स्कन्दपुराणम्/खण्डः १ (माहेश्वरखण्डः)/कौमारिकाखण्डः/अध्यायः ०३
| ← अध्यायः २ | स्कन्दपुराणम् अध्यायः ३ वेदव्यासः |
अध्यायः ४ → |
॥सूत उवाच॥
एवं स्थानानि पुण्यानि यानियानीह वै भुवि॥
निरीक्षंस्तत्र तत्राहं नारदो वीरसत्तम॥ ३.१ ॥
विचरन्मेदिनीं सर्वां प्राप्तोऽहमाश्रमं भृगोः॥
यत्र रेवानदी पुण्या सप्तकल्पस्मरा वरा॥ ३.२ ॥
महापुण्या पवित्रा च सर्वतीर्थमयी शुभा॥
पुनानि कीर्तनेनैव दर्शनेन विशेषतः॥ ३.३ ॥
तत्रावगाहनात्पार्थ मुच्यते जंतुरंहसा॥
यथा सा पिङ्गला नाडी देहमध्ये व्यवस्थिता॥ ३.४ ॥
इयं ब्रह्मांडपिण्डस्य स्थाने तस्मिन्प्रकीर्तिता॥
तत्रास्ते शुक्लतीर्थाख्यं रेवायां पापनाशनम्॥ ३.५ ॥
यत्र वै स्नानमात्रेण ब्रह्महत्या प्रणश्यति॥
तस्यापि सन्निधौ पार्थ रेवाया उत्तरे तटे॥ ३.६ ॥
नानावृक्षसमाकीर्णं लतागुल्मोपशोभितम्॥
नानापुष्पफलो पेतं कदलीखंडमंडितम्॥ ३.७ ॥
अनेकाश्वापदाकीर्णं विहगैरनुनादितम्॥
सुगंधपुष्पशोभाढ्यं मयूररवनादितम्॥ ३.८ ॥
भ्रमरैः सर्वमुत्सृज्य निलीनं रावसंयुतम्॥
यथा संसारमुत्सृज्य भक्तेन हरपादयोः॥ ३.९ ॥
कोकिला मधुरैः स्वानैर्नादयंति तथा मुनीन्॥
यथा कथामृताख्यानैर्ब्राह्मणा भवभीरुकान्॥ ३.१० ॥
यत्र वृक्षा ह्लादयंति फलैः पुष्पैश्च पत्रकैः॥
छायाभिरपि काष्ठैश्च लोकानिव हरव्रताः॥ ३.११ ॥
पुत्रपुत्रेति वाशंते यत्र पुत्रप्रियाः खगाः॥
यथा शिवप्रियाः शैवा नित्यं शिवशिवेति च॥ ३.१२ ॥
एवंविधं मुनेस्तस्य भृगोराश्रममंडलम्॥
विप्रैस्त्रैविद्यसंयुक्तैः सर्वतः समलंकृतम्॥ ३.१३ ॥
ऋग्यजुः सामनिर्घोपैरारूरितदिगन्तरम्॥
रुद्रभक्तेन धीरेण यथैव भुवनत्रयम्॥ ३.१४ ॥
तत्राहं पार्थ संप्राप्तो यत्रास्ते मुनिसत्तमः॥
भृगुः परमधर्मात्मातपसा द्योतितप्रभः॥ ३.१५ ॥
आगच्छंतं तु मां दृष्ट्वा दीनं च मुदितं तथा॥
अभ्युत्थानं कृतं सर्वैर्विप्रैर्भृगुपुरोगमैः॥ ३.१६ ॥
कृत्वा सुस्वागतं दत्त्वा अर्घाद्यं भृगुणा सह॥
आसनेषूपविष्टास्ते मुनींद्रा ग्राहिता मया॥ ३.१७ ॥
विश्रांतं तु ततो ज्ञात्वा भृगुर्मामप्युवाचह॥
क्व गंतव्यं मुनिश्रेष्ठ कस्मादिह समागतः॥ ३.१८ ॥
आगमनकारणं सर्वं समाचक्ष्व परिस्फुटम्॥
ततस्तं चिंतयाविष्टो भृगुं पार्थाहमब्रुवम्॥ ३.१९ ॥
श्रूयतामभिधास्यामि यदर्थमहामागतः॥
मया पर्यटिता सर्वा समुद्रांता च मेदिनी॥ ३.२० ॥
द्विजानां भूमिदानार्थं मार्गमाणः पदेपदे॥
निर्दोषां च पवित्रां च तीर्थेष्वपि समन्विताम्॥ ३.२१ ॥
रम्यां मनोरमां भूमिं न पश्यामि कथंचन॥
॥भृगुरुवाच॥
विप्राणां स्थापनार्थाय मयापि भ्रमता पुरा॥ ३.२२ ॥
पृथ्वी सागरपर्यंता दृष्टा सर्वा तदानघ॥
महीनाम नदी पुण्या सर्वतीर्थमयी शुभा॥ ३.२३ ॥
दिव्या मनोरमा सौम्या महापापप्रणाशिनी॥
नदीरूपेण तत्रैव पृथ्वी सा नात्र संशयः॥ ३.२४ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि दृष्टादृष्टानि नारद॥
तानि सर्वाणि तत्रैव निवसंति महीजले॥ ३.२५ ॥
सा समुद्रेण संप्राप्ता पुण्यतोया महानदी॥
संजातस्तत्र देवर्षे महीसागरसंगमः॥ ३.२६ ॥
स्तंभाख्यं तत्र तीर्थं तु त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्॥
तत्र ये मनुजाः स्नानं प्रकुर्वंति विपश्चितः॥ ३.२७ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्ता नोपसर्पंति वै यमम्॥
तत्राद्भुतं हि दृष्टं मे पुरा स्नातुं गतेन वै॥ ३.२८ ॥
तदहं कीर्तयिष्यामि मुने श्रृणु महाद्भुतम्॥
यावत्स्नातुं व्रजाम्यस्मिन्महीसागरसंगमे॥ ३.२९ ॥
तीरे स्थितं प्रपश्यामि मुनींद्रं पावकोपमम्॥
प्रांशुं वृद्धं चास्थिशेषं तपोलक्ष्म्या विभूषितम्॥ ३.३० ॥
भुजावूर्ध्वौ ततः कृत्वा प्ररुदंतं मुहुर्मुहुः॥
तं तथा दुःखितं दृष्ट्वा दुःखितोऽहमथाभवम्॥ ३.३१ ॥
सतां लक्षणमेतद्धि यद्दृष्ट्वा दुःखितं जनम्॥
शतसंख्य तस्य भवेत्तथाहं विललाप ह॥ ३.३२ ॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं मानुष्ये सति दुर्लभम्॥
ततस्तमुपसंगम्य पर्यपृच्छमहं तदा॥ ३.३३ ॥
किमर्थं रोदिशि मुने शोके किं कारणं तव॥
सुगुह्यमपि चेद्बूहि जिज्ञासा महती हि मे॥ ३.३४ ॥
मुनिस्ततो मामवदद्भृगो निर्भाग्यवानहम्॥
तेन रोदिमि मा पृच्छ दुर्भाग्यं चालपेद्धि कः॥ ३.३५ ॥
तमहं विस्मयाविष्टः पुनरेवेदमब्रुवम्॥
दुर्लभं भारते जन्म तत्रापि च मनुष्यता॥ ३.३६ ॥
मनुष्यत्वे ब्राह्मणत्वं मुनित्वं तत्र दुर्लभम्॥
तत्रापि च तपःसिद्धिः प्राप्यैतत्पंचकं परम्॥ ३.३७ ॥
किमर्थं रोदिषि मुने विस्मयोऽत्र महान्मम॥
एवं संपृच्छते मह्यमेतस्मिन्नेव चांतरे॥ ३.३८ ॥
सुभद्रोनाम नाम्ना च मुनिस्तत्राभ्युपाययौ॥
स हि मेरुं परित्यज्य ज्ञात्वा तीर्थस्य सारताम्॥ ३.३९ ॥
कृताश्रमः पूजयति सदा स्तंभेश्वरं मुनिः॥
सोऽप्येवं मामि वापृच्छन्मुनिं रोदनकारणम्॥ ३.४० ॥
अथाहाचम्य स मुनिः श्रूयतां कारणं मुनी॥
अहं हि देवशर्माख्यो मुनिः संयतवाङ्मनाः॥ ३.४१ ॥
निवसामि कृतस्थानो गंगासागरसंगमे॥
तत्र दर्शेतर्पयामि सदैव च पितॄनहम्॥ ३.४२ ॥
श्राद्धांते ते च प्रत्यक्षा ह्याशिषो मे वदंति च॥
ततः कदाचित्पितरः प्रहृष्टा मामथाब्रवन्॥ ३.४३ ॥
वयं सदात्र चायामो देवशर्मंस्तवांतिके॥
