कौटिलीय अर्थशास्त्रं ८

  Book |  
    Chapt |      प्रकृतिव्यसनवर्गः

08.1.01 व्यसनयौगपद्ये सौकर्यतो यातव्यं रक्षितव्यं वा इति व्यसनचिन्ता
08.1.02 दैवं मानुषं वा प्रकृतिव्यसनं अनयापनयाभ्यां सम्भवति
08.1.03 गुणप्रातिलोम्यं अभावः प्रदोषः प्रसङ्गः पीडा वा व्यसनम्
08.1.04 व्यस्यत्येनं श्रेयस इति व्यसनम्
08.1.05 स्वाम्य्ऽमात्यजनपददुर्गकोशदण्डमित्रव्यसनानां पूर्वं पूर्वं गरीयः इत्याचार्याः
08.1.06 न इति भरद्वाजः
08.1.07 स्वाम्य्ऽमात्यव्यसनयोरमात्यव्यसनं गरीयः
08.1.08 मन्त्रो मन्त्रफलावाप्तिः कर्मानुष्ठानं आयव्ययकर्म दण्डप्रणयनं अमित्राटवीप्रतिषेधो राज्यरक्षणं व्यसनप्रतीकारः कुमाररक्षणं अभिषेकश्च कुमाराणां आयत्तं अमात्येषु
08.1.09 तेषां अभावे तद्ऽभावः, छिन्नपक्षस्य इव राज्ञश्चेष्टानाशश्च
08.1.10 व्यसनेषु चासन्नः पर उपजापः
08.1.11 वैगुण्ये च प्राणाबाधः प्राणान्तिकचरत्वाद् राज्ञः इति
08.1.12 न इति कौटिल्यः
08.1.13 मन्त्रिपुरोहितादिभृत्यवर्गं अध्यक्षप्रचारं पुरुषद्रव्यप्रकृतिव्यसनप्रतीकारं एधनं च राजा एव करोति
08.1.14 व्यसनिषु वाऽमात्येष्वन्यान् अव्यसनिनः करोति
08.1.15 पूज्यपूजने दूष्यावग्रहे च नित्ययुक्तः तिष्ठति
08.1.16 स्वामी च सम्पन्नः स्वसम्पद्भिः प्रकृतीः सम्पादयति
08.1.17 स यत्शीलः तत्शीलाः प्रकृतयो भवन्ति, उत्थाने प्रमादे च तद्ऽअयत्तत्वात्
08.1.18 तत्कूटस्थानीयो हि स्वामी इति
08.1.19 अमात्यजनपदव्यसनयोर्जनपदव्यसनं गरीयः इति विशालाक्षः
08.1.20 कोशो दण्डः कुप्यं विष्टिर्वाहनं निचयाश्च जनपदाद् उत्तिष्ठन्ते
08.1.21 तेषां अभावो जनपदाभावे, स्वाम्य्ऽमात्ययोश्चानन्तरः इति
08.1.22 न इति कौटिल्यः
08.1.23 अमात्यमूलाः सर्वारम्भाः - जनपदस्य कर्मसिद्धयः स्वतः परतश्च योगक्षेमसाधनं व्यसनप्रतीकारः शून्यनिवेश उपचयौ दण्डकरानुग्रहश्च इति
08.1.24 जनपददुर्गव्यसनयोर्दुर्गव्यसनम् इति पाराशराः
08.1.25 दुर्गे हि कोशदण्ड उत्पत्तिरापदि स्थानं च जनपदस्य
08.1.26 शक्तिमत्तराश्च पौरा जानपदेभ्यो नित्याश्चापदि सहाया राज्ञः
08.1.27 जानपदाः त्वमित्रसाधारणाः इति
08.1.28 न इति कौटिल्यः
08.1.29 जनपदमूला दुर्गकोशदण्डसेतुवार्त्ताऽऽरम्भाः
08.1.30 शौर्यं स्थैर्यं दाक्ष्यं बाहुल्यं च जानपदेषु
08.1.31 पर्वतान्तर्द्वीपाश्च दुर्गा नाध्युष्यन्ते जनपदाभावात्
08.1.32 कर्षकप्राये तु दुर्गव्यसनं, आयुधीयप्राये तु जनपदे जनपदव्यसनं इति
08.1.33 दुर्गकोशव्यसनयोः कोशव्यसनम् इति पिशुनः
08.1.34 कोशमूलो हि दुर्गसंस्कारो दुर्गरक्षणं जनपदमित्रामित्रनिग्रहो देशान्तरितानां उत्साहनं दण्डबलव्यवहारश्च
08.1.35 दुर्गः कोशाद् उपजाप्यः परेषाम्
08.1.36 कोशं आदाय च व्यसने शक्यं अपयातुं, न दुर्गम् इति
08.1.37 न इति कौटिल्यः
