चतुर्दण्डीप्रकाशिका/स्वरप्रकरणम्
| ← श्रुतिप्रकरणम् | चतुर्दण्डीप्रकाशिका स्वरप्रकरणम् वेङ्कटमखी |
मेलप्रकरणम् → |
- द्वितीयस्मिन्प्रकरणे श्रुतयः समुदारिताः ।
- अथेदानीं निरूप्यन्ते स्वराः श्रुतिसमुद्भवाः ॥३.१
- तत्र शुद्धस्वराः सप्त मुखारीमात्रभासकाः ।
- चतुश्चतुश्चतुश्चैव षड्जमध्यमपञ्चमाः ॥३.२
- द्वे द्वे निषादगांधारौ त्रिस्त्री रिषभधैवतौ ।
- इत्येवं भरतश्लोकसंख्यातश्रुतिशालिनः ॥३.३
- विकृतास्तु स्वराः पञ्चेत्यस्माभिरवधार्यते ।
- रत्नाकरे तु निःशङ्को विकृतान्द्वादश स्वरान् ॥३.४
- अब्रवीत्केचन पुनः सप्ताहुर्विकृतस्वरान् ।
- सर्वमेतत्समालोच्य लक्ष्यमार्गानुसारतः ॥३.५
- स्वराः पञ्चैव विकृता इति राद्धान्तितं मया ।
- तांश्च पञ्च स्वरान्सम्यग्विविच्य व्याहरामहे ॥३.६
- साधारणश्च गांधारो गांधारश्चान्तराभिधः ।
- द्वौ तौ च मध्यमक्षेत्रसंभूतौ विकृतस्वरौ ॥३.७
- वरालीमध्यमश्चैकः पञ्चमक्षेत्रसंभवः ।
- षड्जक्षेत्रसमुद्भूतौ कैशिकीकाकलीस्वरौ ॥३.८
- एवमेते स्वराः पञ्च विकृता इति निर्णयः ।
- आहत्य शुद्धविकृताः स्वरा द्वादश कीर्तिताः ॥३.९
- स्वरेषु द्वादशस्वेषु केषामप्येकरूपता ।
- द्वैरूप्यमपि केषांचित्केषांचित्तु त्रिरूपता ॥३.१०
- तथा हि शुद्धरिषभशुद्धधैवतयोः पुनः ।
- त्रित्रिश्रुत्येकभावेन सर्वदाप्येकरूपता ॥३.११
- यदा तु शुद्धगांधारो गांधारत्वं प्रपद्यते ।
- तदा द्विश्रुतिको ज्ञेयो मुखारीरागके यथा ॥३.१२
- यदा स एव जायेत रिषभस्तु तदा पुनः ।
- पञ्चश्रुतिरिति ज्ञेयः श्रीरागोत्र निदर्शनम् ॥३.१३
- एवं शुद्धनिषादस्य निषादत्वं यदा भवेत् ।
- तदा द्विश्रुतिकत्वं स्यान्मुखार्यत्र निदर्शनम् ॥३.१४
- स एव यदि जायेत धैवतस्तु तदा पुनः ।
- पञ्चश्रुतिरिति ज्ञेयः शंकराभरणे यथा ॥३.१५
- तदेवं शुद्धगांधारनिषादौ द्वौ निरूपिणौ ।
- साधारणाख्यगांधारः शुद्धर्षभयुतो यदि ॥३.१६
- तदा त्रिश्रुतिको ज्ञेयो भूपालोत्र निदर्शनम् ।
- तत्रैव पञ्चश्रुतिना रिषभेणान्वयो यदि ॥३.१७
- तदैकश्रुतिता ज्ञेया श्रीरागोत्र निदर्शनम् ।
- यदा रिषभसंज्ञोयं तदा षट्श्रुतिको भवेत् ॥३.१८
- अत्रोदाहरणं नाट एवमस्य त्रिरूपता ।
- कैशिक्याख्यनिषादस्य शुद्धधैवतसंगमे ॥३.१९
