपदिश्यते । तद्यथा- एवं त्रिविधविसर्गावेशसमापत्तिधाम्नि य उदेति । संवित् परिमर्शात्मा ध्वनिस्तदेव मन्त्रवीर्य स्यात् ।। (तन्त्रालोकः २५।१७२) अत्र ’संवित् परिमर्शात्म” इति पदेन परावाग् गृह्यते । पश्यन्त्याश्च परावाङ्मूलत्वात् साऽपि ध्वनिस्वरूपा। मध्यमाया वाचो ध्वनिशब्देन व्यवहारो योग- चूड़ामण्युपनिषदि प्रोक्तः । तद्यथा- तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत् । प्रणवस्य ध्वनिस्तद्वत् तदनं ब्रह्म चोच्यते ॥८॥ एवं सर्वविधस्यापि शब्दस्य शास्त्रकारवनीत्यपरनाम्ना व्यवहारात सर्वोऽपि शब्दो ध्वनिनामाहः । तेन ’अकारादिवर्णा एव ध्वनिपदवाच्याः, न तु परादिवाच”’इति न स्वीकरणीयम् । ध्वनिशब्दयोरभेदव्यवहारादेव”ध्वनिरेव शब्दः’ इति वैयाकरणानां समयः । उक्तञ्च श्रीभर्तृहरिणा वाक्यपदीयस्य ब्रह्मकाण्डे- आत्मभेदस्तयोः केचिदस्तीत्याहुः पुराणगाः । बुद्धिभेदादभेदस्य भेदमेकेप्रचक्षते ॥ इति । पातञ्जलमहाभाष्यस्य पस्पशाह्निके च--- अथवा "प्रतीतपदार्थको लोके ध्वनिः शब्द इत्युच्यते, तद्यथा शब्दं कुरु’,”मा शब्दं कार्षीः’, ’शब्दकार्ययं माणवकः’ इति ध्वनि कुर्वन्नेवमुच्यते । तस्माद् ध्वनिः शब्दः ।" अत्र ध्वनिरेव शब्दः । ध्वनिशब्दयोरभेदसम्बन्धः । ध्वनि विना शब्दस्य तत्त्वेन न प्रतीतिरतो ध्वनिरेव शब्दः।
Start a discussion about ध्वनितत्वसमीक्षा
विकिस्रोतः की सामग्री को यथासम्भव रूप से सर्वश्रेष्ठ बनाने के लिए लोगों द्वारा जहाँ पर चर्चा की जाती है उन्हें वार्ता पृष्ठ कहा जाता है। ध्वनितत्वसमीक्षा में सुधार कैसे करें, इसपर अन्यों के साथ चर्चा आरम्भ करने के लिए आप इस पृष्ठ को काम में ले सकते हैं।
