रघुवंशम् (सञ्जीविनीव्याख्यासमेतम्)/चतुर्थः सर्गः(रघुदिग्विजयः)
| ← तृतीयः सर्गः(रघुराज्याभिषेकः) | रघुवंशम् (सञ्जीविनीव्याख्यासमेतम्) चतुर्थः सर्गः(रघुदिग्विजयः) कालिदासः |
पञ्चमः सर्गः(अजस्वयंवराभिगमनः) → |
चतुर्थः सर्गः।
शारदा शारदाम्भोजवदना वदनाम्बुजे ।
सर्वदा सर्वदास्माकं सन्निधिं संनिधिं क्रियात् ॥
स राज्यं गुरुणा दत्तं प्रतिपद्याधिकं बभौ।
दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः ॥ १ ॥
स इति ॥ स रघुर्गुरुणा पित्रा दत्तं राज्यं राज्ञः कर्म प्रजापरिपालनात्मकम् ॥ पुरोहितादित्वाद्यक् ॥ प्रतिपद्य प्राप्य । दिनान्ते सायंकाले सवित्रा सूर्येण निहितं तेजः प्रतिपद्य हुताशनोऽनिरिव । अधिकं बभौ ॥ “सौर तेजः सायमग्निं संक्रमते । आदियो वा अस्तं यनग्निमनुमविशति । अग्नि वा आदिसः सायं प्रविशति" इत्यादिश्रुतिः प्रमाणम् ।।
दिलीपेति ॥दिलीपानन्तरं राज्ये प्रतिष्ठितमवस्थितं तं रघुं निशम्याकर्ण्य पूर्वं
\ दिलीपकाले राजा हृदये प्रकर्षेण धूमोऽस्य संजातः प्रधूमितोऽग्निः संतापाग्निरुत्थित इव प्रज्वलित इव । पूर्वेभ्योऽधिकसंतापोऽभूदित्यर्थः।। राजकर्तृकस्यापि निशमनस्याग्नावुपचरान्न समानकर्तृकत्वविरोधः ॥
पुरुहूतध्वजस्येव तस्योन्नयनपङ्क्तयः।
नवाभ्युत्थानदर्षिन्यो ननन्दुः स[३]प्रजाः प्रजाः॥३॥
पुरुहूतेति ॥ पुरुहूतध्वज इन्द्रध्वजः ॥ स किल राजभिर्वृष्ट्यर्थं पूज्यत इत्युक्तं भविष्योत्तरे-“एवं यः कुरुते यात्रामिन्द्रकेतोर्युधिष्ठिर। पर्जन्यः कामवर्षी स्यात्तस्य राज्ये न संशयः" इति । “चतुरस्रं ध्वजाकारं राजद्वारे प्रतिष्ठितम् । आहुः शक्रध्वजं नाम पौरलोकसुखावहम्" ॥ पुरुहूतध्वजस्येव तस्य रघोर्नवमभ्युत्थानमभ्युन्नतिमभ्युदयं च पश्यन्तीति नवाभ्युत्थानदर्शिन्यः । उदूर्ध्वं प्रस्थिता उल्लसिताश्च नयनपङ्क्तयो यासां ताः सप्रजाः ससंतानाः प्रजा जनाः ॥"प्रजा स्यात्संततौ जने" इत्युभयत्राप्यमरः ॥ ननन्दुः ॥
सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना ।
तेन सिंहासनं पि[४]त्र्यमखिलं चारिमण्डलम् ॥४॥
सममिति ॥ द्विरद इव द्विरदैश्च गच्छतीति द्विरदगामिना ॥ “कर्तर्युपमाने" इति “सुप्यजातौ-" इति च णिनिः ॥ तेन रघुणा समं युगपदेव द्वयं समाक्रान्तमधिष्ठितम् ॥ किं तद्वयम् ॥ पितुरागतं पित्र्यम् ॥ “पितुर्यत्" इति यत्प्रत्ययः॥ सिंहासनम् । अखिलमरीणां मण्डलं राष्ट्रं च ॥
अथ सिंहासनारोहणानन्तरं तस्य लक्ष्मीसंनिधानमाह-
छायामण्डललक्ष्येण तमदृश्या किल स्वयम् ।
पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीक्षितम् ॥५॥
छायेति॥ अत्र रघोस्तेजोविशेषेण स्वयं संनिहितया लक्ष्म्या छत्रधारणं कृतमित्युत्प्रेक्षते- पद्मा लक्ष्मीः ॥ " लक्ष्मीः पद्मालया पद्मा कमला श्रीर्हरिप्रिया" इत्यमरः । सा स्वयमदृश्या किल । किलेति संभावनायाम् । सती छायामण्डललक्ष्येण कान्तिपुञ्जानुमेयेन । न तु स्वरूपतो दृश्येन ॥ छायामण्डलमित्यनेनानातपज्ञानं लक्ष्यते॥ “छाया सूर्यप्रिया कान्तिः प्रतिबिम्बमनातपः" इत्युभयत्राप्यमरः। पद्मातपत्रेण पद्ममेवातपत्रं तेन कारणभूतेन साम्राज्यदीक्षितं साम्राज्ये साम्राज्यकर्मणि मण्डलाधिपत्ये दीक्षितमभिषिक्तं तं भेजे । अन्यथा कथमेतादृशी कान्तिसंपत्तिरिति भावः॥ संप्रति सरस्वती सांनिध्यमाह-
परिकल्पितसांनिध्या काले काले च बन्दिषु ।
स्तुत्यं स्तुतिभिरर्थ्याभिरुपतस्थे सरस्वती ॥६॥
परिकल्पितेति ॥ सरस्वती च काले काले सर्वेष्वपि योग्यकालेषु॥"नित्यवीप्सयोः" इति वीप्सायां द्विर्वचनम् ॥ बन्दिषु परिकल्पितसांनिध्या कृतसंनिधाना सती स्तुत्यं स्तोत्रार्हं तं रघुम् । अर्थ्याभिरर्थादनपेताभिः ॥ “धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते” इति यत्प्रत्ययः ॥ स्तुतिभिः स्तोत्रैरुपतस्थे । देवताबुद्ध्या पूजितवतीत्यर्थः ॥ देवतात्वं च “ना विष्णुः पृथिवीपतिः" इति वा लोकपालात्मकत्वाद्वेत्यनुसंधेयम् ॥ एवं च सति “उपाद्देवपूजासंगतिकरणमित्रकरणपथिषु" इति वक्तव्यादात्मनेपदं सिध्द्यति ॥
मनुप्रभृतिभिर्मान्यैर्भुक्ता यद्यपि राजभिः ।
तथाप्यनन्यपूर्वेव तस्मिन्नासीद्वसुंधरा॥७॥
मन्विति ॥ वसुंधरा मनुप्रभृतिभिर्मन्वादिभिर्मान्यैः पूज्यै राजभिर्युक्ता यद्यपि। भुक्तैवेत्यर्थः ॥ यद्यपीत्यवधारणे ॥ “अप्यर्थे यदिवार्थे स्यात्" इति केशवः ॥ तथापि तस्मिन्राज्ञि । अन्यः पूर्वो यस्याः सान्यपूर्वा । अन्यपूर्वा न भवतीत्यनन्यपूर्वा । अनन्योपभुक्तेवासीत् । तत्प्रथमपतिकेवानुरक्तवतीत्यर्थः ।।
अत्र कारणमाह-
स हि सर्वस्य लोकस्य युक्तदण्डतया मनः।
आददे नातिशीतोष्णो नभस्वानिव दक्षिणः॥८॥
स इति ॥ हि यस्मात्कारणात्स रघुर्युक्तदण्डतया यथापराधदण्डतया सर्वस्य लोकस्य मन आददे जहार । क इव । अतिशीतोऽत्युष्णो वा न भवतीति नातिशीतोष्णः ॥ नञर्थस्य नशब्दस्य सुप्सुपेति समासः ॥ दक्षिणो दक्षिणदिग्भव नभस्वान्वायुरिव । मलयानिल इवेत्यर्थः ॥ युक्तदण्डतयेत्यत्र कामन्दक:- उद्वेजयति तीक्ष्णेन मृदुना परिभूयते । दण्डेन नृपतिस्तस्माद्युक्तदण्डः प्रशस्यते" इति।।
मन्दोत्कण्ठाः कृतास्तेन गुणाधिकतया गुरौ।
फलेन सहकारस्य पुष्पोद्गम इव प्रजाः॥९॥
मन्देति ॥ तेन रघुणा प्रजा गुरौ दिलीपविषये । सहकारोऽतिसौरभश्चूतः ॥ "आम्रश्चूतो रसालोऽसौ सहकारोऽतिसौरभः" इत्यमरः ॥ तस्य फलेन पुष्पोद्गमे पुष्पोदय इव ततोऽपि गुणाधिकतया हेतुना मन्दोत्कण्ठा अल्पौत्सुक्याः कृताः।
गुणोत्तरश्चोत्तरो विषयः पूर्वं विस्मारयतीति भावः॥ नयविद्भिर्नवे राज्ञि सदसच्चोपदर्शितम् ।
पूर्व एवाभवत्पक्षस्तस्मिन्नाभवदुत्तरः॥१०॥
नयविद्भिरिति ॥ नयविद्भिर्नीतिशास्त्रज्ञैर्नवे तस्मिन्राज्ञि विषये । तमधिकृत्येत्यर्थः । सद्धर्मयुद्धादिकमसत्कूटयुद्धादिकं चोपदर्शितम् । तस्मिन्राज्ञि पूर्वः पक्ष एवाभवत् । संक्रान्त इत्यर्थः ॥ उत्तरः पक्षो नाभवत् । न संक्रान्त इत्यर्थः ॥ तत्र सदसतोर्मध्ये सदेवाभिमतं नासत् । तदुद्भावनं तु ज्ञानार्थमेवेत्यर्थः ।। पक्षः साधनयोग्यार्थः । “पक्षः पार्श्वगरुत्साध्यसहायबलभित्तिषु" इति केशवः ॥