- त्रिश्रुतित्वमिति ज्ञेयं भैरव्यत्र निदर्शनम् ।
- तस्यैव पञ्चश्रुतिकधैवतेनान्वयो यदि ॥३.२०
- तदैकश्रुतिकत्वं स्याच्छ्रीरागोत्र निदर्शनम् ।
- स एव धैवतश्चेत्स्यात्षट्श्रुतिर्नाटके यथा ॥३.२१
- इति साधारणाख्यानो गांधारः कैशिकाभिधः ।
- निषादश्चेत्युभावेतौ त्रित्रिरूपाविति स्थितिः ॥३.२२
- गांधारस्यान्तराख्यस्य यदा शुद्धर्षभान्वयः ।
- तदा पञ्चश्रुतित्वं स्याद्रागे गौलादिके यथा ॥३.२३
- तस्यैव पञ्चश्रुतिकरिषभेणान्वयो यदा ।
- तदा त्रिश्रुतिकत्वं स्याच्छंकराभरणे यथा ॥३.२४
- स एव द्विश्रुतिर्ज्ञेयः षट्श्रुत्यृषभसंगमे ।
- यथा नाटाभिधे राग इति तस्य त्रिरूपता ॥३.२५
- काकल्याख्यनिषादस्य शुद्धधैवतसंगमे ।
- पञ्चश्रुतिकता ज्ञेया यथा गौलादिके पुनः ॥३.२६
- स एव पञ्चश्रुतिकधैवतेनान्वितो यदि ।
- तदा त्रिश्रुतिको ज्ञेयः शंकरभरणे यथा ॥३.२७
- तस्यैव धैवतेन स्याद्यदि षट्श्रुतिनान्वयः ।
- तदा द्विश्रुतिकत्वं स्याद्रागे नाटाभिधे यथा ॥३.२८
- इत्यन्तराख्यगांधारकाकल्याख्यनिषादयोः ।
- प्रत्येकं त्रित्रिरूपत्वमस्माभिरूपवर्णितम् ॥३.२९
- यदा तु मध्यमः शुद्धः शुद्धगांधारसंगतः ।
- तदा चतुःश्रुतिर्ज्ञेयो मुखार्यत्र निदर्शनम् ॥३.३०
- साधारणाख्यगांधारसंयुक्तश्चेत्स एव हि ।
- तदा त्रिश्रुतिको ज्ञेयो रागे श्रीरागके यथा ॥३.३१
- स एवान्तरगांधारयोगे त्वेकश्रुतिर्भवेत् ।
- गौलादिषु यथा रागेष्वित्येतस्य त्रिरूपता ॥३.३२
- एवं षड्जस्य शुद्धेन निषादेन सहान्वये ।
- चतुःश्रुतिकता ज्ञेया मुखार्यत्र निदर्शनम् ॥३.३३
- स एव कैशिकीनामनिषादेनान्वितो यदि ।
- तदा त्रिश्रुतिरित्यत्र श्रीरागः स्यान्निदर्शनम् ॥३.३४
- तस्यैव काकलीनाम्ना निषादेनान्वयो यदि ।
- तदैकश्रुतिकत्वं स्याद्रागे गौलादिके यथा ॥३.३५
- इत्युक्तं त्रित्रिरूपत्वं शुद्धमध्यमषड्जयोः ।
- वरालीमध्यमस्याथ शुद्धगांधारसंगमे ॥३.३६
- सप्तश्रुतित्वमित्यर्थे वराल्येव निदर्शनम् ।
- तस्य साधारणाख्येन गांधारेण यदान्वयः ॥३.३७
- तदा षट्श्रुतिता पन्तुवराल्यादिषु दृश्यते ।
- स एवान्तरगांधारसंबन्धी चेच्छतुःश्रुतिः ॥३.३८
- अत्रोदाहरणं रागः शुद्धरामक्रियाभिधः ।
- वरालीमध्यमस्यैवं त्रैरूप्यमुपपादितम् ॥३.३९
