नाट्यशास्त्रम्/अध्यायः ३३
॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३३ ॥
॥ श्रीरस्तु ॥
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ।
गुणात् प्रवर्तते गानं दोषं चैव निरस्यते ।
तस्माद्यत्नेन विज्ञेयौ गुणदोषौ समासतः ॥ १ ॥
गाता प्रत्यग्रवयाः स्निग्धो मधुरस्वरोपचितकण्ठः ।
लयतालकलापातप्रमाणयोगेषु तत्त्वज्ञः ॥ २ ॥
रूपगुणकान्तियुक्ता माधुर्योपेतसत्वसम्पन्नाः ।
पेशलमधुरस्निग्धानुनादिसमरक्त गुरु (शुभ) कण्ठाः ॥ ३
सुविहितगमकविधायिन्योऽक्षोभ्यो(भ्यास्)ताललयकुशलाः ।
आतोद्यार्पितकरणा विज्ञेया गायिकाः श्यामाः ॥ ४ ॥
प्रायेण तु स्वभावात् स्त्रीणां गानं नृणां च पाठ्यविधिः ।
स्त्रीणां स्वभावमधुरः कण्ठो नृणां बलित्वं च ॥ ५ ॥
यत्र स्त्रीणां पाठ्यात्(ठ्यं) गुणैर्नराणां च गानमधुरत्वम् ।
ज्ञेयोऽलङ्कारोऽसौ न हि स्वभावो ह्ययं तेषाम् ॥ ६ ॥
सुनिविष्टपाणिलययतियोगज्ञौसुमधुरलघुहस्तौ ।
गातृगुणैश्चोपेताववहितमनसौ सुसङ्गीतौ ॥ ७ ॥
स्फुटरचितचित्रकरणौ गीतश्रवणाचलौप्रवीणौ च ।
चित्रादिवाद्यकुशलौवीणाभ्यां वादकौ भवतः ॥ ८ ॥
बलवानवहितबुद्धिर्गीतलयज्ञस्तथासुसङ्गीतः ।
श्रावकमधुरस्निग्धो दृढपाणिर्वंशवादको ज्ञेयः ॥ ९ ॥
अविचलितमविच्छन्नं वर्णालङ्कारबोधकंमधुरम् ।
स्निग्धं दोषविहीनं वेणोरेवं स्मृतं वाद्यम् ॥ १० ॥
ज्ञानविज्ञानकरणवचनप्रयोगसिद्धिनिष्पादनानि
षडाचार्यगुणा इति ।
तत्र ज्ञानं शास्त्रावबोधः । यथा च
क्रियासम्पादनं विज्ञानम् । कण्ठहस्तगौण्यं करणम् ।
जितग्रन्थता वचनम् । देशादिसम्पदाराधनं प्रयोगसिद्धिः ।
शिष्यस्वभावमविशेष्योपात्तय
उपदेशाच्छिष्यनिष्पादनमिति ॥ ११ ॥
श्रावणोऽथ घनः स्निग्धो मधुरोह्यवधानवान् ।
त्रिस्थानशोभीत्येवं तु षट् कण्ठस्य गुणा मताः ॥ १२ ॥
उदात्तं श्रूयते यस्मात्तस्माच्छ्रावण उच्यते ।
श्रावणः सुस्वरो यस्मादच्छिन्नः स घनो मतः ॥ १३ ॥
अरूक्षध्वनिसंयुक्तः स्निग्धस्तज्ज्ञैः प्रकीर्तितः ।
मनःप्रह्लादनकरः स वै मधुर उच्यते ॥ १४ ॥
स्वरेऽधिके च हीने च ह्यविरक्तो विधानवान् ।
शिरःकण्ठेष्वभिहितन्त्रिस्थानमधुरस्वरः ।
त्रिस्थानशोभीत्येवं तु स हि तज्ज्ञैरुदाहृतः ॥ १५ ॥
कपिलो ह्यवस्थितश्चैव तथा सन्दष्ट एव च ।
काकी च तुम्बकी चैव पञ्च दोषा भवन्ति हि ॥ १६ ॥
वैस्वर्यं च भवेद्यत्र तथा स्याद् घर्घरायितम् ।
कपिलः स तु विज्ञेयः श्लेष्मकण्ठस्तथैव च ॥ १७ ॥
ऊनताऽधिकता चापि स्वराणां यत्र दृश्यते ।
रूक्षदोषहतश्चैव ज्ञेयः स त्वव्यवस्थितः ॥ १८ ॥
दण्डप्रयोगात् सन्दष्टस्त्वाचार्यैः परिकीर्तितः ।
यो न विस्तरति स्थाने स्वरमुच्चारणागतम् ॥ १९ ॥
नासाग्रग्रस्तशब्दस्तुतुम्बकी सोऽभिधीयते ॥ २० ॥
अन्ये तु
समप्रहरणे चैव जविनौ विशदौ तथा ।
जितश्रमौ विकृष्टौ च मधुरौ स्वेदवर्जितौ ।
तथा बृयन्नखौ चैव ज्ञेयौ हस्तस्य वै गुणाः ॥ २१ ॥ इति
एते गुणाश्च दोषाश्च तत्त्वतः कथितो मया ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि ह्यवनद्धविधिं पुनः ॥ २२ ॥
पूर्वं यदुक्तं प्रपितामहेन ।
कुर्यात् य एवं तु नरः प्रयोगे
सम्मानमग्रयं लभते स लोके ॥ २३ ॥
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे गुणदोषविचारो
नामाध्यायस्त्रयस्त्रिंशः ॥ ३३ ॥