मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम्/सर्गः ९
| ← सर्गः ८ | मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् भास्करकण्ठः |
सर्गः १० → |
| मोक्षोपायटीका/वैराग्यप्रकरणम् |
|---|
श्रीवाल्मीकिर्भरद्वाजं प्रति कथयति
तथा वसिष्ठे ब्रुवति राजा दशरथः सुतम् ।
समुत्स्रष्टुमना राममाजुहाव सलक्ष्मणम् ॥१,९.१ ॥
[ऋआमी २१, १]
"समुत्स्रष्टुमनाः" दातुमनाः ॥१,९.१ ॥
दशरथः प्रतीहारं प्रति कथयति
प्रतीहार महाबाहुं रामं सत्यपराक्रमम् ।
सलक्ष्मणमविघ्नेन मुन्यर्थं शीघ्रमानय ॥१,९.२ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२ ॥
दशरथवाक्यमुपसंहरति
इति राज्ञा विसृष्टोऽसौ गत्वान्तःपुरमन्दिरम् ।
मुहूर्तमात्रेणागत्य समुवाच महीपतिम् ॥१,९.३ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३ ॥
प्रतीहारः कथयति
देव दोर्दलिताशेषरिपो रामः स्वमन्दिरे ।
विमनाः संस्थितो रात्रौ षट्पदः कमले यथा ॥१,९.४ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४ ॥
आगच्छामि क्षणेनेति वक्ति ध्यायति चैककः ।
न कस्यचिच्च निकटे स्थातुमिच्छति खिन्नधीः ॥१,९.५ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.५ ॥
इत्युक्ते तेन भूपालस्तं रामानुचरं जनम् ।
सर्वमाश्वासयामास पप्रच्छ च यथाक्रमम् ॥१,९.६ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.६ ॥
राजप्रश्नमेव कथयति
कथं कीदृक्स्थितो राम इति पृष्टो महीभृता ।
रामभृत्यजनः खिन्नो वाक्यमाह महीपतिम् ॥१,९.७ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.७ ॥
देहयष्टिमिमां देव धारयन्त इमे वयम् ।
खिन्नाः खेदपरिम्लाने विभो रामे सुते तव ॥१,९.८ ॥
हे "देव" हे राजन् । "देहयष्टिं" देहलताम् । "रामे" रामाख्ये । "तव सुते" तव सुतनिमित्तम् । चर्मणि द्वीपिनं हन्तीतिवत् ॥१,९.८ ॥
रामो राजीवपत्राक्षो यतःप्रभृति चागतः ।
सविप्रस्तीर्थयात्रायास्ततःप्रभृति दुर्मनाः ॥१,९.९ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.९ ॥
यत्नप्रार्थनयास्माकं निजव्यापारमाह्निकम् ।
सायमम्लानवदनः करोति न करोति वा ॥१,९.१० ॥
स्पष्टम् ॥१,९.१० ॥
स्नानदेवार्चनाचारपर्यन्ते परिखेदवान् ।
प्रार्थितोऽपि हि ना तृप्तेरश्नात्यशनमीश्वरः ॥१,९.११ ॥
"आ तृप्तेः" तृप्तिपर्यन्तम् ॥१,९.११ ॥
लोलान्तःपुरनारीभिः कृतदोलाभिरङ्गने ।
न च क्रीडति लीलाभिर्वराद्भिरिव चातकः ॥१,९.१२ ॥
"वराद्भिः" सरोजलैः । "चातकः" पक्षिविशेषः । स हि वर्षाबिन्दूनेव पिबति ॥१,९.१२ ॥
माणिक्यमुक्तासम्प्रोता केयूरकटकावली ।
नानन्दयति तं राजन् द्यौः पातविवशं यथा ॥१,९.१३ ॥
"पातविवशम्" पतन्तम् ॥१,९.१३ ॥
क्रीडद्वधूविलोलेषु वहत्कुसुमवायुषु ।
लतावलयगेहेषु भवत्यतिविषादवान् ॥१,९.१४ ॥
"लतावलयगेहेषु" लतामण्डलयुक्तेषु गृहेषु ॥१,९.१४ ॥
यद्रम्यमुचितं स्वादु पेशलं चित्तहारि वा ।
बाष्पपूरेक्षण इव तेनैव परिखिद्यते ॥१,९.१५ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.१५ ॥
किमिमा दुःखदायिन्यः प्रस्फुरन्ति पुरोगताः ।
इति नृत्तविलासेषु कामिनीः परिनिन्दति ॥१,९.१६ ॥
"इमाः" एताः कामिन्यः ॥१,९.१६ ॥
भोजनं शयनं पानं विलासं स्नानमासनम् ।
उन्मत्तवेष्टितमिव नाभिनन्दति निन्दितम् ॥१,९.१७ ॥
"निन्दितं" निन्दाविषयीकृतम् ॥१,९.१७ ॥
किं सम्पदा किं विपदा किं गेहेन किमीहितैः ।