- यदा तु पञ्चमः शुद्धमध्यमेन समन्वितः ।
- तदा चतुःश्रुतिर्ज्ञेयो मुखार्यत्र निदर्शनम् ॥३.४०
- स एवैकश्रुतिर्युक्तो वरालीमध्यमेन चेत् ।
- इति द्वैरूप्यमस्माभिः पञ्चमस्य प्रकल्पितम् ॥३.४१
- तदेवं शुद्धरिषभशुद्धधैवतयोः पृथक् ।
- एकैकरूपता शुद्धगांधारकनिषादयोः ॥३.४२
- तथैव पञ्चमस्यापि द्वैरूप्यं पृथगीरितम् ।
- साधारणाख्यगांधारकैशिक्याख्यनिषादयोः ॥३.४३
- अन्तराभिधगांधारकाकल्याख्यनिषादयोः ।
- मध्यमस्यापि षड्जस्य वरालीमध्यमस्य च ॥३.४४
- प्रत्येकं त्रित्रिरूपत्वमस्माभिरूपवर्णितम् ।
- नन्वेतदेकरूपादिवर्णने किं फलं तव ॥३.४५
- चतुश्चतुरितिश्लोकपर्यालोचनया यतः ।
- मुखारिमेलमात्रस्थाः शुद्धाः सर्वे स्वराः स्थिताः ॥३.४६
- न तु तद्व्यतिरिक्तानां मेलानामेकसप्ततौ ।
- प्रतिमेलं च नियताः सप्तस्वरगता अपि ॥३.४७
- अस्माभिः कल्पयिष्यन्ते मेलाश्चाग्रे द्विसप्ततिः ।
- ततः सकलमेलस्थसर्वस्वरजुषामपि ॥३.४८
- द्वाविंशतिश्रुतीनां च विभागाय मया कृतम् ।
- ऐकरूप्यद्विरूपत्वत्रिरूपत्वनिरूपणम् ॥३.४९
- नन्वास्तामैकरूप्यादिवर्णनस्य प्रयोजनम् ।
- षाडवौडुवरागेषु वर्ज्यन्ते ये स्वराः पुनः ॥३.५०
- तदाश्रयश्रुतीनां किं त्यागः किं वोत्तरान्वयः ।
- अत्रेदमुत्तरं ब्रूमो वर्जनीयस्वराश्रयाः ॥३.५१
- श्रुतयो नैव वर्ज्यन्ते न च यान्त्युत्तरस्वरान् ।
- किं तु वर्ज्यस्वरेष्वेवान्वधस्तिष्ठन्ति ताः पुनः ॥३.५२
- संभवन्त्युपयोगिन्यः श्रुतीनां गणनामके ।
- प्रतिमेलं च यत्सप्तनियतस्वरसिद्धये ॥३.५३
- द्वाविंशतिश्रुतीनामप्यवश्यं भाव इष्यते ।
- यद्येवं षाडवत्वादिव्यवस्था नैव संभवेत् ॥३.५४
- तदा सर्वेपि रागाः स्युः संपूर्णा एव केवलम् ।
- अत्र संगीतशास्त्रार्थरहस्यमिदमुच्यते ॥३.५५
- वीणावादनगानादिसमये वर्जितान्स्वरान् ।
- समुत्प्लुत्य समुत्प्लुत्य वादयन्त्येव वादकाः ॥३.५६
- गायन्ति गायकाश्चाथो इति वादिव्यवस्थितिः ।
- सर्वदा षाडवे त्याज्यस्वराणां परिवर्जने ॥३.५७
- तदुत्तरस्वराणां तु जननं नैव संभवेत् ।
- पूर्वपूर्वस्वराभावे कथं कार्यः समुद्भवः ॥३.५८
- स्वरणां घटते तावदुत्तरोत्तरभाविनाम् ।
- एवं निरूपिताः शुद्धा विकृताश्च स्वराः स्फुद् तम् ॥३.५९
- अथ स्वरसमूहात्मग्रामलक्षणमुच्यते ।
