ऋग्वेदः सूक्तं ६.४९
| ← सूक्तं ६.४८ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.४९ ऋजिष्वा भारद्वाजः |
सूक्तं ६.५० → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्, १५ शक्वरी। |
स्तुषे जनं सुव्रतं नव्यसीभिर्गीर्भिर्मित्रावरुणा सुम्नयन्ता ।
त आ गमन्तु त इह श्रुवन्तु सुक्षत्रासो वरुणो मित्रो अग्निः ॥१॥
विशोविश ईड्यमध्वरेष्वदृप्तक्रतुमरतिं युवत्योः ।
दिवः शिशुं सहसः सूनुमग्निं यज्ञस्य केतुमरुषं यजध्यै ॥२॥
अरुषस्य दुहितरा विरूपे स्तृभिरन्या पिपिशे सूरो अन्या ।
मिथस्तुरा विचरन्ती पावके मन्म श्रुतं नक्षत ऋच्यमाने ॥३॥
प्र वायुमच्छा बृहती मनीषा बृहद्रयिं विश्ववारं रथप्राम् ।
द्युतद्यामा नियुतः पत्यमानः कविः कविमियक्षसि प्रयज्यो ॥४॥
स मे वपुश्छदयदश्विनोर्यो रथो विरुक्मान्मनसा युजानः ।
येन नरा नासत्येषयध्यै वर्तिर्याथस्तनयाय त्मने च ॥५॥
पर्जन्यवाता वृषभा पृथिव्याः पुरीषाणि जिन्वतमप्यानि ।
सत्यश्रुतः कवयो यस्य गीर्भिर्जगत स्थातर्जगदा कृणुध्वम् ॥६॥
पावीरवी कन्या चित्रायुः सरस्वती वीरपत्नी धियं धात् ।
ग्नाभिरच्छिद्रं शरणं सजोषा दुराधर्षं गृणते शर्म यंसत् ॥७॥
पथस्पथः परिपतिं वचस्या कामेन कृतो अभ्यानळर्कम् ।
स नो रासच्छुरुधश्चन्द्राग्रा धियंधियं सीषधाति प्र पूषा ॥८॥
प्रथमभाजं यशसं वयोधां सुपाणिं देवं सुगभस्तिमृभ्वम् ।
होता यक्षद्यजतं पस्त्यानामग्निस्त्वष्टारं सुहवं विभावा ॥९॥
भुवनस्य पितरं गीर्भिराभी रुद्रं दिवा वर्धया रुद्रमक्तौ ।
बृहन्तमृष्वमजरं सुषुम्नमृधग्घुवेम कविनेषितासः ॥१०॥
आ युवानः कवयो यज्ञियासो मरुतो गन्त गृणतो वरस्याम् ।
अचित्रं चिद्धि जिन्वथा वृधन्त इत्था नक्षन्तो नरो अङ्गिरस्वत् ॥११॥
प्र वीराय प्र तवसे तुरायाजा यूथेव पशुरक्षिरस्तम् ।
स पिस्पृशति तन्वि श्रुतस्य स्तृभिर्न नाकं वचनस्य विपः ॥१२॥
यो रजांसि विममे पार्थिवानि त्रिश्चिद्विष्णुर्मनवे बाधिताय ।
तस्य ते शर्मन्नुपदद्यमाने राया मदेम तन्वा तना च ॥१३॥
तन्नोऽहिर्बुध्न्यो अद्भिरर्कैस्तत्पर्वतस्तत्सविता चनो धात् ।
तदोषधीभिरभि रातिषाचो भगः पुरंधिर्जिन्वतु प्र राये ॥१४॥
नू नो रयिं रथ्यं चर्षणिप्रां पुरुवीरं मह ऋतस्य गोपाम् ।
क्षयं दाताजरं येन जनान्स्पृधो अदेवीरभि च क्रमाम विश आदेवीरभ्यश्नवाम ॥१५॥
सायणभाष्यम्