08.1.38 दुर्गार्पणः कोशो दण्डः तूष्णींयुद्धं स्वपक्षनिग्रहो दण्डबलव्यवहार आसारप्रतिग्रहः परचक्राटवीप्रतिषेधश्च
08.1.39 दुर्गाभावे च कोशः परेषाम्
08.1.40 दृश्यते हि दुर्गवतां अनुच्छित्तिरिति
08.1.41 कोशदण्डव्यसनयोर्दण्डव्यसनम् इति कौणपदन्तः
08.1.42 दण्डमूलो हि मित्रामित्रनिग्रहः परदण्ड उत्साहनं स्वदण्डप्रतिग्रहश्च
08.1.43 दण्डाभावे च ध्रुवः कोशविनाशः
08.1.44 कोशाभावे च शक्यः कुप्येन भूम्या परभूमिस्वयङ्ग्राहेण वा दण्डः पिण्डयितुं, दण्डवता च कोशः
08.1.45 स्वामिनश्चासन्नवृत्तित्वाद् अमात्यसधर्मा दण्डः इति
08.1.46 न इति कौटिल्यः
08.1.47 कोशमूलो हि दण्डः
08.1.48 कोशाभावे दण्डः परं गच्छति, स्वामिनं वा हन्ति
08.1.49 सर्वाभियोगकरश्च कोशो धर्मकामहेतुः
08.1.50 देशकालकार्यवशेन तु कोशदण्डयोरन्यतरः प्रमाणीभवति
08.1.51 लम्भपालनो हि दण्डः कोशस्य, कोशः कोशस्य दण्डस्य च भवति
08.1.52 सर्वद्रव्यप्रयोजकत्वात् कोशव्यसनं गरीय इति
08.1.53 दण्डमित्रव्यसनयोर्मित्रव्यसनम् इति वातव्याधिः
08.1.54 मित्रं अभृतं व्यवहितं च कर्म करोति, पार्ष्णिग्राहं आसारं अमित्रं आटविकं च प्रतिकरोति, कोशदण्डभूमिभिश्च उपकरोति व्यसनावस्थायोगम् इति
08.1.55 न इति कौटिल्यः
08.1.56 दण्डवतो मित्रं मित्रभावे तिष्ठति, अमित्रो वा मित्रभावे
08.1.57 दण्डमित्रयोः तु साधारणे कार्ये सारतः स्वयुद्धदेशकाललाभाद् विशेषः
08.1.58 शीघ्राभियाने त्वमित्राटविकानभ्यन्तरकोपे च न मित्रं विद्यते
08.1.59 व्यसनयौगपद्ये परवृद्धौ च मित्रं अर्थयुक्तौ तिष्ठति
08.1.60 इति प्रकृतिव्यसनसम्प्रधारणं उक्तम्
08.1.61ab प्रकृत्य्ऽवयवानां तु व्यसनस्य विशेषतः |
08.1.61chd बहुभावोऽनुरागो वा सारो वा कार्यसाधकः
08.1.62ab द्वयोः तु व्यसने तुल्ये विशेषो गुणतः क्षयात् |
08.1.62chd शेषप्रकृतिसाद्गुण्यं यदि स्यान्नाविधेयकम्
08.1.63ab शेषप्रकृतिनाशः तु यत्र एकव्यसनाद् भवेत् |
08.1.63chd व्यसनं तद् गरीयः स्यात् प्रधानस्य इतरस्य वा ( इति)

    Chapt |      राजराज्ययोर्व्यसनचिन्ता

08.2.01 राजा राज्यं इति प्रकृतिसङ्क्षेपः
08.2.02 राज्ञोऽभ्यन्तरो बाह्यो वा कोप इति
08.2.03 अहिभयाद् अभ्यन्तरः कोपो बाह्यकोपात् पापीयान्, अन्तर्ऽमात्यकोपश्चान्तःकोपात्
08.2.04 तस्मात् कोशदण्डशक्तिं आत्मसंस्थां कुर्वीत
08.2.05 द्वैराज्यवैराज्ययोर्द्वैराज्यं अन्योन्यपक्षद्वेषानुरागाभ्यां परस्परसङ्घर्षेण वा विनश्यति, वैराज्यं तु प्रकृतिचित्तग्रहणापेक्षि यथास्थितं अन्यैर्भुज्यते इत्याचार्याः
08.2.06 न इति कौटिल्यः
08.2.07 पितापुत्रयोर्भ्रात्रोर्वा द्वैराज्यं तुल्ययोगक्षेमं अमात्यावग्रहं वर्तयति
08.2.08 वैराज्यं तु जीवतः परस्याच्छिद्य न एतन् मम इति मन्यमानः कर्शयति, अपवाहयति, पण्यं वा करोति, विरक्तं वा परित्यज्यापगच्छति इति