- ग्रामवद् ग्राम इत्येवमुपचारो विवक्षितः ॥३.६०
- यथा जनसमूहस्य लोके ग्राम इति प्रथा ।
- तथा स्वरसमूहोत्र ग्राम इत्युपचर्यते ॥३.६१
- केवलस्वरबृन्दस्य ग्रामत्वे कथिते सति ।
- गामानयेत्यादिवाक्येष्वतिव्याप्तिर्भवेदतः ॥३.६२
- मूर्च्छनाशुद्धकूटाख्यतानाद्याश्रय इत्यपि ।
- देयं स्वरसमूहस्य विशेषणमिति स्थितिः ॥३.६३
- स च ग्रामस्त्रिधा तत्र स्यात्षड्जग्राम आदिमः ।
- मध्यमग्रामनामाथ गांधारग्रामसंज्ञकः ॥३.६४
- त्रयणामपि चेतेषां क्रमाल्लक्षणमुच्यते ।
- षड्जग्रामः पञ्चमे स्वचतुर्थश्रुतिसंस्थिते ॥३.६५
- स्वोपान्त्यश्रुतिसंस्थेस्मिन्मध्यमग्राम इष्यते ।
- रिमयोः श्रुतिमेकैकां गांधारश्चेत्समाश्रितः ॥३.६६
- पश्रुतिं धो निषादस्तु धश्रुतिं सश्रुतिं श्रितः ।
- गांधारग्राममाचष्टे तदा तं नारदो मुनिः ॥३.६७
- ग्रामेष्वेतेषु गांधारग्रामो नास्ति महीतले ।
- स्वर्गलोके परमिति सर्वेषामेव संमतम् ॥३.६८
- अस्माभिर्मध्यमग्रामोप्यसत्प्राय इतीर्यते ।
- तथा हि मध्यमग्रामे विश्रुतिः पञ्चमः खलु ॥३.६९
- वरालीमध्यमो जातः स पुनर्लक्ष्यमार्गतः ।
- मध्यमादिप्रभृतिषु मध्यमग्रामजन्मसु ॥३.७०
- रागेषु दृश्यते नैव वरालीमध्यमस्ततः ।
- अयुक्तो मध्यमग्रामो लक्ष्यमार्गविरोधतः ॥३.७१
- एक एव ततः षड्जग्राम इत्यवधार्यते ।
- ग्रामावयवभूतोथ मूर्च्छनादिर्निरूप्यते ॥३.७२
- क्रमात्स्वराणां सप्तानामारोहश्चावरोहणम् ।
- मूर्च्छनेत्युच्यते तास्तु प्रतिमेलं च सप्तधा ॥३.७३
- तथा हि षड्जमारभ्य निषादान्ताधिरोहणात् ।
- निषादादिषु षड्जान्तावरोहान्मूर्च्छनादिमा ॥३.७४
- एवं रिषभमारभ्य षड्जान्तमधिरोहणात् ।
- षड्जादि रिषभन्तं चावरोहेण द्वितीयका ॥३.७५
- एवमेव समुन्नेयं गांधारादिस्वरेष्वपि ।
- अतः प्रतिस्वरं तावदेकैका मूर्च्छना भवेत् ॥३.७६
- आहत्य वक्ष्यमाणेषु द्विसप्ततिविधेष्वपि ।
- सप्तस्वरसमूहात्ममेलेषु प्रतिमेलकम् ॥३.७७
- मूर्च्छना सप्त सप्तेति वेङ्कटाध्वरिकल्पितम् ।
- निरूप्यतेधुना तानः स्वरविस्तारलक्षणः ॥३.७८
- तानो द्विधा शुद्धतानः कूटतान इति क्रमात् ।
- एकैकरागमात्राभिव्यक्तिसंपादकस्तु यः ॥३.७९
- स शुद्धतान इत्युक्तः कूटतानः स उच्यते ।
