विष्णुपुराणम्/तृतीयांशः/अध्यायः ११
सगर उवाच
गृहस्थस्य सदाचारं श्रोतुमिच्छाम्यहं मुने ।
लोकादस्मात्परस्माच्च यमातिष्ठन्न हीयते १ ।
और्व उवाच ।
श्रूयतां पृथिवीपाल सदाचारस्य लक्षणम् ।
सदाचारवता पुंसा जितौ लोकावुभावपि २ ।
साधवः क्षीणदोषास्तु सच्छब्दः साधुवाचकः ।
तेषामाचरणं यस्तु सदाचारस्स उच्यते ३ ।
सप्तर्षयोथ मनवः प्रजानां पतयस्तथा ।
सदाचारस्य वक्तारः कर्तारश्च महीपते ४ ।
ब्राह्मे मुहूर्त्ते चोत्थाय मनसा मतिमान्नृप ।
प्रबुद्धश्चिंतयेद्धर्ममर्थं चाप्यविरोधिनम् ५ ।
अपीडया तयोः काममुभयोरपि चिंतयेत् ।
दृष्टादृष्टविनाशाय त्रिवर्गे समदर्शिना ६ ।
परित्यजेदर्थकामौ धर्मपीडाकरौ नृप ।
धर्ममप्यसुखोदर्कं लोकविद्वेष्टमेव च ७ ।
ततः काल्यं समुत्थाय कुर्य्यान्मूत्रं नरेश्वर ८ ।
नैरृत्यामिषुविक्षेपमतीत्याभ्यधिकं भुवः ।
दूरादावसथान्मूत्रं पुरीषं च विसर्जयेत् ९ ।
पादावनेजनोच्छिष्टे प्रक्षिपेन्न गृहांगणे १० ।
आत्मच्छायां तरुच्छायां गोसूर्य्याग्न्यनिलांस्तथा ।
गुरुद्विजादींस्तु बुधो नाधिमेहेत्कदाचन ११ ।
न कृष्टे सस्यमध्ये वा गौव्रजे जनसंसदि ।
न वर्त्मनि न नद्यादितीर्थेषु पुरुषर्षभ १२ ।
नाप्सु नैवांभसस्तीरे श्मशाने न समाचरेत् ।
उत्सर्गं वै पुरीषस्य मूत्रस्य च विसर्जनम् १३ ।
उदङ्मुखो दिवामूत्रं विपरीतमुखो निशि ।
कुर्वीतानापदि प्राज्ञो मूत्रोत्सर्गं च पार्थिव १४ ।
तृणैरास्तीर्य्य वसुधां वस्त्रप्रावृतमस्तकः ।
तिष्ठेन्नातिचिरं तत्र नैव किंचिदुदीरयेत् १५ ।
वल्मीकमूषिकोद्भूतां मृदं नांतर्जलां तथा ।
शौचावशिष्टां गेहाच्च नादद्याल्लेपसंभवाम् १६ ।
अणुप्राण्युपपन्नां च हलोत्खातां च पार्थिव ।
परित्यजेन्मृदो ह्येतास्सकलाश्शौचकर्मणि १७ ।
एका लिंगे गुदे तिस्रो दश वामकरे नृप ।
हस्तद्वये च सप्त स्युर्मृदश्शौचोपपादिकाः १८ ।
अच्छेनागंधलेपेन जलेनाबुद्बुदेन च ।
आचामेच्चमृदं भूयस्तथा दद्यात्समाहितः १९ ।
निष्पादितांघ्रिशौचस्तु पादावभ्युक्ष्य तैः पुनः ।
त्रिः पिबेत्सलिलं तेन तथा द्विः परिमार्जयेत् २० ।
शिर्षण्यानि ततः खानि मूर्द्धानं च समालभेत् ।
बाहू नाभिं च तोयेन हृदयं चापि संस्पृश्तो! २१ ।
स्वाचांतस्तु ततः कुर्यात्पुमान्केशप्रसाधनम् ।
आदर्शांजनमांगल्यं दूर्वाद्यालंभनानि च २२ ।
