आयुर्वेदसूत्रम् (योगानन्दनाथभाष्यसमेतम्)/पञ्चदशप्रश्नः
अथ पञ्चदशः प्रश्नः.
पुनर्वसुविगतिजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशात् विषूचीरोगः प्रवर्तते ।
१
आ औ वर्णज्ञापकयावत्सिरावृतौषधियोगकरणं विषूचीरोगनिवर्तकम् ।
२
अदितिदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
३
तिष्यनक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तसमयविशेषवशादरुचिरोगस्सम्पद्यते ।
४
बृहस्पतिदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
६
आश्लेषानक्षत्रविगतियोगग्रहयुक्तसमययोगात् पाण्ड्वामयः प्रवर्तते ।
७
मखानक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तकालविशेषवशात् श्वासामयः प्रपद्यते । ग घ वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतयावदोषधयस्तन्निवर्तकाः ।
९
पितृदेवताराधनजपहोमा भेषजम् ।
१०
फल्गुनीनक्षत्रात्मकविषमगतिजातसमयविशेषवशात्कासामयस्सम्पद्यते ।
११
ङ वर्णज्ञापकयावत्सिरानालावृतौषधियोगकरणं कासामयनिवर्तकम् ।
१२
अर्यमदेवताप्रार्थनं विधिः ।
१३
फल्गुनीनक्षत्रविगतिजातग्रहयुक्तकालवशात्कुष्ठामयः प्रपद्यते । च छ वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतौषधियोगकरणं कुष्ठामयनिवर्तकम् ।
१४
भगदेवताप्रार्थनं विधिः ।
१५
हस्तोडुविगतिजातग्रहयुक्तकालवशान्मेहामयो भासते ।
१६
ज झ वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतौषधयोगकरणं मेहामयनिवर्तकम् ।
१७
सवितृदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
१८
चित्त्रानक्षत्रविगतियोगज्ञाजातग्रहयुक्तसमयविशेषवशान्मूर्छामयः सम्पद्यते ।
१९
ञ्चवर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतनिवर्तकद्रव्यं मूर्छामयभेषजम् ।
२०
इन्द्रदेवताप्रार्थनं विधिः ।
२१
स्वातीनक्षत्रविगतियोगजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशात्
नेत्रामयः प्रपद्यते ।
२२
वायुदेवताप्रार्थनं विधिः ।
२४
विशाखानक्षत्रविगतिजातग्रहयुक्तकालवशात्कर्णरोगः प्रपद्यते ।
२५
डढवर्णद्योतकसिरानालावृतौषधियोगकरणं निवर्तकम् ।
२६
इन्द्राग्निदेवताप्रार्थनं तत्तत्कर्मविपाककरणं भेषजम् ।
२७
अनूराधानक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तकालवशान्नासिकामयः प्रपद्यते ।
२८
णवर्णज्ञापकयावत्सिरानालावृतयावद्द्रव्ययोगकरणं नासिकामयहारकम् ।
२९
मित्रदेवताप्रार्थनं निवर्तकम् ।
३०
तथवर्णज्ञापकयावत्सिरानालावृतौषधिकरणं नासिकामयहारकम् ।
३१
मित्रदेवताप्रार्थनं निवर्तकम् ।
३२
रोहिणीनक्षत्र विगतियोगजातग्रहयुक्तकालवशान्मुखामयस्सम्पद्यते ।
३३
इन्द्रदेवता प्रार्थनं विधिः ।
३५
