मनुस्मृतिः/द्वादशोध्यायः
| ← एकादशोध्यायः | मनुस्मृतिः द्वादशोध्यायः मनुः |
| मनुस्मृतेः अध्यायाः |
|---|
चातुर्वर्ण्यस्य कृत्स्नोऽयं उक्तो धर्मस्त्वयानघः । |
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः । |
शुभाशुभफलं कर्म मनोवाग्देहसंभवम् । |
तस्येह त्रिविधस्यापि त्र्यधिष्ठानस्य देहिनः । |
परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम् । |
पारुष्यं अनृतं चैव पैशुन्यं चापि सर्वशः । |
अदत्तानां उपादानं हिंसा चैवाविधानतः । |
मानसं मनसैवायं उपभुङ्क्ते शुभाशुभम् । |
शरीरजैः कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नरः । |
वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । |
त्रिदण्डं एतन्निक्षिप्य सर्वभूतेषु मानवः । |
योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते । |
जीवसंज्ञोऽन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् । |
तावुभौ भूतसंपृक्तौ महान्क्षेत्रज्ञ एव च । |
असंख्या मूर्तयस्तस्य निष्पतन्ति शरीरतः । |
पञ्चभ्य एव मात्राभ्यः प्रेत्य दुष्कृतिनां नृणाम् । |
तेनानुभूय ता यामीः शरीरेणेह यातनाः । |
सोऽनुभूयासुखोदर्कान्दोषान्विषयसङ्गजान् । |
तौ धर्मं पश्यतस्तस्य पापं चातन्द्रितौ सह । |
यद्याचरति धर्मं स प्रायशोऽधर्मं अल्पशः । |
यदि तु प्रायशोऽधर्मं सेवते धर्मं अल्पशः । |
यामीस्ता यातनाः प्राप्य स जीवो वीतकल्मषः । |
एता दृष्ट्वास्य जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा । |
सत्त्वं रजस्तमश्चैव त्रीन्विद्यादात्मनो गुणान् । |
यो यदैषां गुणो देहे साकल्येनातिरिच्यते । |
सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम् । |
तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं किं चिदात्मनि लक्षयेत् । |
यत्तु दुःखसमायुक्तं अप्रीतिकरं आत्मनः । |
यत्तु स्यान्मोहसंयुक्तं अव्यक्तं विषयात्मकम् । |
त्रयाणां अपि चैतेषां गुणानां यः फलोदयः । |
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानं शौचं इन्द्रियनिग्रहः । |
आरम्भरुचिताधैर्यं असत्कार्यपरिग्रहः । |
लोभः स्वप्नोऽधृतिः क्रौर्यं नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता । |
त्रयाणां अपि चैतेषां गुणानां त्रिषु तिष्ठताम् । |
यत्कर्म कृत्वा कुर्वंश्च करिष्यंश्चैव लज्जति । |
येनास्मिन्कर्मना लोके ख्यातिं इच्छति पुष्कलाम् । |
यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुं यन्न लज्जति चाचरन् । |
तमसो लक्षणं कामो रजसस्त्वर्थ उच्यते । |
येन यस्तु गुणेनैषां संसरान्प्रतिपद्यते । |
देवत्वं सात्त्विका यान्ति मनुष्यत्वं च राजसाः । |
त्रिविधा त्रिविधैषा तु विज्ञेया गौणिकी गतिः । |
स्थावराः कृमिकीटाश्च मत्स्याः सर्पाः सकच्छपाः । |
हस्तिनश्च तुरङ्गाश्च शूद्रा म्लेच्छाश्च गर्हिताः । |
चारणाश्च सुपर्णाश्च पुरुषाश्चैव दाम्भिकाः । |
झल्ला मल्ला नटाश्चैव पुरुषाः शस्त्रवृत्तयः । |
राजानः क्षत्रियाश्चैव राज्ञां चैव पुरोहिताः । |
गन्धर्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये । |
तापसा यतयो विप्रा ये च वैमानिका गणाः । |
यज्वान ऋषयो देवा वेदा ज्योतींषि वत्सराः । |
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मो महानव्यक्तं एव च । |
एष सर्वः समुद्दिष्टस्त्रिप्रकारस्य कर्मणः । |
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन धर्मस्यासेवनेन च । |
यां यां योनिं तु जीवोऽयं येन येनेह कर्मणा । |
बहून्वर्षगणान्घोरान्नरकान्प्राप्य तत्क्षयात् । |
श्वसूकरखरोष्ट्राणां गोऽजाविमृगपक्षिणाम् । |
कृमिकीटपतङ्गानां विड्भुजां चैव पक्षिणाम् । |
लूताहिसरटानां च तिरश्चां चाम्बुचारिणाम् । |
तृणगुल्मलतानां च क्रव्यादां दंष्ट्रिणां अपि । |
हिंस्रा भवन्ति क्रव्यादाः कृमयोऽमेध्यभक्षिणः । |
संयोगं पतितैर्गत्वा परस्यैव च योषितम् । |
मणिमुक्ताप्रवालानि हृत्वा लोभेन मानवः । |
धान्यं हृत्वा भवत्याखुः कांस्यं हंसो जलं प्लवः । |
मांसं गृध्रो वपां मद्गुस्तैलं तैलपकः खगः । |
