मनुस्मृतिः/दशमोध्यायः
| ← नवमोध्यायः | मनुस्मृतिः दशमोध्यायः मनुः |
एकादशोध्यायः → |
| मनुस्मृतेः अध्यायाः |
|---|
अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः स्वकर्मस्था द्विजातयः । |
सर्वेषां ब्राह्मणो विद्याद्वृत्त्युपायान्यथाविधि । |
वैशेष्यात्प्रकृतिश्रैष्ठ्यान्नियमस्य च धारणात् । |
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः । |
सर्ववर्णेषु तुल्यासु पत्नीष्वक्षतयोनिषु । |
स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्पादितान्सुतान् । |
अनन्तरासु जातानां विधिरेष सनातनः । |
ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायां अम्बष्ठो नाम जायते । |
क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान् । |
विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वर्णयोर्द्वयोः । |
क्षत्रियाद्विप्रकन्यायां सूतो भवति जातितः । |
शूद्रादायोगवः क्षत्ता चण्डालश्चाधमो नृणाम् । |
एकान्तरे त्वानुलोम्यादम्बष्ठोग्रौ यथा स्मृतौ । |
पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ता द्विजन्मनाम् । |
ब्राह्मणादुग्रकन्यायां आवृतो नाम जायते । |
आयोगवश्च क्षत्ता च चण्डालश्चाधमो नृणाम् । |
वैश्यान्मागधवैदेहौ क्षत्रियात्सूत एव तु । |
जातो निषादाच्छूद्रायां जात्या भवति पुक्कसः । |
क्षत्तुर्जातस्तथोग्रायां श्वपाक इति कीर्त्यते । |
द्विजातयः सवर्णासु जनयन्त्यव्रतांस्तु यान् । |
व्रात्यात्तु जायते विप्रात्पापात्मा भूर्जकण्टकः । |
झल्लो मल्लश्च राजन्याद्व्रात्यान्निच्छिविरेव च । |
वैश्यात्तु जायते व्रात्यात्सुधन्वाचार्य एव च । |
व्यभिचारेण वर्णानां अवेद्यावेदनेन च । |
संकीर्णयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः । |
सूतो वैदेहकश्चैव चण्डालश्च नराधमः । |
एते षट्सदृशान्वर्णाञ् जनयन्ति स्वयोनिषु । |
यथा त्रयाणां वर्णानां द्वयोरात्मास्य जायते । |
ते चापि बाह्यान्सुबहूंस्ततोऽप्यधिकदूषितान् । |
यथैव शूद्रो ब्राह्मण्यां बाह्यं जन्तुं प्रसूयते । |
प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान्पुनः । |
प्रसाधनोपचारज्ञं अदासं दासजीवनम् । |
मैत्रेयकं तु वैदेहो माधूकं संप्रसूयते । |
निषादो मार्गवं सूते दासं नौकर्मजीविनम् । |
मृतवस्त्रभृत्स्व्नारीषु गर्हितान्नाशनासु च । |
कारावरो निषादात्तु चर्मकारः प्रसूयते । |
चण्डालात्पाण्डुसोपाकस्त्वक्सारव्यवहारवान् । |
चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान् । |
निषादस्त्री तु चण्डालात्पुत्रं अन्त्यावसायिनम् । |
संकरे जातयस्त्वेताः पितृमातृप्रदर्शिताः । |
स्वजातिजानन्तरजाः षट्सुता द्विजधर्मिणः । |
तपोबीजप्रभावैस्तु ते गच्छन्ति युगे युगे । |
शनकैस्तु क्रियालोपादिमाः क्षत्रियजातयः । |
पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः काम्बोजा यवनाः शकाः । |
मुखबाहूरुपज्जानां या लोके जातयो बहिः । |
ये द्विजानां अपसदा ये चापध्वंसजाः स्मृताः । |
सूतानां अश्वसारथ्यं अम्बष्ठानां चिकित्सनम् । |
मत्स्यघातो निषादानां त्वष्टिस्त्वायोगवस्य च । |
क्षत्त्रुग्रपुक्कसानां तु बिलौकोवधबन्धनम् । |
चैत्यद्रुमश्मशानेषु शैलेषूपवनेषु च । |
चण्डालश्वपचानां तु बहिर्ग्रामात्प्रतिश्रयः । |
वासांसि मृतचैलानि भिन्नभाण्डेषु भोजनम् । |
न तैः समयं अन्विच्छेत्पुरुषो धर्मं आचरन् । |
अन्नं एषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने । |
दिवा चरेयुः कार्यार्थं चिह्निता राजशासनैः । |
वध्यांश्च हन्युः सततं यथाशास्त्रं नृपाज्ञया । |
वर्णापेतं अविज्ञातं नरं कलुषयोनिजम् । |
अनार्यता निष्ठुरता क्रूरता निष्क्रियात्मता । |
पित्र्यं वा भजते शीलं मातुर्वोभयं एव वा । |
कुले मुख्येऽपि जातस्य यस्य स्याद्योनिसंकरः । |
यत्र त्वेते परिध्वंसाज्जायन्ते वर्णदूषकाः । |
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृतः । |
अहिंसा सत्यं अस्तेयं शौचं इन्द्रियनिग्रहः । |
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः श्रेयसा चेत्प्रजायते । |
शूद्रो ब्राह्मणतां एति ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम् । |
