महाभारतम्-04-विराटपर्व-009

महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-009
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

युधिष्ठिरेण यतिवेषपरिग्रहेण विराटसभाप्रवेशः ।। 1 ।।
प्रत्युत्थानादिना सत्कृतेन युधिष्ठिरेण विराटभवने निवासः ।। 2 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-9-1x
ततस्तु ते पुण्यजलां शिवां शुभां महर्षिगन्धर्वनिषेवितोदकाम्। त्रिलोककान्तामवतीर्य जाह्नवीमृषींश्च देवांश्च पितृनतपर्यन् ।। 1 ।।	4-9-1a 4-9-1b
वरप्रदानं ह्यनुचिन्त्य पार्थिवे हुत्वाऽग्निहोत्रं कृतजप्यमङ्गलः । दिशं तथैन्द्रीमभितः प्रपेदिवान्कृताञ्जलिर्धर्ममुपाह्वयच्छनैः ।। 2 ।।	4-9-2a 4-9-2b
युधिष्ठिर उवाच।	4-9-3x
वरप्रदानं मम दत्तवान्पिता प्रसन्नचेता वरदः प्रजापतिः । जलार्थिनो मे तृषितस्य सोदरा मया प्रयुक्ता विविशुर्जलाशयम् ।। 3 ।।	4-9-3a 4-9-3b
निपातिता यक्षवरेण ते वने महाहवे वज्रभृतेव दानवाः । मया च गत्वा वरदो हि तोषितो विवक्षता प्रश्नसमुच्चयं गुरुः ।। 4 ।।	4-9-4a 4-9-4b
स मे प्रसन्नो भगवान्वरं ददौ परिष्वजंश्चाह तथैव सौहृदात्। वृणीष्व यद्वाञ्छसि पाण्डुनन्दन स्थितोऽन्तरिक्षे वरदोऽस्मि पश्य माम् ।। 5 ।।	4-9-5a 4-9-5b
स वै मयोक्तो वरदः पिता प्रभुः सदैव मे धर्मरता मतिर्भवेत्। इमे च जीवन्तु ममानुजाः प्रभो वयं स्वरूपं च जयं तथाऽऽप्नुमः ।। 6 ।।	4-9-6a 4-9-6b
क्षमा च कीर्तिश्च यथेप्सितं भवेद्व्रतं तु सत्यं च समाप्तिरेव च। वरो ममैषोस्तु यथाऽनुकीर्तितो न तन्मृषा देववृषो यथाऽब्रवीत् ।। 7 ।।	4-9-7a 4-9-7b
वैशंपायन उवाच।	4-9-8x
इत्येवमुक्त्वा धर्मात्मा धर्ममेवानुचिन्तयन्। तदैव तत्प्रसादेन रूपमेवाभवत्स्वयम् ।। 8 ।।	4-9-8a 4-9-8b
स वै द्विजातिस्तरुणस्त्रिदण्डभृत्कमण्डलूष्णीषधरो व्यजायत। सुरक्तमाञ्जिष्ठवराम्बरः शिखी पवित्रपाणिर्ददृशे तदाऽद्भुतम् ।। 9 ।।	4-9-9a 4-9-9b
तथैव तेषामपि धर्मचारिणां यथोचितार्हाभरणाम्बरस्रजः। क्षणेन राजन्नभवन्महात्मनां प्रशस्तधर्माग्र्यफलाभिकाङ्क्षिणाम् ।। 10 ।।	4-9-10a 4-9-10b
नवेन रूपेण विशांपतिर्युतस्त्वथर्वरूपेण बभौ प्रतापवान्। निबद्धवैडूर्यसितान्सकाञ्चनान्नृपस्तथाऽक्षान्परिवेष्ट्य वाससः ।। 11 ।।	4-9-11a 4-9-11b
ततो विराटं प्रथमं युधिष्ठिरो ददर्श दूरात्सुसमृद्धतेजसम्। अनन्ततेजोज्वलितं हुताशनं दुरासदं तीक्ष्णविषं यथोरगम् ।। 12 ।।	4-9-12a 4-9-12b
सभासदं प्राञ्जलिभिर्जनैर्वृतं विचित्रनानाविधशस्त्रपाणिभिः । उपायनौघैः प्रविशद्भिराचितं द्विजैश्च शिक्षाक्षरमन्त्रधारिभिः ।। 13 ।।	4-9-13a 4-9-13b