- यस्तु रागद्वयस्फूर्तिसाधारणतया स्थितः ॥३.८०
- अथ स्वरपरिष्कारानलंकारान्प्रचक्ष्महे ।
- ते च त्रिषष्टिरुदिताः शार्ङ्गदेवेन सूरिणा ॥३.८१
- न ते पुनर्लक्ष्यमार्गे लक्ष्यन्ते कुत्रचित्ततः ।
- अष्टौ प्रसिद्धालंकारा लक्ष्यन्ते तत्र झोम्पटः ॥३.८२
- ध्रुवो मठ्यो रूपकश्च झम्पा त्रिपुट एव च ।
- अठतालैकतालौ चेत्यष्टालंकृतयः स्मृताः ॥३.८३
- अथैतेषां क्रमेणैव लक्षणं प्रतिपाद्यते ।
- झोम्पटाख्येन तालेन निबद्धो झोम्पटः स्मृतः ॥३.८४
- तत्र झोम्पटताले द्विद्व्यक्षरौ द्वौ द्रुतौ ततः ।
- लघुरेकः परिज्ञेयश्चतुरक्षरसंमितः ॥३.८५
- आहत्याष्टाक्षरमितो झोम्पटः स्याद् द्विमात्रकः ।
- सरि, गम, पधनिस, सनि, धप, मगरिस
- अत्र ध्रुवाख्यालंकारो द्वितीयः प्रतिपाद्यते ॥३.८६
- ध्रुवतालेन संबद्धो ध्रुवालंकार उच्यते ।
- ध्रुवतालः पुनर्द्वेधा नाट्यदण्द्दीध्रुवस्तथा ॥३.८७
- वीणवाद्यध्रुवश्चेति नाट्यदण्डीध्रुवे लघुः ।
- चतुरक्षरवानादौ गुरुः पश्चाद्दशाक्षरः ॥३.८८
- वीणावाद्यध्रुवे त्यादौ लघू द्वौ चतुरक्षरौ ।
- ततः षडक्षरोच्चारसांमितो लघुशेखरः ॥३.८९
- चतुर्दशाक्षरमितावाहत्यैतावुभौ ध्रुवौ ।
- ध्रुवयोरनयोस्तावन्नाट्यदण्डीध्रुवः परम् ॥३.९०
- प्रामाणिकः शास्त्रदृष्टः स एव भुवि वैणिकैः ।
- वीणायां वाद्यते रक्तिलाभाद्धातुत्रयान्वितः ॥३.९१
- सरिगमगरि, सरिगरि, सरिगम,
- रिगमपमग, रिगमग, रिगमप
- अलंकारस्तृतीयोथ लक्ष्यते मठ्यनामकः ।
- मठ्यतालनिबद्धो यः स मठ्य इति कीर्तितः ॥३.९२
- मठ्यताले द्रुतस्त्वादावक्षरद्वयसंमितः ।
- ततो लघू द्वौ विज्ञेयौ चतुरक्षरसंमितौ ॥३.९३
- आहत्य्त मठ्यतालोयं दशाक्षरमिति स्मृतः ।
- रूपकाख्यश्चतुर्थश्चालंकारः प्रतिपाद्यते ॥३.९४
- बद्धो रूपकतालेन रूपकः परिकीर्तितः ।
- आदौ द्रुतो लघुः पश्चात्ताले रूपकनामके ॥३.९५
- तेन रूपकनामायं विज्ञातव्यः षडक्षरः ।
- सरि, सरिगम, रिग, रिगमप
- अलंकारोथ झम्पाख्यः पञ्चमः प्रतिपाद्यते ॥३.९६
- झम्पतालेन संयुक्तो झम्पालंकार उच्यते ।
- झम्पतलो द्विधा नाट्यवीणयोः परिदृश्यते ॥३.९७
- तत्र स्यान्नाट्यझम्पायामादौ तावदणुद्रुतः ।
- एकाक्षरमितः पश्चाद् द्रुतो द्व्यक्षरसंमितः ॥३.९८
- ततः सप्ताक्षरीकालसंमितो लघुशेखरः ।