08.2.09 अन्धश्चलितशास्त्रो वा राजा इति अशास्त्रचक्षुरन्धो यत्किञ्चनकारी दृढाभिनिवेशी परप्रणेयो वा राज्यं अन्यायेन उपहन्ति, चलितशास्त्रः तु यत्र शास्त्राच्चलितमतिर्भवति शक्यानुनयो भवति इत्याचार्याः
08.2.10 न इति कौटिल्यः
08.2.11 अन्धो राजा शक्यते सहायसम्पदा यत्र तत्र वा पर्यवस्थापयितुम्
08.2.12 चलितशास्त्रः तु शास्त्राद् अन्यथाऽभिनिविष्टबुद्धिरन्यायेन राज्यं आत्मानं च उपहन्ति इति
08.2.13 व्याधितो नवो वा राजा इति व्याधितो राजा राज्य उपघातं अमात्यमूलं प्राणाबाधं वा राज्यमूलं अवाप्नोति, नवः तु राजा स्वधर्मानुग्रहपरिहारदानमानकर्मभिः प्रकृतिरञ्जन उपकारैश्चरति इत्याचार्याः
08.2.14 न इति कौटिल्यः
08.2.15 व्याधितो राजा यथाप्रवृत्तं राजप्रणिधिं अनुवर्तयति
08.2.16 नवः तु राजा बलावर्जितं मम इदं राज्यम् इति यथा इष्टं अनवग्रहश्चरति
08.2.17 सामुत्थायिकैरवगृहीतो वा राज्य उपघातं मर्षयति
08.2.18 प्रकृतिष्वरूढः सुखं उच्छेत्तुं भवति इति
08.2.19 व्याधिते विशेषः पापरोग्यपापरोगी च
08.2.20 नवेऽप्यभिजातोऽनभिजात इति
08.2.21 दुर्बलोऽभिजातो बलवान् अनभिजातो राजा इति दुर्बलस्याभिजातस्य उपजापं दौर्बल्यापेक्षाः प्रकृतयः कृच्छ्रेण उपगच्छन्ति, बलवतश्चानभिजातस्य बलापेक्षाः सुखेन इत्याचार्याः
08.2.22 न इति कौटिल्यः
08.2.23 दुर्बलं अभिजातं प्रकृतयः स्वयं उपनमन्ति, जात्यं ऐश्वर्यप्रकृतिरनुवर्तत इति
08.2.24 बलवतश्चानभिजातस्य उपजापं विसंवादयन्ति, अनुरागे सार्वगुण्यं इति
08.2.25 प्रयासवधात् सस्यवधो मुष्टिवधात् पापीयान्, निराजीवत्वाद् अवृष्टिरतिवृष्टितः
08.2.26ab द्वयोर्द्वयोर्व्यसनयोः प्रकृतीनां बलाबलम् |
08.2.26chd पारम्पर्यक्रमेण उक्तं याने स्थाने च कारणम् ( इति)

    Chapt |      पुरुषव्यसनवर्गः

08.3.01 अविद्याविनयः पुरुषव्यसनहेतुः
08.3.02 अविनीतो हि व्यसनदोषान्न पश्यति
08.3.03 तान् उपदेक्ष्यामः
08.3.04 कोपजः त्रिवर्गः, कामजश्चतुर्वर्गः
08.3.05 तयोः कोपो गरीयान्
08.3.06 सर्वत्र हि कोपश्चरति
08.3.07 प्रायशश्च कोपवशा राजानः प्रकृतिकोपैर्हताः श्रूयन्ते, कामवशाः क्षयनिमित्तं अरिव्याधिभिरिति
08.3.08 न इति भारद्वाजः
08.3.09 सत्पुरुषाचारः कोपो वैरयातनं अवज्ञावधो भीतमनुष्यता च
08.3.10 नित्यश्च कोपेन सम्बन्धः पापप्रतिषेधार्थः
08.3.11 कामः सिद्धिलाभः सान्त्वं त्यागशीलता सम्प्रियभावश्च
08.3.12 नित्यश्च कामेन सम्बन्धः कृतकर्मणः फल उपभोगार्थः इति
08.3.13 न इति कौटिल्यः
08.3.14 द्वेष्यता शत्रुवेदनं दुःखासङ्गश्च कोपः
08.3.15 परिभवो द्रव्यनाशः पाटच्चरद्यूतकारलुब्धकगायनवादकैश्चानर्थ्यैः सम्योगः कामः
08.3.16 तयोः परिभवाद् द्वेष्यता गरीयसी
