महाभारतम्-05-उद्योगपर्व-160
| ← उद्योगपर्व-159 | महाभारतम् पञ्चमपर्व महाभारतम्-05-उद्योगपर्व-160 वेदव्यासः |
उद्योगपर्व-161 → |
| महाभारतस्य पर्वाणि |
|---|
दुर्योधनेन पृथक्पृथग्युधिष्ठिरादीन्प्रति वक्तव्यसन्देशकथनपूर्वकमुलूकस्य पाण्डवान्प्रति दूत्येन प्रेषणम् ।। 1 ।।
सञ्जय उवाच। | 5-160-1x |
हिरण्वत्यां निविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु। | 5-160-1a 5-160-1b |
तत्र दुर्योधनो राजा निवेस्य बलमोजसा । | 5-160-2a 5-160-2b |
आरक्षस्य विधिं कृत्वा योधानां तत्र भारत । | 5-160-3a 5-160-3b |
आनाय्य नृपतिस्तत्र मन्त्रयामास भारत। | 5-160-4a 5-160-4b |
सौबलेन च राजेन्द्र मन्त्रयित्वा नरर्षभ । | 5-160-5a 5-160-5b |
उलूक गच्छ कैतव्य पाण्डवान्सहसोमकान्। | 5-160-6a 5-160-6b |
इदं तत्समनुप्राप्तं वर्षपूगाभिचिन्तितम् । | 5-160-7a 5-160-7b |
यदेतत्कत्थनावाक्यं सञ्जयो महदब्रवीत्। | 5-160-8a 5-160-8b |
मध्ये करूणां कौन्तेय तस्य कालोयमागतः । | 5-160-9a 5-160-9b |
ज्येष्ठं तथैव कौन्तेयं ब्रूयास्त्यं वचनान्मम ।। | 5-160-10a |
भ्रातृभिः सहितः सर्वैः सोमकैश्च सकेकयैः। | 5-160-11a 5-160-11b 5-160-11c |
अभयं सर्वभूतेभ्यो पाता त्वमिति मे मतिः ।। | 5-160-12a |
श्रूयते हि पुरा गीतः श्लोकोऽयं भरतर्षभ । | 5-160-13a 5-160-13b |
यस्य धर्मध्वजो नित्यं सुरा ध्वज इवोच्छ्रितः। | 5-160-14a 5-160-14b |
अत्र ते वर्तयिष्यामि आख्यानमिदमुत्तमम् । | 5-160-15a 5-160-15b |
मार्जारः किल दुष्टात्मा निश्चेष्टः सर्वकर्मसु। | 5-160-16a 5-160-16b |
स वै कृत्वा मनःशुद्धिं प्रत्ययार्थं शरीरिणाम् । | 5-160-17a 5-160-17b |
तस्य कालेन महता विस्त्रम्यं जग्मुरण्डजाः। | 5-160-18a 5-160-18b |
पूज्यमानस्तु तैः सर्वैः पक्षिभिः पक्षिभोजनः। | 5-160-19a 5-160-19b |
अथ दीर्घस्य कालस्य तं देशं मूषिका ययुः। | 5-160-20a 5-160-20b |
कार्येण महता युक्तं दम्भयुक्तेन भारत । | 5-160-21a 5-160-21b |
बहुमित्रा वयं सर्वे तेषां नो मातुलो ह्ययम् । | 5-160-22a 5-160-22b |
उपगम्य तु ते सर्वे बिडालमिदमब्रुवन् । | 5-160-23a 5-160-23b |
भवान्नो गतिरव्यग्रा भवान्नः परमः सुहृत्। | 5-160-24a 5-160-24b |
भवान्धर्मपरो नित्यं भवान्धर्मे व्यवस्थितः। | 5-160-25a 5-160-25b |
एवमुक्तस्तु तैः सर्वैर्मूषिकैः स विशांपते। | 5-160-26a 5-160-26b |
द्वयोर्योगं न पश्यामि तपसो रक्षणस्य च। | 5-160-27a 5-160-27b |
युष्माभिरपि कर्तव्यं वचनं मम नित्यशः। | 5-160-28a 5-160-28b |