- वाग्गेयकारझम्पायां विरामान्तद्रुतो मतः ॥३.९९
- त्र्यक्षरः स परं सप्ताक्षरोच्चारणसंमितः ।
- लघुशेखरनामैको झम्पतालावुभाविमौ ॥३.१००
- दशलघ्वक्षरोच्चारसंमिताविति निर्णयः ।
- अनयोरुभयोर्नाट्यझम्पा प्रामाणिकी स्मृता ॥३.१०१
- तामेव रक्तिलाभेन कृत्वा धातुत्रयान्विताम् ।
- वीणायां वादयन्तीह वैणिका इति निर्णयः ॥३.१०२
- सरिगसरिसरि, ग, मा॑ रिगमरिगरिग, म, पां
- षष्ठोथ त्रिपुटो नामालंकारः प्रतिपाद्यते ।
- त्रिपुटाख्येन तालेन निबद्धस्त्रिपुटः स्मृतः ॥३.१०३
- त्रिपुटे द्वौ द्रुतावादौ पृथग्द्व्यक्षरसंमितौ ।
- विरामान्तद्रुतः पश्चादक्षरत्रयसंमितः ॥३.१०४
- आहत्य त्रिपुटस्तालो ज्ञेयः सप्ताक्षरीमितः ।
- सरि, गस, रिगम॑ रिग, मरि, गमपं
- निरूप्यतेद् थतालाख्योलंकारः सप्तमोधुना ॥३.१०५
- अठतालेन संयुक्तमठतालं प्रचक्षते ।
- अठताले द्रुतौ द्विद्व्यक्षरकालावुभौ स्मृतौ ॥३.१०६
- पञ्चपञ्चाक्षरमितौ लघू द्वौ तदनन्तरम् ।
- चतुर्दशाक्षरीकालो जातस्तेनाठतालकः ॥३.१०७
- सरि, इग, असारिग, अमामा॑ रिग, अम, अरीगम, पापा
- अष्टमः स्फुटमेवाथालंकारः प्रतिपाद्यते ।
- एकतालेन युक्तत्वादेकतालः प्रकीर्तितः ॥३.१०८
- एकद्रुतेनैकताल एकतालस्य लक्षणम् ।
- लक्ष्ये त्विदानीमेतादृगेकतालो न रक्तिदः ॥३.१०९
- इत्येकतालस्थानेस्मिन्नादितालो निवेशितः ।
- आदिताले त्वेकलघुश्चतुरक्षरसंमितः ॥३.११०
- एवमष्टावलंकारा लक्षिता लक्षसंमताः ।
- एतान्ध्रुवादिकान्सप्त तालान्सूलादिसंज्ञकान् ॥३.१११
- तालं च झोम्पटाख्यानं रगणं च क्वचित्क्वचित् ।
- गीतप्रकरणोक्तेषु गीतेषु विनिवेशयेत् ॥३.११२
- एतन्नवातिरिक्तांस्तु न गीतेषु निवेशयेत् ।
- प्राबन्धेषु च संयोज्यास्तालप्रकरणोदिताः ॥३.११३
- तालाः सूलादिकाश्चैते सर्व एवेति निर्णयः ।
- यद्यप्यष्टावलंकारा लक्ष्यवर्त्मनि संप्रति ॥३.११४
- उक्तलक्षणमार्गेण दृश्यन्ते नैव कुत्रचित् ।
- तथाप्यनागतातीतसमाख्यानग्रहत्रयम् ॥३.११५
- अनुसृत्येव वीणायां रक्तिलोभेन वैणिकैः ।
- लघुद्रुतादेरधुना पौर्वापर्यं समाश्रितम् ॥३.११६
- अलंकारान्निरूप्यैवं गमकान्व्याहरामहे ।
- स्वरस्य कम्पो गमकः श्रोतृचित्तसुखावहः ॥३.११७
- स्वीयस्थानश्रुतिगतच्छायामन्याश्रयामपि ।
