विष्णुपुराणम्/प्रथमांशः/अध्यायः ६
श्रीमैत्रेय उवाच
अर्वाक्स्रोतास्तु कथितो भवता यस्तु मानुषः ।
ब्रह्मन्विस्तरतो ब्रूहि ब्रह्म तमसृजद्यथा ॥ १,६.१ ॥
यथा च वर्णानसृजद्यद्गुणां श्च प्रजापतिः ।
यच्च तेषां स्मृतं कर्म विप्रादीनां तदुच्यताम् ॥ १,६.२ ॥
श्रीपराशर उवाच
सत्याभिध्यायिनः पूर्वं सिसृक्षेर्ब्रह्मणो जगत् ।
अजायन्त द्विजश्रेष्ठ सत्त्वोद्रिक्ता मुखात्प्रजाः ॥ १,६.३ ॥
वक्षमो रजसोद्रिक्तास्तथा वै ब्रह्मणोऽभवन् ।
रजसा तमसा चैव समुद्रिक्तास्तथोरुतः ॥ १,६.४ ॥
पद्भ्यामन्याः प्रजा ब्रह्मा ससर्ज द्विजसत्तम ।
तमःप्रधानास्ताः सर्वश्चातुर्वर्ण्यमिदं ततः ॥ १,६.५ ॥
ब्रह्मणाः क्षत्रिया वेश्याः शूद्राश्च द्विजसत्तम ।
पादोरुवक्षस्थलतो मुखतश्च समुद्गताः ॥ १,६.६ ॥
यज्ञनिष्पत्तये सर्वमेतद्ब्रह्या चकार वै ।
चातुर्वर्ण्यं महाभाग यज्ञसाधनमुत्तमम् ॥ १,६.७ ॥
यज्ञैराप्यायिता देवा वृष्ट्युत्सर्गेण वै प्रजाः ।
आप्याययन्ते धर्मज्ञ यज्ञाः कल्याणहेतवः ॥ १,६.८ ॥
निष्पाद्यन्ते नरैस्तैस्तु स्वधर्माभिरतैः सदा ।
विशुद्धाचरणैपेतैः सद्भिः सन्मार्गगामिभिः ॥ १,६.९ ॥
स्वर्गापवर्गौ मानुष्यात्प्राप्नुवन्ति नरा मुने ।
यच्चाभिरुचितं स्थानं तद्यान्ति मनुजा द्विज ॥ १,६.१० ॥
प्रजास्ता ब्रह्मणा सृष्टाश्चातुर्वर्ण्यव्यवस्थि ताः ।
सम्यक्छ्रद्धाः समाचारप्रवणा मुनिसत्तम ॥ १,६.११ ॥
यथेच्छावासनिरताः सर्वबाधाविवर्जिताः ।
शुद्धान्तः करणाः शुद्धाः कर्मानुष्ठा ननिर्मलाः ॥ १,६.१२ ॥
शुद्धे च तासां मनसि शुद्धेन्तःसंस्थिते हरौ ।
सुद्धज्ञानं प्रपश्यन्ति बिल्वाख्यं येन तत्पदम् ॥ १,६.१३ ॥
ततः कालात्म को योऽसौ स चांशः कथितो हरेः ।
स पातयत्यघं घोरमल्पमल्पाल्पसारवत् ॥ १,६.१४ ॥
अधर्मबीजमुद्भुतं तमोलोभसमुद्भवम् ।
प्रजासु तासु मैत्रेय रागादिकमसाधकम् ॥ १,६.१५ ॥
ततः सा सहजा सिद्धस्तासां नातीव जायते ।
रसोल्लासादयश्चान्याः सिद्धयोष्टौ भवन्ति याः ॥ १,६.१६ ॥
तासु क्षीणास्वशेषासु वर्धमाने च पातके ।
द्वन्द्वाभिभवदुःखार्तास्ता भवन्ति ततः प्रजाः ॥ १,६.१७ ॥
ततो दुर्गाणि ताश्चक्रुर्धान्वं पार्वतमौदकम् ।
कृत्रिमं च तथा दुर्गं पुरखर्वटकादिकम् ॥ १,६.१८ ॥
गृहीणि च यथान्यायं तेषु चकुः पुरादिषु ।
शीतातपादिबाधानां प्रशमाय महामते ॥ १,६.१९ ॥
प्रतीकारमिमं कत्वा शीतादेस्ताः प्रजाः पुनः ।
वार्तोपायं ततश्चक्रुर्हस्तसिद्धिं च कर्मजाम् ॥ १,६.२० ॥
व्रीहयश्च यवाश्चैव गोधूमाश्चणवस्तिलाः ।
प्रियङ्गवो ह्युदा राश्च कोरदूषाः सतीनकाः ॥ १,६.२१ ॥
माषा मुद्गा मसूराश्च निष्पावाः सकुलात्थकाः ।
