कौटिलीय अर्थशास्त्रं ६

  Book |      मण्डलयोनिः षष्ठं अधिकरणम्
    Chapt |      षण्ँअवतितमं प्रकरणं - प्रकृतिसम्पदः

06.1.01 स्वाम्य्ऽमात्यजनपददुर्गकोशदण्डमित्राणि प्रकृतयः
06.1.02 तत्र स्वामिसम्पत्
06.1.03 महाकुलीनो दैवबुद्धिसत्त्वसम्पन्नो वृद्धदर्शी धार्मिकः सत्यवाग् अविसंवादकः कृतज्ञः स्थूललक्षो महा उत्साहोऽदीर्घसूत्रः शक्यसामन्तो दृढबुद्धिरक्षुद्रपरिषत्को विनयकाम इत्याभिगामिका गुणाः
06.1.04 शुश्रूषाश्रवणग्रहणधारणविज्ञान ऊहापोहतत्त्वाभिनिवेशाः प्रज्ञागुणाः
06.1.05 शौर्यं अमर्षः शीघ्रता दाक्ष्यं च उत्साहगुणाः
06.1.06 वाग्मी प्रगल्भः स्मृतिमतिबलवान् उदग्रः स्व्ऽवग्रहः कृतशिल्पोऽव्यसनो दण्डनाय्युपकारापकारयोर्दृष्टप्रतीकारी ह्रीमान् आपत्प्रकृत्योर्विनियोक्ता दीर्घदूरदर्शी देशकालपुरुषकारकार्यप्रधानः सन्धिविक्रमत्यागसम्यमपणपरच्छिद्रविभागी संवृतोऽदीनाभिहास्यजिह्मभ्रुकुटीक्षणः कामक्रोधलोभस्तम्भचापल उपतापपैशुन्यहीनः शक्लः स्मित उदग्राभिभाषी वृद्ध उपदेशाचार इत्यात्मसम्पत्
06.1.07 अमात्यसम्पद् उक्ता पुरस्तात्
06.1.08 मध्ये चान्ते च स्थानवान् आत्मधारणः परधारणश्चापदि स्वारक्षः स्वाजीवः शत्रुद्वेषी शक्यसामन्तः पङ्कपाषाण उषरविषमकण्टकश्रेणीव्यालमृगाटवीहीनः कान्तः सीताखनिद्रव्यहस्तिवनवान् गव्यः पौरुषेयो गुप्तगोचरः पशुमान् अदेवमातृको वारिस्थलपथाभ्यां उपेतः सारचित्रबहुपण्यो दण्डकरसहः कर्मशीलकर्षकोऽबालिशस्वाम्य्ऽवरवर्णप्रायो भक्तशुचिमनुष्य इति जनपदसम्पत्
06.1.09 दुर्गसम्पद् उक्ता पुरस्तात्
06.1.10 धर्माधिगतः पूर्वैः स्वयं वा हेमरूप्यप्रायश्चित्रस्थूलरत्नहिरण्यो दीर्घां अप्यापदं अनायतिं सहेत इति कोशसम्पत्
06.1.11 पितृपैतामहो नित्यो वश्यः तुष्टभृतपुत्रदारः प्रवासेष्वविसंवादितः सर्वत्राप्रतिहतो दुःखसहो बहुयुद्धः सर्वयुद्धप्रहरणविद्याविशारदः सहवृद्धिक्षयिकत्वाद् अद्वैध्यः क्षत्रप्राय इति दण्डसम्पत्
06.1.12 पितृपैतामहं नित्यं वश्यं अद्वैध्यं महल्लघुसमुत्थं इति मित्रसम्पत्
06.1.13 अराजबीजी लुब्धः क्षुद्रपरिषत्को विरक्तप्रकृतिरन्यायवृत्तिरयुक्तो व्यसनी निरुत्साहो दैवप्रमाणो यत्किञ्चनकार्यगतिरननुबन्धः क्लीबो नित्यापकारी च इत्यमित्रसम्पत्
06.1.14 एवम्भूतो हि शत्रुः सुखः समुच्छेत्तुं भवति
06.1.15ab अरिवर्जाः प्रकृतयः सप्त एताः स्वगुण उदयाः |
06.1.15chd उक्ताः प्रत्यङ्गभूताः ताः प्रकृता राजसम्पदः
06.1.16ab सम्पादयत्यसम्पन्नाः प्रकृतीरात्मवान्नृपः |
06.1.16chd विवृद्धाश्चानुरक्ताश्च प्रकृतीर्हन्त्यनात्मवान्
06.1.17ab ततः स दुष्टप्रकृतिश्चातुरन्तोऽप्यनात्मवान् |
06.1.17chd हन्यते वा प्रकृतिभिर्याति वा द्विषतां वशम्
06.1.18ab आत्मवांः त्वल्पदेशोऽपि युक्तः प्रकृतिसम्पदा |
06.1.18chd नयज्ञः पृथिवीं कृत्स्नां जयत्येव न हीयते ( इति)

