मोक्षोपायटीका/मुमुक्षुप्रकरणम्/सर्गः १४
| ← सर्गः १३ | मोक्षोपायटीका/मुमुक्षुप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः १५ → |
| मोक्षोपायटीका/मुमुक्षुप्रकरणम् |
|---|
ओं विवेकनिर्णयं प्रस्तौति
शास्त्रावबोधामलया धिया परमपूतया । ।
कर्तव्यः कारणज्ञेन विचारोऽनिशमात्मनः ॥ २,१४.१ ॥"
कारणज्ञेन" किम् । केन संपद्यते इति जानता पुरुषेण । "धिया आत्मनः विचारः अनिशं कर्तव्यः" ॥ २,१४.१ ॥
ननु विचारेण किं सेत्स्यति इत्य् । अत्राह
विचारात्तीक्ष्णतामेत्य धीः पश्यति परं पदम् ।
दीर्घसंसाररोगस्य विचारो हि महौषधम् ॥ २,१४.२ ॥
"परं पदम्" शुद्धचिन्मात्राख्यं महास्थानम् ॥ २,१४.२ ॥
आपद्वनमनन्तेहापरिपल्लविताकृति ।
विचारक्रकचच्छिन्नं नैव भूयः प्ररोहति ॥ २,१४.३ ॥
"अनन्ताः" याः "ईहाः" चेष्टाः । ताभिः "परिपल्लविता" पुष्टीभूता । "आकृतिः" यस्य तत् ॥ २,१४.३ ॥
मोहेषु बन्धुनाशेषु संकटेषु भ्रमेषु च ।
सर्वेष्वेव महाप्राज्ञ विचारो हि सतां गतिः ॥ २,१४.४ ॥
"गतिः" शरणम् ॥ २,१४.४ ॥
न विचारं विना कश्चिदुपायोऽस्ति विपच्छमे ।
विचारादशुभं त्यक्त्वा शुभमायाति धीः सताम् ॥ २,१४.५ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.५ ॥
बलं बुद्धिश्च तेजश्च प्रतिपत्तिः क्रियाफलम् ।
फलन्त्येतानि सर्वाणि विचारेणैव धीमतः ॥ २,१४.६ ॥
"प्रतिपत्तिः" ज्ञानम् । अविवेकेन तु कृतानि "एतानि" अनर्थमेवोत्पादयन्तीति भावः ॥ २,१४.६ ॥
युक्तायुक्तमहादीपमभिवाञ्छितसाधकम् ।
स्फारं विचारमाश्रित्य संसारजलधिं तरेत् ॥ २,१४.७ ॥
"युक्तायुक्तमहादीपं" इदं युक्तमिदं त्वयुक्तमिति प्रकाशकमित्यर्थः । "स्फारं" विस्तीर्णम् ॥ २,१४.७ ॥
आलूनहृदयाम्भोजं महामोहमतङ्गजम् ।
विदारयति शुद्धात्मा विचारोदारकेसरी ॥ २,१४.८ ॥
"विदारयति" विनाशयति ॥ २,१४.८ ॥
मूढाः कालवशेनेह यद्गताः परमं पदम् ।
तद्विचारप्रदीपस्य विजृम्भितमनुत्तमम् ॥ २,१४.९ ॥
"कालेन" हि "मूढा" अपि शुद्धचिन्मात्राख्यं "परमं पदं" प्राप्नुवन्ति । "विजृम्भितम्" विलसितम् । "अनुत्तमम्" निरतिशयम् ॥ २,१४.९ ॥
राज्यानि संपदः स्फारो भोगो मोक्षश्च शाश्वतः ।
विचारकल्पवृक्षस्य फलान्येतानि राघव ॥ २,१४.१० ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.१० ॥
या विवेकविलासिन्यो मतयो महतामिह ।
न ता विपदि मज्जन्ति तुम्बकानीव वारिणि ॥ २,१४.११ ॥
विवेकविलासः आसामस्तीति "विवेकविलासिन्यः" ॥ २,१४.११ ॥
विचारोदयहारिण्या धिया व्यवहरन्ति ये ।
फलानामत्युदाराणां भाजनं हि भवन्ति ते ॥ २,१४.१२ ॥
