बृहत्संहिता/अध्यायः ५४
| ← अध्यायः ५३ | बृहत्संहिता अध्यायः ५४ वराहमिहिरः |
अध्यायः ५५ → |
५४ वृक्षायुर्वेदाध्यायः ।।
प्रान्तच्छायाविनिर्मुक्ता न मनोज्ञा जलाशयाः ।
यस्मादतो जलप्रान्तेष्वारामान्विनिवेशयेत् ।। ५४.०१ ।।
मृद्वी भूः सर्ववृक्षाणां हिता तस्यां तिलान्वपेत् ।
पुष्पितांस्तांश्च मृद्नीयात्[क्.गृह्णीयात्] कर्मएतत्प्रथमं भुवः[क्.भुवि] ।। ५४.०२ ।।
अरिष्टाशोकपुन्नागशिरीषाः सप्रियङ्गवः ।
मङ्गल्याः पूर्वं आरामे रोपणीया गृहेषु वा ।। ५४.०३ ।।
पनसाशोककदलीजम्बूलकुचदाडिमाः ।
द्राक्षापालीवताश्चएव बीजपूरातिमुक्तकाः ।। ५४.०४ ।।
एते द्रुमाः काण्डरोप्या[क्.काण्डारोप्या] गोमयेन प्रलेपिताः ।
मूलोच्छेदे +अथ वा स्कन्धे रोपणीयाः *परं ततः[क्.प्रयत्नतः] ।। ५४.०५ ।।
अजातशाखान्शिशिरे जातशाखान्हिमागमे ।
वर्षागमे च सुस्कन्धान्*यथादिक्स्थान्प्ररोपयेत्[क्.यथादिक्प्रतिरोपयेत्] ।। ५४.०६ ।।
घृतौशीरतिलक्षौद्रविडङ्गक्षीरगोमयैः ।
आमूलस्कन्धलिप्तानां संक्रामणविरोपणम् ।। ५४.०७ ।।
शुचिर्भूत्वा तरोः पूजां कृत्वा स्नानानुलेपनैः ।
रोपयेद्रोपितश्चएव पत्रैस्तैरेव जायते ।। ५४.०८ ।।
सायं प्रातश्च घर्मऋतौ[क्.घर्मान्ते] शीतकाले दिनान्तरे ।
वर्षासु च भुवः शोषे सेक्तव्या रोपिता द्रुमाः ।। ५४.०९ ।।
जम्बूवेतसवानीरकदम्बौदुम्बरार्जुनाः ।
बीजपूरकमृद्वीकालकुचाश्च सदाडिमाः ।। ५४.१० ।।
वञ्जुलो नक्तमालश्च तिलकः पनसस्तथा ।
तिमिरो +अम्रातकश्चैति[क्.चएव] षोडशानूपजाः स्मृताः ।। ५४.११ ।।
उत्तमं विंशतिर्हस्ता मध्यमं षोडशान्तरम् ।
स्थानात्स्थानान्तरं कार्यं वृक्षाणां द्वादशावरम् ।। ५४.१२ ।।
अभ्यासजातास्तरवः सम्स्पृशन्तः परस्परम् ।
मिश्रैर्मूलैश्च न फलं सम्यग्यच्छन्ति पीडिताः ।। ५४.१३ ।।
शीतवातऽतपै रोगो जायते पाण्डुपत्रता ।
अवृद्धिश्च प्रवालानां[ऊ.प्रबालानाम्] शाखाशोषो रसस्रुतिः ।। ५४.१४ ।।
चिकित्सितं अथएतेषां शस्त्रेणऽदौ विशोधनम् ।
विडङ्गघृतपङ्काक्तान्सेचयेत्क्षीरवारिणा ।। ५४.१५ ।।
फलनाशे कुलत्थैश्च माषैर्मुद्गैस्तिलैर्यवैः ।
शृतशीतपयःसेकः फलपुष्पसमृद्धये[क्.अभिवृद्धये] ।। ५४.१६ ।।
