ऋग्वेदः सूक्तं ६.५७
| ← सूक्तं ६.५६ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.५७ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.५८ → |
| दे. इन्द्रापूषणौ। गायत्री |
इन्द्रा नु पूषणा वयं सख्याय स्वस्तये ।
हुवेम वाजसातये ॥१॥
सोममन्य उपासदत्पातवे चम्वोः सुतम् ।
करम्भमन्य इच्छति ॥२॥
अजा अन्यस्य वह्नयो हरी अन्यस्य सम्भृता ।
ताभ्यां वृत्राणि जिघ्नते ॥३॥
यदिन्द्रो अनयद्रितो महीरपो वृषन्तमः ।
तत्र पूषाभवत्सचा ॥४॥
तां पूष्णः सुमतिं वयं वृक्षस्य प्र वयामिव ।
इन्द्रस्य चा रभामहे ॥५॥
उत्पूषणं युवामहेऽभीशूँरिव सारथिः ।
मह्या इन्द्रं स्वस्तये ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘ इन्द्रा नु पूषणा ' इति षड़ृचमष्टमं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं गायत्रमैन्द्रापौष्णम् । अनुक्रान्तं च -- ‘ इन्द्रा न्वैन्द्रं च ' इति । गतो विनियोगः ॥
इन्द्रा॒ नु पू॒षणा॑ व॒यं स॒ख्याय॑ स्व॒स्तये॑ ।
हु॒वेम॒ वाज॑सातये ॥१
इन्द्रा॑ । नु । पू॒षणा॑ । व॒यम् । स॒ख्याय॑ । स्व॒स्तये॑ ।
हु॒वेम॑ । वाज॑ऽसातये ॥१
इन्द्रा । नु । पूषणा । वयम् । सख्याय । स्वस्तये ।
हुवेम । वाजऽसातये ॥१
इतरेतरयोगात् इन्द्रपूषशब्दयोः उभयत्र द्विवचनम् । इन्द्रापूषणौ देवौ “नु अद्य च "वयं “स्वस्तये “सख्याय शोभनाय सखित्वाय “वाजसातये वाजस्यान्नस्य बलस्य वा सातये संभजनाय च “हुवेम आह्वयाम । स्तवाम ॥
सोम॑म॒न्य उपा॑सद॒त्पात॑वे च॒म्वो॑ः सु॒तम् ।
क॒र॒म्भम॒न्य इ॑च्छति ॥२
सोम॑म् । अ॒न्यः । उप॑ । अ॒स॒द॒त् । पात॑वे । च॒म्वोः॑ । सु॒तम् ।
क॒र॒म्भम् । अ॒न्यः । इ॒च्छ॒ति॒ ॥२
सोमम् । अन्यः । उप । असदत् । पातवे । चम्वोः । सुतम् ।
करम्भम् । अन्यः । इच्छति ॥२
“चम्वोः अधिषवणफलकयोः “सुतम् अभिषुतं "सोमम् “अन्यः अनयोरेकतर इन्द्रः “पातवे पातुम् "उपासदत् उपसीदति । उपगच्छति । “अन्यः एकतरः पूषा “करम्भं घृतसिक्तं सक्त्वात्मकं हविः भक्षयितुम् “इच्छति ॥
अ॒जा अ॒न्यस्य॒ वह्न॑यो॒ हरी॑ अ॒न्यस्य॒ सम्भृ॑ता ।
ताभ्यां॑ वृ॒त्राणि॑ जिघ्नते ॥३
अ॒जाः । अ॒न्यस्य॑ । वह्न॑यः । हरी॒ इति॑ । अ॒न्यस्य॑ । सम्ऽभृ॑ता ।
ताभ्या॑म् । वृ॒त्राणि॑ । जि॒घ्न॒ते॒ ॥३
अजाः । अन्यस्य । वह्नयः । हरी इति । अन्यस्य । सम्ऽभृता ।
ताभ्याम् । वृत्राणि । जिघ्नते ॥३