स्तुषे जनम्' इति पञ्चदशर्चं षष्ठं सूक्तं भारद्वाजस्य ऋजिश्वन आर्षं वैश्वदेवम् । अन्त्या षट्पञ्चाशदक्षरा शक्करी शिष्टास्त्रिष्टुभः । तथा चानुक्रान्तं --- स्तुषे पच्चोन ऋजिश्वा ह वैश्वदेवं ह शक्वर्यन्तम् ' इति । व्यूळ्हे दशरात्रे पञ्चमेऽहनीदं वैश्वदेवनिविद्धानम् । सूत्रितं च - ऋभुर्विभ्वा स्तुषे जनमिति वैश्वदेवम् ' (आश्व. श्रौ. ८. ८) इति । आद्या महानाम्नीव्रते जप्या ॥
स्तु॒षे जनं॑ सुव्र॒तं नव्य॑सीभिर्गी॒र्भिर्मि॒त्रावरु॑णा सुम्न॒यन्ता॑ ।
त आ ग॑मन्तु॒ त इ॒ह श्रु॑वन्तु सुक्ष॒त्रासो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॒ग्निः ॥१
स्तु॒षे । जन॑म् । सु॒ऽव्र॒तम् । नव्य॑सीभिः । गीः॒ऽभिः । मि॒त्रावरु॑णा । सु॒म्न॒ऽयन्ता॑ ।
ते । आ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । सु॒ऽक्ष॒त्रासः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः ॥१
स्तुषे । जनम् । सुऽव्रतम् । नव्यसीभिः । गीःऽभिः । मित्रावरुणा । सुम्नऽयन्ता ।
ते । आ । गमन्तु । ते । इह । श्रुवन्तु । सुऽक्षत्रासः । वरुणः । मित्रः । अग्निः ॥१
"सुव्रतं सुकर्माणं “जनं दैव्यं जनं देवसंघ “नव्यसीभिः नवतराभिः “गीर्भिः स्तुतिभिः “स्तुषे अहं स्तुवे । तथा “मित्रावरुणा । मित्रः प्रमीतेस्त्रायको वरुणः पापन्निवारयिता। एतावपि देवौ स्तौमि । कीदृशौ । “सुम्नयन्ता सुम्नं सुखं स्तोतॄणामिच्छन्तौ । “सुक्षत्रासः शोभनबलाः “ते वरुणादयः सर्वे देवाः “इह अस्मिन् यज्ञे “आ “गमन्तु आगच्छन्तु । “ते तादृशाः “श्रुवन्तु । अस्मदीयाः स्तुतीः शृण्वन्तु च । अत्र मित्रादीनां परिगणनमुपलक्षणं सूक्तस्य सर्वदेवताप्रतिपादकत्वात्। अत एव पूर्वं जनमिति सामान्यनिर्देशः ।।
वि॒शोवि॑श॒ ईड्य॑मध्व॒रेष्वदृ॑प्तक्रतुमर॒तिं यु॑व॒त्योः ।
दि॒वः शिशुं॒ सह॑सः सू॒नुम॒ग्निं य॒ज्ञस्य॑ के॒तुम॑रु॒षं यज॑ध्यै ॥२
वि॒शःऽवि॑शः । ईड्य॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । अदृ॑प्तऽक्रतुम् । अ॒र॒तिम् । यु॒व॒त्योः ।
दि॒वः । शिशु॑म् । सह॑सः । सू॒नुम् । अ॒ग्निम् । य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । अ॒रु॒षम् । यज॑ध्यै ॥२
विशःऽविशः । ईड्यम् । अध्वरेषु । अदृप्तऽक्रतुम् । अरतिम् । युवत्योः ।
दिवः । शिशुम् । सहसः । सूनुम् । अग्निम् । यज्ञस्य । केतुम् । अरुषम् । यजध्यै ॥२