विचृतिविरुद्धगतिसम्भवग्रहयोगकालवशात्क्षयस्सम्पद्यते ।
३६
नवर्णबोधकयावत्सिरानालावृतप्रयुक्तद्रव्ययोगकरणं
तदामयनिवर्तकम् ।
३७
पितृदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
३८
अषाढानक्षत्रविगतिसम्भवग्रहयुक्तकालवशात् अश्मरीरोगः प्रतिभासते ।
३९
अश्मरीनिवर्तकम् ।
४०
अब्देवताप्रार्थनं निवर्तकम् ।
४१
अषाढानक्षत्रविगतिसम्भवग्रहयुक्तकालवशात् छर्दिरोगः प्रपद्यते ।
४२
विश्वेदेवाभिषेचनं निवर्तकम् ।
४४
मवर्णबोधकयावत्सिरानालाऋवृततदुपयुक्तद्रव्ययोगकरणं
तदामयनिवर्तकम् ।
४६
विष्णुदेवताप्रार्थनं तत्र भेषजम् ।
४७
श्रविष्ठानक्षत्रविरुद्धगतिसम्भवग्रहसंयुक्तकालसंयोगवशात्पवनामयः प्रपद्यते ।
४८
यरवर्णोच्चारणहेतुकतत्तत्सिरानालावृततत्सजातीयद्रव्यं
तदामयनिवर्तकम् ।
४९
वसुदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
५०
शतभिषङ्नक्षत्रविगतिजातग्रहकालसंयोगवशात् पित्तरोगः प्रपद्यते ।
५१
लववर्णद्योतकयावत्सिरानालावृत तन्निवर्तकद्रव्ययोगकरणं पित्तप्रकोपनिवर्तकम् ।
५२
इन्द्रदेवताप्रार्थनं तत्र भेषजम् ।
५३
प्रोष्ठपदाविरुद्धगतिसम्भवग्रहयुक्तकालसमयविशेषात्कफामयः प्रपद्यते ।
५४
शषवर्णबोधकयावत्सिरानालावृतयावद्द्रव्ययोगकरणं कफामयहारकम् ।
५५
अजैकपाद्देवताप्रार्थनं विधिः ।
५६
प्रोष्ठपदानक्षत्रविरुद्धगतिसम्भवग्रहयुक्तकालवशादपस्मारामयाः प्रपद्यन्ते ।
५७
सवर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतयावद्द्रव्ययोगकरणं अपस्मारामयहारकम् ।
५८
अहिर्बुध्न्यदेवताप्रार्थनं निवर्तकम् ।
५९
रेवतीनक्षत्रविरुद्धगतिसम्भवग्रहयुक्त कालवशाद्व्रणरोगस्सम्पद्यते ।
६०
हवर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतयावद्द्रव्ययोगकरणं
व्रणामयनिवर्तकम् ।
६१
पूषदेवताप्रार्थनं विधिः ।
६२
वह्निभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्याम-पित्त-विषकिमिग्रस्तसिराविकारजाता रक्तपित्तविकाराः ।
६३
अम्बुभूताधिकगुणोपलम्भकयावत्पदार्थास्तद्विकारहारकाः ।
६४
पटोल गोपा घनवृषरोहिणि केश्य चन्दन तिक्तावर्युत्पलयष्टिद्राक्षेक्षुपद्मक रेणुक निम्ब वधूत्रायन्ती मदयन्तीवत्सक मूर्वाप्रियङ्गु महती स्थिरापर्णि बलावटरुह
विश्वमोचरसवद्यावत्पदार्थाः चूर्णक्वाथतैललेहविकाररूपाद्याः रक्तपित्तामयप्रकोपहारकाः ।
६५
अम्बुभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषक्रिमिग्रस्तसिराविकारहेतुकाश्वासकासविकाराः ।
६६
वह्निभूताधिकगुणोपलम्भकयावत्पदार्थास्तद्विकारहारकाः ।
६७
वाशानिशा क्षुद्राऽमृत मुण्डिकपोताः शठीकुण्डलिपुनर्णवा भार्ङिमसि कोकिलाक्षब्राह्मीझरस्येवरुदमण्डूकपर्ण्यर्कालर्कार्तवतपस्विनी भृङ्गी सुवर्चलबिल्व