अनयोरिन्द्रापूष्णोः “अन्यस्य एकस्य पूष्णः "अजाः छागाः “वह्नयः वाहका अश्वाः । “अन्यस्य अपरस्येन्द्रस्य "संभृता संभृतौ सम्यक् पुष्टौ “हरी एतत्संज्ञावश्वौ वाहकौ । स चेन्द्रः “ताभ्यां “वृत्राणि शत्रून् “जिघ्नते हन्ति ॥
यदिन्द्रो॒ अन॑य॒द्रितो॑ म॒हीर॒पो वृष॑न्तमः ।
तत्र॑ पू॒षाभ॑व॒त्सचा॑ ॥४
यत् । इन्द्रः॑ । अन॑यत् । रितः॑ । म॒हीः । अ॒पः । वृष॑न्ऽतमः ।
तत्र॑ । पू॒षा । अ॒भ॒व॒त् । सचा॑ ॥४
यत् । इन्द्रः । अनयत् । रितः । महीः । अपः । वृषन्ऽतमः ।
तत्र । पूषा । अभवत् । सचा ॥४
“यत् यदा “वृषन्तमः अतिशयेन वर्षिता “इन्द्रः “रितः गन्त्रीः “महीः महतीः “अपः वृष्ट्युदकानि “अनयत् इमं लोकं प्रापयति “तत्र तदानीं “पूषा पोषको देवः “सचा “अभवत् अस्येन्द्रस्य सहायो भवति ॥
तां पू॒ष्णः सु॑म॒तिं व॒यं वृ॒क्षस्य॒ प्र व॒यामि॑व ।
इन्द्र॑स्य॒ चा र॑भामहे ॥५
ताम् । पू॒ष्णः । सु॒ऽम॒तिम् । व॒यम् । वृ॒क्षस्य॑ । प्र । व॒याम्ऽइ॑व ।
इन्द्र॑स्य । च॒ । आ । र॒भा॒म॒हे॒ ॥५
ताम् । पूष्णः । सुऽमतिम् । वयम् । वृक्षस्य । प्र । वयाम्ऽइव ।
इन्द्रस्य । च । आ । रभामहे ॥५
“पूष्णः पोषकस्य देवस्य “इन्द्रस्य “च “तां प्रसिद्धां “सुमतिं कल्याणीं मतिमनुग्रहबुद्धिं “वृक्षस्य महीरुहस्य “प्र “वयां प्रकृष्टां दृढां शाखाम् “इव “वयम् “आ “रभामहे अवलम्बामहे । आश्रयामह इत्यर्थः ॥
उत्पू॒षणं॑ युवामहे॒ऽभीशूँ॑रिव॒ सार॑थिः ।
म॒ह्या इन्द्रं॑ स्व॒स्तये॑ ॥६
उत् । पू॒षण॑म् । यु॒वा॒म॒हे॒ । अ॒भीशू॑न्ऽइव । सार॑थिः ।
म॒ह्यै । इन्द्र॑म् । स्व॒स्तये॑ ॥६
उत् । पूषणम् । युवामहे । अभीशून्ऽइव । सारथिः ।
मह्यै । इन्द्रम् । स्वस्तये ॥६
“पूषणं पोषकं देवम् “इन्द्रं च "मह्यै महत्यै “स्वस्तये रक्षार्थम् "उत् "युवामहे उद्योजयामः । उद्योजनमाकर्षणम् । तत्र दृष्टान्तः । “सारथिः सूतः “अभीशूनिव। अभीशून् रश्मीन् अश्वबन्धनार्थान् यथाकर्षति तद्वत् ॥ ॥ २३ ।।
टिप्पणी
६.५७.१ इन्द्रा नु पूषणा वयं इति
द्र. पौषम्
६.५७.४ यदिन्द्रो अनयद्रितः इति।
द्र. पौष्णः
पूषणौसंज्ञके सामे अनयत् - रितः शब्दयोः मध्ये ओम-ओवा शब्दयोः निवेशं ध्यातव्यमस्ति। सायणभाष्ये रितः शब्दस्य मूलं री-गतिरेषणयोः गृहीतमस्ति - गच्छति। अन्ये कानि विकल्पाः संभवानि सन्ति। किं रितः शब्दस्य प्रत्यक्षरूपं रिक्तः अस्ति, अन्वेषणीयः।
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|