पञ्चानामपि भूतानामुत्कर्षं पुपुषुर्गुणाः ।
नवे तस्मिन्महीपाले सर्वं नवमिवाभवत् ॥ ११॥
पश्चानामिति ॥ पृथिव्यादीनां पञ्चानां भूतानामपि गुणा गन्धादय उत्कर्षमतिशयं पुपुषुः ॥ अत्रोत्प्रेक्षते--तस्मिन्रघौ नाम नवे महीपाले सति सर्वं वस्तुजातं नवमिवाभवत् । तदेव भूतजातमिदानीमपूर्वगुणयोगादपूर्वमिवाभवदिति भावः ।।
यथा प्रह्लादनाच्चन्द्रः प्रतापात्तपनो यथा।
तथैव सोऽभूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्जनात् ॥ १२ ॥
यथेति॥ यथा चन्दयतीत्याह्लादयतीति चन्द्र इन्दुः॥ चदिधातोरौणादिको रप्रत्ययः॥ प्रह्लादनादाह्लादकरणादन्वर्थोऽनुगतार्थनामकोऽभूत् । यथा च तपतीति तपनः सूर्यः॥ नन्द्यादित्वाल्ल्युप्रत्ययः ॥ प्रतापात्संतापजननादन्वर्थः । तथैव स राजा प्रकृतिरञ्जनादन्वर्थः सार्थकराजशब्दोऽभूत् ॥ यद्यपि राजशब्दो राजतेर्दीप्यर्थात्कनिन्प्रत्ययान्तो न तु रञ्जेस्तथापि धातूनामनेकार्थत्वाद्रञ्जनाद्राजेत्युक्तं कविना।।
कामं कर्णान्तविश्रान्ते विशाले तस्य लोचने।
चतुष्मत्ता तु शास्त्रेण सूक्ष्मकार्यार्थद[५]र्शिना ॥ १३ ॥
काममिति ॥ विशाले तस्य रघोर्लोचने कामं कर्णान्तयोर्विश्रान्ते कर्णप्रान्तगते ॥ चक्षुष्मत्ता तु। चक्षुःफलं त्वित्यर्थः । सूक्ष्मान्कार्यार्थान्कर्तव्यार्थान्दर्शयति प्रकाशयतीति सूक्ष्मकार्यार्थदर्शिना शास्त्रेणैव ॥ शास्त्रं दृष्टिर्विवेकिनामिति भावः ।।
ल[६]ब्धप्रशमनस्वस्थमथैनं समुपस्थिता ।
पार्थिवश्रीर्द्वितीयेव शरत्पङ्कजलक्षणा ॥ १४ ॥
लब्धेति ॥ अथ लब्धस्य राज्यस्य प्रशमनेन परिपन्थिनामनुरञ्जनप्रतीकाराभ्यां स्थिरीकरणेन स्वस्थं समाहितचित्तमेनं रघुं पङ्कजलक्षणा पद्मचिह्ना । श्रियोऽपि विशेषणमेतत् । शरत् । द्वितीया पार्थिवश्री राजलक्ष्मीरिव । समुपस्थिता प्राप्ता ।। 'रक्षा पौरजनस्य देशनगरग्रामेषु गुप्तिस्तथा योधानामपि संग्रहोऽपि तुलया मानव्यवस्थापनम् । साम्यं लिङ्गिषु दानवृत्तिकरणं त्यागः समानेऽर्चनं कार्याण्येव महीभुजां प्रशमनान्येतानि राज्ये नवे" ॥
नि[७]र्वृष्टलघुभिर्मेघैर्मुक्तवर्त्मा सुदुःसहः ।
प्रतापस्तस्य भानोश्च युगपद्व्यानशे दिशः॥ १५॥
निवृष्टेति ॥ निःशेषं वृष्टा निर्वृष्टाः ॥ कर्तरि क्तः । अत एव लघवः । तैर्मेघैर्मुक्तवर्त्मा त्यक्तमार्गः । अत एव सुदुःसहः । तस्य रिपोर्भानोश्च प्रतापः पौरुषमातपश्च ॥ “प्रतापौ पौरुषातपौ" इति यादवः ॥ युगपद्दिशो व्यानशे व्याप ।
वा[८]र्षिकं संजहारेन्द्रो धनुर्जैत्रं रघुर्दधौ ।
प्रजार्थसाधने तौ हि पर्यायोद्यतकार्मुकौ ॥ १६ ॥
वार्षिकमिति ॥ इन्द्रः । वर्षासु भवं वार्षिकम् । वर्षानिमित्तमित्यर्थः ॥ “वर्षाभ्यष्टक्" इति उक्प्रत्ययः ॥ धनुः संजहार ॥ रघुजैत्रं जयशीलम् ॥ जेतृशब्दात्तृन्नन्तात् "प्रज्ञादिभ्यश्च" इति स्वार्थेऽण्प्रत्ययः॥ धनुर्दधौ ॥ हि यस्मात्ताविन्द्ररघू प्रजानामर्थस्य प्रयोजनस्य दृष्टिविजयलक्षणस्य साधनविषये पर्यायेणोद्यते कार्मुके याभ्यां तौ पर्यायोद्यतकार्मुकौ ॥ “पर्यायोद्यमविश्रमौ" इति पाठान्तरे पर्यायेणोद्यमो विश्रमश्च ययोस्तौ पर्यायोद्यमविश्रमौ । द्वयोः पर्यायकरणादक्लेश इति भावः।
पुण्डरीकातपत्रस्तं वि[९]कसत्काशचामरः ।
ऋतुर्विडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छ्रियम् ॥ १७॥
पुण्डरीकेति ॥ पुण्डरीकं सिताम्भोजमेवातपत्रं यस्य स तथोक्तः । विकसन्ति काशानि काशाख्यतृणकुसुमान्येव चामराणि यस्य स तथोक्तः । ऋतुः शरदृतुः पुण्डरीकनिभातपत्रं काशनिभचामरं तं रघुं विडम्बयामासानुचकार ॥ तस्य रघोः श्रियं पुनः शोभां तु न प्राप ॥ "शोभासंपत्तिपद्मासु लक्ष्मीः श्रीरिव दृश्यते' इति शाश्वतः॥
प्रसादसुमुखे तस्मिश्चन्द्रे च विशदप्रभे।
तदा चक्षुष्मतां प्रीतिरासीत्समरसा द्वयोः॥१८॥
प्रसादेति॥प्रसादेन सुमुखे तस्मिन्रघौ विशदप्रभे निर्मलकान्तौ चन्द्रे च द्वयोविषये तदा चक्षुष्मतां प्रीतिरनुरागः समरसा समस्वादा । तुल्यभोगेति यावत् ॥ "रसो गन्धे रसः स्वादे" इति विश्वः ॥ आसीत् ।।
हंसश्रे[१०]णीषु तारासु कुमुद्वत्सु च वारिषु ।
विभूतयस्तदीयानां पर्यस्ता यशसामिव ॥ १९॥
हंसेति ॥ हंसानां श्रेणीषु पङ्क्तिषु । तारासु नक्षत्रेषु । कुमुदानि येषु सन्तीति कुमुद्वन्ति । कुमुद्वान्कुमुदप्रायः इत्यमरः ॥ कुमुदनडवेतसेभ्यो ड्मतुप्" तेषु । कुमुदप्रायेष्वित्यर्थः । वारिषु च तदीयानां रघुसंबन्धिनां यशसां विभूतयः संपदः पर्यस्ता इव प्रसारिताः किम् । इत्युत्प्रेक्षा ॥ अन्यथा कथमेषां धवलिमेति भावः॥
ई[११]क्षुच्छायनिषादिन्यस्तस्य गोप्तुर्गुणोदयम् ।
आकुमारकथोध्दातं शालिगोप्यो जगुर्यशः॥२०॥
इक्ष्विति ॥ इक्षूणां छायेश्क्षुच्छायम् ॥ “छाया बाहुल्ये" इति नपुंसकत्वम् ।। तत्र निषण्णा इक्षुच्छायनिषादिन्यः ॥ “इक्षुच्छायानिषादिन्यः" इति स्त्रीलिङ्गपाठ इक्षोच्छायेति विग्रहः। अन्यथा बहुत्वे नपुंसकत्वप्रसङ्गात् ॥ शालीन्गोपायन्ति रक्षन्तीति शालिगोप्यः सस्यपालिकाः स्त्रियः ॥ “कर्मण्यण्" । " टिड्ढाण-" इत्यादिना ङीप् ॥ गोप्तू रक्षकस्य तस्य रघोः । गुणेभ्य उदयो यस्य तद्गुणोदयं गुणोत्पन्नमाकुमारं कुमारादारभ्य कथोद्धातः कथारम्भो यस्य तत् । कुमारैरपि स्तूयमानमित्यर्थः । यशो जगुर्गायन्ति स्म ॥ अथवा कुमारस्य सतो रघोर्याः कथा इन्द्रविजयादयस्तत आरभ्याकुमारकथम् ॥ तत्राप्यभिविधावव्ययीभावः ॥ आकुमारकथमुद्धातो यस्मिन्कर्मणि । गानक्रियाविशेषणमेतत् ।। स्यादभ्यादानमुद्धात आरम्भः" इत्यमरः॥ आकुमारकथोद्भूतम्" इति पाठे कुमारस्य सतस्तस्य कथाभिश्चरितैरुद्भूतं यद्यशस्तद्यश आरभ्य यशो जगुरिति व्याख्येयम् ।।
प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः ।
रघो[१२]रभिभवाशङ्कि चुक्षुभे द्विषतां मनः ॥ २१ ॥
मदोदग्राः ककुद्मन्तः सरितां कूलमुद्रुजाः।
लीलाखेलमनुप्रापुर्महोक्षास्तस्य विक्रमम् ॥ २२ ॥
