मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः २१
| ← सर्गः २० | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः २२ → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
<poem>
एवं प्रसङ्गायातां स्त्रीनिन्दां कृत्वा प्रकरणप्राप्तं जरानिन्दां प्रस्तौति
अपर्याप्तं हि बालत्वं बाल्यं पिबति यौवनम् ।
यौवनं च जरा पश्चात्पश्य कर्कशतां मिथः ॥ १,२१.१ ॥
"पिबति" ग्रसते ॥ १,२१.१ ॥
हिमाशनिरिवाम्भोजं वात्येव शरदम्बुदम् ।
देहं जरा जरयति सरित्तीरतरुं यथा ॥ १,२१.२ ॥
"जरयति" जीर्णतां नयति ॥ १,२१.२ ॥
शिथिलादीर्घसर्वाङ्गं जराजीर्णकलेवरम् ।
समं पश्यन्ति कामिन्यः पुरुषं करभं तथा ॥ १,२१.३ ॥
"तथा"शब्दः समुच्चये ॥ १,२१.३ ॥
श्वासायासकदर्थिन्या गृहीते जरसा जने ।
पलाय्य गच्छति प्रज्ञा सपत्न्येव हताङ्गना ॥ १,२१.४ ॥
"श्वासायासैः" "कदर्थयती"ति तादृश्या ॥ १,२१.४ ॥
दासाः पुत्राः स्त्रियश्चैव बान्धवाः सुहृदस्तथा ।
हसन्त्युन्मत्तकमिव नरं वार्धककम्पितम् ॥ १,२१.५ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.५ ॥
दुष्प्रज्ञं जरढं दीनं हीनं गुणपराक्रमैः ।
गृध्रो वृक्षमिवादीर्घं गर्धो ह्यभ्येति वृद्धताम् ॥ १,२१.६ ॥
दैन्यदोषमयी दीर्घा हृदि दाहप्रदायिनी ।
सर्वापदामेकसखी वर्धते वार्धके स्पृहा ॥ १,२१.७ ॥
"आदीर्घं" समन्ताद्दीर्घम् । "गर्धः" लोभः । "अभ्येति" आश्रयति । "वृद्धताम्" वार्धकम् । युग्मम् ॥ १,२१.६७ ॥
कर्तव्यं किं मया कष्टं परत्रेत्यतिदारुणम् ।
अप्रतीकारयोग्यं हि वार्धके वर्धते भयम् ॥ १,२१.८ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.८ ॥
कोऽहं वराकः किमिव करोमि कथमेव वा ।
तिष्ठामि मौनमेवेति दीनतोदेति वार्धके ॥ १,२१.९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.९ ॥
गर्धोऽभ्युदेति सोल्लासमुपभोक्तुं न शक्यते ।
हृदयं दह्यते नूनं शक्तिदौस्थ्येन वार्धके ॥ १,२१.१० ॥
"गर्धः" उपभोगलोभः । "सोल्लासम्" इति क्रियाविशेषणम् ॥ १,२१.१० ॥
जराजीर्णबकी यावत्कासक्रेङ्कारकारिणी ।
रौति रोगोरगाकीर्णा कायद्रुमशिरःस्थिता ॥ १,२१.११ ॥
तावदागत एवाशु कुतोऽपि परिदृश्यते ।
घनान्धतिमिराकाङ्क्षी मुने मरणकौशिकः ॥ १,२१.१२ ॥
"कासः" रोगविशेषः ॥ १,२१.१११२ ॥
सायंसन्ध्याप्रजातैव तमः समनुधावति ।
जरा वपुषि दृष्टैव मृतिं समनुधावति ॥ १,२१.१३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.१३ ॥
जराकुसुमितं देहद्रुमं दृष्ट्वैव दूरतः ।
मृतिभृङ्गी द्रुतं ब्रह्मन्नरस्यायाति सूत्सुका ॥ १,२१.१४ ॥
सुष्ठु उत्सुका "सूत्सुका" ॥ १,२१.१४ ॥
शून्यं नगरमाभाति भाति च्छिन्नलतो द्रुमः ।
भात्यनावृष्टिमान् देशो न जराजर्जरं वपुः ॥ १,२१.१५ ॥
"शून्यनगरा"दिभ्योऽपि अशुभमेव वृद्धत्वमिति भावः ॥ १,२१.१५ ॥ क्षणान्निगिरणायैव कासक्वणितकारिणी ।
गृध्रीवामिषमादत्ते तरसैव नरं जरा ॥ १,२१.१६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.१६ ॥
दृष्ट्वैव सूत्सुकेवाशु प्रगृह्य शिरसि क्षणात् ।
प्रलुनाति जरा देहं कुमारी कैरवं यथा ॥ १,२१.१७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.१७ ॥
सीत्कारकारिणी पांसुपरुषा परिजर्जरम् ।
शरीरं शातयत्येषा वात्येव तरुपल्लवम् ॥ १,२१.१८ ॥
"एषा" जरा । जरागृहीतः "वात"गृहीतश्च पुरुषः "सीत्कारं करोति" ॥ १,२१.१८ ॥