ततस्स्ववर्णधर्मेण वृत्त्यर्थं च धनार्जनम् ।
कुर्वीत श्रद्धासंपन्नो यजेच्च पृथिवीपते २३ ।
सोमसंस्था हविस्संस्थाः पाकसंस्थास्तु संस्थिताः ।
धने यतो मनुष्याणां यतेतातो धनार्जने २४ ।
नदीनदतटाकेषु देवखातजलेषु च ।
नित्यक्रियार्थं स्नायीत गीरिप्रस्रवणेषु च २५ ।
कूपेषूद्धृततोयेन स्नानं कुर्वीत वा भुवि ।
गृहेषूद्धृततोयेन ह्यथवा भुव्यसंभवे २६ ।
शुचिवस्त्रधरः स्नातो देवर्षिपितृतर्पणम् ।
तेषामेव हि तीर्थेन कुर्वीत सुसमाहितः २७ ।
त्रिरपः प्रीणनार्थाय देवानामपवर्जयेत् ।
ऋषीणां च यथान्यायं सकृच्चापि प्रजापतेः २८ ।
पितॄणां प्रीणनार्थाय तदपः पृथिवीपते ।
पितामहेभ्यश्च तथा प्रीणयेत्प्रपितामहान् २९ ।
मातामहाय तत्पित्रे तत्पित्रे च समाहितः ।
दद्यात्पैत्रेण तीर्थेन काम्यं चान्यच्छृणुष्व मे ३० ।
मात्रे स्वमात्रे तन्मात्रे गुरुपत्न्यै तथा नृप ।
गुरूणां मातुलानां च स्निग्धमित्राय भूभुजे ३१ ।
इदं चापि जपेदंबु दद्यादात्मेच्छया नृप ।
उपकाराय भूतानां कृतदेवादितर्पणम् ३२ ।
देवासुरास्तथा यक्षा नागगंधर्वराक्षसाः ।
पिशाचा गुह्यकास्सिद्धाः कूष्मांडाः पशवः खगाः ३३ ।
जलेचरा भूनिलया वाय्वाहाराश्च जन्तवः ।
तृप्तिमेतेन यांत्याशु मद्दत्तेनांबुनाऽखिलाः ३४ ।
नरकेषु समस्तेषु यातनासु च संस्थिताः ।
तेषामाप्यायनायौतद्दीयते सलिलं मया ३५ ।
ये बांधवाबांधवा ये येन्यजन्मनि बांधवाः ।
ते तृप्तिमखिला यांतु ये चास्मत्तोभिवांछति ३६ ।
यत्र क्वचनसंस्थानां क्षुत्तृष्णोपहतात्मनाम् ।
इदमाप्यायनायास्तु मया दत्तं तिलोदकम् ३७ ।
काम्योदकप्रदानं ते मयैतत्कथितं नृप ।
यद्दत्त्वा प्रीणयत्येतन्मनुष्यस्सकलं जगत् ।
जगदाप्यायनोद्भूतं पुण्यमाप्नोति चानघ ३८ ।
दत्त्वा काम्योदकं सम्यगेतेभ्यः श्राद्धयान्वितः ।
आचम्य च ततो दद्यात्सूर्याय सलिलांजलिम् ३९ ।
नमो विवस्वते ब्रह्मभास्वते विष्णुतेजसे ।
जगत्सवित्रे शुचये सवित्रे कर्मसाक्षिणे ४० ।
ततो गृहाऽर्चनं कुर्यादभीष्टसुरपूजनम् ।
जलाभिषेकैः पुष्पैश्च धूपाद्यैश्च निवेदनम् ४१ ।
अपूर्वमग्निहोत्रं च कुर्यात्प्राग्ब्रह्मणे नृप ४२ ।
प्रजापतिं समुद्दिश्य दद्यादाहुतिमादरात् ।
गृहेभ्यः काश्यपायाथ ततोनुमतये क्रमात् ४३ ।
तच्छेषं मणिके पृथ्वीपर्जन्येभ्यः क्षिपेत्ततः ।
द्वारे धातुर्विधातुश्च मध्ये च ब्रह्मणे क्षिपेत् ४४ ।