अविकाअजशकृच्चूर्णस्यऽढके द्वे तिलऽढकम् ।
सक्तुप्रस्थो जलद्रोणो गोमांसतुलया सह ।। ५४.१७ ।।
सप्तरात्रौषितैरेतैः सेकः कार्यो वनस्पतेः ।
वल्मीगुल्मलतानां च फलपुष्पाय सर्वदा ।। ५४.१८ ।।
वासराणि दश दुग्धभावितं
बीजं आज्ययुतहस्तयोजितम् ।
गोमयेन बहुशो विरूक्षितं
क्रौडमार्गपिशितैश्च धूपितम् ।। ५४.१९ ।।
मांस[क्.मत्स्य]सूकरवसासमन्वितं रोपितं च परिकर्मितावनौ ।
क्षीरसंयुतजलावसेचितं जायते कुसुमयुक्तं एव तत् ।। ५४.२० ।।
तिन्तिडीइत्यपि करोति वल्लरीं व्रीहिमाषतिलचूर्णसक्तुभिः ।
पूतिमांससहितैश्च सेचिता धूपिता च सततं हरिद्रया ।। ५४.२१ ।।
कपित्थवल्लीकरणाय मूलान्य्
आस्फोतधात्रीधववासिकानाम् ।
पलाशिनी वेतससूर्यबल्ली[क्.ऊ.वल्ली]
श्यामातिमुक्तैः सहिताष्टमूली ।। ५४.२२ ।।
क्षीरे शृते चाप्यनया सुशीते
ताला[क्.नाला] शतं स्थाप्य कपित्थबीजम् ।
दिने दिने शोषितं अर्कपादैर्
मासं विधिस्त्वेष ततो +अधिरोप्यम् ।। ५४.२३ ।।
हस्तऽयतं तद्द्विगुणं गभीरं
खात्वाअवटं प्रोक्तजलावपूर्णम् ।
शुष्कं प्रदग्धं मधुसर्पिषा तत्
प्रलेपयेद्भस्मसमन्वितन[क्.ऊ.समन्वितेन] ।। ५४.२४ ।।
चूर्णीकृतैर्माषतिलैर्यवैश्च
प्रपूरयेद्मृत्तिकयाअन्तरस्थैः ।
मत्स्यामिषाम्भस्[क्.अम्भः]सहितं च हन्याद्
यावद्घनत्वं समुपागतं तत् ।। ५४.२५ ।।
उप्तं च बीजं चतुरङ्गुलाधो
मत्स्याम्भसा मांसजलैश्च सिक्तम् ।
वल्ली भवत्याशु शुभप्रवाला
विस्मापनी मण्डपं आवृणोति ।। ५४.२६ ।।
शतशो +अङ्कोल[क्.अङ्कोल्ल]सम्भूतफलकल्केन भावितम् ।
एतत्तैलेन वा बीजं श्लैष्मातक[क्.ऊ.श्लेष्मातक]फलेन वा ।। ५४.२७ ।।
वापितं करकौन्मिश्रमृदि तत्क्षणजन्मकम् ।
फलभारान्विता शाखा भवतिइति किं अद्भुतम् ।। ५४.२८ ।।
श्लेष्मातकस्य बीजानि निष्कुलीकृत्य भावयेत्प्राज्ञः ।
अङ्कोल[क्.अङ्कोल्ल]विज्जलाअद्भिश्छायायां सप्तकृत्व[क्.सप्तकृत्व्]एवम् ।। ५४.२९ ।।
माहिषगोमयघृष्टान्यस्य करीषे च तानि निक्षिप्य ।
करकाजलमृद्योगे न्युप्तान्यह्ना फलकराणि ।। ५४.३० ।।
ध्रुवमृदुमूलविशाखा गुरुभं श्रवणस्तथाअश्विनी हस्तः[क्.हस्तं] ।
उक्तानि दिव्यदृग्भिः पादपसंरोपणे भानि ।। ५४.३१ ।।