सर्वमेवासदित्युक्त्वा तूष्णीमेकोऽवतिष्ठते ॥१,९.१८ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.१८ ॥
नोदेति परिहासेषु न भोगेषु निमज्जति ।
न च तिष्ठति कार्येषु मौनमेवावलम्बते ॥१,९.१९ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.१९ ॥
विलोलालकवल्लर्यो हेलावलितलोचनाः ।
नानन्दयन्ति तं नार्यो मृग्यो वनतरुं यथा ॥१,९.२० ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२० ॥
एकान्तेषु दिगन्तेषु तीरेषु विपिनेषु च ।
रतिमायात्यरण्येषु विक्रीतवदजन्तुषु ॥१,९.२१ ॥
"विक्रीतो" हि पलायनार्थं "जन्तुरहिते" एव देशे "रतिमायाति" ॥१,९.२१ ॥
वस्त्रपानाशनादानपराङ्मुखतया तया ।
परिव्रड्धर्मिणां राजन् सोऽनुयाति तपस्विनाम् ॥१,९.२२ ॥
"तपस्विनामनुयाति" तपस्विसम्बन्धिचरितमनुकरोतीत्यर्थः । न माषाणामश्नीयादितिवत्प्रयोगः ॥१,९.२२ ॥
एक एव वसन् देशे जनशून्ये जनेश्वर ।
न हसत्येकया बुद्ध्या न गायति न रोदिति ॥१,९.२३ ॥
"एकया बुद्ध्या" सर्वत्यागरूपया मत्या उपलक्षितः ॥१,९.२३ ॥
पुनः किं करोतीत्यपेक्षायामाह
बद्धपद्मासनः शून्यमना वामकरस्थले ।
कपोलतलमादाय केवलं परितिष्ठति ॥१,९.२४ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२४ ॥
नाभिमानमुपादत्ते नापि वाञ्छति राजताम् ।
नोदेति नास्तमायाति सुखदुःखानुवृत्तिषु ॥१,९.२५ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२५ ॥
न विद्मः किमसौ जातः किं करोति किमीहते ।
किं ध्यायति किमायाति कथं किमनुधावति ॥१,९.२६ ॥
"न विद्म" इत्यस्य कर्मापेक्षायामाह "किमसौ जातः" किमर्थमसौ जातः । जननं हि भोगादिसेवनार्थमिति भावः ॥१,९.२६ ॥
प्रत्यहं कृशतां याति प्रत्यहं याति पाण्डुताम् ।
विरागं प्रत्यहं याति शरदन्त इव द्रुमः ॥१,९.२७ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२७ ॥
अनुयातौ तमेवैतौ राजञ्शत्रुघ्नलक्ष्मणौ ।
तादृशावेव तस्यैव प्रतिबिम्बाविव स्थितौ ॥१,९.२८ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.२८ ॥
भृत्यै राजभिरम्बाभिः स पृष्टोऽपि पुनः पुनः ।
उक्त्वा न किञ्चिदेवेति तूष्णीमास्ते निरीहितः ॥१,९.२९ ॥
"सः" श्रीरामः । निरीहितः चेष्टितरहितः । "इति"शब्दः पादपूरणार्थः श्रीरामोत्तरवाक्यस्वरूपनिर्देशपरो वा ज्ञेयः ॥१,९.२९ ॥
आपातमात्रहृद्येषु मा भोगेषु मनः कृथाः ।
इति पार्श्वगतं भव्यमनुशास्ति सुहृज्जनम् ॥१,९.३० ॥
"भव्यम्" अनुशासनयोग्यम् ॥१,९.३० ॥
नानाविभवरम्यासु स्त्रीषु गोष्ठीकथासु च ।
पुरःस्थितमिवास्नेहो नाशमेवानुपश्यति ॥१,९.३१ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३१ ॥
रीतिमाधुर्यसायासपदसंस्थितिवर्जितैः ।
चेष्टितैरेव काकल्या भूयो भूयः प्रगायति ॥१,९.३२ ॥
सः रामः । "रीतिमाधुर्यसायासपदसंस्थितिवर्जितैः" "चेष्टितैरेव" केवलैः अभिनयैरेवोपलक्षितया "काकल्या" कलसूक्ष्मध्वनिना । "गायति" ॥१,९.३२ ॥
सम्राड्भवेति पार्श्वस्थं वदन्तमनुजीविनम् ।
प्रलपन्तमिवोन्मत्तं हसत्यन्यमना मुनिः ॥१,९.३३ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३३ ॥
न प्रोक्तमाकर्णयति प्रेक्षते न पुरोगतम् ।
करोत्यवज्ञां सर्वत्र सुमहत्यपि वस्तुनि ॥१,९.३४ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३४ ॥
अप्याकाशसरोजिन्यामप्याकाशमहावने ।
इत्थमेतत्कथमिति विस्मयोऽस्य न जायते ॥१,९.३५ ॥