गृहस्य पुरषव्याघ्र दिग्देवानपि मे शृणु ४५ ।
इंद्रा य धर्मराजाय वरुणाय तथेंदवे ।
प्राच्यादिषु बुधो दद्याद्धुतश्षोआ!त्मकं बलिम् ४६ ।
प्रागुत्तरे च दिग्भागे धन्वंतारिबलिं बुधः ।
निर्वपैद्वैश्वदेवं च कर्म कुर्य्यादतः परम् ४७ ।
वायव्यां वायवे दिक्षु समस्तासु यथादिशम् ।
ब्रह्मणे चांतरिक्षाय भानवे च क्षिपेद्बलिम् ४८ ।
विश्वेदेवान्विश्वभूतानष्टौ विश्वपतीन्पितॄन् ।
यक्षाणां च समुद्दिश्य बलिं दद्यान्नरेश्वर ४९ ।
ततोन्यदन्नमादाय भूमि भागे शुचौ बुधः ।
दद्यादश्षोभूतेभ्यस्स्वेच्छया सुसमाहितः ५० ।
देवा मनुष्याः पशवो वयांसि सिद्धास्सयक्षोरगदैत्यसंघाः ।
प्रतोः पिशाचास्तरवस्समस्ता ये चान्नमिच्छंति मयात्र दत्तम् ५१ ।
पिपीलिकाः कीटपतंगकाद्या बुभुक्षिताः कर्मनिबंधबद्धाः ।
प्रयांति ते तृप्तिमिदं मयान्नं तेभ्यो विसृष्टं सुखिनो भवंतु ५२ ।
येषां न माता न पिता न बंधुर्नैवान्नसिद्धिर्न तथान्नमस्ति ।
तत्तृप्तयेऽन्नं भुवि दत्तमेव ते यांतु तृप्तिं मुदिता भवंतु ५३ ।
भूतानि सर्वाणि तथान्नमेतदहं च विष्णुर्न यतोन्यदस्ति ।
तस्मादहं भूतनिकायभूतमन्नं प्रयच्छामि भवाय तेषाम् ५४ ।
चतुर्दशो भूतगणो य एष तत्र स्थिता येऽखिलभूतसंघाः ।
तृप्त्यर्थमन्नं हि मया निसृष्टं तेषामिदं ते मुदिता भवंतु ५५ ।
इत्युच्चार्य्य नरो दद्यादन्नं श्रद्धासमन्वितः ।
भुवि सर्वोपकाराय गृही सर्वाश्रयो यतः ५६ ।
श्वचंडालविहंगानां भुवि दद्यान्नरेश्वर ।
ये चान्ये पतिताः केचिदपुत्राः संति मानवाः ५७ ।
ततो गोदोहमात्रं वै कालं तिष्ठेद्गृहांगणे ।
अतिथिग्रहणार्थाय तदूर्ध्वं तु यथेच्छया ५८ ।
अतिथिं तत्र संप्राप्तं पूजयेत्स्वागतादिना ।
तथासनप्रदानेन पादप्रक्षालनेन च ५९ ।
श्रद्धया चान्नदानेन प्रियप्रश्नोत्तरेण च ।
गच्छतश्चानुयानेन प्रीतिमुत्पादयेद्गृही ६० ।
अज्ञातकुलनामानमन्यदेशादुपागतम् ।
पूजयेदतिथिं सम्यङ्नैकग्रामनिवासिनम् ६१ ।
अकिंचनमसंबंधमज्ञातकुलशीलिनम् ।
असंपूज्यातिथिं भुक्त्वा भोक्तुकामं व्रजत्यधः ६२ ।
स्वाध्यायगोत्राचरणमपृष्ट्वा च तथा कुलम् ।
हिरण्यगर्भबुद्ध्या तं मन्येताभ्यागतं गृही ६३ ।
पित्रर्थं चापरं विप्रमेकमप्याशयेन्नृप ।
तद्देश्यं विदिताचारसंभूतिं पांचयज्ञिकम् ६४ ।
अन्नाग्रं च समुद्धृत्य हंतकारोपकल्पितम् ।
