संस्काररत्नमाला (भागः २)/एकादशं प्रकरणम्
अथैकादशं प्रकरणम् ।
अथाऽऽग्रहायणीकर्म ।
कर्ता मार्गशीर्ष्यां पौर्णमास्यां देशकालौ संकीर्त्य नित्यविधिरूपमाग्रहायणाख्यं कर्म करिष्य इति संकल्प्य गणपतिं संपूज्य प्रथमप्रयोगश्चेत्प्रातः स्वस्तिवाचनं[१] मातृकापूजनं नान्दीश्राद्धं च विदध्यात् । बहिर्भूतं वा गणपतिपूजनस्वस्तिवाचनादि । अस्मिन्पक्षे रात्रावेव मुख्यः संकल्पः । ततो रात्रौ होमान्तेऽग्निमुपसमाधाय स्थालीपाकं कुर्यात् । स यथा--समित्त्रयमादाय श्रद्ध एहीत्यादि प्राणायामान्तं कृत्वाऽऽग्रहाय[२]णस्थालीपाकहोमकर्मणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहृत्यन्तमुक्त्वा प्रधानहोमे--जातवेदसं पाय[३]साहुत्या[४] रात्रिं द्वाभ्यां पायसाहुतिभ्यां यक्ष्ये, पौर्णमासीं पाय[५]साहुत्या यक्ष्ये, अग्निं ज्योतिष्मन्तं हुतशे[६]षाहुत्या यक्ष्ये । प्रायश्चित्तहोमे--अग्निं[७] तिसृभिरित्यादि । पात्रासादनकाले स्रुवं दर्वीमाज्यस्थालीं प्रणीताप्रणयनं प्रोक्षणीपात्रं चरुस्थालीं[८] शूर्पं कृष्णाजिनमुलूखलं मुसलमुपवेषं[९] मेक्षणमिध्मं बर्हिः संमार्गदर्भा[१०]नवज्वलनदर्भानाज्यं तृणमिति पात्राण्यासा[११]दयति ।
अत्र तृणं द्वंद्वतासिद्ध्यर्थमेव ।
ततो ब्रह्मोपवेशनादि, स्थालीपाकविधिना चरुश्रपणं कृत्वा स्रुवदर्व्यौ संमृज्याऽऽज्यं संस्कृत्य चर्वभिघारणादि व्याहृतिहोमान्तं कृत्वा सर्वानमात्यान्संनिधावुपवेश्यावदानधर्मेण जुहोति--
|
"इडायै सृप्तं घृतवच्चराचरं जातवेदो हविरिदं जुषस्व । |
जातवेदस इदं० ।
|
"यां जनाः प्रतिनन्दन्ति रात्रिं धेनुमिवाऽऽयतीम् । |
|
"पौर्णमासी पूरयन्त्यायान्त्यपरापरान् । |
नात्र वारुण्यादिहोमः ।
स्विष्टमग्न इत्यस्याग्निर्ज्योतिष्मांस्त्रिष्टुप् । स्विष्टकृद्धोमे विनियोगः-- 'स्विष्टमग्ने अभि० जरं न आयुः स्वाहा' इति स्विष्टकृद्धर्मेण जुहोति । अग्नये ज्योतिष्मत इदं० ।
ततः शुल्बप्रहरणादिपूर्णपात्रदानान्तं कुर्यात् ।
ततः पाणी प्रक्षाल्य प्रतिक्षत्र इत्यस्य विश्वे देवा भूमिर्यजुः । भूम्यालम्भने विनियोगः । 'प्रतिक्षत्रे प्रतितिष्ठा० प्रत्यङ्गेषु प्र० देवैरवन्तु मा' इति भूमिमालभते ।
ततोऽपरेणाग्निं दक्षिणा गृहपतिरुपविशति । तदुत्तरतो भार्या तदुत्तरतो ज्येष्ठक्रमेण पुत्रपौत्रादयस्तद्भार्या अप्रत्तदुहितरश्च । स्योना पृथिवीत्यस्य[१२] स्वयंभूर्भूमिर्गायत्री । बडित्थेत्यस्य विश्वे देवा भूमिरनुष्टुप् । संवेशने विनियोगः । 'स्योना पृथि० सप्रथाः' 'वडित्था पर्वतानां० महिनि' इति द्वाभ्यां तत्र स्थिता एव गृहपतिप्रमुखाः सर्वे दक्षि[१३]णपा[१४]र्श्वे प्राक्शिरस उदङ्मुखाः [१५]संविशन्ति । उदायुपेत्यस्य सोमः सोमोऽनुष्टुप् । उत्थाने विनियोगः । 'उदायुषा० ममृता अनु' इत्युत्तिष्ठेयुः । उदस्थाममृता अभूमेत्युत्थाय जपेयुः ।
तत आचम्य पुनःसंवेशनादि द्विवारं कुर्युः । अनुपनीतानां स्त्रीणां च तूष्णीमेव संवेशनादि । तेषां ये मन्त्रविद इति वचनात् । ततो भोजनार्थेनान्नेन त्रिवृदन्नहोमं कृत्वा ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य पुण्याहादि वाचयित्वा तस्मिन्नेव प्रदेश एतां रात्रिं वसन्ति ।
ततो ब्राह्मणान्संभोज्य कर्मसाद्गुण्याय विष्णुं स्मरेत् । इत्याग्रहायणीकर्म ।
श्रवणाकर्माग्रहायणीकर्मणोरकरणे प्रायश्चित्तमाह प्रजापतिः--
|
"हविर्यज्ञेष्वशक्तस्य लुप्तमप्येकमादितः ॥ |
अमत्या तु--
|
"अकृत्वाऽन्यतमं यज्ञं यज्ञानामधिकारतः । |
इति संस्काररत्नमालायां पद्धतावाग्रहायणीप्रयोगः ॥
इत्योकोपाह्वश्रीमत्साग्निचिद्वाजपेयपौण्डरीकयाजिसर्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजभट्टगोपीनाथदीक्षितविरचितायाः
सत्याषाढहिरण्यकेशिस्मार्तसंस्काररत्नमालाया
उत्तरार्धे एकादशं प्रकरणम् ॥ ११ ॥
- ↑ च. नं ना ।
- ↑ क. च. यणीस्था ।
- ↑ ङ. यप्तेन रात्रिं द्विवारं पायसेन यक्ष्ये ।
- ↑ च. स्या यक्ष्ये द्वा ।
- ↑ ङ. यसेन य ।
- ↑ ङ. शेषेण य ।
- ↑ ङ. र्मि द्विरित्या ।
- ↑ ङ. ली मेक्षणं शू ।
- ↑ ङ. षं समा ।
- ↑ ङ. र्भानिध्मं बर्हिरवज्व ।
- ↑ ङ. साद्य ग्र ।
- ↑ क. च. स्य याज्ञिक्यो देवता (?) उपनिषदो भूमि ।
- ↑ च. क्षिणा पा ।
- ↑ ङ. पार्श्वैः प्रा ।
- ↑ एतदुपरि क. पुस्तकटिप्पण्याम्--"शयनं कुर्युरित्यर्थः" इत्यस्ति ।
- ↑ धनुश्चिह्नान्तर्गतो ग्रन्थो नास्ति ङ. पुस्तके