08.3.17 परिभूतः स्वैः परैश्चावगृह्यते, द्वेष्यः समुच्छिद्यत इति
08.3.18 द्रव्यनाशात्शत्रुवेदनं गरीयः
08.3.19 द्रव्यनाशः कोशाबाधकः, शत्रुवेदनं प्राणाबाधकं इति
08.3.20 अनर्थ्यसम्योगाद् दुःखसम्योगो गरीयान्
08.3.21 अनर्थ्यसम्योगो मुहूर्तप्रतीकारो, दीर्घक्लेशकरो दुःखानां आसङ्ग इति
08.3.22 तस्मात् कोपो गरीयान्
08.3.23 वाक्पारुष्यं अर्थदूषणं दण्डपारुष्यं इति
08.3.24 वाक्पारुष्यार्थदूषणयोर्वाक्पारुष्यं गरीयः इति विशालाक्षः
08.3.25 परुषमुक्तो हि तेजस्वी तेजसा प्रत्यारोहति
08.3.26 दुरुक्तशल्यं हृदि निखातं तेजःसन्दीपनं इन्द्रिय उपतापि च इति
08.3.27 न इति कौटिल्यः
08.3.28 अर्थपूजा वाक्षल्यं अपहन्ति, वृत्तिविलोपः त्वर्थदूषणम्
08.3.29 अदानं आदानं विनाशः परित्यागो वाऽर्थस्य इत्यर्थदूषणम्
08.3.30 अर्थदूषणदण्डपारुष्ययोरर्थदूषणं गरीयः इति पाराशराः
08.3.31 अर्थमूलौ धर्मकामौ
08.3.32 अर्थप्रतिबद्धश्च लोको वर्तते
08.3.33 तस्य उपघातो गरीयान् इति
08.3.34 न इति कौटिल्यः
08.3.35 सुमहताऽप्यर्थेन न कश्चन शरीरविनाशं इच्छेत्
08.3.36 दण्डपारुष्याच्च तं एव दोषं अन्येभ्यः प्राप्नोति
08.3.37 इति कोपजः त्रिवर्गः
08.3.38 कामजः तु मृगया द्यूतं स्त्रियः पानं इति चतुर्वर्गः
08.3.39 तस्य मृगयाद्यूतयोर्मृगया गरीयसी इति पिशुनः
08.3.40 स्तेनामित्रव्यालदावप्रस्खलनभयदिन्मोहाः क्षुत्पिपासे च प्राणाबाधः तस्याम्
08.3.41 द्यूते तु जितं एवाक्षविदुषा यथा जयत्सेनदुर्योधनाभ्याम् इति
08.3.42 न इत्य्कौटिल्यः
08.3.43 तयोरप्यन्यतरपराजयोऽस्ति इति नलयुधिष्ठिराभ्यां व्याख्यातम्
08.3.44 तद् एव विजितद्रव्यं आमिषं वैरानुबन्धश्च
08.3.45 सतोऽर्थस्य विप्रतिपत्तिरसतश्चार्जनं अप्रतिभुक्तनाशो मूत्रपुरीषधारणबुभुक्षाऽऽदिभिश्च व्याधिलाभ इति द्यूतदोषाः
08.3.46 मृगयायां तु व्यायामः श्लेष्मपित्तमेदःस्वेदनाशश्चले स्थिते च काये लक्षपरिचयः कोपभयस्थानेषु च मृगाणां चित्तज्ञानं अनित्ययानं च इति
08.3.47 द्यूतस्त्रीव्यसनयोः कैतवव्यसनम् इति कौणपदन्तः
08.3.48 सातत्येन हि निशि प्रदीपे मातरि च मृतायां दीव्यत्येव कितवः
08.3.49 कृच्छ्रे च प्रतिपृष्टः कुप्यति
08.3.50 स्त्रीव्यसने तु स्नानप्रतिकर्मभोजनभूमिषु भवत्येव धर्मार्थपरिप्रश्नः
08.3.51 शक्या च स्त्री राजहितेनियोक्तुं, उपांशुदण्डेन व्याधिना वा व्यावर्तयितुं अवस्रावयितुं वा इति
08.3.52 न इति कौटिल्यः
08.3.53 सप्रत्यादेयं द्यूतं निष्प्रत्यादेयं स्त्रीव्यसनम्
08.3.54 अदर्शनं कार्यनिर्वेदः कालातिपातनाद् अनर्थो धर्मलोपश्च तन्त्रदौर्बल्यं पानानुबन्धश्च इति
08.3.55 स्त्रीपानव्यसनयोः स्त्रीव्यसनम् इति वातव्याधिः
08.3.56 स्त्रीषु हि बालिश्यं अनेकविधं निशान्तप्रणिधौ व्याख्यातम्