- छायां गमयतीत्येष गमकः परिकीर्तितः ॥३.११८
- ते च पञ्चदश प्रोक्ता गमका भरतातिभिः ।
- तिरुपः स्फुरितश्चैव कम्पितो लीन इत्यपि ॥३.११९
- आन्दोलितो वलिश्चाथ त्रिभिन्नः कुरुलाहतौ ।
- उल्लसितः प्लावितश्च हुम्फितो मुद्रितस्तथा ॥३.१२०
- नामितो मिश्रितश्चेति भेदाः पञ्चदश स्मृताः ।
- अत्यल्पडमरुध्वानकम्पानुकृतिसुन्दरः ॥३.१२१
- द्रुततुर्यांशवेगेन युक्तः कम्पः स्वरस्य च ।
- स एव तिरुपो नाम गमकः परिकीर्तितः ॥३.१२२
- यस्तु द्रुततृतीयांशवेगेन सहितो भवेत् ।
- स्वरकम्पः स एवोक्तः स्फुरितो नाम नामतः ॥३.१२३
- दृश्यते स्फुरितस्थाने डोलो लोके विकल्पितः ।
- लक्षणं तस्य डोलस्य पूर्वाचार्यैरुदीरितम् ॥३.१२४
- डोलो मुक्ताफलस्येव चलनं लुठनात्मकम् ।
- द्रुतार्धमानवेगेन स्वरकम्पस्तु कम्पितः ॥३.१२५
- पूर्णद्रुतप्रमाणेन वेगेन सहितस्तु यः ।
- स्वरकम्पः स एवोक्तो गमको लीनसंज्ञकः ॥३.१२६
- लघुप्रमाणवेगेन स्वरकम्पस्तु यो भवेत् ।
- तदान्दोलितनामानां गमकं तद्विदो विदुः ॥३.१२७
- नानावक्रगतस्वैरभिन्नवेगस्पृशां तु यः ।
- कम्पः स्वराणां स पुनर्वलिरित्यभिधीयते ॥३.१२८
- वलिरेव ऋजुर्भूत्वा कुरुलो नाम कथ्यते ।
- अक्लेशेनैव मन्द्रादिस्थानत्रितयसंस्पृशाम् ॥३.१२९
- स्वराणां कम्पनं लोके त्रिभिन्न इति कथ्यते ।
- प्रागग्रिमस्वराद्वेगान्निवृत्तस्त्वाहतो मतः ॥३.१३०
- य उत्तरोत्तरान्गच्छेत्क्रमेणैव स्वरोत्करान् ।
- तमुल्लासितनामानां गमकं ब्रुवते बुधाः ॥३.१३१
- प्लुतप्रमाणवेगेन कम्पो यः प्लावितस्तु सः ।
- मनोज्ञतरहुंकारगर्भितस्वरकम्पनम् ॥३.१३२
- हुम्फितं नाम गमकं गमकज्ञाः प्रचक्षते ।
- यो जायते स्वरे कम्पस्त्वधरद्वयमुद्रणात् ॥३.१३३
- मुद्रितो नाम गमकः स एव समुदाहृतः ।
- मन्द्रो यस्त्ववरोहेण स्वरकम्पः स नामितः ॥३.१३४
- एतेषां मिश्रणाज्ज्ञेयो गमको मिश्रणाभिधः ।
- तदेवं मूर्च्छनाग्रामगमकादिप्रभेदवान् ॥३.१३५
- स्वरो निरूपितः सोयं स्वरः प्रोक्तश्चतुर्विधः ।
- वादो संवाद्यपि तथा विवादी चानुवाद्यथ ॥३.१३६
- प्रयोगे बहुदावृत्तः स्वरो वादीति कथ्यते ।
- श्रुतयो द्वादशाष्टौ वा ययोरन्तरगोचराः ॥३.१३७
- मिथः संवादिनौ तौ चेत्येवं संवादिलक्षणम् ।
- एवं स्पष्टयितुं वीणाप्रस्तारस्तावदुच्यते ॥३.१३८