न चापि गमने शक्तिं कांचित्पश्यामि चिन्तयन्। | 5-160-29a 5-160-29b |
तथेति तं प्रतिज्ञाय मूषिका भरतर्षभ । | 5-160-30a 5-160-30b |
ततः स पापो दुष्टात्मा मूषिकानथ भक्षयन्। | 5-160-31a 5-160-31b |
मूषिकाणां गणश्चात्र भृशं संक्षीयतेऽथ सः। | 5-160-32a 5-160-32b |
ततस्ते मूषिकाः सर्वे समेत्यान्योन्यमब्रुवन् । | 5-160-33a 5-160-33b |
ततः प्राज्ञतमः कश्चिड्डिण्डिको नाम मूषिकः। | 5-160-34a 5-160-34b |
गच्छतां वो नदीतीरं सहितानां विशेषतः। | 5-160-35a 5-160-35b |
साधु साध्विति ते सर्वे पूजयाञ्चक्रिरे तदा। | 5-160-36a 5-160-36b |
अविज्ञानात्ततः सोऽथ डिण्डिकं ह्युपभुक्तवान्। | 5-160-37a 5-160-37b |
तत्र वृद्धतमः कश्चित्कोलिको नाम मूषिकः । | 5-160-38a 5-160-38b |
न मातुलो धर्मकामश्छद्ममात्रं कृता शिखा। | 5-160-39a 5-160-39b |
अस्य गात्राणि वर्धन्ते गणश्च परिहीयते । | 5-160-40a 5-160-40b |
एतच्छ्रुत्वा वचः सर्वे मूषिका विप्रदुद्रुवुः। | 5-160-41a 5-160-41b |
तथा त्वमपि दुष्टात्मन्बैडालं व्रतमास्थितः। | 5-160-42a 5-160-42b |
अन्यथा किल ते वाक्यमन्यथा कर्म दृश्यते। | 5-160-43a 5-160-43b |
त्यक्त्वा छद्म त्विदं राजन्क्षत्रधर्मं समाश्रितः । | 5-160-44a 5-160-44b |
बाहुवीर्येण पृथिवीं लब्ध्वा भरतसत्तम। | 5-160-45a 5-160-45b |
क्लिष्टाया वर्षपूगांश्च मातुर्मातृहिते स्थितः। | 5-160-46a 5-160-46b |
पञ्चग्रामा वृता यत्नात्रास्माभिरपवर्जिताः। | 5-160-47a 5-160-47b |
त्वत्कृते दुष्टभावस्य संत्यागो विदुरस्य च। | 5-160-48a 5-160-48b |
यच्च कृष्णमवोचस्त्वमायान्तं कुरुसंसदि। | 5-160-49a 5-160-49b |
तस्यायमागतः कालः समरस्य नराधिप। | 5-160-50a 5-160-50b |
किं नु युद्धात्परं लाभं क्षत्रियो बहु मन्यते। | 5-160-51a 5-160-51b |
द्रोणादस्त्राणि संप्राप्य कृपाच्च भरतर्षभ । | 5-160-52a 5-160-52b |
ब्रूयास्त्वं वासुदेवं च पाण्डवानां समीपतः। | 5-160-53a 5-160-53b |
सभामध्ये च यद्रूपं मायया कृतवानसि। | 5-160-54a 5-160-54b |
इन्द्रजालं च मायां वै कुहका वापि भीषणा । | 5-160-55a 5-160-55b |
वयमप्युत्सहेम द्यां खं च गच्छेम मायया । | 5-160-56a 5-160-56b |
दर्शयेम च रूपाणि स्वशरीरे बहून्यपि। | 5-160-57a 5-160-57b |
मनसैव हि भूतानि धातैव कुरुते वशे। | 5-160-58a 5-160-58b |
घातयित्वा प्रदास्यामि पार्थेभ्यो राज्यमुत्तमम् । | 5-160-59a 5-160-59b 5-160-59c |
स सत्यसङ्गरो भूत्वा पाण्डवार्थे पराक्रमी । | 5-160-60a 5-160-60b |
