ऋग्वेदः सूक्तं ६.४१
| ← सूक्तं ६.४० | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.४१ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.४२ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप् । |
अहेळमान उप याहि यज्ञं तुभ्यं पवन्त इन्दवः सुतासः ।
गावो न वज्रिन्स्वमोको अच्छेन्द्रा गहि प्रथमो यज्ञियानाम् ॥१॥
या ते काकुत्सुकृता या वरिष्ठा यया शश्वत्पिबसि मध्व ऊर्मिम् ।
तया पाहि प्र ते अध्वर्युरस्थात्सं ते वज्रो वर्ततामिन्द्र गव्युः ॥२॥
एष द्रप्सो वृषभो विश्वरूप इन्द्राय वृष्णे समकारि सोमः ।
एतं पिब हरिव स्थातरुग्र यस्येशिषे प्रदिवि यस्ते अन्नम् ॥३॥
सुतः सोमो असुतादिन्द्र वस्यानयं श्रेयाञ्चिकितुषे रणाय ।
एतं तितिर्व उप याहि यज्ञं तेन विश्वास्तविषीरा पृणस्व ॥४॥
ह्वयामसि त्वेन्द्र याह्यर्वाङरं ते सोमस्तन्वे भवाति ।
शतक्रतो मादयस्वा सुतेषु प्रास्माँ अव पृतनासु प्र विक्षु ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘ अहेळमानः' इति पञ्चर्चमष्टादशं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम्। अनुक्रान्तं च-- ‘ अहेळमानः' इति । गतो विनियोगः ।।
अहे॑ळमान॒ उप॑ याहि य॒ज्ञं तुभ्यं॑ पवन्त॒ इन्द॑वः सु॒तास॑ः ।
गावो॒ न व॑ज्रि॒न्स्वमोको॒ अच्छेन्द्रा ग॑हि प्रथ॒मो य॒ज्ञिया॑नाम् ॥१
अहे॑ळमानः । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञम् । तुभ्य॑म् । प॒व॒न्ते॒ । इन्द॑वः । सु॒तासः॑ ।
गावः॑ । न । व॒ज्रि॒न् । स्वम् । ओकः॑ । अच्छ॑ । इन्द्र॑ । आ । ग॒हि॒ । प्र॒थ॒मः । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥१
अहेळमानः । उप । याहि । यज्ञम् । तुभ्यम् । पवन्ते । इन्दवः । सुतासः ।
गावः । न । वज्रिन् । स्वम् । ओकः । अच्छ । इन्द्र । आ । गहि । प्रथमः । यज्ञियानाम् ॥१
हे इन्द्र “अहेळमानः अक्रुध्यंस्त्वं “यज्ञम् अस्मदीयम् “उप “याहि उपगच्छ । यतः कारणात “तुभ्यं त्वदर्थ “सुतासः अभिषुता: “इन्दवः सोमा: “पवन्ते पूयन्ते दशपवित्रेण शोध्यन्ते । हे “वज्रिन् वज्रवन् इन्द्र ”गावो “न गावः स्वकीयं गोष्ठमिव “स्वं स्वकीय “ओकः स्थानं द्रोणकलशादिलक्षणम् “अच्छ आभिमुख्येन प्राप्नुवन्तीति शेषः । अतः कारणात् हे “इन्द्र “यज्ञियानां यज्ञार्हाणां देवानां मध्ये “प्रथमः मुख्यत्वं “आ “गहि आगच्छ ।।
