सामवेदः/कौथुमीया/संहिता/ऊह्यगानम्/संवत्सरपर्व/चतुर्थीदशतिः/इलान्दम्

इलान्दं

१
अग्ने तव श्रवो वयो महि भ्राजन्ते अर्चयो विभावसो ।
बृहद्भानो शवसा वाजमुक्थ्य३ं दधासि दाशुषे कवे ॥ १८१६ ॥ ऋ. १०.१४०.१
पावकवर्चाः शुक्रवर्चा अनूनवर्चा उदियर्षि भानुना ।
पुत्रो मातरा विचरन्नुपावसि पृणक्षि रोदसी उभे ॥ १८१७ ॥
ऊर्जो नपाज्जातवेदः सुशस्तिभिर्मन्दस्व धीतिभिर्हितः ।
त्वे इषः सं दधुर्भूरिवर्पसश्चित्रोतयो वामजाताः ॥ १८१८ ॥
इरज्यन्नग्ने प्रथयस्व जन्तुभिरस्मे रायो अमर्त्य ।
स दर्शतस्य वपुषो वि राजसि पृणक्षि दर्शतं क्रतुं ॥ १८१९ ॥
इष्कर्त्तारमध्वरस्य प्रचेतसं क्षयन्तं राधसो महः ।
रातिं वामस्य सुभगां महीमिषं दधासि सानसिं रयिं ॥ १८२० ॥
ऋतावानं महिषं विश्वदर्शतमग्निं सुम्नाय दधिरे पुरो जनाः ।
श्रुत्कर्णं सप्रथस्तमं त्वा गिरा दैव्यं मानुषा युगा ॥ १८२१ ॥

११ इलान्दम् ।। अग्निः । बृहती । अग्निः ।।

अग्नेतवश्र । इडा । सुवः । इडा । वोवयोमहि । इडा । सुवः । इडा ।। भ्राजन्तेअर्च । इडा । सुवः । इडा ।। योविभावसो । इडा । सुवः । इडा ।। श्रीः ।। बृहद्भानोश । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। वसावाजामु । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। क्थियंदधासि । हाऽऽ३१उवाऽ२३ ।। दाशुषेकावे । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। सूऽ२३४वाः ।। इह । हाऽ३१उवाऽ२३ । ज्योऽ२३४तीः ।। श्रीः ।। पा । वाकवर्चाः । कवर्चाऽ३ः । कवर्चाः(त्रिः)।। शू । क्रावर्चाआ । वर्चाआऽ३ । वर्चाअ ( त्रिः) ।। नू । नावर्चाऊ । वर्चाऊऽ३ । वर्चाउ ( द्विः) वर्चाउत् ।। ई । याऽ३ । षीभानुना । भानुनाऽ३ । भानुना (त्रिः) ।। ए । व्रतमेसुवरेशकुनः ।। श्रीः ।। पुत्राऔहोहोहाइ । माताऽ१राऽ२ ।। विचाऔहोहोहाइ । रानूऽ१पाऽ२ ।। वसाऔहोहोहाइ।। । पार्णाऽ३क्षी ।। रोदसौहोऽ३ । हुम्माऽ२ । उभा । औऽ३होवा ।।श्रीः।। ऊर्जोनपाज्जा । इडा । सुवः । इडा ।। तवेदस्सुश । इडा । सुवः । इडा ।। तिभिर्मन्दस्व । इडा । सुवः । इडा ।। धीतिभिर्हितः । इडा । सुवः । इडा ।।श्रीः।। तुवेइषास्सम् । हाऽ३१उवाऽ२३ । दधुर्भूराइव । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। पसश्चित्रोत । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। योवामजाताः । हाऽ३१उवाऽ२३ । सूऽ२३४वाः । इह । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। ज्योऽ२३४तीः ।। श्रीः ।। आइ । रज्यन्नग्ने । ज्यन्नग्नेऽ३ । ज्यन्नग्ने (त्रिः) ।। प्रा । थायस्वजा । यस्वजाऽ३ । यस्वज ( त्रिः) ।। तू । भाइरस्मेरा । अस्मेराऽ३। अस्मेरा(त्रिः)।। यो । आमर्तिया । मर्तियाऽ३ । मर्तिय । (त्रिः) ।। ए । व्रतमेसुवरेशकुनः ।।श्रीः।। सदाऔहोहोहाइ । शाताऽ१स्याऽ२ ।। वपूऔहोहोहाइ । षोवाऽ१इराऽ२ ।। जसाऔहोहोहाइ ।। पार्णाऽ३क्षी । दार्शतौहोऽ३ । हुम्माऽ२ । क्रतूम् । औऽ२३होवा ।।श्रीः।। इष्कर्तारम् । इडा । सुवः । इडा ।। ध्वरस्यप्रचे । इडा । सुवः । इडा ।। तसंक्षयन्तम् । इडा । सुवः । इडा ।। राधसोमहः । इडा । सुवः । इडा ।। श्रीः ।। रातिंवामास्य । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। सुभगाम्माहीम् । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। इषंदधासि । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। सानसिꣲरायिम् । हाऽ३१उवाऽ२३ । सूऽ२३४वाः । इह । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। ज्योऽ२३४तीः ।। श्रीः ।। आ । ताऽ३ । वानम्मही । नम्महीऽ३ । नम्महि । (त्रिः)।। षाम् । वाऽ३इ । श्वादर्शताम्। दर्शताऽ३म् । दर्शतम्(त्रिः)।। आ । ग्नीऽ३म् । सूम्नायदा । म्नायदाऽ३ । म्नायद(त्रिः) ।। धाइ । रेऽ३ । पूरोजनाः। रोजनाऽ३ः । रोजनाः (त्रिः) ।। ए । व्रतमेसुवरेशकुनः ।। श्रीः ।। श्रुत्काऔहोहोहाइ । णाꣲसाऽ१प्राऽ२ ।। थस्ताऔहोहोहाइ।। । मान्तूऽ१वाऽ२ ।। गिराऔहोहोहाइ। दैवाऽ३याम् ।। मानुषौहोऽ३। हुम्माऽ२ ।। युगा । औऽ३होवा । होऽ५इ ।।डा।।