08.3.57 पाने तु शब्दादीनां इन्द्रियार्थानां उपभोगः प्रीतिदानं परिजनपूजनं कर्मश्रमवधश्च इति
08.3.58 न इति कौटिल्यः
08.3.59 स्त्रीव्यसने भवत्यपत्य उत्पत्तिरात्मरक्षणं चान्तर्दारेषु, विपर्ययो वा बाह्येषु, अगम्येषु सर्व उच्छित्तिः
08.3.60 तद् उभयं पानव्यसने
08.3.61 पानसम्पत् - संज्ञानाशोऽनुन्मत्तस्य उन्मत्तत्वं अप्रेतस्य प्रेतत्वं कौपीनदर्शनं श्रुतप्रज्ञाप्राणवित्तमित्रहानिः सद्भिर्वियोगोऽनर्थ्यसम्योगः तन्त्रीगीतनैपुण्येषु चार्थघ्नेषु प्रसङ्ग इति
08.3.62 द्यूतमद्ययोर्द्यूतम्
08.3.63 एकेषां पणनिमित्तो जयः पराजयो वा प्राणिषु निश्चेतनेषु वा पक्षद्वैधेन प्रकृतिकोपं करोति
08.3.64 विशेषतश्च सङ्घानां सङ्घधर्मिणां च राजकुलानां द्यूतनिमित्तो भेदः तन्निमित्तो विनाश इत्यसत्प्रग्रहः पापिष्ठतमो व्यसनानां तन्त्रदौर्बल्याद् इति
08.3.65ab असतां प्रग्रहः कामः कोपश्चावग्रहः सताम् |
08.3.65chd व्यसनं दोषबाहुल्याद् अत्यन्तं उभयं मतम्
08.3.66ab तस्मात् कोपं च कामं च व्यसनारम्भं आत्मवान् |
08.3.66chd परित्यजेन् मूलहरं वृद्धसेवी जित इन्द्रियः ( इति)

    Chapt |      पीडनवर्गः - स्तम्भवर्गः - कोशसंगवर्गः

08.4.01 दैवपीडनं - अग्निरुदकं व्याधिर्दुर्भिक्षं मरक इति
08.4.02 अग्न्य्.उदकयोरग्निपीडनं अप्रतिकार्यं सर्वदाहि च, शक्यापगमनं तार्याबाधं उदकपीडनम् इत्याचार्याः
08.4.03 न इत् कौटिल्यः
08.4.04 अग्निर्ग्रामं अर्धग्रामं वा दहति, उदकवेगः तु ग्रामशतप्रवाही इति
08.4.05 व्याधिदुर्भिक्षयोर्व्याधिः प्रेतव्याधित उपसृष्टपरिचारकव्यायाम उपरोधेन कर्माण्युपहन्ति, दुर्भिक्षं पुनरकर्म उपघाति हिरण्यपशुकरदायि च इत्याचार्याः
08.4.06 न इति कौटिल्यः
08.4.07 एकदेशपीडनो व्याधिः शक्यप्रतीकारश्च, सर्वदेशपीडनं दुर्भिक्षं प्राणिनां अजीवनाय इति
08.4.08 तेन मरको व्याख्यातः
08.4.09 क्षुद्रकमुख्यक्षययोः क्षुद्रकक्षयः कर्मणां अयोगक्षेमं करोति, मुख्यक्षयः कर्मानुष्ठान उपरोधधर्मा इत्याचार्याः
08.4.10 न इति कौटिल्यः
08.4.11 शक्यः क्षुद्रकक्षयः प्रतिसन्धातुं बाहुल्यात् क्षुद्रकाणां, न मुख्यक्षयः
08.4.12 सहस्रेषु हि मुख्यो भवत्येको न वा सत्त्वप्रज्ञाऽऽधिक्यात् तद्ऽअश्रयत्वात् क्षुद्रकाणां इति
08.4.13 स्वचक्रपरचक्रयोः स्वचक्रं अतिमात्राभ्यां दण्डकराभ्यां पीडयत्यशक्यं च वारयितुं, परचक्रं तु शक्यं प्रैयोद्धुं उपसारेण सन्धिना वा मोक्षयितुम् इत्याचार्याः
08.4.14 न इति कौटिल्यः
08.4.15 स्वचक्रपीडनं प्रकृतिपुरुषमुख्य उपग्रहविघाताभ्यां शक्यते वारयितुं एकदेशं वा पीडयति, सर्वदेशपीडनं तु परचक्रं विलोपघातदाहविध्वंसनापवाहनैः पीडयति इति
08.4.16 प्रकृतिराजविवादयोः प्रकृइतिविवादः प्रकृतीनां भेदकः पराभियोगान् आवहति, राजविवादः तु प्रकृतीनां द्विगुणभक्तवेतनपरिहारकरो भवति इत्याचार्याः