“विशोविशः सर्वस्याः प्रजायाः “अध्वरेषु यज्ञेषु “ईड्यम् ऋत्विग्भिः स्तुत्यम् “अदृप्तक्रतुं दर्परहितकर्माणम् अमूढप्रज्ञं वा “युवत्योः द्यावापृथिव्योः “अरतिम् अभिगन्तारम् अर्यं स्वामिनं “दिवः द्युलोकस्य “शिशुं पुत्रम् । ' दिवस्परि प्रथमं जज्ञे अग्निः ' (ऋ. सं. १०.४५.१) इति निगमः । यद्वा । दिवः स्तोतुः पुत्रभूतम् । तथापि निगमो भवति - ‘ त्वं पुत्रो भवसि यस्तेऽविधत्' ( ऋ. सं. २. १. ९) इति । “सहसः बलस्य “सूनुं पुत्रं “यज्ञस्य यागस्य “केतुं प्रज्ञापकम् "अरुषम् आरोचमानम् एवंगुणकम् “अग्निं “यजध्यै यष्टुम् । स्तुषे इत्यनुषज्यते । स्तुषे स्तुवे ।।
अ॒रु॒षस्य॑ दुहि॒तरा॒ विरू॑पे॒ स्तृभि॑र॒न्या पि॑पि॒शे सूरो॑ अ॒न्या ।
मि॒थ॒स्तुरा॑ वि॒चर॑न्ती पाव॒के मन्म॑ श्रु॒तं न॑क्षत ऋ॒च्यमा॑ने ॥३
अ॒रु॒षस्य॑ । दु॒हि॒तरा॑ । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे । स्तृऽभिः॑ । अ॒न्या । पि॒पि॒शे । सूरः॑ । अ॒न्या ।
मि॒थः॒ऽतुरा॑ । वि॒चर॑न्ती॒ इति॑ वि॒ऽचर॑न्ती । पा॒व॒के इति॑ । मन्म॑ । श्रु॒तम् । न॒क्ष॒तः॒ । ऋ॒च्यमा॑ने॒ इति॑ ॥३
अरुषस्य । दुहितरा । विरूपे इति विऽरूपे । स्तृऽभिः । अन्या । पिपिशे । सूरः । अन्या ।
मिथःऽतुरा । विचरन्ती इति विऽचरन्ती । पावके इति । मन्म । श्रुतम् । नक्षतः । ऋच्यमाने इति ॥३
इयमहोरात्रयोः स्तुतिः । "अरुषस्य आरोचमानस्य सूर्यस्य "दुहितरा दुहितरौ । सूर्येण हि अहोरात्रयोर्विभागः क्रियते । अतस्तदधीनात्मलाभत्वात् तस्य दुहितरावित्युच्येते । “विरूपे शुक्लकृष्णतया नानारूपे । तयोः “अन्या एका रात्रिः “स्तृभिः नक्षत्रैः “पिपिशे पिश्यते संश्लिष्यते । ‘ पिश अवयवे' इति धातुः । “अन्या अहरात्मिका दुहिता “सूरः सूर्येण पिपिशे संश्लिष्यते । ते च नक्षत्रैः सूर्येण चालंकृते भवत इत्यर्थः । “मिथस्तुरा परस्परं बाधयन्त्यौ । अह्ना रात्रिर्निवर्त्यते रात्र्या चाहरिति परस्परं बाधः । अत एव “विचरन्ती विविधं पृथक् चरन्त्यौ "पावके सर्वस्य शोधयित्र्यौ । एवंभूते अहश्च रात्रिश्च “ऋच्यमाने अस्माभिः स्तूयमाने सत्यौ “श्रुतं श्रोतव्यं “मन्म मननीयं स्तोत्रमस्मत्कृतं “नक्षतः व्याप्नुताम् ॥
प्र वा॒युमच्छा॑ बृह॒ती म॑नी॒षा बृ॒हद्र॑यिं वि॒श्ववा॑रं रथ॒प्राम् ।
द्यु॒तद्या॑मा नि॒युत॒ः पत्य॑मानः क॒विः क॒विमि॑यक्षसि प्रयज्यो ॥४
प्र । वा॒युम् । अच्छ॑ । बृ॒ह॒ती । म॒नी॒षा । बृ॒हत्ऽर॑यिम् । वि॒श्वऽवा॑रम् । र॒थ॒ऽप्राम् ।
द्यु॒तत्ऽया॑मा । नि॒ऽयुतः॑ । पत्य॑मानः । क॒विः । क॒विम् । इ॒य॒क्ष॒सि॒ । प्र॒य॒ज्यो॒ इति॑ प्रऽयज्यो ॥४
प्र । वायुम् । अच्छ । बृहती । मनीषा । बृहत्ऽरयिम् । विश्वऽवारम् । रथऽप्राम् ।