"विचारोदयेन हारिण्या" मनोहरया ॥ २,१४.१२ ॥
मूर्खहृत्काननस्थानामाशाप्रसररोधिनाम् ।
अविचारकरञ्जानां मञ्जर्यो दुःखरीतयः ॥ २,१४.१३ ॥
"आशा" मोक्षाशा । तस्याः यः "प्रसरः" । तं रुन्धन्तीति तादृशानां दिक्"प्रसररोधिनां" च । "करञ्जानां" कण्टकवृक्षाणाम् । "दुःखरीतयः" दुःखरचनाः ॥ २,१४.१३ ॥
कज्जलक्षोदमलिना मदिरामोदधारिणी ।
अविचारमयी निद्रा यातु ते राघव क्षयम् ॥ २,१४.१४ ॥
"कज्जलक्षोदेन" मन्त्रसंस्कृतेन । "कज्जलक्षोदेन मलिना" घना । कज्जलक्षोदवत्"मलिना" चात्यन्तकालुष्यात् । "मदिरा मोदं धारयती"ति तादृशी । मदिरामोदेनापि "निद्रा" घनीभवति । "अविचारमयी" अविचारस्वरूपा तामेव "क्षयं" नयेति भावः ॥ २,१४.१४ ॥
महापद्यपि दीर्घेषु सद्विचारपरो नरः ।
न निमज्जति मोहेषु तेजोराशिस्तमस्स्विव ॥ २,१४.१५ ॥
"मोहेषु" किं करोमीत्येवंरूपेषु ॥ २,१४.१५ ॥
मानसे सरसि स्वच्छे विचारकमलोत्करः ।
नूनं विकसितो यस्य हिमवानिव भाति सः ॥ २,१४.१६ ॥
"मानसे सरसि" हृदयाख्ये सरसि मानसाख्ये सरसीति च ॥ २,१४.१६ ॥
विचारविकला यस्य मतिर्मान्द्यमुपेयुषः ।
तस्योदेत्यशनिश्चन्द्रान्मुधा यक्षः शिशोरिव ॥ २,१४.१७ ॥
"विचारविकला" विचाररहिता । "मान्द्यं" जाड्यम् । "चन्द्रात्" चित्सूर्यप्रतिबिम्बरूपत्वेन चन्द्रतुल्यात्संसारात् । "अशनिः" भावाभावकृतहर्षामर्षरूपं वज्रमाश्चर्यं च चन्द्रादशनेरुत्पादः ॥ २,१४.१७ ॥
दुःखषण्डकवल्मीकं विपन्नवलतामधुः ।
राम दूरे परित्याज्यो निर्विवेको नराधमः ॥ २,१४.१८ ॥
"नराधमः" किम् । "दुःखः षण्डकानां वल्मीकम्" । वल्मीके हि कण्टकषण्डकानि भवन्ति । पुनः कः । "विपद्" एव "नवलता" । तस्याः "मधुः" वसन्तः ॥ २,१४.१८ ॥
ये केचन दुरारम्भा दुराचारा दुराधयः ।
अविचारेण ते भान्ति वेतालास्तमसा यथा ॥ २,१४.१९ ॥
"दुरारम्भाः" कुत्सिताः कार्यारम्भाः ॥ २,१४.१९ ॥
अविचारिणमेकान्तजरद्द्रुमसधर्मकम् ।
अक्षमं साधुकार्येषु दूरे कुरु रघूद्वह ॥ २,१४.२० ॥
"एकान्ते" जनरहिते देशे । स्थितः "जरद्द्रुमः" । तस्य "सधर्मकम्" सदृशम् । "साधुकार्येषु" चित्तनिरोधादिषु । फलदानेन परोपकाररूपेषु च शुभकार्येषु ॥ २,१४.२० ॥
विविक्तं हि मनो जन्तोराशावैवश्यवर्जितम् ।
परां निर्वृतिमभ्येति पूर्णश्चन्द्र इवात्मनि ॥ २,१४.२१ ॥
"विविक्तम्" विवेकयुक्तम् । "आशावैवश्यवर्जितम्" इति विशेषणद्वारेण हेतुः । आशावैवश्यस्यैव निर्वृतिरोधकत्वात् ॥ २,१४.२१ ॥
विवेकितोदिता देहं सर्वं शीतलयत्यलम् ।
अलंकरोति चात्यन्तं ज्योत्स्नेव भुवनं नवा ॥ २,१४.२२ ॥
"नवा" शरत्कालीना ॥ २,१४.२२ ॥