दी. १३३. उत्. ३६. मा १००. टौ ।।६९।।

इलान्दानुवृत्तिः(श्री मुरलीकृष्ण श्रौती, चेन्नई)--

हाउ हाउ हाउ (प्रस्तावः)। ओम्ऽ२ । ( त्रिः ) (उद्गीथः)।। हुऊऽ२ । (त्रिः)(प्रतिहारः) ।। इयाहाउ । ( द्विः )। इयाऽ३हाउ । वाऽ३ ।। (उपद्रवः) इट्स्थिइडा२३४५ ।। (निधनम्)।।हाउहाउहाउवा॥(प्रस्तावः)॥ अग्नेतवश्र । इडा । सुवः । इडा । (अन्तर्निधनम्) हाउहाउहाउवा (उद्गीथः) । वोवयोमहि । इडा । सुवः । इडा ।। (अन्तर्निधनम्) । हाउहाउहाउवा (प्रतिहारः)। भ्राजन्तेअर्च । इडा । सुवः । इडा ।। (अन्तर्निधनम्) ।हाउहाउहाउवा(उपद्रवः) । योविभावसो । इडा । सुवः । इडा ।। (अन्तर्निधनम्)।। हाउहाउहाउ ।बृहद्भानोश । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। (प्रस्तावः)। सूऽ२३४वाः। इह।(अन्तर्निधनम्)। हाऽ३१ उवाऽ२३। (प्रस्तावः) । ज्योऽ२३४तीः(अन्तर्निधनम्)। हाउहाउहाउ। वसावाजामु । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। (उद्गीथः) सूऽ२३४ वाः। इह । (अन्तर्निधनम्)। हाऽ३१उवाऽ२३।(उद्गीथः)। ज्योऽ२३४तीः।(अन्तर्निधनम्)। हाउहाउहाउ। क्थियंदधासि । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। (प्रतिहारः)। सूऽ२३४वाः। इह। (अन्तर्निधनम्) । हाऽ३१उवाऽ२३।(प्रतिहारः)। ज्योऽ२३४तीः(अन्तर्निधनम्)। हाउहाउहाउ। दाशुषेकावे । हाऽ३१उवाऽ२३ ।।(उपद्रवः)। सूऽ२३४वाः ।। इह । (अन्तर्निधनम्) । हाऽ३१उवाऽ२३ । (उपद्रवः)। ज्योऽ२३४तीः ।। (अन्तर्निधनम्) ।। इयाऽ२(त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः)। पा । वाकवर्चाः । कवर्चाऽ३ः । हँ हँ हँ हँ हँ(द्वे त्रिः) कवर्चाः(त्रिः)।।(प्रस्तावः) । इयाऽ२(त्रिः) इयाहाउ (त्रिः)। शू । क्रावर्चाआ । वर्चाआऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ।(द्वेत्रिः) । वर्चाअ ( त्रिः) ।(उद्गीथः)। इयाऽ२(त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः)। नू । नावर्चाऊ । वर्चाऊऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ। (द्वेत्रिः)। वर्चाउ ( द्विः) वर्चाउत् ।।(प्रतिहारः)। इयाऩ२ (त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः) । ई । याऽ३ । षीभानुना । भानुनाऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ। (द्वे त्रिः) ।भानुना (त्रिः) ।(उपद्रवः)। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (द्विः) इयाऽ३हाउ।वा। ए । व्रतमेसुवरेशकुनेः ।। निधनम्।। पुत्राऔहोहोहाइ । (प्रस्तावः)।माताऽ१राऽ२ ।। विचाऔहोहोहाइ । रानूऽ१पाऽ२ ।। वसाऔहोहोहाइ।। । पार्णाऽ३क्षी ।। (उद्गीथः)। रोदसौहोऽ३ । हुम्माऽ२ । (प्रतिहारः)। उभा । औऽ३होवा ।।