विस्मयस्य स्वरूपं दर्शयति "इत्थमेतत्कथम्" इति ॥१,९.३५ ॥
कान्तामध्यगतस्यापि मनोऽस्य मदनेषवः ।
न भेदयन्ति दुर्भेदं धारा इव महोपलम् ॥१,९.३६ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३६ ॥
आपदामेकमावासमभिवाञ्छसि किं धनम् ।
अनुशास्येति सर्वस्वमर्थिने सम्प्रयच्छति ॥१,९.३७ ॥
"अनुशास्य" अनुशासनं कृत्वा ॥१,९.३७ ॥
इयमापदियं संपदित्ययं कल्पनामयः ।
मनस्यभ्युदितो मोह इति शोकात्प्रगायति ॥१,९.३८ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.३८ ॥
हा हतोऽहमनाथोऽहमित्याक्रन्दपरोऽपि सन् ।
न जनो याति वैराग्यं चित्रमित्येव वक्त्यसौ ॥१,९.३९ ॥
आक्रन्दपरस्य वैराग्यं युक्तमेवेत्य्"अपि"शब्देन द्योत्यते ॥१,९.३९ ॥
रघुकाननसालेन रामेण रिपुघातिना ।
भृशमित्थं स्थितेनैव वयं खेदमुपागताः ॥१,९.४० ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४० ॥
न विद्मः किं महाबाहो तस्य तादृशचेतसः ।
कुर्मः कमलपत्राक्ष गतिरत्र हि नो भवान् ॥१,९.४१ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४१ ॥
राजानमथ वा विप्रमुपदेष्टारमग्रगम् ।
हसन् पशुमिवाव्यग्रः सोऽवधीरयति प्रभो ॥१,९.४२ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४२ ॥
प्रपञ्चोऽयमिह स्फारं जगन्नाम यदुत्थितम् ।
नैतद्वस्तु न चैवाहमिति निर्णीय संस्थितः ॥१,९.४३ ॥
यः "अयं प्रपञ्चः उत्थितम्" इदं "स्फारं जगन्नाम" भवति । "एतद्" "वस्तु" परमार्थसत् । "न" भवति । "एव"शब्दः अपिशब्दस्यार्थे । "अहम्" अपि "वस्तु न च" भवामि । "इति" एवम् । "निर्णीया"सौ रामः "संस्थितः" ॥१,९.४३ ॥
नारौ नात्मनि नो मित्रे न राज्ये न च मातरि ।
न संपदापदोर्नान्तस्तस्यास्था न विभोर्बहिः ॥१,९.४४ ॥
"आस्था" रतिः ॥१,९.४४ ॥
निरस्तास्थो निराशोऽसौ निरीहोऽसौ निरास्पदः ।
मोहे न च विमुक्तोऽसौ तेन तप्यामहे वयम् ॥१,९.४५ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४५ ॥
किं धनेन किमम्बाभिः किं राज्येन किमीहया ।
इति निश्चयवानन्तः प्राणत्यागमनाः स्थितः ॥१,९.४६ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४६ ॥
भोगेष्वायुषि राज्ये च मित्रे पितरि मातरि ।
परमुद्वेगमायातश्चातकोऽवग्रहे यथा ॥१,९.४७ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४७ ॥
तस्य तादृक्स्वभावस्य समग्रविभवान्वितम् ।
संसारजालमाभोगि प्रभो प्रतिविषायते ॥१,९.४८ ॥
प्रतिविषमिवाचरते "प्रतिविषायते" ॥१,९.४८ ॥
तादृशः स्यान्महासत्त्वः क इवास्मिन्महीतले ।
प्रकृते व्यवहारे तं यो निवेशयितुं क्षमः ॥१,९.४९ ॥
स्पष्टम् ॥१,९.४९ ॥
इति नो येयमायाता शाखाप्रसरशालिनी ।
आपत्तामलमुद्धर्तुं समुदेतु दया परा ॥१,९.५० ॥
"समुदेतु" तवेति शेषः ॥१,९.५० ॥
सर्गान्तश्लोकेन रामभृत्यवचनं समापयति
मनसि मोहमपास्य महामनाः
सकलमार्तिमतः किल साधुताम् ।
सफलतां नयतीह तमो हरन्
दिनकरो भुवि भास्करतामिव ॥१,९.५१ ॥
"महामनाः" पुरुषः । "आर्तिमतः" आर्तियुक्तस्य पुरुषस्य । "मनसि सकलं मोहम्" आर्तिस्वरूपं समस्तं मोहम् । "अपास्य" दूरीकृत्य । "साधुताम्" स्वस्मिन् स्थितं साधुभावम् । "सफलतां नयति" । क "इव" । "दिनकर इव" । यथा "दिनकरः" "भुवि" "तमः" "हरन्" "भास्करताम्" "सफलतां" "नयति" । तथेत्यर्थः । इति शिवम् ॥१,९.५१ ॥
इति श्रीभास्करकण्ठविरचितायां श्रीमोक्षोपायटीकायां वैराग्यप्रकरणे नवमः सर्गः ॥ १,९ ॥