गजैरुदीर्मं तुरगैश्च सङ्कुलं मृगद्विपैः कुब्जगणैः समावृतम् । सितोच्छ्रितोष्णीषनिरुद्धमूर्धजं विचित्रवैडूर्यविकारकुण्डलम् । विराटमायाच्च युधिष्ठिरस्तदा बृहस्पतिः शक्रमिव त्रिविष्टपे ।। 14 ।।	4-9-14a 4-9-14b 4-9-14c
तमाव्रजन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं विराटराजो मुदितेन चक्षुषा । पप्रच्छ चैनं स नराधिपो मुहुर्द्विजाश्च ये चास्य सभासदस्तदा ।। 15 ।।	4-9-15a 4-9-15b
विराट उवाच ।	4-9-16x
को वा विजानाति पुराऽस्य दर्शनं युवा सभां योऽयमुपैति मामिकाम्। रूपेण सारेण विराजयन्महीं श्रिया ह्ययं वैश्रवणो द्विजो यथा ।। 16 ।।	4-9-16a 4-9-16b
मृगेन्द्रराड्वारणयूथपोपमः प्रभात्ययं काञ्चनपर्वतो यथा। विराजते पावकसूर्यसन्निभं सचन्द्रनक्षत्र इवांशुमान्ग्रहः ।। 17 ।।	4-9-17a 4-9-17b
न दृश्यतेऽस्यानुचरो न कुञ्जरो न चोष्णरश्म्यावरणं समुच्छ्रितम् । न कुण्डलं नाङ्गदमस्य न स्रजो विचित्रिताङ्गश्च रथश्रतुर्युजः ।। 38 ।।	4-9-18a 4-9-18b
क्षात्रं च रूपं हि बिभर्त्ययं भृशं गजेन्द्रशार्दूलमहर्षभोपमः । अभ्यागतोऽस्माननलंकृतोपि सन् विरोचते भानुरिवाचिरोदितः ।। 19 ।।	4-9-19a 4-9-19b
विभात्ययं क्षत्रिय एव सर्वथा विराट इत्येवमुवाच तं प्रति। ससागरान्तामयमद्य मेदिनीं प्रशासितुं चार्हति वासवोपमः ।। 20 ।।	4-9-20a 4-9-20b
नाक्षत्रियो नूनमयं भविष्यति मूर्धाभिषिक्तः प्रतिभाति मां प्रति । तुल्यं हि रूपं प्रतिदृश्यतेऽस्य गजस्य सिंहस्य तथर्षभस्य ।। 21 ।।	4-9-21a 4-9-21b
यमेष कामं परिमार्गते द्विजः स चास्य सर्वः क्रियतामसंशयम् । प्रियं च मे दर्शनमीदृशे जने द्विजेषु मुख्येषु तथाऽतिथिष्वपि ।। 22 ।।	4-9-22a 4-9-22b
धनेषु रत्नेष्वथ गोषु वेश्मसु प्रकामतो मे विचरत्ववारितः ।। 23 ।।	4-9-23a
वैशंपायन उवाच ।	4-9-24x
एवं ब्रुवाणस्तमनन्ततेजसं विराजमानं सहसोत्थितो नृपः। अन्येन रूपेण समीपमागतं त्रिदण्डकुण्ड्यङ्कुशशिक्यपाणिनम् ।। 24 ।।	4-9-24a 4-9-24b
समुत्थिता सा हि सभा सपार्थिवा सविप्रराजन्यविशा सशूद्रका । सभागत प्रेक्ष्य तपन्तमर्चिषां विनिःसृतं राहुमुखाद्यथा रविम् ।। 25 ।।	4-9-25a 4-9-25b
स तेन पूर्वं जयतां भवानिह द्विजातिनोक्तोऽभिमुखः कृताञ्जलिः । जयं जयार्हेण समेत्य वर्धितो विराटराजो ह्यभिवादयच्च तम् ।। 26 ।।	4-9-26a 4-9-26b
तमब्रवीत्प्राञ्जलिरेष पार्थिवो विराटराजो मधुराक्षरं वचः। प्राप्तः कुतस्त्वं भगवन्किमिच्छसि क्व यास्यसे किं करवाणि ते द्विज ।। 27 ।।	4-9-27a 4-9-27b