कौशेयं तित्तिरिर्हृत्वा क्षौमं हृत्वा तु दर्दुरः । |
छुच्छुन्दरिः शुभान्गन्धान्पत्रशाकं तु बर्हिणः । |
बको भवति हृत्वाग्निं गृहकारी ह्युपस्करम् । |
वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वं फलमूलं तु मर्कटः । |
यद्वा तद्वा परद्रव्यं अपहृत्य बलान्नरः । |
स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन हृत्वा दोषं अवाप्नुयुः । |
स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु कर्मभ्यश्च्युता वर्णा ह्यनापदि । |
वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतो विप्रो धर्मात्स्वकाच्च्युतः । |
मैत्राक्षज्योतिकः प्रेतो वैश्यो भवति पूयभुक् । |
यथा यथा निषेवन्ते विषयान्विषयात्मकाः । |
तेऽभ्यासात्कर्मणां तेषां पापानां अल्पबुद्धयः । |
तामिस्रादिषु चोग्रेषु नरकेषु विवर्तनम् । |
विविधाश्चैव संपीडाः काकोलूकैश्च भक्षणम् । |
संभवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः । |
असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम् । |
बन्धुप्रियवियोगांश्च संवासं चैव दुर्जनैः । |
जरां चैवाप्रतीकारां व्याधिभिश्चोपपीडनम् । |
यादृशेन तु भावेन यद्यत्कर्म निषेवते । |
एष सर्वः समुद्दिष्टः कर्मणां वः फलोदयः । |
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानं इन्द्रियाणां च संयमः । |
सर्वेषां अपि चैतेषां शुभानां इह कर्मणाम् । |
सर्वेषां अपि चैतेषां आत्मज्ञानं परं स्मृतम् । |
षण्णां एषां तु सर्वेषां कर्मणां प्रेत्य चेह च । |
वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः । |
सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकं एव च । |
इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कर्म कीर्त्यते । |
प्रवृत्तं कर्म संसेव्यं देवानां एति साम्यताम् । |
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । |
यथोक्तान्यपि कर्माणि परिहाय द्विजोत्तमः । |
एतद्धि जन्मसाफल्यं ब्राह्मणस्य विशेषतः । |
पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुः सनातनम् । |
या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः । |
उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च यान्यतोऽन्यानि कानि चित् । |
चातुर्वर्ण्यं त्रयो लोकाश्चत्वारश्चाश्रमाः पृथक् । |
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः । |
बिभर्ति सर्वभूतानि वेदशास्त्रं सनातनम् । |
सेनापत्यं च राज्यं च दण्डनेतृत्वं एव च । |
यथा जातबलो वह्निर्दहत्यार्द्रानपि द्रुमान् । |
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसन् । |
अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः । |
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् । |
प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम् । |
आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना । |
नैःश्रेयसं इदं कर्म यथोदितं अशेषतः । |
अनाम्नातेषु धर्मेषु कथं स्यादिति चेद्भवेत् । |
धर्मेणाधिगतो यैस्तु वेदः सपरिबृंहणः । |
दशावरा वा परिषद्यं धर्मं परिकल्पयेत् । |
त्रैविद्यो हेतुकस्तर्की नैरुक्तो धर्मपाठकः । |
ऋग्वेदविद्यजुर्विच्च सामवेदविदेव च । |
एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद्द्विजोत्तमः । |
अव्रतानां अमन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् । |
यं वदन्ति तमोभूता मूर्खा धर्मं अतद्विदः । |
एतद्वोऽभिहितं सर्वं निःश्रेयसकरं परम् । |
एवं स भगवान्देवो लोकानां हितकाम्यया । |
सर्वं आत्मनि संपश्येत्सच्चासच्च समाहितः । |
आत्मैव देवताः सर्वाः सर्वं आत्मन्यवस्थितम् । |
खं संनिवेशयेत्खेषु चेष्टनस्पर्शनेऽनिलम् । |
मनसीन्दुं दिशः श्रोत्रे क्रान्ते विष्णुं बले हरम् । |
प्रशासितारं सर्वेषां अणीयांसं अणोरपि । |
एतं एके वदन्त्यग्निं मनुं अन्ये प्रजापतिम् । |
एष सर्वाणि भूतानि पञ्चभिर्व्याप्य मूर्तिभिः । |
एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानं आत्मना । |
इत्येतन्मानवं शास्त्रं भृगुप्रोक्तं पठन्द्विजः । |