यस्तु शत्रुमभिज्ञाय शुद्धं पौरुषमास्थितः। | 5-160-61a 5-160-61b |
अकस्माच्चैव ते कृष्ण ख्यातं लोके महद्यशः। | 5-160-62a 5-160-62b |
मद्विधो नापि नृपतिस्त्वयि युक्तः कथंचन । | 5-160-63a 5-160-63b |
तं च तूबरकं बालं बह्वाशिनमविद्यकम् । | 5-160-64a 5-160-64b |
विराटनगरे पार्थ यस्त्वं सूदो ह्यभूः पुरा। | 5-160-65a 5-160-65b |
प्रतिज्ञातं सभामध्ये न तन्मिथ्या त्वया पुरा। | 5-160-66a 5-160-66b |
यद्ब्रवीषि च कौन्तेय धार्तराष्ट्रानहं रणे। | 5-160-67a 5-160-67b |
त्वं हि भोज्ये पुरस्कार्यो भक्ष्ये पेये च भारत । | 5-160-68a 5-160-68b |
शयिष्यसे हतो भूमौ गदामालिङ्ग्य भारत। | 5-160-69a 5-160-69b |
उलूक नकुलं ब्रूहि वचनान्मम भारत। | 5-160-70a 5-160-70b |
युधिष्ठिरानुरागं च द्वेषं च मयि भारत। | 5-160-71a 5-160-71b |
ब्रूयास्त्वं सहदेवं च राजमध्ये वचो मम। | 5-160-72a 5-160-72b |
विराटद्रुपदौ चोभौ ब्रूयास्त्वं वचनान्मम । | 5-160-73a 5-160-73b 5-160-73c |
अश्लाघ्योऽयं नरपतिर्युवयोरिति चागतम् ।। | 5-160-74a |
ते यूयं संहता भूत्वा तद्वधार्थं ममापि च। | 5-160-75a 5-160-75b |
धृष्टद्युम्नं च पाञ्चाल्यं ब्रूयास्त्वं वचनान्मम। | 5-160-76a 5-160-76b |
द्रोणमासाद्य समरे ज्ञास्यसे हितमुत्तमम् । | 5-160-77a 5-160-77b |
शिखण्डिनमथो ब्रूहि उलूक वचनान्मम । | 5-160-78a 5-160-78b |
गाङ्गेयो धन्विनां श्रेष्ठो युद्ध्येदानीं सुनिर्भयः । | 5-160-79a 5-160-79b |
एवमुक्त्वा ततो राजा प्रहस्योलूकमब्रवीत्। | 5-160-80a 5-160-80b |
अस्मान्वा त्वं पराजित्य प्रसाधि पृतिवीमिमाम् । | 5-160-81a 5-160-81b |
राष्ट्रान्निर्वासनक्लेशं वनवासं च पाण्डव । | 5-160-82a 5-160-82b |
यदर्थं क्षत्रिया सूते सर्वं तदिदमागतम् । | 5-160-83a 5-160-83b |
पौरुषं दर्शयन्युद्धे कोपस्य कुरु निष्कृतिम्। | 5-160-84a 5-160-84b 5-160-84c |
कुले जातस्य शूरस्य परिवित्तेष्वगृध्यतः। | 5-160-85a 5-160-85b |
यत्तदुक्तं महद्वाक्यं कर्मणा तद्विभाव्यताम्। | 5-160-86a 5-160-86b |
अमित्राणां वशे स्थानं राज्यं च पुनरुद्धर। | 5-160-87a 5-160-87b |
पराजितोऽसि द्यूतेन कृष्णा चानायिता सभाम् । | 5-160-88a 5-160-88b |
द्वादशैव तु वर्षाणि वने धिष्ण्याद्विवासितः। | 5-160-89a 5-160-89b |
राष्ट्रान्निर्वासनक्लेशं वनवासं च पाण्डव । | 5-160-90a 5-160-90b |
अप्रियाणां च वचनं प्रब्रुवत्सु पुनः पुनः । | 5-160-91a 5-160-91b |
क्रोधो बलं तथा वीर्यं ज्ञानयोगोऽस्त्रलाघवम्। | 5-160-92a 5-160-92b |