द्युतत्ऽयामा । निऽयुतः । पत्यमानः । कविः । कविम् । इयक्षसि । प्रयज्यो इति प्रऽयज्यो ॥४
”बृहती महती “मनीषा अस्मदीया स्तुतिः "वायुम् "अच्छ आभिमुख्येन “प्र गच्छतु ॥ उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥ कीदृशं वायुम् । “बृहद्रयिं महाधनं “विश्ववारं विश्वैर्वरणीयं संभजनीयं “रथप्रां रथस्यात्मीयस्य प्रातारं पूरयितारम् । यद्वा । स्तोतॄणां रथं धनैः पूरयितारम् । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे “प्रयज्यो प्रकर्षेण यष्टव्य वायो “द्युतद्यामा प्रदीप्तयानः “नियुतः आत्मीयरथयोज्याः वडवाः ताः “पत्यमानः अभिपतन्नभिगच्छन् । यद्वा । पत्यतिरैश्वर्यकर्मा। तासां वडवानामीश्वरः “कविः क्रान्तदर्शी। एवंभूतः त्वं “कविं मेधाविनं स्तोतारम् “इयक्षसि धनेन पूजय ॥
स मे॒ वपु॑श्छदयद॒श्विनो॒र्यो रथो॑ वि॒रुक्मा॒न्मन॑सा युजा॒नः ।
येन॑ नरा नासत्येष॒यध्यै॑ व॒र्तिर्या॒थस्तन॑याय॒ त्मने॑ च ॥५
सः । मे॒ । वपुः॑ । छ॒द॒य॒त् । अ॒श्विनोः॑ । यः । रथः॑ । वि॒रुक्मा॑न् । मन॑सा । यु॒जा॒नः ।
येन॑ । न॒रा॒ । ना॒स॒त्या॒ । इ॒ष॒यध्यै॑ । व॒र्तिः । या॒थः । तन॑याय । त्मने॑ । च॒ ॥५
सः । मे । वपुः । छदयत् । अश्विनोः । यः । रथः । विरुक्मान् । मनसा । युजानः ।
येन । नरा । नासत्या । इषयध्यै । वर्तिः । याथः । तनयाय । त्मने । च ॥५
“अश्विनोः स्वभूतः “सः रथः “मे मदीयं “वपुः शरीरं “छदयत् छादयतु । तेजसाच्छादयतु । “यो “रथो “विरुक्मान् विरोचनवान् विशेषेण दीप्यमानः “मनसा मनोव्यापारमात्रेण “युजानः अश्वैः संप्रयुज्यमानो भवति । हे “नरा नेतारौ हे “नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वाश्विनौ “येन रथेन “वर्तिः स्तोतृगृहं “तनयाय पुत्राय “त्मने आत्मने तत्पित्रे स्तोत्रे “च “इषयध्यै कामान् प्रापयितुं “याथः गच्छथः स रथः इति पूर्वत्रान्वयः ॥ ॥ ५ ॥
पर्ज॑न्यवाता वृषभा पृथि॒व्याः पुरी॑षाणि जिन्वत॒मप्या॑नि ।
सत्य॑श्रुतः कवयो॒ यस्य॑ गी॒र्भिर्जग॑तः स्थात॒र्जग॒दा कृ॑णुध्वम् ॥६
पर्ज॑न्यवाता । वृ॒ष॒भा॒ । पृ॒थि॒व्याः । पुरी॑षाणि । जि॒न्व॒त॒म् । अप्या॑नि ।
सत्य॑ऽश्रुतः । क॒व॒यः॒ । यस्य॑ । गीः॒ऽभिः । जग॑तः । स्था॒तः॒ । जग॑त् । आ । कृ॒णु॒ध्व॒म् ॥६
पर्जन्यवाता । वृषभा । पृथिव्याः । पुरीषाणि । जिन्वतम् । अप्यानि ।
सत्यऽश्रुतः । कवयः । यस्य । गीःऽभिः । जगतः । स्थातः । जगत् । आ । कृणुध्वम् ॥६