या ते॑ का॒कुत्सुकृ॑ता॒ या वरि॑ष्ठा॒ यया॒ शश्व॒त्पिब॑सि॒ मध्व॑ ऊ॒र्मिम् ।
तया॑ पाहि॒ प्र ते॑ अध्व॒र्युर॑स्था॒त्सं ते॒ वज्रो॑ वर्ततामिन्द्र ग॒व्युः ॥२
या । ते॒ । का॒कुत् । सुऽकृ॑ता । या । वरि॑ष्ठा । यया॑ । शश्व॑त् । पिब॑सि । मध्वः॑ । ऊ॒र्मिम् ।
तया॑ । पा॒हि॒ । प्र । ते॒ । अ॒ध्व॒र्युः । अ॒स्था॒त् । सम् । ते॒ । वज्रः॑ । व॒र्त॒ता॒म् । इ॒न्द्र॒ । ग॒व्युः ॥२
या । ते । काकुत् । सुऽकृता । या । वरिष्ठा । यया । शश्वत् । पिबसि । मध्वः । ऊर्मिम् ।
तया । पाहि । प्र । ते । अध्वर्युः । अस्थात् । सम् । ते । वज्रः । वर्तताम् । इन्द्र । गव्युः ॥२
हे इन्द्र “या “ते तव “काकुत् जिह्वा “सुकृता सुष्ठु धात्रा निर्मिता। “या च “वरिष्ठा उरुतमा विस्तीर्णतमा। “यया च “मध्वः मधुनः सोमस्य “ऊर्मिं रसं “शश्वत् बहुकृत्वः “पिबसि “तया जिह्वयास्मदीयं सोमं “पाहि पिब। तदर्थम् “अध्वर्युः अध्वरस्य नेता ऋत्विग्गृहीतसोमः सन् “प्र “अस्थात् हविर्धानादुत्तरवेदिदेशं प्रत्यगमत् । अपि च हे “इन्द्र “गव्युः शत्रुसंबन्धिनीर्गा आत्मन इच्छन् "ते त्वदीयः “वज्रः “सं "वर्ततां शत्रुभिः संगतो भवतु । तान् हन्त्वित्यर्थः ॥
ए॒ष द्र॒प्सो वृ॑ष॒भो वि॒श्वरू॑प॒ इन्द्रा॑य॒ वृष्णे॒ सम॑कारि॒ सोम॑ः ।
ए॒तं पि॑ब हरिवः स्थातरुग्र॒ यस्येशि॑षे प्र॒दिवि॒ यस्ते॒ अन्न॑म् ॥३
ए॒षः । द्र॒प्सः । वृ॒ष॒भः । वि॒श्वऽरू॑पः । इन्द्रा॑य । वृष्णे॑ । सम् । अ॒का॒रि॒ । सोमः॑ ।
ए॒तम् । पि॒ब॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । स्था॒तः॒ । उ॒ग्र॒ । यस्य॑ । ईशि॑षे । प्र॒ऽदिवि॑ । यः । ते॒ । अन्न॑म् ॥३
एषः । द्रप्सः । वृषभः । विश्वऽरूपः । इन्द्राय । वृष्णे । सम् । अकारि । सोमः ।
एतम् । पिब । हरिऽवः । स्थातः । उग्र । यस्य । ईशिषे । प्रऽदिवि । यः । ते । अन्नम् ॥३
“द्रप्सः द्रवणशील: “वृषभः कामानां वर्षिता “विश्वरूपः बहुविधरूपोपेत ईदृग्विधः “एषः “सोमः “वृष्णे कामानां वर्षित्रे “इन्द्राय इन्द्रस्य पानार्थं “समकारि अभिषवादिभिः संस्कृतोऽभूत् । हे "हरिवः । हरी अश्वौ । तद्वन् हे "स्थातः सर्वेषामधिष्ठातः “उग्र उद्गूर्णबलेन्द्र “एतम् ईदृशं सोमं “पिब । “यस्य सोमस्य "प्रदिवि । जातावेकवचनम् । प्रभूतेषु दिवसेषु प्रगतेष्वहःसु वा “ईशिषे त्वमेवेश्वरो भवसि । “यः च सोमः “ते तव “अन्नम् अन्नत्वेन परिकल्पित एतं पिबेत्यन्वयः ॥