लोहाभिसारो निर्वृत्तः कुरुक्षेत्रमकर्दमम्। | 5-160-93a 5-160-93b |
असमागम्य भीष्मेण संयुगे किं विकत्थसे। | 5-160-94a 5-160-94b |
एवं कत्थसि कौन्तेय अकत्थन्पुरुषो भव। | 5-160-95a 5-160-95b |
द्रोणं च बलिनां श्रेष्ठं शचीपतिसमं युधि । | 5-160-96a 5-160-96b |
ब्राह्मे धनुषि चाचार्यं वेदयोरन्तगं द्वयोः। | 5-160-97a 5-160-97b |
द्रोणं महाद्युतिं पार्थ जेतुमिच्छसि तन्मृषा । | 5-160-98a 5-160-98b |
अनिलो वा वहेन्मेरुं द्यौर्वापि निपतेन्महीम्। | 5-160-99a 5-160-99b |
को ह्यस्ति जीविताकाङ्क्षी पराप्येममरिमर्दनम् । | 5-160-100a 5-160-100b |
कथमाभ्यामभिध्यातः संस्पृष्टो दारुणेन वा। | 5-160-101a 5-160-101b |
किं दर्दुरः कूपशयो यथेमां | 5-160-102a 5-160-102b 5-160-102c 5-160-102d |
प्राच्यैः प्रतीच्यैरथ दाक्षिणात्यै- | 5-160-103a 5-160-103b 5-160-103c 5-160-103d |
नानाजनौघं युधि संप्रवृद्धं | 5-160-104a 5-160-104b 5-160-104c 5-160-104d |
अक्षय्याविषुधी चैव अग्निदत्तं च ते रथम्। | 5-160-105a 5-160-105b |
अकत्थमानो युद्ध्यस्व कत्थसेऽर्जुन किं बहु । | 5-160-106a 5-160-106b |
यदीदं कत्थनाल्लोके सिध्येत्कर्म धनञ्जय। | 5-160-107a 5-160-107b |
जनामि ते वासुदेवं सहायं | 5-160-108a 5-160-108b 5-160-108c 5-160-108d |
न तु पर्यायधर्मेम सिद्धिं प्राप्नोति मानवः। | 5-160-109a 5-160-109b |
त्रयोदशसमा भुक्तं राज्यं विलपतस्तव। | 5-160-110a 5-160-110b |
क्व तदा गाण्डिवं तेऽभूद्यत्त्वं दासपणैर्जितः। | 5-160-111a 5-160-111b |
सगदाद्भीमसेनाद्वा फाल्गुनाद्वा सगाण्डिवात्। | 5-160-112a 5-160-112b |
सा वो दास्ये समापन्नान्मोचयामास पार्षती। | 5-160-113a 5-160-113b |
अवोचं यत्षण्डतिलानहं वस्तथयमेव तत्। | 5-160-114a 5-160-114b |
सूदकर्मणि च श्रान्तं विराटस्य महानसे । | 5-160-115a 5-160-115b |
एवमेव सदा दण्डं क्षत्रियाः क्षत्रिये दधुः। | 5-160-116a 5-160-116b |
न भयाद्वासुदेवस्य न चापि तव फल्गुन । | 5-160-117a 5-160-117b |
न माया हीन्द्रजालं वा कुहका वापि भीषणा । | 5-160-118a 5-160-118b |
वासुदेवसहस्रं वा फाल्गुनानां शतानि वा। | 5-160-119a 5-160-119b |
संयुगं गच्छ भीष्मेण भिन्धि वा शिरसा गिरिम् । | 5-160-120a 5-160-120b |
शारद्वतमहामीनं विविंशतिमहोरगम् । | 5-160-121a 5-160-121b |
भीष्मवेगमपर्यन्तं द्रोणग्राहदुरसदम् । | 5-160-122a 5-160-122b |
दुःशासनौघं शलशल्यमत्स्यं | 5-160-123a 5-160-123b 5-160-123c 5-160-123d |