08.4.17 न इति कौटिल्यः
08.4.18 शक्यः प्रकृतिविवादः प्रकृतिमुख्य उपग्रहेण कलहस्थानापनयनेन वा वारयितुम्
08.4.19 विवदमानाः तु प्रकृतयः परस्परसङ्घर्षेण उपकुर्वन्ति
08.4.20 राजविवादः तु पीडन उच्छेदनाय प्रकृतीनां द्विगुणव्यायामसाध्य इति
08.4.21 देशराजविहारयोर्देशविहारः त्रैकाल्येन कर्मफल उपघातं करोति, राजविहारः तु कारुशिल्पिकुशीलववाग्जीवनरूपाजीवावैदेहक उपकारं करोति इत्याचार्याः
08.4.22 न इति कौटिल्यः
08.4.23 देशविहारः कर्मश्रमं अवधाऽर्थं अल्पं भक्षयति भक्षयित्वा च भूयः कर्मसु योगं गच्छति, राजविहारः तु स्वयं वल्लभैश्च स्वयङ्ग्राहप्रणयपण्यागारकार्य उपग्रहैः पीडयति इति
08.4.24 सुभगाकुमारयोः कुमारः स्वयं वल्लभैश्च स्वयङ्ग्राहप्रणयपण्यागारकार्य उपग्रहैः पीडयति, सुभगा विलास उपभोगेन इत्याचार्याः
08.4.25 न इति कौटिल्यः
08.4.26 शक्यः कुमारो मन्त्रिपुरोहिताभ्यां वारयितुं, न सुभगा बालिश्याद् अनर्थ्यजनसम्योगाच्च इति
08.4.27 श्रेणीमुख्ययोः श्रेणी बाहुल्याद् अनवग्रहा स्तेयसाहसाभ्यां पीडयति, मुख्यः कार्यानुग्रहविघाताभ्याम् इत्याचार्याः
08.4.28 न इति कौटिल्यः
08.4.29 सुव्यावर्त्या श्रेणी समानशीलव्यसनत्वात्, श्रेणीमुख्य एकदेश उपग्रहेण वा
08.4.30 स्तम्भयुक्तो मुख्यः परप्राणद्रव्य उपघाताभ्यां पीडयति इति
08.4.31 सम्निधातृसमाहर्त्रोः सम्निधाता कृतविदूषणात्ययाभ्यां पीडयति, समाहर्ता करणाधिष्ठितः प्रदिष्टफल उपभोगी भवति इत्याचार्याः
08.4.32 न इति कौटिल्यः
08.4.33 सम्निधाता कृतावस्थं अन्यैः कोशप्रवेश्यं प्रतिगृह्णाति, समाहर्ता तु पूर्वं अर्थं आत्मनः कृत्वा पश्चाद् राजार्थं करोति प्रणाशयति वा, परस्वादाने च स्वप्रत्ययश्चरति इति
08.4.34 अन्तपालवैदेहकयोरन्तपालश्चोरप्रसर्गदेयात्यादानाभ्यां वणिक्पथं पीडयति, वैदेहकाः तु पण्य.प्रतिपण्यानुग्रहैः प्रसाधयन्ति इत्याचार्याः
08.4.35 न इति कौटिल्यः
08.4.36 अन्तपालः पण्यसम्पातानुग्रहेण वर्तयति, वैदेहकाः तु सम्भूय पण्यानां उत्कर्षापकर्षं कुर्वाणाः पणे पणशतं कुम्भे कुम्भशतं इत्याजीवन्ति
08.4.37 अभिजात उपरुद्धा भूमिः पशुव्रज उपरुद्धा वा इति अभिजात उपरुद्धा भूमिः महाफलाऽप्यायुधीय उपकारिणी न क्षमा मोक्षयितुं व्यसनाबाधभयात्, पशुव्रज उपरुद्धा तु कृषियोग्या क्षमा मोक्षयितुम्
08.4.38 विवीतं हि क्षेत्रेण बाध्यते इत्याचार्याः
08.4.39 न इति कौटिल्यः
08.4.40 अभिजात उपरुद्धा भूमिरत्यन्तमहा उपकाराऽपि क्षमा मोक्षयितुं व्यसनाबाधभयात्, पशुव्रज उपरुद्धा तु कोशवाहन उपकारिणी न क्षमा मोक्षयितुं, अन्यत्र सस्यवाप उपरोधाद् इति
08.4.41 प्रतिरोधकाटविकयोः प्रतिरोधका रात्रिसत्त्रचराः शरीराक्रमिणो नित्याः शतसहस्राहपारिणः प्रधानकोपकाश्च व्यवहिताः प्रत्यन्तरारण्यचराश्चाटविकाः प्रकाशा दृस्याश्चरन्ति, एकदेशघातकाश्च इत्याचार्याः