सु॒तः सोमो॒ असु॑तादिन्द्र॒ वस्या॑न॒यं श्रेया॑ञ्चिकि॒तुषे॒ रणा॑य ।
ए॒तं ति॑तिर्व॒ उप॑ याहि य॒ज्ञं तेन॒ विश्वा॒स्तवि॑षी॒रा पृ॑णस्व ॥४
सु॒तः । सोमः॑ । असु॑तात् । इ॒न्द्र॒ । वस्या॑न् । अ॒यम् । श्रेया॑न् । चि॒कि॒तुषे॑ । रणा॑य ।
ए॒तम् । ति॒ति॒र्वः॒ । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञम् । तेन॑ । विश्वाः॑ । तवि॑षीः । आ । पृ॒ण॒स्व॒ ॥४
सुतः । सोमः । असुतात् । इन्द्र । वस्यान् । अयम् । श्रेयान् । चिकितुषे । रणाय ।
एतम् । तितिर्वः । उप । याहि । यज्ञम् । तेन । विश्वाः । तविषीः । आ । पृणस्व ॥४
हे “इन्द्र “सुतः अभिषुतः “अयं “सोमः "असुतात् अकृताभिषवात् सोमादन्यदीयात् "वस्यान् वसीयान् वसुमत्तरः प्रशस्यतरः। तथा “चिकितुषे विदुषेऽभिज्ञाय तुभ्यं “रणाय रमणीयाय तदर्थं “श्रेयान् श्रेष्ठश्च भवति । त्वामतिशयेन रमयितेत्यर्थः। हे “तितिर्वः शत्रूणां तरितरिन्द्र “यज्ञं यजनसाधनम् “एतं सोमम् “उप “याहि उपागच्छ । “तेन च सोमेन “विश्वास्तविषीः सर्वाणि बलानि “आ “पृणस्व आपूरय ॥
ह्वया॑मसि॒ त्वेन्द्र॑ याह्य॒र्वाङरं॑ ते॒ सोम॑स्त॒न्वे॑ भवाति ।
शत॑क्रतो मा॒दय॑स्वा सु॒तेषु॒ प्रास्माँ अ॑व॒ पृत॑नासु॒ प्र वि॒क्षु ॥५
ह्वया॑मसि । त्वा॒ । आ । इ॒न्द्र॒ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । अर॑म् । ते॒ । सोमः॑ । त॒न्वे॑ । भ॒वा॒ति॒ ।
शत॑क्रतो॒ इति॒ शत॑ऽक्रतो । मा॒दय॑स्व । सु॒तेषु॑ । प्र । अ॒स्मान् । अ॒व॒ । पृत॑नासु । प्र । वि॒क्षु ॥५
ह्वयामसि । त्वा । आ । इन्द्र । याहि । अर्वाङ् । अरम् । ते । सोमः । तन्वे । भवाति ।
शतक्रतो इति शतऽक्रतो । मादयस्व । सुतेषु । प्र । अस्मान् । अव । पृतनासु । प्र । विक्षु ॥५
हे “इन्द्र “त्वा त्वां “ह्वयामसि आह्वयामः । अतः कारणात् त्वम् “अर्वाङ् अस्मदभिमुखः सन् “आ “याहि आगच्छ । अस्मदीयः “सोमः च “ते “तन्वे तव शरीराय “अरं पर्याप्तं भवाति भवतु । त्वदीयं शरीरं यथाभिलाषं, तर्पयत्वित्यर्थः । हे “शतक्रतो बहुविधकर्मन्निन्द्र त्वं च “सुतेषु अभिषुतेषु अस्मदीयेषु सोमेषु “मादयस्व तृप्यस्व । ‘मद तृप्तियोगे'। तदनन्तरं “पृतनासु संग्रामेषु “अस्मान् “प्र “अव प्रकर्षेण रक्ष । न केवलं पृतनासु किंतु “विक्षु सर्वासु प्रजास्वस्मान् “प्र अव प्ररक्ष ॥ ॥१३॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|