होऽ५इ।(उपद्रवः)। डा।। हिम्।हाउहाउहाउ।।प्रस्तावः।। ओम्।।ऊऽ२(त्रिः)।।उद्गीथः।।हुऊऽ२।।(त्रिः)।।प्रतिहारः।। इयाहाउ(द्विः)।इयाऽ२हाउ।।वाऽ३।।उपद्रवः।।इट्स्थिइडाऽ२३४५।।निधन।। हाउहाउहाउवा।। प्रस्तावः।। ऊर्जोनपाज्जा । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउवा।। उद्गीथः।। तवेदस्सुश । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउवा।। प्रतिहारः।। तिभिर्मन्दस्व । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउवा।। उपद्रवः।। धीतिभिर्हितः । इडा । सुवः । इडा ।।अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ। तुवेइषास्सम् । हाऽ३१उवाऽ२३ । प्रस्तावः।। सूऽ२३४वाः।। इह। अन्तर्निधनम्। हाऽ३१उवाऽ२३।।प्रस्तावः।। ज्योऽ२३४तीः।।अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।।दधुर्भूराइव । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। उद्गीथः।। सूऽ२३४वाः।। इहा।। अन्तर्निधनम्।। हाऽ३१३वाऽ२३।।प्रस्तावः।।ज्योऽ२३४तीः।।अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।। पसश्चित्रोत । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। प्रतिहारः।। सूऽ२३४वाः।।इहा।। अन्तर्निधनम्।।हाऽ२३१उवाऽ२३।।प्रतिहारः।।ज्योऽ२३४तीः।।अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।। योवामजाताः । हाऽ३१उवाऽ२३ । उपद्रवः। सूऽ२३४वाः । इह ।अन्तर्निधनम्। हाऽ३१उवाऽ२३ ।। उपद्रवः।। ज्योऽ२३४तीः ।। अन्तर्निधनम् ।। इयाऽऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः)। आइ । रज्यन्नग्ने । ज्यन्नग्नेऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ(द्वे त्रिः)। ज्यन्नग्ने (त्रिः) ।।प्रस्तावः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः) । प्रा । थायस्वजा । यस्वजाऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ (द्वे त्रिः) ।। यस्वज ( त्रिः) ।। उद्गीथः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः)। तू । भाइरस्मेरा । अस्मेराऽ३। हँ हँ हँ हँ हँ (द्वे त्रिः)। अस्मेरा(त्रिः)।। प्रतिहारः। । इयाऽ२(त्रिः)। इयाहाउ(त्रिः)। यो । आमर्तिया । मर्तियाऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ।(द्वे त्रिः)। मर्तिय । (त्रिः) ।। उपद्रवः।। इयाऽ२। (त्रिः)। इयाहाउ (द्विः) इयाऽ३हाउ। वा। .दा...। व्रतमेसुवरेशकुनः ।।निधनम्।। सदाऔहोहोहाइ । प्रस्तावः। शाताऽ१स्याऽ२ ।। वपूऔहोहोहाइ । षोवाऽ१इराऽ२ ।। जसाऔहोहोहाइ ।। पार्णाऽ३क्षी । उद्गीथः। दार्शतौहोऽ३ । हिम्माऽ२ । प्रतिहारः। क्रतूम् । औऽ२३होवा ।।