परमार्थपताकाया धियो धवलचामरम् ।
विचारो राजते जन्तो रजन्यामिव चन्द्रमाः ॥ २,१४.२३ ॥
"परमार्थस्य" शुद्धचिन्मात्रतत्त्वाख्यपरमार्थस्य । "पताकायाः" प्रदर्शकत्वसामान्येन चिह्णभूतपताकारूपायाः "धियः" । "धवलचामरम्" शोभादायकत्वेन धवलचामररूपम् ॥ २,१४.२३ ॥
विचारचारवो भावा भासयन्तो दिशो दश ।
भान्ति भास्करवद्भग्नभूयोभवभयामयाः ॥ २,१४.२४ ॥
"भावाः" मनुष्यादिरूपाः पदार्थाः । "भावाः" कथंभूताः । "भग्नाः भूयांसि भवभयानि" एव्"आमयाः" यैः ते । "भास्करो"ऽपि "दश दिशः" भासयति ॥ २,१४.२४ ॥
बालस्य स्वमनोमोहकल्पितः प्राणहारकः ।
रात्रौ तमसि वेतालो विचारेण विलीयते ॥ २,१४.२५ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.२५ ॥
सर्व एव जगद्भावा अविचारेण चारवः ।
अविद्यमानसद्भावा विचारविशरारवः ॥ २,१४.२६ ॥
"सर्व एव जगद्भावाः" जगत्पदार्थाः । "अविचारेण" विचारराहित्येन । "चारवः" भवन्ति । कथंभूताः । "अविद्यमानसद्भावाः" । अत एव च "विचारविशरारवश्" च विचारासहत्वात् ॥ २,१४.२६ ॥
पुंसो निजमनोमोहकल्पितोऽनल्पदुःखदः ।
संसारचिरवेतालो विचारेण विलीयते ॥ २,१४.२७ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.२७ ॥
समस्वच्छं निराबाधमनन्तमननाश्रयम् ।
विद्धीमं केवलीभावं विचारोऽग्रतरोः फलम् ॥ २,१४.२८ ॥
समं च तत्स्वच्छं "समस्वच्छं" । "निराबाधम्" केनापि प्रमाणेन बाधयितुमशक्यम् । "अनन्तस्या"परिच्छिन्नस्य स्वात्मतत्त्वस्य । यत्"मननम्" परामर्शः । तस्य्"आश्रयम्" लक्षणया साधकम् ॥ २,१४.२८ ॥
अचलस्थितिनोदारप्रकटाभोगतेजसा ।
तेन निष्कामतोदेति शीततेवोदितेन्दुना ॥ २,१४.२९ ॥
"उदारप्रकटाभोगं" उद्भटप्रकटविस्तारम् । "तेजः" यस्य । तादृशेन । "निष्कामता" कामनाराहित्यम् । "उदितश्" चासाव्"इन्दुः" । तेन ॥ २,१४.२९ ॥
ननु निष्कामतया किं सेत्स्यतीत्य् । अत्राह
चिन्ताज्वरमहौषध्या साधुश्चित्तनिषण्णया ।
तयोत्तमत्वप्रदया नाभिवाञ्छति नोज्झति ॥ २,१४.३० ॥
"तया" निष्कामतया । "नाभिवाञ्छति नोज्झति" सर्वत्रोपेक्षामेव भजते इत्यर्थः ॥ २,१४.३० ॥
पुनः किं करोतीत्य् । अत्राह
तत्सदालम्बनं चेतः स्फारमाभासमागतम् ।
नास्तमेति न चोदेति खमिवातिततान्तरम् ॥ २,१४.३१ ॥
सा निष्कामता "सदा आलम्बनम्" आश्रयो यस्य । तत्"तत्सदालम्बनम्" । तथा "स्फारं" स्फुरणशीलम् । "आभासमागतम्" विवेकयुक्तं जातमित्यर्थः ॥ २,१४.३१ ॥
न जहाति न चादत्ते नोत्ताम्यति न शाम्यति ।
केवलं साक्षिवत्पश्यञ्जगदात्मनि तिष्ठति ॥ २,१४.३२ ॥
"नोत्ताम्यति" न क्षुभ्यति ॥ २,१४.३२ ॥
न च शाम्यति नाप्यन्तर्नापि बाह्येऽवतिष्ठति ।