निर्वापभूतं भूपाल श्रोत्रियायोपपादयेत् ६५ ।
दद्याच्च भिक्षात्रितयं परिव्राड्ब्रह्मचारीणाम् ।
इच्छया च बुधो दद्याद्विभवे सत्यवारितम् ६६ ।
इत्येतेतिथयः प्रोक्ता प्रागुक्ता भिक्षवश्च ये ।
चतुरः पूजयित्वैतान्नृप पापात्प्रमुच्यते ६७ ।
अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्त्तते ।
स तस्मै दुष्कृतं दत्त्वा पुण्यमादाय गच्छति ६८ ।
धाता प्रजापतिः शक्रो वह्निर्वसुगणोऽर्यया ।
प्रविश्यातिथिमेते वै भुंजंतेन्नं नरेश्वर ६९ ।
तस्मादतिथिपूजायां यतेत सततं नरः ।
स केवलमघं भुंक्ते यो भुंक्ते ह्यतिथिं विना ७० ।
ततः स्ववासिनीं दुःखीं गुर्विणीं वृद्धबालकान् ।
भोजयेत्संस्कृतान्नेन प्रथमं चरमं गृही ७१ ।
अभुक्तवत्सु चैतेषु भुंजन्भुंक्ते स दुष्कृतम् ।
मृतश्च गत्वा नरकं श्लेष्मभुग्जायते नरः ७२ ।
अस्नाताशी मलं भुंक्ते ह्यजपी पूयशोणितम् ।
असंस्कृतान्नभुङ्मूत्रं बालादिप्रथमं शकृत् ७३ ।
अहोमी च कृमीन्भुंक्ते अदत्त्वा विषमाश्नुते ७४ ।
तस्माच्छृणुष्व राजेंद्र यथा भुंजीत वै गृही ।
भुंजतश्च यथा पुंसः पापबंधो न जायते ७५ ।
इह चारोग्यविपुलं बलबुद्धिस्तथा नृप ।
भवत्यरिष्टशांतिश्च वैरिपक्षाभिचारिणः ७६ ।
स्नातो यथावत्कृत्वा च देवर्षिपितृतर्पणम् ।
प्रशस्तरत्नपाणिस्तु भुंजीत प्रयतो गृही ७७ ।
कृते जपे हुते वह्नौ शुद्धवस्त्रधरो नृप ।
दत्त्वाऽतिथिभ्यो विप्रेभ्यो गुरुभ्यस्संश्रिताय च ।
पुण्यगंधश्शस्तमाल्यधारी चैव नरेश्वर ७८ ।
नैकवस्त्रधरो नार्द्र पाणिपादो महीपते ।
विशुद्धवदनः प्रीतो भुंजीत न विदिङ्मुखः ७९ ।
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि न चैवान्यमना नरः ।
अन्नं प्रशस्तं पथ्यं च प्रोक्षितं प्रोक्षणोदकैः ८० ।
न कुत्सिताहृतं नैव जुगुप्सापदसंस्कृतम् ।
दत्त्वा तु भक्तं शिष्येभ्यः क्षुधितेभ्यस्तथा गृही ८१ ।
प्रशस्तशुद्धपात्रे तु भुंजीताकुपितो द्विजः ८२ ।
नासंदिसंस्थिते पात्रे नादेशो! च नरेश्वर ।
नाकाले नातिसंकीर्णे दत्त्वाग्रं च नरोग्नये ८३ ।
मंत्राभिमंत्रितं शस्तं न च पर्युषितं नृप ।
अन्यत्र फलमूलेभ्यश्शुष्कशाखादिकात्तथा ८४ ।
तद्वद्धारीतकेभ्यश्च गुडभक्ष्येभ्य एव च ।
भुंजीतोद्धृतसाराणि न कदापि नरेश्वर ८५ ।
न श्षॐ पुरुषोश्नीय्यादन्यत्र जगतीपते ।
मध्वंबुदधिसर्पिभ्यस्सक्तुभ्यश्च विवेकवान् ८६ ।
अश्नीयात्तन्मयो भूत्वा पूर्वं तु मधुरं रसम् ।
लवणाम्लौ तथा मध्ये कटुतिक्तादिकांस्ततः ८७ ।
प्राग्द्र वं पुरुषोश्नीयान्मध्ये कठिनभोजनः ।
अंते पुनर्द्रवाशी तु बलारोग्ये न मुंचति ८८ ।
अनिंद्यं भक्षयेदित्थं वाग्यतोन्नमकुत्सयन् ।
पंचग्रासं महामौनं प्राणाद्याप्यायनं हि तत् ८९ ।
भुक्त्वा सम्यगथाचम्य प्राङ्मुखोदङ्मुखोपि वा ।
यथावत्पुनराचामेत्पाणी प्रक्षाल्य मूलतः ९० ।
स्वस्थः प्रशांतचित्तस्तु कृतासनपरिग्रहः ।
अभीष्टदेवतानां तु कुर्वीत स्मरणं नरः ९१ ।
अग्निराप्याययेद्धातुं पार्थिवं पवनेरितः ।
दत्तावकाशं नभसा जरयत्यस्तु मे सुखम् ९२ ।
अन्नं बलाय मे भूमेरपामग्न्यनिलस्य च ।
भवत्येतत्परीणतं ममास्त्यव्याहतं सुखम् ९३ ।
प्राणापानसमानानामुदानव्यानयोस्तथा ।
अन्नं पुष्टिकरं चास्तु ममाप्यव्याहतं सुखम् ९४ ।
अगस्तिरग्निर्वडवानलश्च भुक्तं मयान्नं जरयत्वशेषम् ।
सुखं च मे तत्परिणामसंभवं यच्छंत्वरोगं मम चास्तु देहे ९५ ।
विष्णुस्समस्तेंद्रियदेहदेही वृथा न भूतो भगवान्यथैकः ।
सत्येन तेनात्तमश्षोमन्नमारोग्यतां मे परिणाममेतु ९६ ।
विष्णुरत्ता तथैवान्नं परिणामश्च वै तथा ।
सत्येन तेन मद्भुक्तं जीर्यत्यन्नमिदं तथा ९७ ।
इत्युच्चार्य्य स्वहस्तेन परिमृज्य तथोदरम् ।
अनायासप्रदायीनि कुर्य्यात्कर्माण्यतंद्रि तः ९८ ।
सच्छास्त्रादिविनोदेन सन्मार्गादविरोधिना ।
दिनं नयेत्ततस्संध्यामुपतिष्ठेत्समाहितः ९९ ।
दिनांतसंध्यां सूर्येण पूर्वामृक्षैर्युतां बुधः ।
उपतिष्ठेद्यथान्याय्यं सम्यगाचम्य पार्थिव १०० ।
सर्वकालमुपस्थानं संध्ययोः पार्थिवेष्यते।
अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः १०१।
सूर्येणाभ्युदितो यश्च त्यक्तः सूर्येण वा स्वपन् ।
अन्यत्रातुरभावात्तु प्रायश्चित्ती भवेन्नरः १०२ ।
तस्मादनुदिते सूर्य्ये समुत्थाय महीपते ।
उपतिष्ठेन्नरस्संध्यामस्वपंश्च दिनांतजाम् १०३ ।
उपतिष्ठंति वै संध्यां ये न पूर्वां न पश्चिमाम् ।
व्रजंति ते दुरात्मानस्तमिस्रं नरकं नृप १०४ ।
पुनः पाकमुपादाय सायमप्यवनीपते ।
वैश्वदेवनिमित्तं वै पत्न्या सार्द्धं बलिं हरेत् १०५ ।
तत्रापि श्वपचादिभ्यस्तथैवान्नविसर्जनम् १०६ ।
अतिथिं चागतं तत्र स्वशक्तया पूजयेद्बुधः ।
पादशौचासनप्रह्वस्वागतोक्त्या च पूजनम् ।
ततश्चान्नप्रदानेन शयनेन च पार्थिव १०७ ।
दिवातिथौ तु विमुखे गते यत्पातकं नृप ।
तदेवाष्टगुणं पुंसस्सूर्य्योढे विमुखे गते १०८ ।
तस्मात्स्वशक्त्या राजेंद्र सूर्य्योढमतिथिं नरः ।
पूजयेत्पूजिते तस्मिन्पूजितास्सर्वदेवता १०९ ।
अन्नशकांबुदानेन स्वशक्त्या पूजयेत्पुमान् ।
शयनप्रस्तरमहीप्रदानैरथवापि तम् ११० ।
कृतपादादिशौचस्तु भुक्त्वा सायं ततो गृही ।
गच्छेच्छय्यामस्फुटितामपि दारुमयीं नृप १११ ।
नाविशालां न वै भुग्नां नासमां मलिनां न च ।
न च जंतुमयींशय्यामधितिष्ठेदनास्तृताम् ११२ ।
प्राच्यां दिशि शिरश्शस्तं याम्यायामथ वा नृप ।
सदैव स्वपतः पुंसो विपरीतं तु रोगदम् ११३ ।
ऋतावुपगमश्शस्तस्स्वपत्न्यामवनीपते ।
पुन्नामर्क्षे शुभे काले ज्येष्ठायुग्मासु रात्रिषु ११४ ।
नाद्यूनां तु स्त्रियं गच्छेन्नातुरां न रजस्वलाम् ।
नानिष्टां न प्रकुपितां न त्रस्तां न च गर्भिणीम् ११५ ।
नादक्षिणां नान्यकामां नाकामां नान्ययोषितम् ।
क्षुत्क्षामां नातिभुक्तां वा स्वयं चैभिर्गुणैर्युतः ११६ ।
स्नातस्स्रग्गंधधृक्प्रीतो नाध्मातः क्षुधितोपि वा ।
सकामस्सानुरागश्च व्यवायं पुरुषो व्रजेत् ११७ ।
चतुर्दश्यष्टमी चैव तथा माचाथ पूर्णिमा ।
पर्वाण्येतानि राजेंद्र रविसंक्रांतिरेव च ११८ ।
तैलस्त्रीमांससंभोगी सर्वेष्वेतेषु वै पुमान् ।
विण्मूत्रभोजनं नाम प्रयाति नरकं मृतः ११९ ।
अश्षोपर्वस्वेतेषु तस्मात्संयमिभिर्बुधैः ।
भाव्यं सच्छास्त्रदेवेज्याध्यानजप्यपरैर्नरैः १२० ।
नान्ययोनावयोनौ वा नोपयुक्तौषधस्तथा ।
द्विजदेवगुरूणां च व्यवायी नाश्रमे भवेत् १२१ ।
चैत्यचत्वरतीरेषु नैव गोष्ठे चतुष्पथे ।
नैव श्मशानोपवने सलिलेषु महीपते १२२ ।
प्रोक्तपर्वस्वश्षोए!षु नैव भूपाल संध्ययोः ।
गच्छेद्व्यवायं मनसा न मूत्रोच्चारपीडितः १२३ ।
पर्वस्वभिगमोनिन्द्यो दिवा पापप्रदो नृप ।
भुवि रोगावहो नॄणामप्रशस्तो जलाशये १२४ ।
परदारान्न गच्छेत मनसापि कथंचन ।
किमु वाचास्थिबंधोपि नास्ति तेषु व्यवायिनाम् १२५ ।
मृतो नरकमभ्येति हीयते त्रापि चायुषः ।
परदाररतिः पुंसामिह चामुत्र भीतिदा १२६ ।
इति मत्वा स्वदारेषु ऋतुमत्सु बुधो व्रजेत् ।
यथोक्तदोषहीनेषु सकामेष्वनृतावपि १२७ ।
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांश एकादशोऽध्यायः ११।