शश्त्रौघमक्षय्यमभिप्रवृद्धं | 5-160-124a 5-160-124b 5-160-124c 5-160-124d |
तदा मनस्ते त्रिदिवादिवाशुचे- | 5-160-125a 5-160-125b 5-160-125c 5-160-125d |
।। इति श्रीमन्महाभारते |
सम्पाद्यताम्
5-160-3 आरक्षस्य रक्षणीयस्य द्रव्यादेः विधिं रक्षाविधानम् ।। 5-160-11 भ्रातृभिः सहितः कथमधर्मे मनः कृथा इति संबन्धः ।। 5-160-14 भो सुरा इति देवान् प्रह्लादः सबोधयति। यस्य व्रतस्य धर्मध्वजो धर्मचिह्नं दर्भपवित्रपाणित्वादि। उच्छ्रितः सर्वलोकविदितः ।। 5-160-17 मनःशुद्धिं हिंसातो निवृत्तिम् ।। 5-160-18 विस्रम्भं विश्वासम् ।। 5-160-39 शिखा जटाधारणमितियत् तच्छद्ममात्रम् ।। 5-160-44 धर्मिष्ठोऽसीत्युपाहसः ।। 5-160-55 कुहका कृत्या प्रतिगर्जनाः विपरीतान्कोपान् वहन्ति प्रापयन्ति नतु भयं जनयन्तीत्यर्थ गर्जनं निनदे कोपे इति मेदिनी ।। 5-160-57 पर्यायतः पर्यायो भयप्रदर्शनादिरूपः प्रकारस्तेन सिद्धिः स्वस्य नतु भवति। तथा परोपि तेन बुद्धिं मानुषी भयात्मिकां न प्राप्नोति ।। 5-160-62 सश्रृङ्गका शृङ्गं पुंस्त्वचिह्नं श्मश्रुलत्वलिङ्गवत्त्वादिकं तत्सहिताः षण्डाः निर्वीर्याः सन्ति। येषु तव शौर्यं प्रख्यातमिति भावः ।। 5-160-64 तूबरकं अश्मश्रुपुरुषम्। अविद्यकं मूढम् ।। 5-160-73 अर्थपतिभी राजभिः यतः कालात् तत आरम्भेत्यर्थः ।। 5-160-74 मूढां यूयं मयि गुणवति स्वामिनि न संतुष्टाः स्थेति भावः ।। 5-160-75 तत्तस्माद्धेतोर्मम वधार्थं च प्रयुध्द्यध्वमिति संबन्धः ।। 5-160-77 पापं कर्म कुरुगुरुवाधाख्याम् । 5-160-85 राज्यमाक्रम्य मादृश इति शेषः । 5-160-87 स्थानं स्थितिम् । तत् स्थानराज्ययोरुद्धरणम्। पौरुषं पुरुषकर्म कुरु ।। 5-160-89 धिष्ण्यात् गृहात् ।। 5-160-93 लोहाभिसारः शस्त्राणां नीराजनादिकं तेषु मन्त्रेण देवतावाहनादिकं च ।। 5-160-97 वेदयोः श्रुतिधनुर्वेदयोः। अन्तगं पारगम् ।। 5-160-99 युगं कालचक्रम् ।। 5-160-101 आभ्यां द्रोणभीष्माभ्यां अभिध्यातो हन्तव्यत्वेन निश्चितः ।। 5-160-102 दुर्दुरो मण्डूकः ।। 5-160-106 पर्यायात् युद्धप्रकारात् ।। 5-160-109 पर्यायधर्मेम उपधर्मेण मायादिना । अथवा राजपुत्रोऽयं राज्यार्ह इति क्रमधर्मस्तेन न किंतु शौर्येणैव सिद्धिमाप्नोतीत्यर्थः । मनसा संकल्पेन धातैव कुरुते नतु मनुष्यः ।। 5-160-113 अमानुष्यं नीचमनुष्यत्वम्। अल्पार्थोऽत्र नञ् ।। 5-160-121 उद्वेलो वृद्धिः ।। 5-160-125 निवर्तिता निवर्तिष्यति। बुभूषितः प्राप्तुमिष्टः ।।
| उद्योगपर्व-159 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | उद्योगपर्व-161 |