08.4.42 न इति कौटिल्यः
08.4.43 प्रतिरोधकाः प्रमत्तस्यापरहन्ति, अल्पाः कुण्ठाः सुखा ज्ञातुं ग्रहीतुं च, स्वदेशस्थाः प्रभूता विक्रान्ताश्चाटविकाः प्रकाशयोदिनोऽपहर्तारो हन्तारश्च देशानां राजसधर्माण इति
08.4.44 मृगहस्तिवनयोः मृगाः प्रभूताः प्रभूतमांसचर्म उपकारिणो मन्दग्रासावक्लेशिनः सुनियम्याश्च
08.4.45 विपरीता हस्तिनो गृह्यमाणा दुष्टाश्च देशविनाशाय इति
08.4.46 स्वपरस्थानीय उपकारयोः स्वस्थानीय उपकारो धान्यपशुहिरण्यकुप्य उपकारो जानपदानां आपद्यात्मधारणः
08.4.47 विपरीतः परस्थानीय उपकारः
08.4.48 इति पीडनानि - आभ्यन्तरो मुख्यस्तम्भो बाह्योऽमित्राटवीस्तम्भः इति स्तम्भवर्गह्
08.4.49 ताभ्यां पीडनैर्यथा उक्तैश्च पीडितः, सक्तो मुख्येषु, परिहार उपहतः, प्रकीर्णो, मिथ्यासंहृतः, सामन्ताटवीहृत इति कोशसङ्गवर्गः
08.4.50ab पीडनानां अनुत्पत्तावुत्पन्नानां च वारणे |
08.4.50chd यतेत देशवृद्ध्य्ऽर्थं नाशे च स्तम्भसङ्गयोः ( इति)

    Chapt |      बलव्यसनवर्गः - मित्रव्यसनवर्गः

08.5.01 बलव्यसनानि - अमानितं, विमानितं, अभृतं, व्याधितं, नवागतं, दूरायातं, परिश्रान्तं, परिक्षीणं, प्रतिहतं, हताग्रवेगं, अनृतुप्राप्तं, अभूमिप्राप्तं, आशानिर्वेदि, परिसृप्तं, कलत्रगर्भि, अन्तःशल्यं, कुपितमूलं, भिन्नगर्भं, अपसृतं, अतिक्षिप्तं, उपनिविष्टं, समाप्तं, उपरुद्धं, परिक्षिप्तं, छिन्नधान्यपुरुषवीवधं, स्वविक्षिप्तं, मित्रविक्षिप्तं, दूष्ययुक्तं, दुष्टपार्ष्णिग्राहं, शून्यमूलं, अस्वामिसंहतं, भिन्नकूटं, अन्धं इति
08.5.02 तेषां अमानितविमानितानियतयोरमानितं कृतार्थमानं युध्येत, न विमानितं अन्तःकोपम्
08.5.03 अभृतव्याधितयोरभृतं तदात्वकृतवेतनं युध्येत, न व्याधितं अकर्मण्यम्
08.5.04 नवागतदूरायातयोर्नवागतं अन्यत उपलब्धदेशं अनवमिश्रं युध्येत, न दूरायतं आयतगतपरिक्लेशम्
08.5.05 परिश्रान्तपरिक्षीणयोः परिश्रान्तं स्नानभोजनस्वप्नलब्धविश्रामं युध्येत, न परिक्षीणं अन्यत्राहवे क्षीणयुग्यपुरुषम्
08.5.06 प्रतिहतहताग्रवेगयोः प्रतिहतं अग्रपातभग्नं प्रवीरपुरुषसंहतं युध्येत, न हताग्रवेगं अग्रपातहतवीरम्
08.5.07 अनृत्व्ऽभूमिप्राप्तयोरनृतुप्राप्तं यथ.ऋतुयुग्यशस्त्रावरणं युध्येत, नाभूमिप्राप्तं अवरुद्धप्रसारव्यायामम्
08.5.08 आशानिर्वेदिपरिसृप्तयोराशानिर्वेदि लब्धाभिप्रायं युध्येत, न परिसृप्तं अपसृतमुख्यम्
08.5.09 कलत्रगर्भ्य्ऽन्तःशल्ययोः कलत्रगर्भि उन्मुच्य कलत्रं युध्येत, नान्तःशल्यं अन्तरमित्रम्
08.5.10 कुपितमूलभिन्नगर्भयोः कुपितमूलं प्रशमितकोपं सामादिभिर्युध्येत, न भिन्नगर्भं अन्योन्यस्माद् भिन्नम्