न च नैष्कर्म्यमादत्ते न च कर्माणि मज्जति ॥ २,१४.३३ ॥
सर्वत्रोपेक्षयैव वर्तते इति भावः ॥ २,१४.३३ ॥
उपेक्षते गतं वस्तु संप्राप्तमनुवर्तते ।
न क्षुब्धो नाति चाक्षुब्धो भाति पूर्ण इवार्णवः ॥ २,१४.३४ ॥
"अनुवर्तते" निरनुसन्धानं प्रवर्तते । "अति" अतिशयेन ॥ २,१४.३४ ॥
एवंरूपेण मनसा महात्मानो महाशयाः ।
जीवन्मुक्ता जगत्यस्मिन् विहरन्ति हि योगिनः ॥ २,१४.३५ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.३५ ॥
उषित्वा सुचिरं कालं धीरास्ते यावदीप्सितम् ।
तनुमन्ते परित्यज्य यान्ति केवलतां तताम् ॥ २,१४.३६ ॥
"केवलताम्" विदेहमुक्तताम् । "यावदीप्सितम्" इत्यनेन सर्वमेव भगवत्कृतं तेषामीप्सितमेवास्तीति सूचितम् ॥ २,१४.३६ ॥
कोऽहं कस्य च संसार इत्यापद्यपि धीमता ।
चिन्तनीयं प्रयत्नेन सप्रतीकारमात्मना ॥ २,१४.३७ ॥
किमुत वक्तव्यं संपदीत्य्"अपि"शब्दाभिप्रायः । "सप्रतीकारम्" प्रतीकारसहितम् । न तु चिन्तनमात्रेणैव । प्रतीकारश्चात्र भोगत्याग एव ज्ञेयः ॥ २,१४.३७ ॥
कार्यसंकटसन्देहं राजा जानाति राघव ।
निष्फलं सफलं वापि विचारेणैव नान्यथा ॥ २,१४.३८ ॥
बहिरपि विचारस्यैव साम्राज्यमिति भावः ॥ २,१४.३८ ॥
वेदवेदान्तसिद्धान्तस्थितयः स्थितिकारणम् ।
निर्णीयन्ते विचारेण दीपेनेव भुवो निशि ॥ २,१४.३९ ॥
वेदवेदान्तरूपाः स्थितयः मर्यादाः "वेदवेदान्तस्थितयः" । "स्थितिकारणम्" संसारमर्यादाकारणभूताः ॥ २,१४.३९ ॥
अनष्टमन्धकारेषु बहुतेजस्स्वजिह्मितम् ।
पश्यत्यपि व्यवहितं विचारश्चारुलोचनम् ॥ २,१४.४० ॥
"अजिह्मितम्" तेजोऽभिमुखे हि चक्षुषि प्रतीघातेन जिह्मितत्वं परिवर्तितत्वं भवति । तच्चात्र नास्तीत्यर्थः ॥ २,१४.४० ॥
विवेकान्धो हि जात्यन्धः शोच्यः सर्वस्य दुर्मतिः ।
दिव्यचक्षुर्विवेकात्मा जयत्यखिलवस्तुषु ॥ २,१४.४१ ॥
"सर्वस्य शोच्यः" सर्वैः शोचनीय इत्यर्थः । "विवेकः आत्मा" प्रधानं यस्य सः "विवेकात्मा" विवेकान्वित इत्यर्थः । "जयति" सर्वोत्कर्षेण वर्तते इत्यर्थः ॥ २,१४.४१ ॥
परमात्ममयी पाल्या महानन्दैकसाधनी ।
क्षणमेकं परित्याज्या न विचारचमत्कृतिः ॥ २,१४.४२ ॥
"पाल्या" रक्षणीया ॥ २,१४.४२ ॥
विचारचारुः पुरुषो महतामपि रोचते ।
परिपक्वं चमत्कारि सहकारफलं यथा ॥ २,१४.४३ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.४३ ॥
विचारकान्तमतयो नानेकेषु पुनः पुनः ।
लुठन्ति दुःखश्वभ्रेषु ज्ञातोर्ध्वगतयो नराः ॥ २,१४.४४ ॥
"ज्ञाताः" अधिगता । "ऊर्ध्वे" उत्तीर्णे चिन्मात्रे । "गतिः" यैते ॥ २,१४.४४ ॥
न विरौति तथा रोगी नानर्थशतजर्जरः ।