    Chapt |      शमव्यायामिकम्

06.2.01 शमव्यायामौ योगक्षेमयोर्योनिः
06.2.02 कर्मारम्भाणां योगाराधनो व्यायामः
06.2.03 कर्मफल उपभोगानां क्षेमाराधनः शमः
06.2.04 शमव्यायामयोर्योनिः षाड्गुण्यम्
06.2.05 क्षयः स्थानं वृद्धिरित्युदयाः तस्य
06.2.06 मानुषं नयापनयौ, दैवं अयानयौ
06.2.07 दैवमानुषं हि कर्म लोकं यापयति
06.2.08 अदृष्टकारितं दैवम्
06.2.09 तस्मिन्न् इष्टेन फलेन योगोऽयः, अनिष्टेनानयः
06.2.10 दृष्टकारितं मानुषम्
06.2.11 तस्मिन् योगक्षेमनिष्पत्तिर्नयः, विपत्तिरपनयः
06.2.12 तच्चिन्त्यं, अचिन्त्यं दैवम्
06.2.13 राजा आत्मद्रव्यप्रकृतिसम्पन्नो नयस्याधिष्ठानं विजिगीषुः
06.2.14 तस्य समन्ततो मण्डलीभूता भूम्य्ऽनन्तरा अरिप्रकृतिः
06.2.15 तथा एव भूम्य्.एकान्तरा मित्रप्रकृतिः
06.2.16 अरिसम्पद्युक्तः सामन्तः शत्रुः, व्यसनी यातव्यः, अनपाश्रयो दुर्बलाश्रयो वा उच्छेदनीयः, विपर्यये पीडनीयः कर्शनीयो वा
06.2.17 इत्यरिविशेषाः
06.2.18 तस्मान् मित्रं अरिमित्रं मित्रमित्रं अरिमित्रमित्रं चानन्तर्येण भूमीनां प्रसज्यन्ते पुरस्तात्, पश्चात् पार्ष्णिग्राह आक्रन्दः पार्ष्णिग्राहासार आक्रन्दासारः
06.2.19 भूम्य्ऽनन्तरः प्रकृतिमित्रः, तुल्याभिजनः सहजः, विरुद्धो विरोधयिता वा कृत्रिमः
06.2.20 भूम्य्.एकान्तरं प्रकृतिमित्रं, मातापितृसम्बद्धं सहजं, धनजीवितहेतोराश्रितं कृत्रिमम्
06.2.21 अरिविजिगीष्वोर्भूम्य्ऽनन्तरः संहतासंहतयोरनुग्रहसमर्थो निग्रहे चासंहतयोर्मध्यमः
06.2.22 अरिविजिगीषुमध्यानां बहिः प्रकृतिभ्यो बलवत्तरः संहतासंहतानां अरिविजिगीषुमध्यमानां अनुग्रहसमर्थो निग्रहे चासंहतानां उदासीनः
06.2.23 इति प्रकृतयः
06.2.24 विजिगीषुर्मित्रं मित्रमित्रं वाऽस्य प्रकृतयः तिस्रः
06.2.25 ताः पञ्चभिरमात्यजनपददुर्गकोशदण्डप्रकृतिभिरेक एकशः सम्युक्ता मण्डलं अष्टादशकं भवति
06.2.26 अनेन मण्डलपृथक्त्वं व्याख्यातं अरिमध्यम उदासीनानाम्
06.2.27 एवं चतुर्मण्डलसङ्क्षेपः
06.2.28 द्वादश राजप्रकृतयः षष्टिर्द्रव्यप्रकृतयः, सङ्क्षेपेण द्विसप्ततिः
06.2.29 तासां यथास्वं सम्पदः
06.2.30 शक्तिः सिद्धिश्च
06.2.31 बलं शक्तिः
06.2.32 सुखं सिद्धिः
06.2.33 शक्तिः त्रिविधा - ज्ञानबलं मन्त्रशक्तिः, कोशदण्डबलं प्रभुशक्तिः, विक्रमबलं उत्साहशक्तिः
06.2.34 एवं सिद्धिः त्रिविधा एव - मन्त्रशक्तिसाध्या मन्त्रसिद्धिः, प्रभुशक्तिसाध्या प्रभुसिद्धिः, उत्साहशक्तिसाध्या उत्साहसिद्धिः
06.2.35 ताभिरभ्युच्चितो ज्यायान् भवति, अपचितो हीनः, तुल्यशक्तिः समः
06.2.36 तस्मात्शक्तिं सिद्धिं च घटेतात्मन्यावेशयितुं, साधारणो वा द्रव्यप्रकृतिष्वानन्तर्येण शौचवशेन वा
06.2.37 दूष्यामित्राभ्यां वाऽपक्रष्टुं यतेत
06.2.38 यदि वा पश्येत् अमित्रो मे शक्तियुक्तो वाग्दण्डपारुष्यार्थदूषणैः प्रकृतीरुपहनिष्यति, सिद्धियुक्तो वा मृगयाद्यूतमद्यस्त्रीभिः प्रमादं गमिष्यति, स विरक्तप्रकृतिरुपक्षीणः प्रमत्तो वा साध्यो मे भविष्यति, विग्रहाभियुक्तो वा सर्वसन्दोहेन एकस्थोऽदुर्गस्थो वा स्थास्यति, स संहतसैन्यो मित्रदुर्गवियुक्तः साध्यो मे भविष्यति, बलवान् वा राजा परतः शत्रुं उच्छेत्तुकामः तं उच्छिद्य मां उच्छिन्द्याद् इति बलवता प्रार्थितस्य मे विपन्नकर्मारम्भस्य वा साहाय्यं दास्यति, मध्यमलिप्सायां च, इत्येवंऽअदिषु कारणेष्वमित्रस्यापि शक्तिं सिद्धिं च इच्छेत्
06.2.39ab नेमिं एकान्तरान् राज्ञः कृत्वा चानन्तरान् अरान् |
06.2.39chd नाभिं आत्मानं आयच्छेन्नेता प्रकृतिमण्डले
06.2.40ab मध्ये ह्युपहितः शत्रुर्नेतुर्मित्रस्य च उभयोः |
06.2.40chd उच्छेद्यः पीडनीयो वा बलवान् अपि जायते ( इति)

कौटिलीय अर्थशास्त्रं ६

संबंधित कड़ियाँ

बाहरी कडियाँ