होऽ५डा। उपद्रवः। डा।। निधनम्।श्रीः।।२।। हिम्। हाउहाउहाउ।। प्रस्तावः।। ओम्। ऊऽ२ (त्रिः)।।उद्गीथः) हुऊऽ२(त्रिः)।।प्रतिहारः।। इयाहाउ (द्विः) इयाऽहाउ। वाऽ३।। उपद्रवः।। इट्स्थिइडाऽ२३४५।। निधनम्।। हाउहाउहाउवा।। प्रस्तावः।। इष्कर्तारम् । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउवा।।उद्गीथः।। ध्वरस्यप्रचे । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्। हाउहाउहाउवा। प्रतिहारः।। तसंक्षयन्तम् । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउवा।। उपद्रवः।। राधसोमहः । इडा । सुवः । इडा ।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।रातिंवामास्य । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। प्रस्तावः।। सूऽ२३४वाः। इह ।। अन्तर्निधनम्।। हाऽ३१उवाऽ२३।।प्रस्तावः।। ज्योऽ२३४तीः।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।। सुभगाम्माहीम् । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। उद्गीथः।। सूऽ२३४वाः।। इह। अन्तर्निधनम्। हाऽ३१उवाऽ२३।। उद्गीथः।। ज्योऽ२३४तीः।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ। इषंदधासि । हाऽ३१उवाऽ२३ ।। प्रतिहारः।। ज्योऽ२३४तीः।। अन्तर्निधनम्।। हाउहाउहाउ।। सानसिꣲरायिम् । हाऽ३१उवाऽ२३ । उपद्रवः।। सूऽ२३४वाः । इह । ।अन्तर्निधनम्।। हाऽ३१उवाऽ२३ ।। उपद्रवः।। ज्योऽ२३४तीः ।। अन्तर्निधनम् ।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ(त्रिः)। आ । ताऽ३ । वानम्मही । नम्महीऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ (द्वे त्रिः)। नम्महि । (त्रिः)।। प्रस्तावः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ(त्रिः) । षाम् । वाऽ३इ । श्वादर्शताम्। दर्शताऽ३म् । हँ हँ हँ हँ हँ ।(द्वे त्रिः)। दर्शतम्(त्रिः)।। उद्गीथः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ। (त्रिः) । आ । ग्नीऽ३म् । सूम्नायदा । म्नायदाऽ३ । हँ हँ हँ हँ हँ।(द्वे त्रिः)। म्नायद(त्रिः) ।। प्रतिहारः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (त्रिः)। धाइ । रेऽ३ । पूरोजनाः। रोजनाऽ३ः । हँ हँ हँ हँ हँ। (द्वे-त्रिः)। रोजनाः (त्रिः) ।। उपद्रवः।। इयाऽ२ (त्रिः)। इयाहाउ (द्विः)। इयाऽ३हाउ। वा। दा। व्रतमेसुवरेशकुनः ।। निधनम्।। श्रुत्काऔहोहोहाइ । णाꣲसाऽ१प्राऽ२ ।। थस्ताऔहोहोहाइ।। । मान्तूऽ१वाऽ२ ।। गिराऔहोहोहाइ। दैवाऽ३याम् ।। उद्गीथः।। मानुषौहोऽ३। हिम्माऽ२ ।। प्रतिहारः।। युगा । औऽ३होवा । होऽ५इ ।। उपद्रवः।। डा।। निधनम्।।३।।....।।

टिप्पणी

द्र. ऋग्वेदः १०.१४०

इलान्दम्(आरण्यगेयः)

महाव्रतम् - इलान्दमग्निष्टोमसाम कार्यम्। एतद्वै साक्षादन्नं यदिलान्दमिरान्नं एतदिरायामेवान्नाद्येऽन्ततः प्रतितिष्ठन्ति। समुद्रो वा एतच्छन्दः सलिलं लोमशं समुद्र इव खलु वै स भवति सलिल इव लोमश इव यो भवति - तांब्रा ५.३.१

तद् आहुर् इलान्दम् एवैतस्याह्नो ऽग्निष्टोमसाम कार्यम् इति। इलान्देन वै प्रजापतिः प्रजाभ्य इराम् अन्नाद्यं प्रायच्छत्। तद् येन प्रजापतिः प्रजाभ्य इराम् अन्नाद्यं प्रायच्छत् तेनेराम् अन्नाद्यम् अवरुध्योत्तिष्ठामेति। तद् व् अतिच्छन्दस्स्व् एव भवति। - जैब्रा २.४१२

गोनामिकः -- श्रव्ये ॥ इति मनुष्याः , सा वा एनानशुश्रूषत....इलान्दे ॥ इति पितरस्तेभ्यो वा अतिष्ठत , तिष्ठन्त्यस्मिन् पशवो य एवं वेद , अथ यथासुरा आह्वयंस्तेभ्यो वा अत्रसत् , यं द्विष्यात्तस्य तथा गोष्ठ आह्वयेत् , त्रसन्त्यस्मात् पशव , एतैरेव जुहुयात् ॥ ....यज्ज्योत्स्नायां पश्यामस्तत् पितॄणां चक्षुषा पश्याम , श्चन्द्रमा वै पितॄणां चक्षुः .... यदग्नेरन्ते पश्यामस्तदसुराणां चक्षुषा पश्याम- मै ४.२.१

इलान्दाः स्थ ॥ इति इलान्दा हि पशवः पूष्णो नक्षत्रं पोषयिष्णु ॥- मै ४.२.७

अर्क्येण वै सहस्रशः प्रजापतिः प्रजा असृजत ताभ्य इलांदेनेरां लूताम् अवारुन्द्ध यद् अर्क्यम् भवति प्रजा एव तद् यजमानाः सृजन्ते । इलांदम् भवति प्रजाभ्य एव सृष्टाभ्य इरां लूताम् अव रुन्धते - तैसं ७.५.९.१

तद् आहुर् इलान्दम् एवैतस्याह्नो अग्निष्टोमसाम कार्यम् इति। तस्यैषा कल्याण्य् एव प्रशंसा। अतिरिच्यते यद् व्यवच्छिन्द्युरा(?)मणीय तद् यद् अदः पक्षम्। इलान्दं तद् आर्भवस्य पवमानस्यानुष्टुभि कार्यं, यद् अभ्युदितं तन् नेद् अन्तरयामेति। - जैब्रा २.२२

पुष्टिकाम एव सम्प्रजातास्वौदुम्बरेणासिना वत्समिथुनयोर्लक्षणं करोति पुंस एवाग्रेऽथ स्त्रियाः -- भुवनमसि साहस्रमिन्द्राय त्वा सृमोऽददादक्षतमरिष्टमिलान्दम्। गोपोषणमसि गोपोषस्येशिषे गोपोषाय त्वा सहस्रपोषणमसि सहस्रपोषस्येशिषे सहस्रपोषाय त्वा।। - मं.ब्रा. १.८.५

इलान्दस्योत्तमेऽनुगाने षट्। (इलान्दं पञ्चानुगानं तस्योत्तमेऽनुगाने षडक्षराणि प्रतिहाराः उक्तं प्रतिहारस्थानम् - टीका) - लाट्या. श्रौ.सू. ७.७.१२

इलान्दानुगानतृतीय इहकारे विकल्पः (इलान्दस्य यान्यनुगानानि तेषं तृतीयेऽनुगाने य इहकारस्तस्मिन् विकल्पः मध्ये निधनं भवति वा न वा- टीका) - लाट्या.श्रौ.सू. ७.८.१२