रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम्/सर्गः ४३
| ← सर्गः ४२ | रामायणम्/किष्किन्धाकाण्डम् किष्किन्धाकाण्डम् वाल्मीकिः |
सर्गः ४४ → |
श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे किष्किन्धाकाण्डे त्रिचत्वारिंशः सर्गः ॥४-४३॥
ततः संदिश्य सुग्रीवः श्वशुरं पश्चिमां दिशम्। वीरं शतबलिं नाम वानरं वानरेश्वरः॥ १॥ उवाच राजा सर्वज्ञः सर्ववानरसत्तमः। वाक्यमात्महितं चैव रामस्य च हितं तदा॥ २॥ वृतः शतसहस्रेण त्वद्विधानां वनौकसाम्। वैवस्वतसुतैः सार्धं प्रविष्टः सर्वमन्त्रिभिः॥ ३॥ दिशं ह्युदीचीं विक्रान्तां हिमशैलावतंसिकाम्। सर्वतः परिमार्गध्वं रामपत्नीं यशस्विनीम्॥ ४॥ अस्मिन् कार्ये विनिर्वृत्ते कृते दाशरथेः प्रिये। ऋणान्मुक्ता भविष्यामः कृतार्थार्थविदां वराः॥ ५॥ कृतं हि प्रियमस्माकं राघवेण महात्मना। तस्य चेत्प्रतिकारोऽस्ति सफलं जीवितं भवेत्॥ ६॥ अर्थिनः कार्यनिर्वृत्तिमकर्तुरपि यश्चरेत्। तस्य स्यात् सफलं जन्म किं पुनः पूर्वकारिणः॥ ७॥ एतां बुद्धिं समास्थाय दृश्यते जानकी यथा। तथा भवद्भिः कर्तव्यमस्मत्प्रियहितैषिभिः॥ ८॥ अयं हि सर्वभूतानां मान्यस्तु नरसत्तमः। अस्मासु च गतः प्रीतिं रामः परपुरंजयः॥ ९॥ इमानि बहुदुर्गाणि नद्यः शैलान्तराणि च। भवन्तः परिमार्गन्तु बुद्धिविक्रमसम्पदा॥ १०॥ तत्र म्लेच्छान् पुलिन्दांश्च शूरसेनांस्तथैव च। प्रस्थलान् भरतांश्चैव कुरूंश्च सह मद्रकैः॥ ११॥ काम्बोजयवनांश्चैव शकानां पत्तनानि च। अन्वीक्ष्य दरदांश्चैव हिमवन्तं विचिन्वथ॥ १२॥ लोध्रपद्मकषण्डेषु देवदारुवनेषु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस्ततस्ततः॥ १३॥ ततः सोमाश्रमं गत्वा देवगन्धर्वसेवितम्। कालं नाम महासानुं पर्वतं तं गमिष्यथ॥ १४॥ महत्सु तस्य शैलेषु पर्वतेषु गुहासु च। विचिन्वत महाभागां रामपत्नीमनिन्दिताम्॥ १५॥ तमतिक्रम्य शैलेन्द्रं हेमगर्भं महागिरिम्। ततः सुदर्शनं नाम पर्वतं गन्तुमर्हथ॥ १६॥ ततो देवसखो नाम पर्वतः पतगालयः। नानापक्षिसमाकीर्णो विविधद्रुमभूषितः॥ १७॥ तस्य काननषण्डेषु निर्झरेषु गुहासु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस्ततस्ततः॥ १८॥ तमतिक्रम्य चाकाशं सर्वतः शतयोजनम्। अपर्वतनदीवृक्षं सर्वसत्त्वविवर्जितम्॥ १९॥ तत्तु शीघ्रमतिक्रम्य कान्तारं रोमहर्षणम्। कैलासं पाण्डुरं प्राप्य हृष्टा यूयं भविष्यथ॥ २०॥ तत्र पाण्डुरमेघाभं जाम्बूनदपरिष्कृतम्। कुबेरभवनं रम्यं निर्मितं विश्वकर्मणा॥ २१॥ विशाला नलिनी यत्र प्रभूतकमलोत्पला। हंसकारण्डवाकीर्णा अप्सरोगणसेविता॥ २२॥ तत्र वैश्रवणो राजा सर्वलोकनमस्कृतः। धनदो रमते श्रीमान् गुह्यकैः सह यक्षराट्॥ २३॥ तस्य चन्द्रनिकाशेषु पर्वतेषु गुहासु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस्ततस्ततः॥ २४॥ क्रौञ्चं तु गिरिमासाद्य बिलं तस्य सुदुर्गमम्। अप्रमत्तैः प्रवेष्टव्यं दुष्प्रवेशं हि तत् स्मृतम्॥ २५॥ वसन्ति हि महात्मानस्तत्र सूर्यसमप्रभाः। देवैरभ्यर्थिताः सम्यग् देवरूपा महर्षयः॥ २६॥ क्रौञ्चस्य तु गुहाश्चान्याः सानूनि शिखराणि च। निर्दराश्च नितम्बाश्च विचेतव्यास्ततस्ततः॥ २७॥ अवृक्षं कामशैलं च मानसं विहगालयम्। न गतिस्तत्र भूतानां देवानां न च रक्षसाम्॥ २८॥ स च सर्वैर्विचेतव्यः ससानुप्रस्थभूधरः। क्रौञ्चं गिरिमतिक्रम्य मैनाको नाम पर्वतः॥ २९॥ मयस्य भवनं तत्र दानवस्य स्वयंकृतम्। मैनाकस्तु विचेतव्यः ससानुप्रस्थकन्दरः॥ ३०॥ स्त्रीणामश्वमुखीनां तु निकेतस्तत्र तत्र तु। तं देशं समतिक्रम्य आश्रमं सिद्धसेवितम्॥ ३१॥ सिद्धा वैखानसा यत्र वालखिल्याश्च तापसाः। वन्दितव्यास्ततः सिद्धास्तपसा वीतकल्मषाः॥ ३२॥ प्रष्टव्या चापि सीतायाः प्रवृत्तिर्विनयान्वितैः। हेमपुष्करसंछन्नं तत्र वैखानसं सरः॥ ३३॥ तरुणादित्यसंकाशैर्हंसैर्विचरितं शुभैः। औपवाह्यः कुबेरस्य सार्वभौम इति स्मृतः॥ ३४॥ गजः पर्येति तं देशं सदा सह करेणुभिः। तत् सरः समतिक्रम्य नष्टचन्द्रदिवाकरम्। अनक्षत्रगणं व्योम निष्पयोदमनादितम्॥ ३५॥ गभस्तिभिरिवार्कस्य स तु देशः प्रकाश्यते। विश्राम्यद्भिस्तपःसिद्धैर्देवकल्पैः स्वयंप्रभैः॥ ३६॥ तं तु देशमतिक्रम्य शैलोदा नाम निम्नगा। उभयोस्तीरयोस्तस्याः कीचका नाम वेणवः॥ ३७॥ ते नयन्ति परं तीरं सिद्धान् प्रत्यानयन्ति च। उत्तराः कुरवस्तत्र कृतपुण्यप्रतिश्रयाः॥ ३८॥ ततः काञ्चनपद्माभिः पद्मिनीभिः कृतोदकाः। नीलवैदूर्यपत्राढ्या नद्यस्तत्र सहस्रशः॥ ३९॥ रक्तोत्पलवनैश्चात्र मण्डिताश्च हिरण्मयैः। तरुणादित्यसंकाशा भान्ति तत्र जलाशयाः॥ ४०॥ महार्हमणिपत्रैश्च काञ्चनप्रभकेसरैः। नीलोत्पलवनैश्चित्रैः स देशः सर्वतो वृतः॥ ४१॥ निस्तुलाभिश्च मुक्ताभिर्मणिभिश्च महाधनैः। उद्धूतपुलिनास्तत्र जातरूपैश्च निम्नगाः॥ ४२॥ सर्वरत्नमयैश्चित्रैरवगाढा नगोत्तमैः। जातरूपमयैश्चापि हुताशनसमप्रभैः॥ ४३॥ नित्यपुष्पफलास्तत्र नगाः पत्ररथाकुलाः। दिव्यगन्धरसस्पर्शाः सर्वकामान् स्रवन्ति च॥ ४४॥ नानाकाराणि वासांसि फलन्त्यन्ये नगोत्तमाः। मुक्तावैदूर्यचित्राणि भूषणानि तथैव च। स्त्रीणां यान्यनुरूपाणि पुरुषाणां तथैव च॥ ४५॥ सर्वर्तुसुखसेव्यानि फलन्त्यन्ये नगोत्तमाः। महार्हमणिचित्राणि फलन्त्यन्ये नगोत्तमाः॥ ४६॥ शयनानि प्रसूयन्ते चित्रास्तरणवन्ति च। मनःकान्तानि माल्यानि फलन्त्यत्रापरे द्रुमाः॥ ४७॥ पानानि च महार्हाणि भक्ष्याणि विविधानि च। स्त्रियश्च गुणसम्पन्ना रूपयौवनलक्षिताः॥ ४८॥ गन्धर्वाः किन्नराः सिद्धा नागा विद्याधरास्तथा। रमन्ते सततं तत्र नारीभिर्भास्वरप्रभाः॥ ४९॥ सर्वे सुकृतकर्माणः सर्वे रतिपरायणाः। सर्वे कामार्थसहिता वसन्ति सह योषितः॥ ५०॥ गीतवादित्रनिर्घोषः सोत्कृष्टहसितस्वनः। श्रूयते सततं तत्र सर्वभूतमनोरमः॥ ५१॥ तत्र नामुदितः कश्चिन्नात्र कश्चिदसत्प्रियः। अहन्यहनि वर्धन्ते गुणास्तत्र मनोरमाः॥ ५२॥ समतिक्रम्य तं देशमुत्तरः पयसां निधिः। तत्र सोमगिरिर्नाम मध्ये हेममयो महान्॥ ५३॥ इन्द्रलोकगता ये च ब्रह्मलोकगताश्च ये। देवास्तं समवेक्षन्ते गिरिराजं दिवं गताः॥ ५४॥ स तु देशो विसूर्योऽपि तस्य भासा प्रकाशते। सूर्यलक्ष्म्याभिविज्ञेयस्तपतेव विवस्वता॥ ५५॥ भगवांस्तत्र विश्वात्मा शम्भुरेकादशात्मकः। ब्रह्मा वसति देवेशो ब्रह्मर्षिपरिवारितः॥ ५६॥ न कथंचन गन्तव्यं कुरूणामुत्तरेण वः। अन्येषामपि भूतानां नानुक्रामति वै गतिः॥ ५७॥ स हि सोमगिरिर्नाम देवानामपि दुर्गमः। तमालोक्य ततः क्षिप्रमुपावर्तितुमर्हथ॥ ५८॥ एतावद् वानरैः शक्यं गन्तुं वानरपुंगवाः। अभास्करममर्यादं न जानीमस्ततः परम्॥ ५९॥ सर्वमेतद् विचेतव्यं यन्मया परिकीर्तितम्। यदन्यदपि नोक्तं च तत्रापि क्रियतां मतिः॥ ६०॥ ततः कृतं दाशरथेर्महत्प्रियं महत्प्रियं चापि ततो मम प्रियम्। कृतं भविष्यत्यनिलानलोपमा विदेहजादर्शनजेन कर्मणा॥ ६१॥ ततः कृतार्थाः सहिताः सबान्धवा मयार्चिताः सर्वगुणैर्मनोरमैः। चरिष्यथोर्वीं प्रति शान्तशत्रवः सहप्रिया भूतधराः प्लवंगमाः॥ ६२॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे त्रिचत्वारिंशः सर्गः ॥४-४३॥
स्रोतः
सम्पाद्यताम्पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । अत्र उपलभ्यते ।