हे “पर्जन्यवाता पर्जन्यवायू “वृषभा वृष्टेः कर्तारौ “पृथिव्याः । अन्तरिक्षनामैतत् । अन्तरिक्षात् “अप्यानि आप्तव्यानि “पुरीषाणि पूरकाण्युदकानि “जिन्वतं प्रेरयतम् । उत्तरोऽर्धर्चो मारुतः । हे “सत्यश्रुतः सत्यस्य स्तोत्रस्य श्रोतारः “कवयः मेधाविनो मरुतः “यस्य स्तोतुः “गीर्भिः स्तुतिभिः यूयं स्तुता भवथ तस्य स्तोतुः “जगत् स्थावरजङ्गमात्मकं सर्वं प्राणिजातम् “आ "कृणुध्वम् आभिमुख्येन कुरुत । हे "जगतः “स्थातः । गणाभिप्रायमेकवचनम्। स्थावरजङ्गमात्मकस्य जगतोऽवस्थापक हे मरुद्गण इति योज्यम् ॥
अन्वारम्भणीयायां सारस्वतस्य हविषो याज्या ‘पावीरवी' इत्येषा । सूत्रितं च ---- ‘ पावीरवी कन्या चित्रायुः पीपिवांसं सरस्वतः ' (आश्व. श्रौ. २. ८) इति । एकादशिने सारस्वते पशावेषैव पुरोडाशस्य याज्या । सूत्रितं च - ‘ पावीरवी कन्या चित्रायुर्यस्ते स्तनः शशयो यो मयोभूः ' ( आश्व. श्रौ. ३.७) इति । अग्निमारुते शस्त्रेऽप्येषा । सूत्रितं च - ‘ राकामहमिति द्वे पावीरवी कन्या चित्रायुः (आश्व. श्रौ. ५. २० ) इति ॥
पावी॑रवी क॒न्या॑ चि॒त्रायु॒ः सर॑स्वती वी॒रप॑त्नी॒ धियं॑ धात् ।
ग्नाभि॒रच्छि॑द्रं शर॒णं स॒जोषा॑ दुरा॒धर्षं॑ गृण॒ते शर्म॑ यंसत् ॥७
पावी॑रवी । क॒न्या॑ । चि॒त्रऽआ॑युः । सर॑स्वती । वी॒रऽप॑त्नी । धिय॑म् । धा॒त् ।
ग्नाभिः॑ । अच्छि॑द्रम् । श॒र॒णम् । स॒ऽजोषाः॑ । दुः॒ऽआ॒धर्ष॑म् । गृ॒ण॒ते । शर्म॑ । यं॒स॒त् ॥७
पावीरवी । कन्या । चित्रऽआयुः । सरस्वती । वीरऽपत्नी । धियम् । धात् ।
ग्नाभिः । अच्छिद्रम् । शरणम् । सऽजोषाः । दुःऽआधर्षम् । गृणते । शर्म । यंसत् ॥७
“पावीरवी शोधयित्री “कन्या कमनीया “चित्रायुः चित्रगमना चित्रान्ना वा “वीरपत्नी । वीरः प्रजापतिः पतिर्यस्यास्तादृशी । यद्वा । वीराणां पालयित्री । एवंभूता “सरस्वती “धियम् अस्मदीयं कर्म यज्ञाख्यं “धात् दधातु । धारयतु । ददातु वा । शब्देन प्रतिपादितो ह्यर्थोऽनुष्ठीयते । अपि च “ग्नाभिः देवपत्नीभिः सजोषाः सह प्रीयमाणा । यद्वा । ग्नाः गायत्र्यादीनि छन्दांसि । ‘ छन्दांसि वै ग्नाः' ( तै. सं. ५. १. ७. २ ) इति श्रुतेः । तैः सह प्रीयमाणा “गृणते स्तुवते मह्यम् “अच्छिद्रं छिद्ररहितं "दुराधर्षं शत्रुभिः शीतवातादिभिश्च धर्षितुमशक्यं “शरणं गृहं “शर्म सुखं च "यंसत् प्रयच्छतु ॥
एकादशिने पौष्णे पशौ ‘पथस्पथः' इति हविषो याज्या । सूत्रितं च ---- ‘ पथस्पथः परिपतिं वचस्या बृहस्पते या परमा परावदिति द्वे' ( आश्व. श्रौ. ३. ७ ) इति ॥