आढक्यश्चणकाश्चैव शणाः सप्तदश स्मृताः ॥ १,६.२२ ॥
इत्येता ओषधीनां तु ग्राम्यानां जातयो मुने ।
ओषध्यो यज्ञियाश्चैव ग्राम्यारण्याश्चतुर्दश ॥ १,६.२३ ॥
व्रीहयःसयवा माषा गोधूमाश्चाणव स्तिलाः ।
प्रियङ्गुसप्तमा ह्येते अष्टमास्तु कुलत्थकाः ॥ १,६.२४ ॥
श्यामाकास्त्वथ नीवारा जर्तिलाः सगवेधुकाः ।
तथा वेणुयवाः प्रोक्तस्तथा मर्कटका मुने ॥ १,६.२५ ॥
ग्राम्यारण्याः स्मृता ह्येता ओषध्यस्तु चतुर्दश ।
यज्ञनिष्पत्तये यज्ञस्तथासां हेतुरुत्तमः ॥ १,६.२६ ॥
एताश्च सह यज्ञेन प्रजानां कारणं परम् ।
परावरविदः प्राज्ञास्ततो यज्ञान्वितन्वेत ॥ १,६.२७ ॥
अहन्यहन्यनुष्ठानं यज्ञानां मुनिसत्तम ।
उपकारकरं पुंसां क्रियमाणा घशान्तिदम् ॥ १,६.२८ ॥
येषां तु कालसृषोऽसौ पापबन्दुर्महामुने ।
चेतःसु ववृधे चक्रुस्ते न यज्ञेषु मानसम् ॥ १,६.२९ ॥
वेदवादांस्तथा वेदान्यज्ञ कर्मादिकं च यत् ।
तत्सर्वं निन्दयामासुर्यज्ञव्यासेधकारिणः ॥ १,६.३० ॥
प्रवृत्तिमार्गव्युच्छित्तिकारिणो वेदनिन्दकाः ।
दुरात्मानो दुराचारा बभूवुः कुटिलाशयाः ॥ १,६.३१ ॥
संसिद्धायां तु वार्तायां प्रजाः सृष्ट्वा प्रजापतिः ।
सर्यादां स्थापयामास यथास्थानं यथागुणम् ॥ १,६.३२ ॥
वर्णा नामाश्रमाणां च धर्मधर्मभृतां वर ।
लोकांश्च सर्ववर्णानां सम्यग्धर्मानुपालिनाम् ॥ १,६.३३ ॥
प्रजापत्यं ब्रह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रियावताम् ।
स्थानमैन्द्रं क्षत्रियाणां संग्रमेष्वनिवर्तताम् ॥ १,६.३४ ॥
वैश्यानां मारुतं स्थानं स्वधर्ममनुवर्तिनाम् ।
गान्धर्वं शूद्रजातीनां.परिचर्यानुवर्तिनाम् ॥ १,६.३५ ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनामूर्ध्वरेतसाम् ।
स्मृतं तेषां तु यत्स्थानं तदेव गुरुवासिनाम् ॥ १,६.३६ ॥
सप्तर्षिणां तु यत्स्थानं स्मृतं तद्वै वनौकसाम् ।
प्राजापत्यं गृहस्थानां न्यासिनां ब्रह्मसंज्ञितम् ॥ १,६.३७ ॥
योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसंतोषकारिणाम् ॥ १,६.३८ ॥
एकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनश्च ये ।
तेषां तु परमं स्थानं यत्तत्पश्यन्ति सूरयः ॥ १,६.३९ ॥
गत्वागत्वा निवर्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः ।
अद्यापि न निवर्तन्ते द्वादशाक्षरचिन्तकाः ॥ १,६.४० ॥
तामिस्त्रमन्धतामिस्त्रं महारौरवरौरवौ ।
असिपत्रवनं घोरं कालसूत्रमवीचिकम् ॥ १,६.४१ ॥
विनिन्दकानां वेदस्य यज्ञव्याघातकारिणाम् ।
स्थानमेतत्समाख्यातं स्वधर्मत्यागिनश्च ये ॥ १,६.४२ ॥
इति श्रीविष्णुरुराणे प्रथमेऽंशे षष्ठोऽध्यायः (६)