08.5.11 अपसृतातिक्षिप्तयोरपसृतं एकराज्यातिक्रान्तं मन्त्रव्यायामाभ्यां सत्त्रमित्रापाश्रयं युध्येत, नातिक्षिप्तं अनेकराज्यातिक्रान्तं बह्व्ऽअबाधत्वात्
08.5.12 उपनिविष्टसमाप्तयोरुपनिविष्टं पृथग्यानस्थानं अतिसन्धायारिं युध्येत, न समाप्तं अरिणा एकस्थानयानम्
08.5.13 उपरुद्धपरिक्षिप्तयोरुपरुद्धं अन्यतो निष्क्रम्य उपरोद्धारं प्रतियुध्येत, न परिक्षिप्तं सर्वतः प्रतिरुद्धम्
08.5.14 छिन्नधान्यपुरुषवीवधयोः छिन्नधान्यं अन्यतो धान्यं आनीय जङ्गमस्थावराहारं वा युध्येत, न छिन्नपुरुषवीवधं अनभिसारम्
08.5.15 स्वविक्षिप्तमित्रविक्षिप्तयोः स्वविक्षिप्तं स्वभूमौ विक्षिप्तं सैन्यं आपदि शक्यं आवाहयितुं, न मित्रविक्षिप्तं विप्रकृष्टदेशकालत्वात्
08.5.16 दूष्ययुक्तदुष्टपार्ष्णिग्राहयोर्दूष्ययुक्तं आप्तपुरुषाधिष्ठितं असंहतं युध्येत, न दुष्टपार्ष्णिग्राहं पृष्ठाभिघातत्रस्तम्
08.5.17 शून्यमूलास्वामिसंहतयोः शून्यमूलं कृतपौरजानपदारक्षं सर्वसन्दोहेन युध्येत, नास्वामिसंहतं राजसेनापतिहीनम्
08.5.18 भिन्नकूटान्धयोर्भिन्नकूटं अन्याधिष्ठितं युध्येत, नान्धं अदेशिकं - इति
08.5.19ab दोषशुद्धिर्बलावापः सत्त्रस्थानातिसंहितम् |
08.5.19chd सन्धिश्च उत्तरपक्षस्य बलव्यसनसाधनम्
08.5.20ab रक्षेत् स्वदण्डं व्यसने शत्रुभ्यो नित्यं उत्थितः |
08.5.20chd प्रहरेद् दण्डरन्ध्रेषु शत्रूणां नित्यं उत्थितः
08.5.21ab यतो निमित्तं व्यसनं प्रकृतीनां अवाप्नुयात् |
08.5.21chd प्राग् एव प्रतिकुर्वीत तन्निमित्तं अतन्द्रितः |
08.5.22ab अभियातं स्वयं मित्रं सम्भूयान्यवशेन वा
08.5.22chd परित्यक्तं अशक्त्या वा लोभेन प्रणयेन वा |
08.5.23ab विक्रीतं अभियुञ्जाने सङ्ग्रामे वाऽपवर्तिना
08.5.23chd द्वैधीभावेन वाऽमित्रं यास्यता वाऽन्यं अन्यतः |
08.5.24ab पृथग् वा सहयाने वा विश्वासेनातिसंहितम्
08.5.24chd भयावमानालस्यैर्वा व्यसनान्न प्रमोक्षितम् |
08.5.25ab अवरुद्धं स्वभूमिभ्यः समीपाद् वा भयाद् गतम्
08.5.25chd आच्छेदनाद् अदानाद् वा दत्त्वा वाऽप्यवमानितम् |
08.5.26ab अत्याहारितं अर्थं वा स्वयं परमुखेन वा
08.5.26chd अतिभारे नियुक्तं वा भङ्क्त्वा परं उपस्थितम् |
08.5.27ab उपेक्षितं अशक्त्या वा प्रार्थयित्वा विरोधितम्
08.5.27chd कृच्छ्रेण साध्यते मित्रं सिद्धं चाशु विरज्यति |
08.5.28ab कृतप्रयासं मान्यं वा मोहान् मित्रं अमानितम् |
08.5.28chd मानितं वा न सदृशं शक्तितो वा निवारितम्
08.5.29ab मित्र उपघातत्रस्तं वा शङ्कितं वाऽरिसंहितात् |
08.5.29chd दूष्यैर्वा भेदितुं मित्रं साध्यं सिद्धं च तिष्ठति
08.5.30ab तस्मान्न उत्पादयेद् एनान् दोषान् मित्र उपघातकान् |
08.5.30chd उत्पन्नान् वा प्रशमयेद् गुणैर्दोष उपघातिभिः ( इति)

कौटिलीय अर्थशास्त्रं ८

संबंधित कड़ियाँ

बाहरी कडियाँ