मदेति ॥ मदोदग्रा मदोद्धताः । ककुदेषामस्तीति ककुद्मन्तः । महाककुद इत्यर्थः॥ यवादित्वान्मकारस्य वत्वाभावः । सरितां कूलान्युद्रुजन्तीति कूलमुद्रुजाः। "उदि कूले रुजिवहोः" इति खश्प्रत्ययः ॥ "अरुर्द्विष-" इत्यादिना मुमागमः॥ महान्त उक्षाणो महोक्षाः॥ "अचतुर- " इत्यादिना निपातनादकारान्तः ॥ लीलाखेलं विलाससुभगं तस्य रघोरुत्साहवतो वपुष्मतः परभञ्जकस्य विक्रमं शौर्यमनुप्रापुरनुचक्रुः॥
प्रसवैः सप्तपर्णानां मदगन्धिभिराहताः।
असूययेव तन्नागाः सप्तधैव प्रसुस्रुवुः॥ २३ ॥
प्रसवैरिति ॥ मदस्येव गन्धो येषां तैर्मदगन्धिभिः ॥ “उपमानाच्च" इतीकारः समासान्तः ॥ सप्तपर्णानां वृक्षविशेषाणाम् ॥ “सप्तपर्णो विशालत्वक्शारदो विषमच्छदः" इत्यमरः ॥ प्रसवैः पुष्पैराहतास्तस्य रघोर्नागा गजाः ॥“गजेऽपि नागमातङ्गौ” इत्यमरः ॥ असूययेवाहतिनिमित्तया स्पर्धयेव सप्तधैव प्रसुस्रुवुर्मदं ववृषुः। प्रतिगजगन्धाभिमानादिति भावः ॥ “करात्कटाभ्यां मेढ्राच्च नेत्राभ्यां च मदस्रुतिः" इति पालकाव्ये । करान्नासारन्ध्राभ्यामित्यर्थः॥
सरितः कुर्वती गाधाः पथश्चाश्यानकर्दमान् ।
यात्रायै चोद[१३]यामास तं शक्तेः प्रथमं शरत् ॥२४॥
सरित इति ॥ सरितो गाधाः सुप्रतराः कुर्वती। पथो मार्गाश्चाश्यानकर्दमाञ्शुष्कपङ्कान्कुर्वती ॥“संयोगादेरातो धातोर्यण्वतः" इति श्यतेर्निष्ठातस्य नत्वम् ॥ शरच्छरदृतुस्तं रघु शक्तेरुत्साहसशक्तेः प्रथमं प्राग्यात्रायै दण्डयात्रायै चोदयामास प्रेरयामास ॥ प्रभावमन्त्रशक्तिसंपन्नस्य शरत्स्वयमुत्साहमुत्पादयामासेत्यर्थः ।।
तस्मा इति ॥ वाजिनामश्वानां नीराजनाविधौ नीराजनाख्ये शान्तिकर्मणि सम्यग्विधिवध्दुतो होमसमिद्धो वह्निः । प्रगता दक्षिणं प्रदक्षिणम् ॥ तिष्ठद्रुप्रभृतित्वादव्ययीभावः॥ प्रदक्षिणं यार्चिर्ज्वाला तस्या व्याजेन हस्तेनेव तस्मै जयं ददौ । उक्तमाहवयात्रायाम् -" इद्धः प्रदक्षिणगतो हुतभुङ् नृपस्य धात्रीं समुद्ररशनां वशगां
करोति" इति ॥ वाजिग्रहणं गजादीनामप्युपलक्षणं तेषामपि नीराजनाविधानात् ।। स गुप्तमूलप्र[१६]त्यन्तः शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः ।
षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया ॥ २६ ॥
स इति ॥ गुप्तौ मूलं स्वनिवासस्थानं प्रत्यन्तः प्रान्तदुर्गं च येन स गुप्तमूलप्रत्यन्तः । शुद्धपार्ष्णिरुद्धृतपृष्ठशत्रुः सेनया रक्षितपृष्ठदेशो वा । अयान्वितः शुभदैवान्वितः ॥ "अयः शुभावहो विधिः" इत्यमरः। स रघुः षड्विधं मौलभृत्यादिरूपं बलं सैन्यम् ॥ “मौलं भृत्यः सुहृच्छ्रेणी द्विषदाटविकं बलम्" इति कोषः || आदाय दिशां जिगीषया जेतुमिच्छया प्रतस्थे चचाल ॥
अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः ।
पृषतैर्मन्दरोद्भूतैः क्षीरोर्मय इवाच्युतम् ॥ २७॥
अवाकिरन्निति॥ वयोवृद्धाः पौरयोषितस्तं रघुं प्रयान्तं लाजैराचारलाजैः । मन्दरोद्ध्दूतैः पृषतैर्बिन्दुभिः क्षीरोर्मयः क्षीरसमुद्रोर्मयोऽच्युतं विष्णुमिव । अवाकिरन्पर्यक्षिपन् ॥
स ययौ प्रथमं प्राचीं तुल्यः प्राचीनबर्हिषा ।
अहिताननिलोद्धूतैस्तर्जयन्निव केतुभिः ॥ २८ ॥
स इति ॥प्राचीनबर्हिर्नाम कश्चिन्महाराज इति केचित् । प्राचीनबर्हिरिन्द्रः॥ "पर्जन्यो मघवा वृषा हरिहयः प्राचीनबर्हिस्तथा" इतीन्द्रपर्यायेषु हलायुधाभिधानात् ॥ तेन तुल्यः स रघुः । अनिलेनानुकूलवातेनोद्धूतैः केतुभिर्ध्वजैरहितान्रिपूंस्तर्जयन्निव भर्त्सयन्निव ॥ तर्जिभर्त्स्योरनुदात्तेत्त्वेऽपि चक्षिङो ङित्करणेनानुदात्तेत्त्वनिमित्तस्यात्मनेपदस्यानित्यत्वज्ञापनात्परस्मैपदमिति वामनः॥प्रथमं प्राचीं दिशं ययौ ।
रजोभिः स्य[१७]न्दनोद्धूतैर्गजैश्च घनसंनिभैः।
भुवस्तलमिव व्योम कुर्वन्व्योमेव भूतलम् ।। २९ ॥
रजोभिरिति ॥ किं कुर्वन् । स्यन्दनोद्धूतै रजोभिर्घनसंनिभैर्वर्णतः क्रियातः परिमाणतश्च मेघतुल्यैर्गजैश्च यथाक्रमं व्योमाकाशं भुवस्तलमिव भूतलं च व्योमेव कुर्वन् । ययाविति पूर्वेण संबन्धः॥
प्रतापोऽग्रे ततः शब्दः प[१८]रागस्तदनन्तरम् ।
ययौ पश्चाद्रथादीति चतुःस्कन्धेव सा चमूः॥ ३० ॥
प्रताप इति ॥ अग्रे प्रतापस्तेजोविशेषः ॥ “स प्रभावः प्रतापश्च यत्तेजः कोशदण्डजम्" इत्यमरः ॥ ततः शब्दः सेनाकलकलः । तदनन्तरं परागो धूलिः ॥ “परागः पुष्परजसि धूलिस्नानीययोरपि" इति विश्वः ॥ पश्चाद्रथादि रथाश्चादिकं चतुरङ्गबलम् ॥ "स्थानीकम्” इति पाठ इतिशब्दाध्याहारेण योज्यम् ॥ इतीत्थं चतुःस्कन्धेव चतुर्व्यूहेव ॥ “स्कन्धः प्रकाण्डे कायांशे विज्ञानादिषु पञ्चसु । नृपे समूहे व्यूहे च" इति हैमः ॥ सा चमूर्ययौ ॥
मरुपृष्ठान्युदम्भांसि नाव्याः सुप्रतरा नदीः ।
विपिनानि प्रकाशानि शक्तिमत्त्वाच्चकार सः॥ ३१॥
मर्विति॥ स रघुः शक्तिमत्त्वात्समर्थत्वान्मरुपृष्ठानि निर्जलस्थानानि ॥"समानौ मरुधन्वानौ” इत्यमरः ॥ उदम्भांस्युद्भूतजलानि चकार । नाव्या नौभिस्तार्या नदीः ॥" नाव्यं त्रिलिङ्गं नौतार्ये" इत्यमरः ॥ “ नौवयोधर्मविषमूल-" इत्यादिना यत्प्रत्ययः ॥ सुप्रतराः मुखेन तार्याश्चकार । विपिनान्यरण्यानि ॥ “अटव्यरण्यं विपिनम्" इत्यमरः ॥ प्रकाशानि निर्वृक्षाणि चकार ॥ शक्त्युत्कर्षात्तस्यागम्यं किमपि नासीदिति भावः ॥
स सेनां महतीं कर्षन्पूर्वसागरगामिनीम् ।
बभौ हरजटाभ्रष्टां गङ्गामिव भगीरथः॥ ३२ ॥
स इति ॥ महतीं सेनां पूर्वसागरगामिनीं कर्षन्स रघुः । हरस्य जटाभ्यो भ्रष्टां गङ्गां कर्षन् । सापि पूर्वसागरगामिनी । भगीरथ इव । बभौ ॥ भगीरथो नाम कश्चित्कपिलदग्धानां सागराणां नप्ता तत्पावनाय हरकिरीटाद्गङ्गां प्रवर्तयिता राजा। यत्संबन्धाद्गङ्गा च भागीरथीति गीयते ॥
त्याजितैः फलमुत्खातैर्भग्नैश्च बहुधा नृपैः।
तस्यासीदुल्बणो मार्गः पादपैरिव दन्तिनः ॥३३॥
त्याजितैरिति ॥ “फलं फले धने बीजे निष्पत्तौ भोगलाभयोः" इति केशवः ॥ फलं लाभम् । वृक्षपक्षे प्रसवं च । त्याजितैः ॥ त्यजेर्ण्यन्यताद्विकर्मकादप्रधाने कर्मणि क्तः ॥ उत्खातैः स्वपदाच्च्यावितैः । अन्यत्रोत्पाटितैः । बहुधा भग्रै रणे जितैः । अन्यत्र छिन्नैः । नृपैः । पादपैर्दन्तिनो गजस्येव । तस्य रघोर्मार्ग उल्बणः प्रकाश आसीत् ॥ “प्रकाशं प्रकटं स्पृष्टमुल्बणं विशदं स्फुटम्" इति यादवः ॥
पौरस्त्यानेवेमाक्रामंस्तांस्ताञ्जनपदाञ्जयी।
प्राप तालीवनश्याममुपकण्ठं महोदधेः॥ ३४ ॥
३०-३१ श्लोकयोर्मध्ये क्षेपकोऽयं दृश्यते--
|
पुरोगैः कलुषास्तस्य सह प्रस्थायिभिः कृशाः । |
पौरस्त्यानिति ॥ जयी जयनशीलः ॥ “जिदृक्षिविश्री-" इत्यादिनेनिप्रत्ययः ॥ स रघुरेवम् । पुरो भवान्पौरस्त्यान्प्राच्यान् ॥ " दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यक्" इति त्यक्प्रत्ययः ॥ तांस्तान् । सर्वानित्यर्थः ॥ वीप्सायां द्विरुक्तिः ॥ जनपदान्देशानाक्रामंस्तालीवनैः श्यामं महोदधेरुपकण्ठमन्तिकं प्राप ॥
अनम्राणां समुद्धर्तुस्तस्मात्सिन्धुरयादिव ।
आत्मा संरक्षितः सुह्यैर्वृत्तिमा[१९]श्रित्य वैतसीम् ॥३५॥
अनम्राणामिति ॥ अनम्राणाम् ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ समुद्धर्तुरुन्मूलयितुस्तस्माद्रघोः सकाशात् ॥ “भीत्रार्थानां भयहेतुः" इत्यपादानत्वात्पञ्चमी । सिन्धुरयान्नदीवेगादिव सुह्यैः सुह्मदेशीयैः ।। सुह्मादयः शब्दा जनपदवचनाः क्षत्रियमाचक्षते ॥ वैतसीं वेतसः संबन्धिनीं वृत्तिम् । प्रणतिमित्यर्थः । आश्रित्य । आत्मा संरक्षितः ॥ अत्र कौटिल्यः-" बलीयसाभियुक्तो दुर्बलः सर्वत्रानुप्रणतो वेतसधर्ममातिष्ठेत्" इति ॥
वङ्गानुत्खाय तरसा नेता नौसाधनोद्य[२०]तान् ।
निचखान जयस्तम्भान्गङ्गास्रोतोन्तरेषु सः॥ ३६॥
वङ्गानिति ॥ नेता नायकः स रघुर्नौभिः साधनैरुद्यतान्संनद्धान्वङ्गान्राज्ञस्तरसा बलेन ॥ “तरसी बलरंहसी" इति यादवः ॥ उत्खायोन्मूल्य गङ्गायाः स्रोतसां प्रवाहाणामन्तरेषु द्वीपेषु जयस्थम्भान्निचखान। स्थापितवानित्यर्थः ।।
आपादपद्मप्र[२१]णताः कलमा इव ते रघुम् ।
फलैः संवर्धयामासुरुत्खातप्रतिरोपिताः॥ ३७॥
आपादेति ॥ आपादपद्ममङ्घ्रिपद्मपर्यन्तं प्रणताः । अत एवोत्खाताः पूर्वमुद्धृता अपि प्रतिरोपिताः पश्चात्स्थापितास्ते वङ्गाः । कलमा इव शालिविशेषा इव ॥ "शालयः कलमाद्याश्च षष्टिकाद्याश्च पुंस्यमी" इत्यमरः ॥ तेऽप्यापादपद्म पादपद्ममूलपर्यन्तं प्रणत्ताः ॥ “पादो बुध्ने तुरीयांशशैलप्रत्यन्तपर्वताः" इति विश्वः ॥ उत्खातप्रतिरोपिताश्च ॥ रघुं फलैर्धनैः । अन्यत्र सस्यैः । संवर्धयामासुः ॥ “ फलं फले धने बीजे निष्पत्तौ भोगलाभयोः । सस्ये” इति केशवः ॥
स इति ॥ स रघुर्बद्धा द्विरदा एव सेतवो यैस्तैः सैन्यैः कपिशां नाम नदीं तीर्त्वा ॥ "करभाम्" इति केचित्पठन्ति ॥ उत्कलै राजभिरादर्शितपथः संदर्शितमार्गः सन् । कलिङ्गाभिमुखो यूयौ ॥ से प्रतापं महेन्द्रस्य मूर्ध्नि तीक्ष्णं न्यवेशयत् ।
अङ्कुशं द्विरदस्येव यन्ता गम्भीरवेदिनः ॥ ३९॥
स इति ॥ स रघुर्महेन्द्रस्य कुलपर्वतविशेषस्य ॥ “महेन्द्रो मलयः सह्यः शक्तिमानृक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः" इति विष्णुपुराणात्॥ मूर्ध्नि तीक्ष्णं दुःसहं प्रतापम् । यन्ता सारथिर्गम्भीरवेदिनो द्विरदस्य गजविशेषस्य मूर्ध्नि तीक्ष्णं निशितमङ्कुशमिव । न्यवेशयन्निक्षिप्तवान् ॥"त्वग्भेदाच्छोणितस्रावान्मांसस्य क्रथनादपि । आत्मानं यो न जानाति स स्याद्गम्भीरवेदिता" इति राजपुत्रीये ॥ “चिरकालेन यो वेत्ति शिक्षा परिचितामपि । गम्भीरवेदी विज्ञेयः स गजो गजवेदिभिः" इति मृगचर्मीये.।।
प्रतिजग्राह कालिङ्गस्तमस्त्रैर्गजसाधनः।
पक्षच्छेदोद्यतं शक्रं शिलावर्षीव पर्वतः॥ ४० ॥
प्रतीति ॥ गजसाधनः सन्कालिङ्गः कलिङ्गानां राजा ॥ “द्व्यञ्मगधकलि"इत्यादिनाण्प्रत्ययः ॥ अस्त्रैरायुधैस्तं रघुम् । पक्षाणां छेद उद्यतमुद्युक्तं शक्रं शिलावर्षी पर्वत इव । प्रतिजग्राह प्रत्यभियुक्तवान् ॥
द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम् ।
सन्मङ्गलस्नात इव प्रतिपेदे जयश्रियम् ॥ ४१ ॥
द्विषामिति ॥ काकुत्स्थो रघुस्तत्र महेन्द्राद्रौ द्विषां नाराचदुर्दिनं नाराचानां बाणविशेषाणां दुर्दिनम् । लक्षणया वर्षमुच्यते। विषह्य सहित्वा सद्यथाशास्त्रं मङ्गलस्नात इव विजयमङ्गलार्थमभिषिक्त इव । जयश्रियं प्रतिपेदे पाप ॥ “यत्तु सर्वौषघिस्नानं तन्माङ्गल्यमुदीरितम्" इति यादवः ॥
ताम्बूलीनां दलैस्तत्र रचितापानभूमयः ।।
ना[२४]रिकेलासवं योधाः शात्रवं च पपुर्यशः॥ ४२ ॥
४१-४२ श्लोकयोर्मध्ये क्षेपकोऽयं दृश्यते-
|
वायव्यास्त्रविनिर्धूतात्पक्षविद्धान्महोदधेः । |
ताम्बूलीनामिति ॥ तत्र महेन्द्राद्रौ । युध्द्यन्त इति योधाः॥ पचाद्यच् ।।रचिताः कल्पिता आपानभूमयः पानयोग्यप्रदेशा यैस्ते तथोक्ताः सन्तो नारिकेलासर्व
नारिकेलमद्यं ताम्बूलीनां नागवल्लीनां दलैः पपुः । तत्र विजह्रुरित्यर्थः । शात्रवं यशश्च पपुः । जहुरित्यर्थः ॥
गृहीतप्रतिमुक्तस्य स धर्मविजयी नृपः ।
श्रियं म[२५]हेन्द्रनाथस्य जहार न तु मेदिनीम् ॥४३॥
गृहीतेति ॥ धर्मविजयी धर्मार्थं विजयशीलः स नृपो रघुः । गृहीतश्चासौ प्रतिमुक्तश्च गृहीतप्रतिमुक्तः । तस्य महेन्द्रनाथस्य कालिङ्गस्य श्रियं जहार । धर्मार्थमिति भावः । मेदिनीं तु न जहार । शरणागतवात्सल्यादिति भावः ॥
ततो वेलातटेनैव फलवत्पूगमालिना ।
अ[२६]गस्त्याचरितामाशामनाशास्यजयो ययौ ॥४४॥
तत इति ॥ ततः प्राचीविजयानन्तरं फलवत्पूगमालिना फलितक्रमुकश्रेणीमता ॥ व्रीह्यादित्वादिनिप्रत्ययः॥ वेलायाः समुद्रकूलस्य तटेनोपान्तेनैवागस्त्येना चरितामाशां दक्षिणां दिशमनाशास्यजयः । अयत्नसिद्धत्वादप्रार्थनीयजयः सन् । ययौ ॥ “अगस्त्यो दक्षिणामाशामाश्रिय नभसि स्थितः । वरुणस्यात्मजो योगी विन्ध्यवातापिमर्दनः" इति ब्रह्मपुराणे ॥
स सैन्यपरिभोगेण गजदानसुगन्धिना ।
कावेरीं सरितां पत्युः शङ्कनीयामिवाकरोत् ॥ ४५ ॥
स इति ॥ स रघुः । गजानां दानेन मदेन सुगन्धिना सुरभिगन्धिना ॥ "गन्धस्य-" इत्यादिनेकारादेशः समासान्तः । यद्यपि गन्धस्येत्वे तदेकान्तग्रहणं कर्तव्यमिति नैसर्गिकगन्धविवक्षायामेवेकारादेशः । तथापि निरङ्कुशाः कवयः । तथा माघकाव्ये-" ववुरयुक्छदगुच्छसुगन्धयः सततगास्ततगानगिरोऽलिभिः" (६।५०)। नैषधे च- " अपां हि तृप्ताय न वारिधारा सादुः सुगन्धिः स्वदते तुषारा" (३।९३) इति ॥ न कर्मधारयान्मत्वर्थीय इति निषेधादिनिप्रत्यय पक्षोऽपि जघन्य एव । सेनायां समवेताः सैन्याः॥ “ सेनायां समवेता ये सैन्यास्ते सैनिकाश्च ते" इत्यमरः ॥ “ सेनाया वा” इति ण्यप्रत्ययः ॥ तेषां परिभोगेन
कावेरीं नाम सरितं सरितां पत्युः समुद्रस्य शङ्कनीयां न विश्वसनीयामिवाकरोत् ॥ संभोगलिङ्गदर्शनाद्भर्तुरविश्वासो भवतीति भावः ॥ बलैरध्युषितास्तस्य विजिगीषोर्गताध्वनः ।
मा[२७]रीचोद्धान्तहारीता मलयाद्रेरुपत्यकाः॥४६॥
बलैरिति ॥ विजिगीषोर्विजेतुमिच्छोर्गताध्वनस्तस्य रघोर्बलैः सैन्यैः ॥ “बलं शक्तिर्बलं सैन्यम्" इति यादवः ॥ मारीचेषु मरीचवनेषूद्भ्रान्ताः परिभ्रान्ता हारीताः पक्षिविशेषा यासु ताः ॥ "तेषां विशेषा हारीतो मद्रुः कारण्डवः प्लवः" इत्यमरः ॥ मलयाद्रेरुपत्यका आसन्नभूमयः ॥ “उपत्यकाद्रेरासन्ना भूमिरूर्ध्वमधित्यका" इत्यमरः॥“ उपाधिभ्यां त्यकन्-" इत्यादिना त्यकन्प्रत्ययः ॥ अध्युषिताः । उपत्यकासूषितमित्यर्थः ॥ “उपान्वध्याङ्वसः" इति कर्मत्वम् ॥
ससञ्जुरश्वक्षुण्णानामेलानामुत्पतिष्णवः ।
तुल्यगन्धिषु मत्तेभकटेषु फलरेणवः॥४७॥
ससञ्जुरिति ॥ अश्वैः क्षुण्णानामेलानामेलालतानामुत्पतिष्णव उत्पतनशीलाः ॥ “ अलंकृञ्-"इत्यादिनेष्णुप्रत्ययः॥ फलरेणवः फलरजांसि तुल्यगन्धिषु समानगन्धिषु ॥ सर्वधनीतिवदिन्नन्तो बहुव्रीहिः ॥ मत्तेभानां कटेषु ससक्षुः सताः ॥ “गजगण्डे कटीकटौ” इति कोषः ॥
भोगिवेष्टनमार्गेषु चन्दनानां समर्पितम् ।
नास्रसत्करिणां ग्रैवं त्रिपदीछेदिनामपि ॥४८॥
भोगीति ॥ चन्दनानां चन्दनद्रुमाणां भोगिवेष्टनमार्गेषु सर्पवेष्टनान्निम्नेषु समर्पितं सञ्जितं त्रिपदीछेदिनां पादशृङ्खलच्छेदकानामपि ॥ “त्रिपदी पादबन्धनम्" इति यादवः ।। करिणाम् । ग्रीवासु भवं ग्रैवं कण्ठवधनम् ॥ “ग्रीवाभ्योऽण्च" इत्यण्प्रत्ययः ॥ नास्रसन्न स्रस्तमभूत् ॥ “शुद्ध्यो लुङि" इति परस्मैपदे पुषादित्वादङ् । “ अनिदिताम्-" इति नकारोपः ॥
दिशि मन्दायते तेजो दक्षिणस्यां रवेरपि ।
तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापं न विषेहिरे ॥४९॥
४६-४७ श्लोकयोर्मध्ये क्षेपकोऽयं दृश्यते-
|
आजानेयखुरक्षुण्णपक्कलाक्षेत्रसंभवम् |
दिशीति ॥ दक्षिणस्यां दिशिं रवेरपि तेजो मन्दायते मन्दं भवति ॥ लोहितादित्वात्क्यष्पत्ययः ॥ “वा क्यषः" इत्यात्मनेपदम् ॥ दक्षिणायने तेजोमान्द्यादिति भावः । तस्यामेव दिशि पाण्ड्याः । पाण्डूनां जनपदानां राजानः
पाण्ड्याः । पाण्डोर्ङ्यण्वक्तव्यः ॥ रघोः प्रतापं न विपेहिरे न सोढवन्तः ॥ सूर्यविजयिनोऽपि विजितवानिति नायकस्य महानुत्ककर्षो गम्यते ॥
ताम्रपर्णीसमेतस्य मुक्तासारं महोदधेः।
ते निपत्य ददुस्तस्मै यशः स्वमिव संचितम् ॥ ५० ॥
ताम्रपर्णीति ॥ ते पाण्ड्यास्ताम्रपर्ण्या नद्या समेतस्य संगतस्य महोदधेः संबन्धि संचितं मुक्तासारं मौक्तिकवरम् ।। " सारो बले स्थिरांशे च न्याय्ये क्लीबं वरे त्रिषु" इत्यमरः ॥ स्वं स्वकीयं संचितं यश इव । तस्मै रघवे निपत्य प्रणिपत्य ददुः ॥ यशसः शुभ्रत्वादौपम्यम् ॥ ताम्रपर्णीसंगमे मौक्तिकोत्पत्तिरिति प्रसिद्धम् ।।
स इति । असह्येति च ॥ युग्ममेतत् ॥ असह्यविक्रमः स रघुस्तटेषु सानुप्वालीनचन्दनौ व्याप्तचन्दनद्रुमौ ॥ “ गन्धसारो मलयजो भद्रश्रीश्चन्दनोऽस्त्रियाम्" इत्यमरः ॥ स्तनपक्षे प्रान्तेषु व्याप्तचन्दनानुलेपौ । तस्या दक्षिणस्या दिशः स्तनाविव स्थितौ मलयदर्दुरौ नाम शैलौ यथाकामं यथेच्छं निर्विश्योपभुज्य ॥ “निर्वेशो भृतिभोगयोः" इत्यमरः ॥ उदकान्यस्य सन्तीत्युदन्वानुदधिः ॥ "उदन्वानुदधौ च" इति निपातः ॥ उदन्वन्ता दूरान्मुक्तं दूरतस्त्यक्तम् ।। “स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छाणि क्तेन" इति समासः ॥ पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः इत्यलुक् ॥ स्रस्तांशुक मेदिन्या नितम्बमिव स्थितं सह्यं सह्याद्रिमलङ्घयत्माप्तोअतिक्रान्तो वा ॥
संप्रति प्रतीचीं दिशमभिययावित्याह-
तस्यानीकैर्विसर्पद्भिरपरान्तजयोद्यतैः।
रा[३१]मास्त्रोत्सारितोऽप्यासीत्सह्यलग्न इवार्णवः॥ ५३ ॥
तस्येति ॥ अपरान्तानां पाश्चात्त्यानां जय उद्यतैरुद्युक्तैः ॥ अपरान्तास्तु पाश्चात्त्यास्ते च सूर्यरिकादयः" इति यादवः ॥ विसर्पद्भिर्गच्छद्भिस्तस्य रघोरनीकैः सैन्यैः ॥ “ अनीकं तु रणे सैन्ये" इति विश्वः ॥ अर्णवो रामस्य जामदग्न्यस्यास्त्रैरुत्सारितः परिसारितोऽपि सह्यलग्न इवासीत् । सैन्यं द्वितीयोऽर्णव इवादृश्यतेति भावः॥
भयोत्सृष्टविभूषाणां तेन केरलयोषिताम्।
अलकेषु चमूरेणुश्चूर्णप्रतिनिधीकृतः॥५४॥
भयेति ॥ तेन रघुणा भयेनोत्सृष्टविभूषाणां परिहृतभूषणानां केरलयोषितां केरलाङ्गनानामलकेषु चमूरेणुः सेनारजश्चूर्णस्य कुङ्कुमादिरजसः प्रतिनिधीकृतः ।। एतेन योषितां पलायनं चमूनां च तदनुधावनं ध्वन्यते ॥
मु[३२]रलामारुतोद्धूतमगमत्कैतकं रजः।
तद्योधवारबाणानामयत्नपटवासताम् ॥ ५५॥
मुरलेति ॥ मुरला नाम केरलदेशेषु काचिन्नदी । तस्या मारुतेनोद्धूतमुत्थापितम् ॥ “मुरवीमारुतोद्धूतम्" इति केचित्पठन्ति ॥ कैतकं केतकीसंबन्धि रजस्तद्योधवारबाणानां रघुभटकञ्चुकानाम् ॥"कञ्चको वारबाणोऽस्त्री" इत्यमरः।। अयत्नपटवासतामयत्नसिद्धवस्त्रवासनाद्रव्यत्वमगमत् ॥ “पिष्टातः पटवासकः" इत्यमरः॥
अभ्यभूयत वाहानां चरतां गात्रशिञ्जितैः ।
वर्मभिः पवनोद्धूतराजतालीवनध्वनिः॥ ५६ ॥
अभ्यभूयतेति ॥ चरतां गच्छतां वाहानां वाजिनाम् ॥ वाजिवाहार्वगन्धर्वहयसैन्धवसप्तयः" इत्यमरः ॥ गात्रशिञ्जितैर्गात्रेषु शब्दायमानैः॥ कर्तरि क्तः॥ "गात्रसञ्जितैः" इति वा पाठः । सञ्जतेर्ण्य॑न्तात्कर्मणि क्तः॥ वर्मभिः कवचैः॥ "मर्मरः" इति पाठे वाहानां गात्रशिञ्जितैर्गात्रध्वनिभिरित्यर्थः । मर्मरो मर्मरायमाण इति ध्वनेर्विशेषणम् ॥ पवनेनोद्धूतानां कम्पितानां राजतालीवनानां ध्वनिरभ्यभूयत तिरस्कृतः॥
खर्जूरीस्कन्धन[३३]द्धानां मदोद्गारसुगन्धिषु ।
कटेषु करिणां पेतुः पुंनागेभ्यः शिलीमुखाः ॥ ५७ ॥
खर्जुरीति॥ खर्जुरीणां तृणद्रुमविशेषाणाम् ॥ “खर्जूरः केतकी ताली खर्जूरी च तृणद्रुमाः" इत्यमरः ॥ स्कन्धेषु प्रकाण्डेषु ॥ “ अस्त्री प्रकाण्डः स्कन्धः स्यान्मूलाच्छाखावधेस्तरोः" इत्यमरः ॥ नद्धानां बद्धानां करिणां मदोद्गारेण मदस्रावेण सुगन्धिषु॥ “गन्धस्य" इत्यादिनेकारः॥ कटेषु गण्डेषु पुंनागेभ्यो नाग-
१ केशरेभ्यः पुन्नागपुष्पाणि विहाय ॥ ल्यब्लोपे पञ्चमी॥ शिलीमुखा अलयः पेतुः।।
"अलिबाणौ शिलीमुखौ” इत्यमरः ॥ ततोऽपि सौगन्ध्यातिशयादिति भावः ॥
अवकाशं किलोदन्वान्रामायाभ्यर्थितो ददौ ।
अपरान्तमहीपालव्याजेन रघवे करम् ॥५८॥
अवकाशमिति ॥ उदन्वानुदधी रामाय जामदग्न्याय। अभ्यर्थितो याचितः सन् । अवकाशं स्थानं ददौ किल । किलेति प्रसिद्धौ । रघवे त्वपरान्तमहीपालव्याजेन करं बलिं ददौ ॥ “बलिहस्तांशवः कराः" इत्यमरः ॥ अपरान्तानां समुद्रमध्यदेशवर्तित्वात्तैर्दत्ते करे समुद्रदत्तत्वोपचारः॥ करदानं च भीत्या । न तु याच्ञयेति रामाद्रघोरुत्कर्षः॥
मत्तेभरदनोत्कीर्णव्यक्तविक्रमलक्षणम् ।
त्रिकूटमेव तत्रोच्चैर्जयस्तम्भं चकार सः॥ ५९॥
मत्तेति ॥ तत्र स रघुर्मत्तानामिभानां रदनोत्कीर्णानि दन्तक्षतान्येव ॥ भावे क्तः॥ व्यक्तानि स्फुटानि विक्रमलक्षणानि पराक्रमचिह्नानि विजयवर्णावलिस्थानानि यस्मिंस्तं तथोक्तं त्रिकूटमेवोच्चैर्जयस्तम्भं चकार ॥गाढप्रकाशस्त्रिकूटोऽद्रिरेवोत्कीर्णवर्णस्तम्भ इव रघोर्जयस्तम्भोऽभूदित्यर्थः ॥
पारसीकांस्ततो जेतुं प्रतस्थे स्थलवर्त्मना।
इन्द्रियाख्यानिव रिपूंस्तत्त्वज्ञानेन संयमी॥६०॥
पारसीकानिति ॥ ततः स रघुः । संयमी योगी तत्त्वज्ञानेनेन्द्रियाख्यानिन्द्रियनामकान्रिपूनिव । पारसीकान्राज्ञो जेतुं स्थलव र्र्तत्ममना प्रतस्थे । न तु निर्दिष्टेनापि जलपथेन । समुद्रयानस्य निषिद्धत्वादिति भावः ।।
यवनीमुखपद्मानां सेहे मधुमदं न सः ।
बालातपमिवाब्जानामकालजलदोदयः॥६१॥
यवनीति ॥ स रघुर्यवनीनां यवनस्त्रीणाम् ॥ “जातेरस्त्रीविषयादयोपधात्" इति ङीष् ॥ मुखानि पद्मानीव मुखपद्मानि ॥ उपमितसमासः ॥ तेषां मधुना मद्येन यो मदो मदरागः ॥ कार्यकारणभावयोरभेदेन निर्देशः॥ तं न सेहे ॥ कमिव ।अकाले प्रावृड्व्यतिरिक्ते काले जलदोदयः प्रायेण प्रावृषि पद्मविकाशस्याप्रसक्तत्वादब्जानां संबन्धिनं बालातपमिव । अब्जहितत्वादब्जसंबन्धित्वं सौरातपस्य ।।
सङ्ग्रामस्तुमुलस्तस्य पाश्चात्त्यैरश्वसाधनैः।
शार्ङ्गकूजितविज्ञेयप्र[३४]तियोधे रजस्यभूत् ॥ ६२ ॥
इति हैमः ॥ पश्चाद्भवैः पाश्चात्त्यैर्यवनैः सह ॥ “दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यक्" ॥ सहार्थे तृतीया॥शृङ्गाणां विकाराः शार्ङ्गाणि धनूंषि । तेषां कूजितैः शब्दैः ॥ “शार्ङ्ग पुनर्धनुषि शार्ङ्गिणः । जये च शृङ्गविहिते चापेऽप्याह विशेषतः" इति केशवः ॥अथवा शार्ङ्गैः शृङ्गसंबन्धिभिः कूजितर्विज्ञेया अनुमेयाः प्रतियोधाः प्रतिभटा यस्मिस्तस्मिन्रजसि तुमुलः सङ्ग्रामः संकुलं युद्धमभूत् ॥ “तुमुलं रणसंकुले' इत्यमरः।।
भल्लापवर्जितैस्तेषां शिरोभिः श्मश्रुलैर्महीम् ।
तस्तार सरघाव्याप्तैःस क्षौ[३५]द्रपटलैरिव ॥ ६३॥
भल्लेति ॥ स रघुर्भल्लापर्जितैर्बाणविशेषकृतैः ॥ " स्नुहीदलफलो भल्लः इति यादवः ॥ श्मश्रुलैः प्रवृद्धमुखरोमवद्भिः ॥ “सिध्मादिभ्यश्च इति लच्प्रत्ययः ॥ तेषां पाश्चात्त्यानां शिरोभिः । सरघाभिर्मधुमक्षिकाभिर्व्याप्तैः ॥ “सरघा मधुमक्षिका” इत्यमरः ॥ क्षुद्राः सरघाः॥ 'क्षुद्रा व्यङ्गा नटी वेश्या सरघा कण्टकारिका" इत्यमरः॥ क्षुद्राभिः कृतानि क्षौद्राणि मधूनि ॥ “मधु क्षौद्रं माक्षिकादि" इत्यमरः ॥ "क्षुद्राभ्रमरवटरपादपादञ्' इति संज्ञायामञ्प्रत्ययः॥ तेषां पटलैः संचयैरिव ॥ “पटलं तिलके नेत्ररोगे छन्दसि संचये । पटिके परिवारे च" इति हैमः ॥ महीं तस्ताराच्छादयामास ॥
अपनीतशिरस्त्राणाः शेषास्तं शरणं ययुः।
प्रणिपातप्रतीकारः संरम्भो हि महात्मनाम् ॥ ६४ ॥
अपनीतेति ।। शेषा हतावशिष्टा अपनीतशिरस्त्राणा अपसारितशीर्षण्याः सन्तः ॥ " शीर्पकम् । शीर्षण्यं च शिरस्त्रे” इत्यमरः ।। शरणागतलक्षणमेतत् । तं रघुं शरणं ययुः ॥ तथाहि । महात्मनां संरम्भः कोपः ॥ “संरम्भः संभ्रमे कोपे" इति विश्वः॥ प्रणिपातः प्रणतिरेव प्रतीकारो यस्य स हि ॥ महतां परकीयमौद्धत्य- मेवासह्यं न तु जीवितमिति भावः ॥
विनयन्ते स्म तद्योधा मधुभिर्विजयश्रमम् ।
आस्तीर्णाजिनरत्नासु द्राक्षावलयभूमिषु ॥६५॥
विनयन्त इति ॥ तस्य रघोर्योधा भटा आस्तीर्णान्यजिनरत्नानि चर्मश्रेष्ठानि यासु तासु द्राक्षावलयानां भूमिषु ।। “मृद्वीका गोस्तनी द्राक्षा स्वाद्वी मधुरसेति च" इत्यमरः ।। मधुभिर्द्राक्षाफलप्रकृतिकैर्मद्यैर्विजयश्रमं युद्धखेदं विनयन्ते स्मापनीतवन्तः॥
"कर्तृस्थे चाशरीरे कर्मणि" इत्यात्मनेपदम् । " लट् स्मे" इति भूताथ लट् ।। ततः प्रतस्थे कौबेरीं भास्वानिव रघुर्दिशम् ।
शरैरुस्त्रैरिवोदी[३६]च्यानुद्धरिष्यन्रसानिव ॥६६॥
तत इति ॥ ततो रघुर्भास्वान्सूर्य इव शरैबाणैरुस्त्रैः किरणैरिव ॥ "किरणोस्रमयूखांशुगभस्तिघृणिघृष्णयः" इत्यमरः ॥ उदीच्यानुदग्भवान्नृपान्रसानुदकानीवोद्धरिष्यन्कौबेरीं कुबेरसंबन्धिनीं दिशमुदीचीं प्रतस्थे ॥ अनेकेनेव शब्देनेयमुपमा । यथाह दण्डी- “एकानेकेवशब्दत्वात्सा वाक्यार्थोपमा द्विधा" इति ॥
विनीताध्वश्रमास्तस्य सिन्धुतीरविचेष्टनैः।
दुधुवुर्वाजिनः स्कन्धाँल्लग्नकुङ्कुमकेसरान् ॥ ६७॥
विनीतेति ॥ सिन्धुर्नाम काश्मीरदेशेषु कश्चिनदविशेषः ॥ “देशे नदविशेषेऽब्धौ सिन्धुर्ना सरिति स्त्रियाम्" इत्यमरः ॥ सिन्धोस्तीरे विचेष्टनैरङ्गपरिर्वतनैर्विनीताध्वश्रमास्तस्य रघोर्वाजिनोऽश्वा लग्नाः कुङ्कमकेसराः कुङ्कुमकुसुमकिञ्जल्का येषां तान् । यद्वा लग्नकुङ्कुमाः केसराः सटा येषां तान् ॥ अथ कुङ्कुमम् । काश्मीरजन्म" इत्यमरः ॥ “केसरो नागकेसरे । तुरंगसिंहयो स्कन्धकेशेषु बहुलद्रुमे । पुन्नागवृक्षे किञ्जल्के स्यात्" इति हैमः ॥ स्कन्धान्कायान् ॥ स्कन्धः प्रकाण्डे कार्येऽसे विज्ञानादिषु पञ्चसु । नृपे समूहे व्यूहे च" इति हैमः ॥ दुधुवुः कम्पयन्ति स्म ॥
तत्र हू[३७]णावरोधानां भर्तृषु व्यक्तविक्रमम् ।
कपोलपाटलादेशि बभूव रघुचेष्टितम् ॥ ६८॥
तत्रेति ॥ तत्रोदीच्यां दिशि भर्तृषु व्यक्तविक्रमम् । भर्तृवधेनस्फुटपराक्रममित्यर्थः । रघुचेष्टितं रघुव्यापारः । हूणा जनपदाख्याः क्षत्रियाः । तेषामवरोधा अन्तःपुरस्त्रियः । तासां कपोलेषु पाटलस्य पाटलिन्मस्ताडनादिकृतारुण्यस्यादेश्युपदेशकं बभूव ।। अथवा पाटल आदेश्यादेष्टा यस्य तद्भभूव । स्वयं लेख्याप्यत इत्यर्थः।
काम्बोजाः समरे सोढुं तस्य वीर्यमनीश्वराः ।
गजालानपरिक्लिष्टैरक्षोटैः सार्धमानताः॥६९॥
काम्बोजा इति ॥ काम्बोजा राजानः समरे तस्य रघोर्वीर्यं प्रभावम् ॥
"वीर्यं तेजःप्रभावयोः" इति हैमः ॥ सोढुमनीश्वरा अशक्ताः सन्तः । गजानामालानं बन्धनम् ।। भावे ल्युटि “ विभाषा लीयतेः" इत्यात्वम् ॥ तेन परिक्लिष्टैः परिक्षतैरक्षोटैर्वृक्षविशेषैः सार्धमानताः ।
तेषामिति ॥ तेषां काम्बोजानां सद्भिरश्वैर्भूयिष्ठा बहुलास्तुङ्गा द्रविणानां हिरण्यानाम् ॥ “हिरण्यं द्रविणं द्युम्नम्" इत्यमरः ॥ राशय एवोपदा उपायनानि ॥ “उपायनमुपाग्राह्यमुपहारस्तथोपदा" इत्यमरः ॥ कोसलेश्वरं कोसलदेशाधिपतिं तं रघुं शश्वदसद्विविशुः ॥ “मुहुः पुनःपुनः शश्वदभीक्ष्णमसकृत्समाः" इत्यमरः॥ तथाप्युत्सेका गर्वास्तु न विविशुः । सत्यपि गर्वकारणे न जगर्वेत्यर्थः॥
ततो गौरीगुरुं शैलमारुरोहाश्वसाधनः ।
वर्धयन्निव तत्कूटानु[४०]ध्दूतैर्धातुरेणुभिः ॥७१॥
तत इति ॥ ततोऽनन्तरमश्वसाधनः सन्गौर्या गुरुं पितरं शैलं हिमवन्तम् । उद्धूतैरश्वखुरोद्धूतैर्धातूनां गैरिकादीनां रेणुभिस्तत्कूटांस्तस्य शृङ्गाणि ॥ "कूटोऽस्त्री शिखरं शृङ्गम्" इत्यमरः ॥ वर्धयन्निव । आरुरोह । उत्पल्द्धूलिदर्शनाद्गिरिशिखरवृद्धिभ्रमो जायत इति भावः ॥
शशंसेति ॥ तुल्यसत्त्वानां सैन्यैः समानबलानाम् । गुहासु शेरत इति गुहाशयास्तेषाम् ॥ “ अधिकरणे शेतेः" इत्यच्प्रत्ययः ॥ “दरी तु कन्दरो वास्त्री देवखातबिले गुहा" इत्यमरः ॥ सिंहानां हरीणाम् ।। "सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो हर्यक्ष। केसरी हरिः" इत्यमरः ॥ संबन्धि परिवृत्य परावृत्यावलोकितं शयित्वैव ग्रीवाभङ्गेनावलोकनम् । कर्तृ । सैन्यघोषे सेनाकलकले संभ्रमकारणे सत्यप्यसंभ्रमयन्तः क्षोभविरहित्वम् ।। नञः प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि समास इष्यते ॥ शशंस कथयामास ।
सैन्येभ्य इत्यार्थाल्लभ्यते ॥ बाह्यचेष्टितमेव मनोवृत्तेरनुमापकमिति भावः ॥ असंभ्रान्तत्वे हेतुस्तुल्यसत्त्वानामिति । न हि समबलः समबलाद्बिभेति भावः ॥ भूर्जेषु मर्मरीभूताः कीचकदध्वनिहेतवः ।
गङ्गाशीकरिणो मार्गे मरुतस्तं सिषेविरे ॥ ७३ ॥
भूर्जेष्विति ॥ भूर्जेषु भूर्जपत्रेषु ॥ "भूर्जपत्रो भुजो भूर्जो मृदुत्वक्चर्मिका मता" इति यादवः ॥ मर्मरः शुष्कपर्णध्वनिः ॥ "मर्मरः शुष्कपर्णानाम्" इति यादवः । अयं च शुक्लादिशब्दवद्गुणिन्यपि वर्तते प्रयोज्यते च-- मर्मरैरगुरुधूपगन्धिभिः" इति ॥ अतो मर्मरीभूताः । मर्मरशब्दवन्तो भूता इत्यर्थः । कीचकानां वेणुविशेषाणां ध्वनिहेतवः । श्रोत्रसुखाश्चेति भावः । गङ्गाशीकरिणः । शीतला इत्यर्थः । मरुतो-वाता मार्गे तं सिषेविरे ॥
विशश्रमुर्नमेरूणां छायास्वध्यास सैनिकाः ।
दृषदो वासितोत्सङ्गा निषण्णमृगनाभिभिः ॥ ७४ ॥
विशश्रमुरिति ॥ सैनिकाः । सेनायां समवेताः ॥ प्राग्वहतीयष्ठक्प्रत्ययः ॥नमेरूणां सुरपुंनागानां छायासु निषण्णानां दृषदुपविष्टानां मृगाणां कस्तूरीमृगाणां नाभिभिर्वासितोत्सङ्गाः सुरभिततला दृषदः शिला अध्यास्याधिष्ठाय ॥ अधिशीङ्स्थासां कर्म" इति कर्म ॥ दृषत्स्वधिरुह्येत्यर्थः ॥ विशश्रमुर्विश्रान्ताः ॥
सरलासक्तमातङ्गग्रैवेयस्फुरितत्विषः |
आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिकाः ॥ ७५ ॥
सरलेति ॥ सरलेषु देवदारुविशेषेष्वासक्तानि यानि मातङ्गानां गजानाम् । ग्रीवासु भवानि ग्रैवेयाणि । कण्ठशृङ्खलानि ॥ "ग्रीवाभ्योऽण्च" इति चकाराड्ढञ्प्रत्ययः ॥ तेषु स्फुरितत्विषः प्रतिफलितभास ओषधयो ज्वलन्तो ज्योतिर्लताविशेषा नक्तं रात्रौ नेतुर्नायकस्य रघोरस्नेहदीपिकास्तैलनिरपेक्षाः प्रदीपा आसन् ॥
तस्योत्सृष्टनिवासेषु कण्ठरज्जुक्षतत्वचः ।
ग[४४]जवर्ष्म किरातेभ्यः शशंसुर्देवदारवः ॥ ७६ ॥
तत्रेति ॥ तत्र हिमाद्रौ रघोः। पर्वते भवैः पर्वतीयैः ॥ “ पर्वताच्च " इति छप्रत्ययः ॥ गणैरुत्सवसंकेताख्यैः सप्तभिः सह । “गणानुत्सवसंकेतानजयत्सप्त पाण्डवः" इति महाभारते ॥ नाराचानां बाणविशेषाणां क्षेपणीयानां भिन्दिपालानामश्मनां च निष्पेषेण संघर्षणोत्पतिता अनला यस्मिंस्तत्तथोक्तम् ॥ “क्षेपणीयो भिन्दिपालः खड्गो दीर्घो महाफलः" इति यादवः ॥ घोरं भीमं जन्यं युद्धमभूत् ॥ "युद्धमायोधनं जन्यम्" इत्यमरः ॥
शरैरु[४८]त्सवसंकेतान्स कृत्वा विरतोत्सवान् ।
जयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किंनरान् ॥ ७८॥
शरैरिति ॥ स रघुः शरैर्बाणैरुत्सवसंकेतान्नाम गणान्विरतोत्सवान्कृत्वा। जित्वेत्यर्थः। किंनरान्बाहोः स्वभुजयोर्जयोदाहरणं जयख्यापकं प्रबन्धविशेषं गापयामास ॥ “ गतिबुद्धि-" इत्यादिना किंनराणां कर्मत्वम् ।।
प[४९]रस्परेण विज्ञातस्तेषूपायनपाणिषु ।
राज्ञा हिमवतः सारो राज्ञः सारो हिमाद्रिणा॥७९॥
परस्परेति॥ तेषु गणेषूपायनयुक्ताः पाणयो येषां तेषु सत्सु परस्परेणान्योन्यं राज्ञा हिमवतः सारो धनरूपो विज्ञातः। हिमाद्रिणापि राज्ञः सारो बलरूपो विज्ञातः॥ एतेन तत्रत्यवस्तूनामनर्घ्यत्वं गणानामभूतपूर्वश्च पराजय इति ध्वन्यते ॥
तत्राक्षोभ्यं यशोराशिं निवेश्यावरुरोह सः।
पौलस्त्यतुलितस्याद्रेरादधान इव ह्रियम् ॥ ८०॥
तत्रेति ॥ स रघुस्तत्र हिमाद्रावक्षोभ्यमधृष्यं यशोराशिं निवेश्य निधाय । पौलस्त्येन रावणेन तुलितस्य चालितस्याद्रेः कैलासस्य ह्रियमादधानो जनयन्निव । अवरुरोहावततार ॥ कैलासमगत्वैव प्रतिनिवृत्त इत्यर्थः । न हि शूराः परेण पराजितमभियुज्यन्त इति भावः ॥
चकम्पे तीर्ण[५०]लौहित्ये तस्मिन्प्राग्ज्योतिषेश्वरः ।
तद्गजालानतां प्राप्तैः सह कालागुरुद्रुमैः ।। ८१॥
सति । प्राग्ज्योतिषाणां जनपदानामीश्वरस्तस्य रघोर्गजानामालानतां प्राप्तैः कालागुरुद्रुमैः कृष्णागुरुवृक्षै: सह चकम्पे कम्पितवान् ॥
न प्रसेहे स रुद्धार्क[५१]मधारावर्षदुर्दिनम् ।
रथवर्त्मरजोऽप्यस्य कुत एव पताकिनीम् ॥ ८२ ॥
नेति ॥ स प्राग्ज्योतिषेश्वरो रुद्धार्कमावृतमूर्यम् । अधारावर्ष च तदुर्दिनं च धारावृष्टिं विना दुर्दिनीभूतम् । अस्य रघो रथवर्त्ंमरजोऽपि न प्रसेहे । पताकिनीं सेनां तु कुत एव प्रसेहे । न कुतोऽपीत्यर्थः॥
तमीशः कामरूपाणामत्याखण्डलविक्रमम् ।
भेजे भिन्नकटैर्नागैरन्यानुपरुरोध यैः॥ ८३ ॥
तमिति ॥ कामरूपाणां नाम देशानामीशोऽत्याखण्डलविक्रममतीन्द्रपराक्रमं तं रघुम् । भिन्नाः स्रवन्मदाः कटा गण्डा येषां तैर्नागैर्गजैः । साधनैः। भेजे । नागान्दत्त्वा शरणं गत इत्यर्थः । कीदृशैर्नागैः । यैरन्यारघुव्यतिरिक्तान्नृपानुपरु रोध । शूराणामपि शूरो रघुरिति भावः ॥
कामरूपेश्वरस्तस्य हेमपीठाधिदेवताम् ।
रत्नपुष्पोपहारेण छायामानर्च पादयोः॥ ८४ ॥
कामरूपेश्वर इति ॥ कामरूपेश्वरो हेमपीठस्याधिदेवतां तस्य रघोः पादयोश्छायां कनकमयपादपीठव्यापिनीं कान्तिं रत्नान्येव पुष्पाणि तेषामुपहारेण समर्पणे नानार्चार्चयामास ॥
इति जित्वा दिशो जिष्णुर्न्यवर्तत रथोद्धतम् ।
रजो विश्रा[५२]मयन्राज्ञां छत्रशून्येषु मौलिषु॥ ८५॥
इतीति ॥ जिष्णुर्जयशीलः ॥ "ग्लाजिस्थश्च ग्स्नुः" इति ग्स्नुप्रत्ययः ॥ स रघुरितीत्थं दिशो जित्वा रथैरुद्धतं रजश्छत्रशून्येषु । रघोरेकच्छत्रकत्वादिति भावः । राज्ञां मौलिषु किरीटेषु ॥ “मौलिः किरीटे धम्मिले चूडाकंकेलिमूर्धजे' इति हैमः ॥ विश्रामयन् । संक्रामयन्नित्यर्थः। न्यवर्तत निवृत्तः ॥
स विश्वजितमा[५३]जह्रे यज्ञं सर्वखदक्षिणम् ।
आदानं हि विसर्गाय सतां वारिमुचामिव ॥ ८६ ॥
चैतदित्याह- सतां साधूनाम् । वारिमुचां मेघानामिव । आदानमर्जनं विसर्गाय त्यागाय हि । पात्रविनियोगायेत्यर्थः॥
सत्रान्ते सचिवसखः पुरस्क्रियाभि-
र्गुर्वीभिः शमितपराजयव्यलीकान् ।
काकुत्स्थश्चिरविरहोत्सुकावरोधा-
न्राजन्यान्स्वपुरनिवृत्तयेऽनुमेने ॥ ८७॥
सत्रान्त इति ॥ काकुत्स्थो रघुः सत्रान्ते यज्ञान्ते ।। सत्रमाच्छादने यज्ञे सदादाने धनेऽपि च" इत्यमरः ॥ सचिवानाममात्यानां सखेति सचिवसखः सन् । “सचिवो भृतकेऽमात्ये" इति हैमः ॥ तेषामत्यन्तानुसरणद्योतनार्थं राज्ञः सखित्वव्यपदेशः ॥ “राजाहःसखिभ्यष्टच्"। गुर्वीभिर्महतीभिः ॥"गुरुर्महत्याङ्गिरसे पित्रादौ धर्मदेशके" इति हैमः ॥ पुरस्क्रियाभिः पूजाभिः शमितं पराजयेन व्यलीकं दुःखं वैलक्ष्यं वा येषां तान् ॥ “दुःखे वैलक्ष्ये व्यलीकम्” इति यादवः ॥ चिरविरहेणोत्सुका उत्कण्ठिता अवरोधा अन्तःपुराङ्गना येषां तान् । राज्ञोऽपत्यानि राजन्याः क्षत्रियाः । तान् ॥ “राजश्वशुराद्यत्" इत्यपत्यार्थे यत्प्रत्ययः॥ 'मूर्धाभिषिक्तो राजन्यो बाहुजः क्षत्रियो विराट्" इत्यमरः ॥ स्वपुरं प्रति निवृत्तये प्रतिगमनायानुमेनेऽनुज्ञातवान् ॥ प्रहर्षणीवृत्तमेतत् । तदुक्तम्- “म्नौ ज्रौ गस्त्रिदशयतिः प्रहर्षणीयम्" इति ।
ते रेखाध्वजकुलिशातपत्रचिह्नं
सम्राजश्चरणयुगं प्रसादलभ्यम् ।
प्रस्थानप्रणतिभिरङ्गुलीषु चकु-
र्मौलिस्रक्च्युतमकरन्दरेणुगौरम् ।। ८८ ॥
त इति ॥ते राजानः। रेखा एव ध्वजाश्च कुलिशानि चातपत्राणि च । ध्वजाद्याकाररेखा इत्यर्थः। तानि चिह्नानि यस्य तत्तथोक्तम् । प्रसादेनैव लभ्यं प्रसादलभ्यम् । सम्राजः सार्वभौमस्य रघोश्चरणयुगं प्रस्थाने प्रयाणसमये याः प्रणतयो नमस्कारास्ताभिः । करणैः । अङ्गुलीषु मौलिषु केशबन्धनेषु याः स्रजो माल्यानि ताभ्यश्च्युतैर्मकरन्दैः पुष्परसैः ॥ " मकरन्दः पुष्परसः" इत्यमरः ॥ रेणुभिः परागैश्च ॥ “परागः सुमनोरजः" इत्यमरः ॥ गौरं गौरवर्णं चक्रुः ॥
इति महामहोपाध्यायकोलाचलमल्लिनाथसूरिविरचितया संजीविनीसमाख्यया
व्याख्यया समेतो महाकविश्रीकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये
रघुदिग्विजयो नाम चतुर्थः सर्गः ।
- ↑ न्यस्तशस्त्रं दिलीपं च तं च शुश्रूवुषां पतिम् । राज्ञामुद्धतनाराचे हृदि शल्यमिवारितम्,
- ↑ प्रधूमिते.
- ↑ सुप्रजाः.
- ↑ पैत्र्यम् .
- ↑ दर्शिनः.
- ↑ लब्धप्रशमनं स्वस्थम्.
- ↑ निर्विष्टलघुभिर्मेघैः सवितुस्तस्य चोभयोः। वर्धिष्णवो दिशा भागान्प्रतापा यत्र रेचिताः.
- ↑ अधिज्यमायुधं कर्तुं समयोऽयं रघोरिति । स्वं धनुः शङ्कितेनेव संजह्रे शतमन्युना. (१संहृतम्.
- ↑ विलसत्.
- ↑ श्रेणिषु.
- ↑ तस्य गोप्तुर्द्विरेफाणां कर्णोत्पलनिपातिनाम् । स्वरसंवादिभिः कण्ठैः शालिगोप्यो
जगुर्गुणान् - ↑ परिभव.
- ↑ नादेयामास; मेरयांमास
- ↑ सम्यक्तस्य
- ↑ एव
- ↑ पर्यन्तः.
- ↑ स्यदनोत्कीर्णैः; तुरगोत्कीर्णः.
- ↑ पुरोगाः.
- ↑ पुरोगाः.
- ↑ उद्धतान्.
- ↑ प्रवणाः.
- ↑ उत्कलैर्दर्शितपथः; उत्कलादे शितपथः.
- ↑ कलिङ्गाभिमुखम्.
- ↑ नालिकेरासपम्.
- ↑ माहेन्द्रनाथस्य.
- ↑ माहेन्द्रनाथस्य.
- ↑ मरीचोद्धान्तहारीताः; मरिचोद्धान्तहारीताः
- ↑ आलीढ.
- ↑ दुर्दुरी; दुर्दरौ.
- ↑ दूरमुक्तम्.
- ↑ रामेषु.
- ↑ मरुला.
- ↑ २बद्धानाम्,
- ↑ प्रतियोधः
- ↑ क्षौद्रैः,पटलैः.
- ↑ औदीच्यान्.
६६-६७ श्लोकयोर्मध्ये क्षेपकोऽयं दृश्यते
जितानजव्यस्तानेव कृत्वा रथपुरःसरान् ।
महार्णवमिवौर्वाग्निः प्रविवेशोत्तरापथम् ॥ (१ काकुत्स्थः.) - ↑ वङ्कू तीर; वङ्क्षुतीर. ३ हूनावरोधानाम्. ४ अङ्कोलै:; अक्षोडेः.
- ↑ तुङ्गद्रविणराशयः.
- ↑ विविशुस्तं कोसलेशमुदन्वन्तमिवापगाः; विविशुस्तं विशानाथमुदन्वन्तमिवापगाः.
- ↑ उद्धतैः.
- ↑ सैन्यघोषोऽथ संभ्रमम्.
- ↑ गुहागतानाम्.
- ↑ सत्त्वानाम्,
- ↑ गजवर्म.
- ↑ युद्धम्.
- ↑ पार्वतीयः.
- ↑ विमर्दः सह तैस्तत्र निष्पषोत्पमितानल:.
- ↑ उच्छिन्न; उत्सन्न.
- ↑ परस्परस्य.
- ↑ लोहित्ये
- ↑ अधारावर्षि दुर्दिनम्,
- ↑ विश्रमयन्.
- ↑ आरेभे.