श्रुतं च शीलं च कुलं च शंस मे गोत्रं तथा नाम च देशमेव ते। सत्यप्रतिज्ञा हि भवन्ति साधवो विशेषतः प्रव्रजिता द्विजातयः ।। 28 ।।	4-9-28a 4-9-28b
यथाऽनुरूपं प्रचरामि ते त्वहं न चावमन्ता न तवाभिभाषितम् । अपूजिता ह्यग्निसमा द्विजातयः कुलं दहेयुः सविषा इवोरगाः ।। 29 ।।	4-9-29a 4-9-29b
सर्वां च भूमिं तव दातुमुत्सहे सदण्डकोशां विसृजामि ते पुरम् । कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः किं कर्म चात्राचरसि द्विजोत्तम ।। 30 ।।	4-9-30a 4-9-30b
वैशंपायन उवाच।	4-9-31x
एवं ब्रुवाणं तमुवाच पार्थिवं युधिष्ठिरो धर्ममवेक्ष्य चासकृत् । सत्यं वचः को न्विह वक्तुमुत्सहेद्यथाप्रतिज्ञं तु शृणुष्व पार्थिव ।। 31 ।।	4-9-31a 4-9-31b
श्रुतं च शीलं च कुलं च कर्म च शृणुष्व मे जन्म च देशमेव च । गुरूपदेशान्नियमाच्च मे व्रतं कुलक्रमार्थं पितृभिर्नियोजितम् ।। 32 ।।	4-9-32a 4-9-32b
द्विजो व्रतेनास्मि न च स्वतः प्रभो संमुण्डितः प्रव्रजितस्त्रिदण्डभृत् । इदं शरीरं मम पश्य मानुषं समावृतं पञ्चभिरेव धातुभिः ।। 33 ।।	4-9-33a 4-9-33b
ममेह पञ्चेन्द्रियगात्रदर्शिनो वदन्ति पञ्चैव पितॄन्यथा श्रुतिः । मनुष्यजातित्वमचिन्तयन्नहं न चास्मि तुल्यः पितृभिः स्वभावतः ।। 34 ।।	4-9-34a 4-9-34b
कङ्को हि नाम्ना विषयं तवागतो व्रती द्विजातिः स्वकृतेन कर्मणा। द्यूतप्रसङ्गादधनोऽस्मि राजन्सत्यप्रतिज्ञा व्रतिनश्चरामः ।। 35 ।।	4-9-35a 4-9-35b
युधिष्ठिरस्यापि सखाऽभवं पुरा गृहप्रवेशी च शरीरमेव च। गृहे च तस्योपितवानहं सुखं राजाऽस्मि तस्य स्वपुरेऽभवं पुरा ।। 36 ।।	4-9-36a 4-9-36b
ममाज्ञया तत्र विचेरुरङ्गना मम प्रियार्थं दमयन्ति वाजिनः । मया कृतं तस्य पुरे तु यत्पुरा न तत्कदाचित्कृतवाञ्जनोऽन्यथा ।। 37 ।।	4-9-37a 4-9-37b
सोहं पुरा तस्य वयस्समः सखा चरामि सर्वां वसुधां सुदुःखितः । न तु प्रशान्तिं क्वचिदाप्तवानहं व्रतोपदेशान्नियमेन भारिकः ।। 38 ।।	4-9-38a 4-9-38b
वैयाघ्रपद्योस्मि नरेन्द्र गोत्रतस्तदेव सौख्यं मृगयामहे वयम्। कृतज्ञभावेन मयाऽनुकीर्तितं युधिष्ठिरस्यात्मसमस्य चेष्टितम् ।। 39 ।।	4-9-39a 4-9-39b
इमं हि मोक्षाश्रममास्थितस्य मे युधिष्ठिरस्तुल्यगुणो भवानपि । न मेऽस्ति माता न पिता न बान्धवा न मेऽस्ति रूपं न रतिर्न सन्ततिः ।। 40 ।।	4-9-40a 4-9-40b
सुखं च दुःखं च हि तुल्यमद्य मे प्रियाप्रिये तुल्यगते गतागते। मुक्तोस्मि कामाच्च धनाच्च सांप्रतं त्वदाश्रये वस्तुमिहाभ्युपागतः ।। 41 ।।	4-9-41a 4-9-41b