जरसोपहतो देहो धत्ते जर्जरतां गतः ।
तुषारनिकराकीर्णपरिम्लानाम्बुजश्रियम् ॥ १,२१.१९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.१९ ॥
जराज्योत्स्नोदितैवेयं शिरःशिखरिपृष्ठतः ।
विकासयति संरब्धवातां कासकुमुद्वतीम् ॥ १,२१.२० ॥
"संरब्धः" आरब्धः । "वातः" वातरोगः यया । सा । ताम् ॥ १,२१.२० ॥
परिपक्वं समालोक्य जराक्षारविधूसरम् ।
शिरःकुष्माण्डकं भुङ्क्ते पुंसः कालः किलेश्वरः ॥ १,२१.२१ ॥
"शिर" एव "कुष्माण्डकम्" फलविशेषः ॥ १,२१.२१ ॥
जराजह्नुसुतोद्युक्ता मूलान्यस्य निकृन्तति ।
शरीरतीरवृक्षस्य चलस्यायूंषि सत्वरम् ॥ १,२१.२२ ॥
"उद्युक्ता" प्रवृत्ता । "आयूंषि" "मूलानि" आयुराख्यानि मूलानि ॥ १,२१.२२ ॥
जरामार्जारिका भुक्तयौवनाखुतयेन्धिता ।
परमुल्लासमायाति शरीरामिषगर्धिनी ॥ १,२१.२३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२३ ॥
काचिदस्ति जगत्यस्मिन्नामङ्गलकरी तथा ।
यथा जराक्रोशकरी देहजङ्गलजम्बुकी ॥ १,२१.२४ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२४ ॥
कासश्वासससीत्कारा दुःखधूमतमोमयी ।
जराज्वाला ज्वलत्येषा ययासौ दग्ध एव हि ॥ १,२१.२५ ॥
"असौ" वृद्धः ॥ १,२१.२५ ॥
जरसा वक्रतामेति शुक्लावयवपल्लवा ।
तात तन्वी तनुर्नॄणां लता पुष्पानता यथा ॥ १,२१.२६ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२६ ॥
जराकर्पूरधवलं देहकर्पूरपादपम् ।
मुने मरणमातङ्गो नूनमुद्धरति क्षणात् ॥ १,२१.२७ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२७ ॥
मरणस्य मुने राज्ञो जराधवलचामरा ।
आगच्छतोऽग्रे निर्याति स्वाधिव्याधिपताकिनी ॥ १,२१.२८ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२८ ॥
न जिताः शत्रुभिः सङ्ख्ये ये निष्पिष्टाद्रिकोटयः ।
ते जराजीर्णराक्षस्या पश्याशु विजिता मुने ॥ १,२१.२९ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.२९ ॥
जरातुषारधवले शरीरसदनान्तरे ।
शक्नुवन्त्यक्षशिशवः स्पन्दितुं न मनागपि ॥ १,२१.३० ॥
"अक्षशिशवः" इन्द्रियबालकाः ॥ १,२१.३० ॥
संसारसंसृतेरस्या गन्धकुट्याः शिरोगता ।
देहयष्ट्या जरानाम्नी चामरश्रीर्विराजते ॥ १,२१.३१ ॥
"गन्धकुट्याः" "शिरसि" "चामरं" स्थाप्यते । घटकुट्या इति वा पाठः ॥ १,२१.३१ ॥
जराचन्द्रोदयसिते शरीरनगरे स्थिते ।
क्षणाद्विकासमायाति मुने मरणकैरवम् ॥ १,२१.३२ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.३२ ॥
जरासुधालेपसिते शरीरान्तःपुरान्तरे ।
अशक्तिराधिरार्तिश्च तिष्ठन्ति सुखमङ्गनाः ॥ १,२१.३३ ॥
स्पष्टम् ॥ १,२१.३३ ॥
अभावाग्रे सरा यत्र जरा जयति जन्तुषु ।
कस्तत्रेह समाश्वासो मम मन्दमतेर्मुने ॥ १,२१.३४ ॥
"अभावस्य" मरणस्य्"आग्रे सरा" ॥ १,२१.३४ ॥
सर्गान्तश्लोकेन जरानिन्दां समापयति
किं तेन दुर्जीवितदुर्ग्रहेण
जरां गतेनापि हि जीव्यते यत् ।
जरा जगत्यामजिता नराणां
सर्वैषणास्तात तिरस्करोति ॥ १,२१.३५ ॥
"तेन" प्रसिद्धेन । "दुर्जीवितदुर्ग्रहेण" कुत्सितजीविताख्येन दुष्टग्रहेण । "जरागतेनापि" सता "किं" "जीव्यते" किमर्थं जीव्यते । व्यर्थं जीव्यते इति यावत् । "हि" निश्चये । हे "तात" । "यद्" यस्मात्कारणात् । "जगत्यां" जगति । "अजिता" "जरा नराणां" "सर्वैषणाः" समस्ताः चेष्टाः । "तिरस्करोति" नयति । इति शिवम् ॥ १,२१.३५ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे एकविंशः सर्गः ॥ १,२१ ॥