अनार्यायां समुत्पन्नो ब्राह्मणात्तु यदृच्छया । |
जातो नार्यां अनार्यायां आर्यादार्यो भवेद्गुणैः । |
तावुभावप्यसंस्कार्याविति धर्मो व्यवस्थितः । |
सुबीजं चैव सुक्षेत्रे जातं संपद्यते यथा । |
बीजं एके प्रशंसन्ति क्षेत्रं अन्ये मनीषिणः । |
अक्षेत्रे बीजं उत्सृष्टं अन्तरैव विनश्यति । |
यस्माद्बीजप्रभावेण तिर्यग्जा ऋषयोऽभवन् । |
अनार्यं आर्यकर्माणं आर्यं चानार्यकर्मिणम् । |
ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः । |
अध्यापनं अध्ययनं यजनं याजनं तथा । |
षण्णां तु कर्मणां अस्य त्रीणि कर्माणि जीविका । |
त्रयो धर्मा निवर्तन्ते ब्राह्मणात्क्षत्रियं प्रति । |
वैश्यं प्रति तथैवैते निवर्तेरन्निति स्थितिः । |
शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषिर्विषः । |
वेदाभ्यासो ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य च रक्षणम् । |
अजीवंस्तु यथोक्तेन ब्राह्मणः स्वेन कर्मणा । |
उभाभ्यां अप्यजीवंस्तु कथं स्यादिति चेद्भवेत् । |
वैश्यवृत्त्यापि जीवंस्तु ब्राह्मणः क्सत्रियोऽपि वा । |
कृषिं साध्विति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगर्हिताः । |
इदं तु वृत्तिवैकल्यात्त्यजतो धर्मनैपुणम् । |
सर्वान्रसानपोहेत कृतान्नं च तिलैः सह । |
सर्वं च तान्तवं रक्तं शाणक्षौमाविकानि च । |
अपः शस्त्रं विषं मांसं सोमं गन्धांश्च सर्वशः । |
आरण्यांश्च पशून्सर्वान्दंष्ट्रिणश्च वयांसि च । |
कामं उत्पाद्य कृष्यां तु स्वयं एव कृषीवलः । |
भोजनाभ्यञ्जनाद्दानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः । |
सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च । |
इतरेषां तु पण्यानां विक्रयादिह कामतः । |
रसा रसैर्निमातव्या न त्वेव लवणं रसैः । |
जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेणाप्यनयं गतः । |
यो लोभादधमो जात्या जीवेदुत्कृष्टकर्मभिः । |
वरं स्वधर्मो विगुणो न पारक्यः स्वनुष्ठितः । |
वैश्योऽजीवन्स्वधर्मेण शूद्रवृत्त्यापि वर्तयेत् । |
अशक्नुवंस्तु शुश्रूषां शूद्रः कर्तुं द्विजन्मनाम् । |
यैः कर्मभिः प्रचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः । |
वैश्यवृत्तिं अनातिष्ठन्ब्राह्मणः स्वे पथि स्थितः । |
सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्ब्राह्मणस्त्वनयं गतः । |
नाध्यापनाद्याजनाद्वा गर्हिताद्वा प्रतिग्रहात् । |
जीवितात्ययं आपन्नो योऽन्नं अत्ति ततस्ततः । |
अजीगर्तः सुतं हन्तुं उपासर्पद्बुभुक्षितः । |
श्वमांसं इच्छनार्तोऽत्तुं धर्माधर्मविचक्षणः । |
भरद्वाजः क्षुधार्तस्तु सपुत्रो विजने वने । |
क्षुधार्तश्चात्तुं अभ्यागाद्विश्वामित्रः श्वजाघनीम् । |
प्रतिग्रहाद्याजनाद्वा तथैवाध्यापनादपि । |
याजनाध्यापने नित्यं क्रियेते संस्कृतात्मनाम् । |
जपहोमैरपैत्येनो याजनाध्यापनैः कृतम् । |
शिलोञ्छं अप्याददीत विप्रोऽजीवन्यतस्ततः । |
सीदद्भिः कुप्यं इच्छद्भिर्धने वा पृथिवीपतिः । |
अकृतं च कृतात्क्षेत्राद्गौरजाविकं एव च । |
सप्त वित्तागमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । |
विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यं विपणिः कृषिः । |
ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत् । |
चतुर्थं आददानोऽपि क्षत्रियो भागं आपदि । |
स्वधर्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात्पराङ्मुखः । |
धान्येऽष्टमं विशां शुल्कं विंशं कार्षापणावरम् । |
शूद्रस्तु वृत्तिं आकाङ्क्षन्क्षत्रं आराधयेद्यदि । |
स्वर्गार्थं उभयार्थं वा विप्रानाराधयेत्तु सः । |
विप्रसेवैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्म कीर्त्यते । |
प्रकल्प्या तस्य तैर्वृत्तिः स्वकुटुम्बाद्यथार्हतः । |
उच्छिष्टं अन्नं दातव्यं जीर्णानि वसनानि च । |
न शूद्रे पातकं किं चिन्न च संस्कारं अर्हति । |
धर्मेप्सवस्तु धर्मज्ञाः सतां वृत्तं अनुष्ठिताः । |
यथा यथा हि सद्वृत्तं आतिष्ठत्यनसूयकः । |
शक्तेनापि हि शूद्रेण न कार्यो धनसंचयः । |
एते चतुर्णां वर्णानां आपद्धर्माः प्रकीर्तिताः । |
एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः । |