ऋग्वेदः सूक्तं ६.२६

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.२६
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्।

श्रुधी न इन्द्र ह्वयामसि त्वा महो वाजस्य सातौ वावृषाणाः ।
सं यद्विशोऽयन्त शूरसाता उग्रं नोऽवः पार्ये अहन्दाः ॥१॥
त्वां वाजी हवते वाजिनेयो महो वाजस्य गध्यस्य सातौ ।
त्वां वृत्रेष्विन्द्र सत्पतिं तरुत्रं त्वां चष्टे मुष्टिहा गोषु युध्यन् ॥२॥
त्वं कविं चोदयोऽर्कसातौ त्वं कुत्साय शुष्णं दाशुषे वर्क् ।
त्वं शिरो अमर्मणः पराहन्नतिथिग्वाय शंस्यं करिष्यन् ॥३॥
त्वं रथं प्र भरो योधमृष्वमावो युध्यन्तं वृषभं दशद्युम् ।
त्वं तुग्रं वेतसवे सचाहन्त्वं तुजिं गृणन्तमिन्द्र तूतोः ॥४॥
त्वं तदुक्थमिन्द्र बर्हणा कः प्र यच्छता सहस्रा शूर दर्षि ।
अव गिरेर्दासं शम्बरं हन्प्रावो दिवोदासं चित्राभिरूती ॥५॥
त्वं श्रद्धाभिर्मन्दसानः सोमैर्दभीतये चुमुरिमिन्द्र सिष्वप् ।
त्वं रजिं पिठीनसे दशस्यन्षष्टिं सहस्रा शच्या सचाहन् ॥६॥
अहं चन तत्सूरिभिरानश्यां तव ज्याय इन्द्र सुम्नमोजः ।
त्वया यत्स्तवन्ते सधवीर वीरास्त्रिवरूथेन नहुषा शविष्ठ ॥७॥
वयं ते अस्यामिन्द्र द्युम्नहूतौ सखायः स्याम महिन प्रेष्ठाः ।
प्रातर्दनिः क्षत्रश्रीरस्तु श्रेष्ठो घने वृत्राणां सनये धनानाम् ॥८॥

सायणभाष्यम्

‘श्रुधी न इन्द्र' इत्यष्टर्चं तृतीयं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । तथा चानुक्रम्यते- श्रुधी नोऽष्टौ ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ।।

श्रु॒धी न॑ इन्द्र॒ ह्वया॑मसि त्वा म॒हो वाज॑स्य सा॒तौ वा॑वृषा॒णाः ।

सं यद्विशोऽय॑न्त॒ शूर॑साता उ॒ग्रं नोऽव॒ः पार्ये॒ अह॑न्दाः ॥१

श्रु॒धि । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । ह्वया॑मसि । त्वा॒ । म॒हः । वाज॑स्य । सा॒तौ । व॒वृ॒षा॒णाः ।

सम् । यत् । विशः॑ । अय॑न्त । शूर॑ऽसातौ । उ॒ग्रम् । नः॒ । अवः॑ । पार्ये॑ । अह॑न् । दाः॒ ॥१

श्रुधि । नः । इन्द्र । ह्वयामसि । त्वा । महः । वाजस्य । सातौ । ववृषाणाः ।

सम् । यत् । विशः । अयन्त । शूरऽसातौ । उग्रम् । नः । अवः । पार्ये । अहन् । दाः ॥१

हे “इन्द्र “ववृषाणाः सोमैस्त्वां सिञ्चन्तो वयं स्तोतारः “महः महतः “वाजस्य अन्नस्य “सातौ लाभार्थं “त्वा त्वां “ह्वयामसि आह्वयामः । हे इन्द्र त्वं “नः अस्माकं तदाह्वानं “श्रुधि शृणु । “यत् यदा “विशः जनाः “शूरसातौ युद्धे “सम् “अयन्त संगच्छन्ते तदा “पार्ये अन्तिमे “अहन् अहनि दिवसे “नः अस्मभ्यम् “उग्रम् उद्गूर्णम् “अवः रक्षणं "दाः अदाः प्रयच्छ ॥

त्वां वा॒जी ह॑वते वाजिने॒यो म॒हो वाज॑स्य॒ गध्य॑स्य सा॒तौ ।

त्वां वृ॒त्रेष्वि॑न्द्र॒ सत्प॑तिं॒ तरु॑त्रं॒ त्वां च॑ष्टे मुष्टि॒हा गोषु॒ युध्य॑न् ॥२

त्वाम् । वा॒जी । ह॒व॒ते॒ । वा॒जि॒ने॒यः । म॒हः । वाज॑स्य । गध्य॑स्य । सा॒तौ ।

त्वाम् । वृ॒त्रेषु॑ । इ॒न्द्र॒ । सत्ऽप॑तिम् । तरु॑त्रम् । त्वाम् । च॒ष्टे॒ । मु॒ष्टि॒ऽहा । गोषु॑ । युध्य॑न् ॥२

त्वाम् । वाजी । हवते । वाजिनेयः । महः । वाजस्य । गध्यस्य । सातौ ।

त्वाम् । वृत्रेषु । इन्द्र । सत्ऽपतिम् । तरुत्रम् । त्वाम् । चष्टे । मुष्टिऽहा । गोषु । युध्यन् ॥२

“वाजी हविर्लक्षणान्नवान् “वाजिनेयः वाजिन्याः पुत्रो भरद्वाजो हे इन्द्र “त्वां “गध्यस्य सर्वैः प्राप्यस्य “महः महतः “वाजस्य अन्नस्य “सातौ लाभे निमित्ते “हवते स्तौति । अपि च हे “इन्द्र “सत्पतिं सज्जनानां पालकं “तरुत्रं दुर्जनानां तारकं “त्वां “वृत्रेषु उपद्रवेषु निमित्तेषु भरद्वाजो हवते । “मुष्टिहा मुष्टिबलेन शत्रूणां हन्ता “गोषु निमित्तभूतासु "युध्यन् शत्रुभिः सह युद्धं कुर्वन् भरद्वाजः “त्वां “चष्टे पश्यति । प्रतिपालयते ॥

त्वं क॒विं चो॑दयो॒ऽर्कसा॑तौ॒ त्वं कुत्सा॑य॒ शुष्णं॑ दा॒शुषे॑ वर्क् ।

त्वं शिरो॑ अम॒र्मण॒ः परा॑हन्नतिथि॒ग्वाय॒ शंस्यं॑ करि॒ष्यन् ॥३

त्वम् । क॒विम् । चो॒द॒यः॒ । अ॒र्कऽसा॑तौ । त्वम् । कुत्सा॑य । शुष्ण॑म् । दा॒शुषे॑ । व॒र्क् ।

त्वम् । शिरः॑ । अ॒म॒र्मणः॑ । परा॑ । अ॒ह॒न् । अ॒ति॒थि॒ऽग्वाय॑ । शंस्य॑म् । क॒रि॒ष्यन् ॥३

त्वम् । कविम् । चोदयः । अर्कऽसातौ । त्वम् । कुत्साय । शुष्णम् । दाशुषे । वर्क् ।

त्वम् । शिरः । अमर्मणः । परा । अहन् । अतिथिऽग्वाय । शंस्यम् । करिष्यन् ॥३

हे इन्द्र “त्वम् “अर्कसातौ अन्नलाभार्थं “कविं भार्गवमृषिं “चोदयः अचोदयः । प्रैरयः । किंच हे इन्द्र “त्वं “दाशुषे हविर्दत्तवते “कुत्साय “शुष्णम् असुरं “वर्क् छेदितवानसि ॥ वर्क् इति वृणक्छेदनार्थस्य लुङि रूपम् ॥ तथा “त्वम् “अतिथिग्वाय अतिथीनामभिगन्त्रे दिवोदासाय “शंस्यं स्तुत्यं सुखं “करिष्यन् “अमर्मणः मर्महीनमात्मानं मन्यमानस्य शम्बरस्थ “शिरः शीर्षं “पराहन् अवधीः ॥

त्वं रथं॒ प्र भ॑रो यो॒धमृ॒ष्वमावो॒ युध्य॑न्तं वृष॒भं दश॑द्युम् ।

त्वं तुग्रं॑ वेत॒सवे॒ सचा॑ह॒न्त्वं तुजिं॑ गृ॒णन्त॑मिन्द्र तूतोः ॥४

त्वम् । रथ॑म् । प्र । भ॒रः॒ । यो॒धम् । ऋ॒ष्वम् । आवः॑ । युध्य॑न्तम् । वृ॒ष॒भम् । दश॑ऽद्युम् ।

त्वम् । तुग्र॑म् । वे॒त॒सवे॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् । त्वम् । तुजि॑म् । गृ॒णन्त॑म् । इ॒न्द्र॒ । तू॒तो॒रिति॑ तूतोः ॥४

त्वम् । रथम् । प्र । भरः । योधम् । ऋष्वम् । आवः । युध्यन्तम् । वृषभम् । दशऽद्युम् ।

त्वम् । तुग्रम् । वेतसवे । सचा । अहन् । त्वम् । तुजिम् । गृणन्तम् । इन्द्र । तूतोरिति तूतोः ॥४

हे इन्द्र “त्वं वृषभसंज्ञकाय राज्ञे “योधं युद्धसाधनम् “ऋष्वं महान्तं “रथं “प्र “भरः प्रापयः । अपि च “युध्यन्तं शत्रुभिः सह युद्धं कुर्वन्तं “दशद्युं दश दिवसा युध्यतो यस्य गताः तं “वृषभम् एतदाख्यं राजानम् “आवः युद्धादपीपलः । किंच “त्वं “वेतसवे एतान्नाम्ने राज्ञे “सचा सहायभूतः सन् “तुग्रम् असुरम् “अहन् हतवानसि । वेतसुर्नाम कश्चिदसुरः । अत्र तस्मादन्योऽसावुच्यते । यद्वा । वेतसव इति तृतीयार्थे चतुर्थी । वेतसुनासुरेण सहितं तुग्रं हतवानसि । तथा च मन्त्रं .....यते--- ‘ अहं पितेव वेतसूँरभिष्टये तुग्रं कुत्साय स्मदिभं च रन्धयम्' (ऋ. सं. १०. ४९. ३) इति । हे “इन्द्र “त्वं “गृणन्तं त्वां स्तुवन्तं “तुजिम् एतदाख्यं राजानं “तूतोः अवर्धयः ॥

त्वं तदु॒क्थमि॑न्द्र ब॒र्हणा॑ क॒ः प्र यच्छ॒ता स॒हस्रा॑ शूर॒ दर्षि॑ ।

अव॑ गि॒रेर्दासं॒ शम्ब॑रं ह॒न्प्रावो॒ दिवो॑दासं चि॒त्राभि॑रू॒ती ॥५

त्वम् । तत् । उ॒क्थम् । इ॒न्द्र॒ । ब॒र्हणा॑ । क॒रिति॑ कः । प्र । यत् । श॒ता । स॒हस्रा॑ । शू॒र॒ । दर्षि॑ ।

अव॑ । गि॒रेः । दास॑म् । शम्ब॑रम् । ह॒न् । प्र । आ॒वः॒ । दिवः॑ऽदासम् । चि॒त्राभिः॑ । ऊ॒ती ॥५

त्वम् । तत् । उक्थम् । इन्द्र । बर्हणा । करिति कः । प्र । यत् । शता । सहस्रा । शूर । दर्षि ।

अव । गिरेः । दासम् । शम्बरम् । हन् । प्र । आवः । दिवःऽदासम् । चित्राभिः । ऊती ॥५

हे “इन्द्र “बर्हणा बर्हणः शत्रूणां हिंसकः “त्वम् “उक्थं प्रशस्यं “तत् कर्म “कः अकरोः । किं तत्कर्मेत्युच्यते । हे “शूर वीरेन्द्र त्वं “शता शतानि “सहस्रा सहस्राणि च शम्बरस्य अनुचरान् भटान् “प्र “दर्षि विदारितवानसि । तथा च निगमान्तरे-‘अध्वर्यवो यः शतं शम्बरस्य' (ऋ. सं. २. १४, ६) इति । तथा त्वं “दासं यज्ञादिकर्मणामुपक्षपयितारं “गिरेः पर्वतान्निर्गतं “शम्बरम् असुरम् “अव “हन् अवावधीः । तथापि श्रूयते– “यः शम्बरं पर्वतेषु क्षियन्तम्' (ऋ. सं. २. १२. ११ ) इति । किंच “चित्राभिः विचित्राभिः “ऊती ऊतिभिः रक्षाभिः “दिवोदासं राजानं “प्रावः प्रकर्षेण पालयसि स्म ॥ ॥ २१ ॥

त्वं श्र॒द्धाभि॑र्मन्दसा॒नः सोमै॑र्द॒भीत॑ये॒ चुमु॑रिमिन्द्र सिष्वप् ।

त्वं र॒जिं पिठी॑नसे दश॒स्यन्ष॒ष्टिं स॒हस्रा॒ शच्या॒ सचा॑हन् ॥६

त्वम् । श्र॒द्धाभिः॑ । म॒न्द॒सा॒नः । सोमैः॑ । द॒भीत॑ये । चुमु॑रिम् । इ॒न्द्र॒ । सि॒स्व॒प् ।

त्वम् । र॒जिम् । पिठी॑नसे । द॒श॒स्यन् । ष॒ष्टिम् । स॒हस्रा॑ । शच्या॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् ॥६

त्वम् । श्रद्धाभिः । मन्दसानः । सोमैः । दभीतये । चुमुरिम् । इन्द्र । सिस्वप् ।

त्वम् । रजिम् । पिठीनसे । दशस्यन् । षष्टिम् । सहस्रा । शच्या । सचा । अहन् ॥६

हे “इन्द्र “श्रद्धाभिः श्रद्धापुरःसरमादरातिशयेनानुष्ठितैः कर्मभिः मन्दसानः मोदमानः । यच्छ्रद्धया युक्तं कर्म तत्सारवत् भवति । तथा च श्रूयते–' यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति' ( छ. उ. १. १. १० ) इति । “सोमैः च मन्दसानः “त्वं “दभीतये एतन्नामकाय राजर्षये “चुमुरिम् एतदाख्यमसुरं “सिष्वप् अस्वापयः । अवधीरित्यर्थः । किंच हे इन्द्र “त्वं “पिठीनसे एतन्नामकाय “रजिम् एतदाख्यां कन्यां वा राज्यं वा “दशस्यन् प्रयच्छन् “शच्या प्रज्ञया “षष्टिं षष्टिसंख्याकानि "सहस्रा भटानां सहस्राणि "सचा सह युगपदेव "अहन अवधीः ॥

अ॒हं च॒न तत्सू॒रिभि॑रानश्यां॒ तव॒ ज्याय॑ इन्द्र सु॒म्नमोज॑ः ।

त्वया॒ यत्स्तव॑न्ते सधवीर वी॒रास्त्रि॒वरू॑थेन॒ नहु॑षा शविष्ठ ॥७

अ॒हम् । च॒न । तत् । सू॒रिऽभिः॑ । आ॒न॒श्या॒न् । तव॑ । ज्यायः॑ । इ॒न्द्र॒ । सु॒म्नम् । ओजः॑ ।

त्वया॑ । यत् । स्तव॑न्ते । स॒ध॒ऽवी॒र॒ । वी॒राः । त्रि॒ऽवरू॑थेन । नहु॑षा । श॒वि॒ष्ठ॒ ॥७

अहम् । चन । तत् । सूरिऽभिः । आनश्यान् । तव । ज्यायः । इन्द्र । सुम्नम् । ओजः ।

त्वया । यत् । स्तवन्ते । सधऽवीर । वीराः । त्रिऽवरूथेन । नहुषा । शविष्ठ ॥७

हे “सधवीर वीरैः सहित “शविष्ठ बलवत्तमेन्द्र “वीराः स्तोतारः “त्रिवरूथेन । त्रीणि वरूथान्यावरकाणि भुवनानि यस्य तेन । “नहुषा शत्रूणां बन्धकेन “त्वया दत्तं “यत् “सुम्नं सुखम् “ओजः बलं च “स्तवन्ते स्तुवन्ति हे “इन्द्र “तव त्वया दत्तं “ज्यायः अतिशयेन प्रशस्यं “तत् सुम्नमोजः “अहं "चन अहमपि भरद्वाजः “सूरिभिः मदीयैः स्तोतृभिः सह "आनश्यां प्राप्नुयाम् ॥

व॒यं ते॑ अ॒स्यामि॑न्द्र द्यु॒म्नहू॑तौ॒ सखा॑यः स्याम महिन॒ प्रेष्ठा॑ः ।

प्रात॑र्दनिः क्षत्र॒श्रीर॑स्तु॒ श्रेष्ठो॑ घ॒ने वृ॒त्राणां॑ स॒नये॒ धना॑नाम् ॥८

व॒यम् । ते॒ । अ॒स्याम् । इ॒न्द्र॒ । द्यु॒म्नऽहू॑तौ । सखा॑यः । स्या॒म॒ । म॒हि॒न॒ । प्रेष्ठाः॑ ।

प्रात॑र्दनिः । क्ष॒त्र॒ऽश्रीः । अ॒स्तु॒ । श्रेष्ठः॑ । घ॒ने । वृ॒त्राणा॑म् । स॒नये॑ । धना॑नाम् ॥८

वयम् । ते । अस्याम् । इन्द्र । द्युम्नऽहूतौ । सखायः । स्याम । महिन । प्रेष्ठाः ।

प्रातर्दनिः । क्षत्रऽश्रीः । अस्तु । श्रेष्ठः । घने । वृत्राणाम् । सनये । धनानाम् ॥८

हे "महिन पूजनीय “इन्द्र "ते त्वदर्थं “सखायः स्तोतारः “वयम् “अस्यां “द्युम्नहूतौ अस्मिन् धननिमित्ते स्तोत्रे "प्रेष्ठाः अतिशयेन प्रियाः “स्याम भवेम । “प्रातर्दनिः प्रतर्दनो नाम राजा । तस्य पुत्रः “क्षत्रश्रीः एतन्नामको मम याज्यो राजा “श्रेष्ठः “अस्तु सर्वेषामुत्कृष्टो भवतु । किमर्थम् । “वृत्राणां शत्रूणां “घने वधाय च “धनानां वसूनां “सनये संभजनाय च श्रेष्ठोऽस्त्विति संबन्धः ॥ ॥२२॥