स्थानेऽस्माकं कदाचित्त्वं न चायासि कुतः सुतः॥ ३.४४ ॥
स्थानं दिदृक्षुस्तच्चाहं न शक्तोऽस्मि निवोदितुम्॥
ततः परममित्युक्त्वा गतवान्पितृभिः सह॥ ३.४५ ॥
पितॄणां मंदिरं पुण्यं भौमलोकसमास्थितम्॥
तत्रतत्र स्थितश्चाहं तेजोमण्डलदुर्दृशान्॥ ३.४६ ॥
दृष्ट्वाग्रतः पूजयाढ्यानपृच्छं स्वान्पितॄनिति॥
के ह्यमी समुपायांति भृशं तृप्ता भृशार्चिताः॥
भृशंप्रमुदिता नैव तथा यूयं यथा ह्यमी॥ ३.४७ ॥
॥पितर ऊचुः॥
भद्रं ते पितरः पुण्याः सुभद्रस्य महामुनेः॥
तर्पितास्तेन मुनिना महीसागरसंगमे॥ ३.४८ ॥
सर्वतीर्थमयी यत्र निलीना ह्युदधौ मही॥
तत्र दर्शे तर्पयति सुभद्रस्तानमून्सुत॥ ३.४९ ॥
इत्याकर्ण्य वचस्तेषां लज्जितोऽहं भृशंतदा॥
विस्मितश्च प्रणम्यैतान्पितॄन्स्वं स्थानमागतः॥ ३.५० ॥
यथा तथा चिंतितं च तत्र यास्याम्यहं श्फुटम्॥
पुण्यो यत्रापि विख्यातो महीसागरसंगमः॥ ३.५१ ॥
कृताश्रमश्च तत्रैव तर्पयिष्ये निजान्पितॄन्॥
दर्शेदर्शे यथा चासौ स्तुत्यनामा सुभद्रकः॥ ३.५२ ॥
किं तेन ननु जातेन कुलांगारेण पापिना॥
यस्मिञ्जीवत्यवि निजाः पितरोऽन्यस्पृहाकराः॥ ३.५३ ॥
इति संचिंत्य मुदितो रुचिं भार्यामथाब्रवुम्॥
रुचे त्वया समायुक्तो महीसागगरसंगमम्॥ ३.५४ ॥
गत्वा स्थास्यामि तत्रैव शीघ्रं त्वं सम्मुखीभव॥
पतिव्रतासि शुद्धासिकुलीनासि यशस्विनि॥
तस्मादेतन्मम शुभे कर्तुमर्हसि चिंतितम्॥ ३.५५ ॥
॥रुचिरुवाच॥
हता तस्य जनिर्नाभूत्कथं पाप दुरात्मना॥ ३.५६ ॥
श्मशानस्तंभ येनाहं दत्ता तुभ्यं कृतंत्वाय॥
इह कंदफलाहारैर्यत्किं तेन न पूर्यते॥ ३.५७ ॥
नेतुमिच्छसि मां तत्र यत्र क्षारोदकं सदा॥
त्वमेव तत्र संयाहि नंदंतु तव पूर्वजाः॥ ३.५८ ॥
गच्छ वा तिष्ठ वा वृद्ध वस वा काकवच्चिरम्॥
तथा ब्रुवन्त्यां तस्यां तु कर्णावस्मि पिधाय च॥ ३.५९ ॥
विपुलं शिष्यमादिश्य गृह एकोऽत्र आगतः॥
सोऽहं स्नात्वात्र संतर्प्य पितॄञ्छ्रद्धापरायणः॥ ३.६० ॥
चिंतां सुविपुलां प्राप्तो नरके दुष्कृती यथा॥
यदि तिष्ठामि चात्रैव अर्धदेहधरो ह्यहम्॥ ३.६१ ॥
नरो हि गृहिणीहीनो अर्धदेह इति स्मृतः॥
यथात्मना विना देहे कार्यं किंचिन्न सिध्यति॥ ३.६२ ॥
अनयोर्हि फलं ग्राह्यं सारता नात्र काचन॥
अर्धदेही च मनुजस्त्वसंस्पृश्यः सतांमतः॥ ३.६३ ॥
अनयोर्हिफलं ग्राह्यं सारता नात्र काचन॥
अर्धदेही च मनुजस्त्वसंस्पृश्यः सतांमतः॥ ३.६४ ॥
औत्तानपादिरस्पृश्य उत्तमो हि सुरैः कृतः॥
अथ चेत्तत्र संयामि न महीसागरस्ततः॥ ३.६५ ॥
यामि वा तत्कथं पादौ चलतो मे कथंचन॥