संवत्सरेणेह समाप्यते त्विदं मम व्रतं दुष्करकर्मकारिणः। ततो भवन्तं परितोष्य कर्मभिः पुनर्व्रजिष्ये च कुतूहलं यतः ।। 42 ।।	4-9-42a 4-9-42b
अक्षान्निवप्तुं कुशलोस्म्वहं सदा पराजितः शकुनिरुतानि चिन्तयन् । मृगद्विजानां च रुतानि चिन्तयन्निराश्रयः प्रव्रजितोस्मि भिक्षुकः ।। 43 ।।	4-9-43a 4-9-43b
वैशंपायन उवाच ।	4-9-44x
तेनैवमुक्ते वचने नराधिपः कृताञ्जलिः प्रव्रजितं विलोक्य च । अथाब्रवीद्धृष्टमनाः शुभाक्षरं मनोनुगं सर्वसभागतं वचः ।। 44 ।।	4-9-44a 4-9-44b
ददामि ते हन्त वरं यदीप्सितं प्रशाधि मत्स्यान्यदि मन्यते भवान्। प्रिया हि धूर्ता मम चाक्षकोविदास्त्वं चापि देवो मम राज्यमर्हसि ।। 45 ।।	4-9-45a 4-9-45b
समानयानासनवस्त्रभोजनं प्रभ्रूतमाल्याभरणानुलेपनम्। स सार्वभौमोपम सर्वदाऽर्हसि प्रियं हि मन्ये तव नित्यदर्शनम् ।। 46 ।।	4-9-46a 4-9-46b
ये त्वाऽभिधावेयुरनर्थपीडिता द्विजातिमुख्या यदि वेतरे जनाः। सर्वाणि कार्याण्यहमर्थितस्त्वया तेषां करिष्यामि न मेऽत्र संशयः ।। 47 ।।	4-9-47a 4-9-47b
ममान्तिके यश्च तवाप्रियं चरेत्प्रवासये तं परिचिन्त्य मानवम् । यच्चापि किंचिद्वसु विद्यते मम प्रभुर्भवांस्तस्य वशी वसेह च ।। 48 ।।	4-9-48a 4-9-48b
युधिष्ठिर उवाच।	4-9-49x
अतोऽभिलाषः परमो न विद्यते न मे जितं किंचन धारये धनम्। न भोजनं किंचन संस्पृशेयं हविष्यभोजी निशि च क्षितीशयः ।। 49 ।।	4-9-49a 4-9-49b
व्रतोपदेशात्समयो हि नैष्ठिको न क्रोधितव्यं नरदेव कस्यचित्। एवंप्रतिज्ञस्य ममेह भूपते निवासबुद्धिर्भविता तु नान्यथा ।। 50 ।।	4-9-50a 4-9-50b
एवं वरं मात्स्य वृणे प्रदापितं कृति भविष्यामि वरेण तेऽनघ ।। 51 ।।	4-9-51a
वैशंपायन उवाच।	4-9-52x
एवं तु राज्ञः प्रथमः समागमो बभूव मात्स्यस्य युधिष्ठिरस्य च। विराटराजस्य हि तेन सङ्गमो बभूव विष्णोरिव वज्रपाणिना ।। 52 ।।	4-9-52a 4-9-52b
तमासनस्थं प्रियरूपदर्शनं निरीक्षमाणो न ततर्प भूमिपः। सभां च तां प्रज्वलयन्युधिष्ठिरः श्रिया यथा शक्रइव त्रिविष्टपम् ।। 53 ।।	4-9-53a 4-9-53b
एवं स लब्ध्वा नृपतिः समागमं विराटराजेन नरर्षभस्तदा। उवास वीरः परमार्चितः सुखी न चास्य कश्चिच्चरितं बुबोध तत् ।। 54 ।।	4-9-54a 4-9-54b
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि पाण्डवप्रवेशपर्वणि नवमोऽध्यायः ।। 9 ।।

4-9-6 वयश्च रूपं च बलं तथाऽऽप्नुयुरिति थo धo पाठः ।। 6 ।। 4-9-24 अन्येन रूपेण यतिवेषेण आगतं दृष्ट्वेति शेषः ।। 24 ।।

विराटपर्व-008

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-010