अविचारविनष्टात्मा यथाज्ञः परिरोदिति ॥ २,१४.४५ ॥
"नानर्थशतजर्जर" इत्यत्र "च"शब्दोऽध्याहार्यः । "अविचारेणा"विवेकेन "विनष्टः" विस्मृतः । "आत्मा" पारमार्थिकं स्वरूपं यस्य । तादृशः ॥ २,१४.४५ ॥
वरं कर्दमकीटत्वं श्वभ्रकण्टकता वरम् ।
वरमन्धगुहाहित्वं न नरस्याविचारिता ॥ २,१४.४६ ॥
स्पष्टम् ॥ २,१४.४६ ॥
सर्वानर्थनिजावासं सर्वसाधुतिरस्कृतम् ।
सर्वदौःस्थित्यसीमान्तमविचारं परित्यजेत् ॥ २,१४.४७ ॥
"सर्वे" ये "अनर्थाः" । तेषां "निजः" स्वकीयः । "आवासः" सर्वानर्थश्रयमित्यर्थः ॥ २,१४.४७ ॥
नित्यं विचारयुक्तेन भवितव्यं महात्मना ।
भवान्धकूपे पततां विचारो ह्यवलम्बनम् ॥ २,१४.४८ ॥
"हि" यस्मादर्थे । "अवलम्बनम्" आधारः ॥ २,१४.४८ ॥
स्वयमेवात्मनात्मानमवष्टभ्य विचारतः ।
संसारमोहजलधेस्तारयेत्स्वमनोमृगम् ॥ २,१४.४९ ॥
"आत्मना" मनसा । "आत्मानं" परमात्मानम् । "अवष्टभ्य" भावनया गृहीत्वा ॥ २,१४.४९ ॥
विचारस्य स्वरूपं कथयति
कोऽहं कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः ।
न्यायेनेति परामर्शो विचार इति कथ्यते ॥ २,१४.५० ॥
"न्यायेन" युक्त्या । "परामर्शः" सन्ततभावनम् ॥ २,१४.५० ॥
अन्धान्धमोहमुखरं चिरं दुःखाय केवलम् ।
कृतं शिलाया हृदयं दुर्मतेश्चाविचारिणः ॥ २,१४.५१ ॥
अतिषयेनान्धम् "अन्धान्धम्" । तादृशं च तत्"मोहमुखरं" च । जाड्येन विपर्यासयुक्तमित्यर्थः । "दुःखाय" स्वस्य परस्य चेति ज्ञेयम् ॥ २,१४.५१ ॥
भावाभावग्रहोत्सर्गदृशामिह हि राघव ।
न विचारादृते तत्त्वं ज्ञायते साधु किंचन ॥ २,१४.५२ ॥
"ग्रहः" ग्रहणम् । "उत्सर्गः" त्यागः ॥ २,१४.५२ ॥
विचाराज्ज्ञायते तत्त्वं तत्त्वाद्विश्रान्तिरात्मनि ।
ततो मनसि शान्तत्वं सर्वदुःखपरिक्षयः ॥ २,१४.५३ ॥
"तत्त्वम्" चिन्मात्राख्यं परमं तत्त्वम् । "आत्मनि" शुद्धचिन्मात्ररूपे आत्मनि । "शान्तत्वस्य" स्वरूपं कथयति । "सर्वे"ति । "सर्वदुःखक्षयस्यै"व शान्तिरूपत्वात् ॥ २,१४.५३ ॥
सर्गान्तश्लोकेन विचारनिरूपणं समापयति
सफलता फलते भुवि कर्मणां
प्रकटतां किल गच्छत उत्तमात् ।
स्फुटविचारदृशैव विचारिता
शमवते भवतेऽपि विरोचताम् ॥ २,१४.५४ ॥
"किल" निश्चये । "भुवि कर्मणां सफलता फलते" । "स्फुटविचारदृशैव" "स्फुटा" या "विचारदृक्" । तयैव । "उत्तमात्" विशेषतः । "प्रकटतां" "गच्छतः" विवेकस्यैव सर्वप्रकटने शक्तत्वात् । अतः इयं "विचारिता" "शमवते भवतेऽपि विरोचताम्" । इति शिवम् ॥ २,१४.५४ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां मुमुक्षुप्रकरणे चतुर्दशः सर्गः ॥ २,१४ ॥