एतस्मिन्मे मनो विद्धं खिद्यतेऽज्ञानसंकटे॥ ३.६६ ॥
अतोऽहमतिमुह्यामि भृशं शोचामि रोदिमि॥
इतिश्रुत्वा वचस्तस्य भृशं रोमांचपूरितम्॥ ३.६७ ॥
साधुसाध्वित्यथोवाच तं सुभद्रोऽप्यहं तथा॥
दण्डवच्च प्रणमितो महीसागरसङ्गमम्॥ ३.६८ ॥
चिन्तयावश्च मनसि प्रतीकारं मुनेरुभौ॥
यो हि मानुष्यमासाद्य जलबुद्बुदभंगुरम्॥ ३.६९ ॥
परार्थाय भवत्येष पुरुषोऽन्ये पुरीषकाः॥
ततः संचिंत्य प्राहेदं सुभद्रो मुनिसत्तमम्॥ ३.७० ॥
मा मुने परिखिद्यस्व देवशर्मन्स्थिरो भव॥
अहं ते नाशयिष्यामि शोकं सूर्यस्तमो यथा॥ ३.७१ ॥
गमिष्याम्याश्रमं त्वं च नात्रापि परिहास्यते॥
श्रृणु तत्कारणं तुभ्यं तर्पयिष्ये पितॄनहम्॥ ३.७२ ॥
॥देवशर्मोवाच॥
एवं ते वदमानस्य आयुरस्तु शतं समाः॥
यदशक्यं महत्कर्म कर्तुमिच्छसि मत्कृते॥ ३.७३ ॥
हर्षस्थाने विषादश्च पुनर्मां बाधते श्रृणु॥
अपि वाक्यं शुभं सन्तो न गृह्णन्ति मुधा मुने॥ ३.७४ ॥
कथमेतन्महत्कर्म कारयामि मुधावद॥
पुनः किंचित्प्रवक्ष्यामि यथा मे निष्कृतिर्भवेत्॥ ३.७५ ॥
शापितोऽसि मया प्राणैर्यथा वच्मि तथा कुरु॥
अहं सदा करिष्यामि दर्शे चोद्दिश्यते पितॄन्॥ ३.७६ ॥
श्राद्धं गंगार्णवे चात्र मत्पितॄणां त्वमाचर॥
अहं चैवापि तपसः संचितस्यापि जन्मना॥
चतुर्भागं प्रदास्यामि एवमेवैतदाचर॥ ३.७७ ॥
॥सुभद्र उवाच॥
यद्येवं तव संतोषस्त्वेवमस्तु मुनीश्वर॥
साधूनां च यथा हर्षस्तथा कार्यं विजानता॥ ३.७८ ॥
॥भृगुरुवाच॥
देवशर्मा ततो हृष्टो दत्त्वा पुण्यं त्रिवाचिकम्॥
चतुर्थाशं ययौ धाम स्वं सुभद्रोऽपि च स्थितः॥ ३.७९ ॥
एवंविधो नारदासौ मही सागरसंगमः॥
यमनुस्मरतो मह्यं रोमांचोऽद्यापि वर्तते॥ ३.८० ॥
॥नारद उवाच॥
इति श्रुत्वा फाल्गुनाहं हर्षगद्गदया गिरा॥
मृतोमृत इवा वोचं साधुसाध्विति तंभृगुम्॥ ३.८१ ॥
यूयं वयं गमिष्यामो महीतीरं सुशोभनम्॥
आवामीक्षावहे सर्वं स्थानकं तदनुत्तमम्॥ ३.८२ ॥
मम चैवं वचः श्रुत्वा भृगुः सह मयययौ॥
समस्तं तु महापुण्यं महीकूलं निरीक्षितम्॥ ३.८३ ॥
तद्दृष्ट्वा चातिहृष्टोहमासं रोमांचकंचुकः॥
अब्रवं मुनिशार्दूलं हर्षगद्गदया गिरा॥ ३.८४ ॥
त्वत्प्रसादात्करिष्यामि भृगो स्थानमनुत्तमम्॥
स्वस्थानं गम्यतां ब्रह्मन्नतः कृत्यं विचिंतये॥ ३.८५ ॥
एवं भृगुं चास्मिविसर्जयित्वा कल्लोलकोलाहलकौतुकीतटे॥
अथोपविश्येदमचिंतयं तदा किं कृत्यमात्मानमिवैकयोगी॥ ३.८६ ॥
इति श्रीस्कांदे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां प्रथमे माहेश्वरखण्डे कौमारीकाखंडे नारदार्जुनसंवादे महीसागरसंगमतीर्थमाहात्म्ये तृतीयोऽध्यायः॥ ३ ॥ छ ॥