काश्मीरतक्कारिपाटलांशुमती स्थिरग्रन्थि चव्य चित्रकशुण्ठिपच्यातकराजमरि[७]शृङ्गि धात्रि विभीतकैला लवङ्गपत्रकनागकेसर धन्वयासतुषगन्धवारिजीरका
दिप्यकाः चूर्णक्वाथतैललेह्यविकाराः विकारभूताग्नेयश्वासकासरक्तप्रकोपहारकः ।६८
वह्निभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषक्रिमिगतसिराविकारा हिध्मामयाः ।
६९
निवर्तकाम्बुभूताधिकगुणोपलम्भकयावत्पदार्थाः तद्विकारहारकाः ।
७०
कपित्थकणा मधु लवण रसोन दशमूलक्षीरसिद्धपुनर्णवानिर्गुण्डिबलावर्युत्पल पित्तवराकुष्ठापूरित कटुकचव्याश्वगन्धसुवर्चलैः सिद्धःक्वाथोहिध्मारोगनिवर्तकः ।
७१
यद्धातुविरुद्धान्योन्यद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्त विषकिमिग्रस्तसिराविकारकारकद्रव्यविरुद्धान्यद्रव्यादनं यावद्धातुपोषकैकभेषजम् ।
७२
दशमूललवङ्गदारुभार्ङ्गिचाशा[८]वृश्चिकघनधन्वयासबलाकुरु[९]चककोल मदमुसलि हरिद्रा[१०]नेताश्वगन्ध जीरकरास्ना द्राक्षाशृङ्गिस्थिरापर्णिभिरुजिमति(?)गोक्षुरचन्दनोत्पलयष्टिकशेरु [११]कपातातिविषोशीरवालुक[१२]हेष्मरकाकनासा कुष्ठमञ्जिष्ठालाका काकोल्यका बृहस्पति
कुण्डल्यर्कामृतावन्ति विलङ्गभार्ङ्गिवत्सकखदिरासन
निम्बशिग्रुकरञ्ज शतबिल्वराजवृक्ष भल्लातकब्रह्मगुलूचीघृष्टिवति(?) विदारि विभीतक शिरीष पौष्करदार्वीकरकाकुष्ठ[१३]....बीजक्षारक[१४]पिताप्यदीप्यकजाजी तारामिशिगुग्गुलुलाक्षाकटुकादि शाला पुष्पधान्याककूष्माण्ड सौकुमार्याश्वपर्णाः क्वाथघृततैललेह्य विकाररूपा द्विभर्जन सप्तधातुकार्श्यकारकामयघातकाः ।७३
पटोलादि पञ्चदशत्रयोदशद्रव्यं यथायोगं चूर्णीकृतं
रक्तपित्तामयविनाशकम् ।
७४
द्वादशत्रयोदशार्थाः यथायोगं क्वाथोपयोग्या रक्तपित्तामयहारकाः ।
७५
तद्वत्तैलघृतलेह्यादि मधुसितायुतद्रव्यं रक्तामयविघातकम् ।
७६
वाशादिपञ्चदश त्रयोदशाष्टादशार्थाः यथायोगं सूक्ष्मचूर्णभूताः समधु श्वासकासक्षयविकारघातकाः ।
७७
पञ्चदश सप्तदश विंशतिपदार्थाः तैलघृतोपयोग्याः श्वासकासक्षयघातकाः ।
७९
इत्यायुर्वेदस्य पञ्चदशः प्रश्नः समाप्तः.
- ↑ नक्षत्राणां वर्णयोगक्रमोऽत्र पूर्वप्रश्नोक्तक्रमाद्भिद्यते ।
- ↑ देवतार्चनं नोक्तं वा ? लेखकेन त्यक्तं वा ?
- ↑ कर्णामय--A&C.
- ↑ विचृत्यनन्तरं रोहिणीत्यादिवाक्यं पठितं कोशद्वयेऽपि दृश्यते.
- ↑ अब्देवतेत्यादि--करणं निवर्तकं इत्यन्तं कोशद्वयेऽप्यदृष्टं सन्दर्भवशादुद्धृतम्.
- ↑ हृदयामयः.
- ↑ पथ्यातृणराजमरिच--Dr.B.S.
- ↑ यासा--Dr. B.S.
- ↑ कुरुवक--Dr.B.S.
- ↑ वल्ला--A.
- ↑ कपिता--Dr. B.S.
- ↑ हेष्कर--A
- ↑ करककुष्ठ--Dr. B.S.
- ↑ दार्वीकनकाह्वयकान्तिकुटजक्षारक--A.
- ↑ अष्टेत्यादि हरमित्यन्तं A. कोशे न दृश्यते ।