- लिखेद् द्वाविंशतिं तिर्यग्रेखास्तत्र च वामतः ।
- यद्वा दक्षिणतो वापि भवन्ति द्वे च विंशतिः ॥३.१३९
- रेखाग्राण्यत्र वामे वा दक्षिणे वा यथामति ।
- विद्यमानानि रेखाग्राण्यादाय द्वे च विंशतिम् ॥३.१४०
- लिखितेषु स्वराञ्शुद्धविकृतान्द्वादशात्मकान् ।
- द्वादशानामपि स्वस्याद्यक्षरैस्तत्र लिख्यते ॥३.१४१
- संकेत इति निःशङ्कं वेङ्कटाध्वरिणोदितम् ।
- स्वरेषु लिखितेष्वेवं ययोस्तु स्वरयोर्द्वयोः ॥३.१४२
- स्वस्याधारश्रुतिं त्यक्त्वा मध्ये द्वादश वाथ वा ।
- अष्टौ चाप्युपलभ्यन्ते श्रुतयस्तु तयोर्द्वयोः ॥३.१४३
- मिथः संवादिता ज्ञेया सर्वत्रावेवमिष्यते ।
- समौ सपौ रिधौ चैव निगौ संवादिनौ मिथः ॥३.१४४
- एवं शुद्धस्वरेषूक्तः संवादिस्वरनिर्णयः ।
- साधारणाख्यगांधारकैशिक्याख्यनिषादयोः ॥३.१४५
- तथैवान्तरकाकल्योः संवादो विकृतेष्वपि ।
- शुद्धर्षभेण संवादी वरालीमध्यमस्तथा ॥३.१४६
- शुद्धस्य मध्यमः शुद्धनिषादश्चेत्युभौ स्वरौ ।
- श्रुत्यष्टकेनान्तरितावपि संवादिनो न हि ॥३.१४७
- एवं संवादिलक्ष्मोक्तं विवादी लक्ष्यतेधुना ।
- एकश्रुत्यन्तरितता ययोस्तु स्वरयोर्द्वयोः ॥३.१४८
- तयोर्मिथो विवादित्वमेवं सर्वत्र कल्पयेत् ।
- रिगौ धनी च शुद्धेषु स्वरौ स्यातां विवादिनौ ॥३.१४९
- साधारणान्तरौ चैव कैशिकीकाकलीस्वरौ ।
- मिथो विवादिनौ ज्ञेयौ विकृतेषु स्वरेष्वपि ॥३.१५०
- विवादिवादिसंवादिभिन्नाः स्युरनुवादिनः ।
- चतुर्विधस्वरेष्वेषु वादी राजा प्रकीर्त्यते ॥३.१५१
- संवादी त्वनुसारित्वादस्यामात्यो विधीयते ।
- विवादी विपरीतत्वाद्धीरैरुक्तौ रिपूपमः ॥३.१५२
- स्वरूपमर्दनं तेन प्रयोगे स्याद्विवादिनः ।
- स्वरूपमर्दनाभावे गीतरक्तिर्न लभ्यते ॥३.१५३
- शत्रूपमर्दने हि स्याद्राज्ञां लोके प्रकाशनम् ।
- नृपामात्यानुसारित्वादनुवादी तु भृत्यवत् ॥३.१५४
- इति श्रीमदद्वैतविद्याचार्यसाग्निचित्यसर्वतोमुखातिरात्रसाग्निचित्याप्तवाजपेययाजिगोविन्ददीक्षित नागमाम्बिकावरद्वितीयनन्दनस्य
- साग्निचित्यसर्वक्रतुयाजियज्ञनारायणदीक्षिताव्यवहितानुजस्याच्युतविजयराघवभूपालप्रेरितस्य वेङ्कटेश्वरदीक्षितस्य
- कृतौ चतुर्दण्दीप्रकाशिकायां तृतीयं स्वरप्रकरणं संपूर्णम्