प॒थस्प॑थ॒ः परि॑पतिं वच॒स्या कामे॑न कृ॒तो अ॒भ्या॑नळ॒र्कम् ।
स नो॑ रासच्छु॒रुध॑श्च॒न्द्राग्रा॒ धियं॑धियं सीषधाति॒ प्र पू॒षा ॥८
प॒थःऽप॑थः । परि॑ऽपतिम् । व॒च॒स्या । कामे॑न । कृ॒तः । अ॒भि । आ॒न॒ट् । अ॒र्कम् ।
सः । नः॒ । रा॒स॒त् । शु॒रुधः॑ । च॒न्द्रऽअ॑ग्राः । धिय॑म्ऽधियम् । सी॒स॒धा॒ति॒ । प्र । पू॒षा ॥८
पथःऽपथः । परिऽपतिम् । वचस्या । कामेन । कृतः । अभि । आनट् । अर्कम् ।
सः । नः । रासत् । शुरुधः । चन्द्रऽअग्राः । धियम्ऽधियम् । सीसधाति । प्र । पूषा ॥८
"पथस्पथः सर्वस्य मार्गस्य “परिपतिम् अधिपतिम् “अर्कम् अर्चनीयं पूषणं "कामेन काम्यमानेन फलेन “कृतः वशीकृतः स्तोता “वचस्या स्तुत्या “अभ्यानट् अभ्यश्नुताम् । प्राप्नोतु । “सः च “पूषा “नः अस्मभ्यं “शुरुधः शुचो रोधयित्रीः गाः “चन्द्राग्राः । चन्द्रमिति हिरण्यनाम । हिरण्यप्रमुखा यद्वा स्वर्णशृङ्गाः “रासत् ददातु ॥ ‘रा दाने ' । अस्माल्लेटि रूपम् ॥ तथा “धियंधियं सर्वमस्मदीयं कर्म स पूषा “प्र “सीषधाति प्रसाधयतु ।।
त्वाष्ट्रे पशौ ‘ प्रथमभाजम् ' इति हविषो याज्या । सूत्रितं च - ‘ प्रथमभाजं यशसं वयोधां सोमापूषणा जनना रयीणामिति सूक्तम् ' (आश्व. श्रौ. ३.८) इति ॥
प्र॒थ॒म॒भाजं॑ य॒शसं॑ वयो॒धां सु॑पा॒णिं दे॒वं सु॒गभ॑स्ति॒मृभ्व॑म् ।
होता॑ यक्षद्यज॒तं प॒स्त्या॑नाम॒ग्निस्त्वष्टा॑रं सु॒हवं॑ वि॒भावा॑ ॥९
प्र॒थ॒म॒ऽभाज॑म् । य॒शस॑म् । व॒यः॒ऽधाम् । सु॒ऽपा॒णिम् । दे॒वम् । सु॒ऽगभ॑स्तिम् । ऋभ्व॑म् ।
होता॑ । य॒क्ष॒त् । य॒ज॒तम् । प॒स्त्या॑नाम् । अ॒ग्निः । त्वष्टा॑रम् । सु॒ऽहव॑म् । वि॒भाऽवा॑ ॥९
प्रथमऽभाजम् । यशसम् । वयःऽधाम् । सुऽपाणिम् । देवम् । सुऽगभस्तिम् । ऋभ्वम् ।
होता । यक्षत् । यजतम् । पस्त्यानाम् । अग्निः । त्वष्टारम् । सुऽहवम् । विभाऽवा ॥९
“प्रथमभाजं प्रथम उत्पत्तिकाल एव विभक्तारं जन्तूनाम् । यावच्छो वै रेतसः सिक्तस्य त्वष्टा रूपाणि विकरोति तावच्छो वै तत्प्र जायते ' ( तै. सं. १. ५. ९. १ ) इति श्रुतेः । “यशसं यशस्विनं “वयोधां वयसोऽन्नस्य हविर्लक्षणस्य धातारं धारयितारं यद्वा स्तोतृभ्योऽन्नप्रदं “सुपाणिम् । हस्तस्य मणिबन्धादूर्ध्वप्रदेशः पाणिः । शोभनपाणिकं “देवं दानादिगुणयुक्तं “सुगभस्तिम् । गभस्तिरिति बाहुनाम। शोभनदोर्दण्डम् “ऋभ्वम् उरु भासमानं महान्तं वा “पस्त्यानाम् । पस्त्यमिति गृहनाम। तत्स्थानां “यजतं यष्टव्यम् । गृहस्थैर्यजनीयमित्यर्थः । “सुहवं सुखेन ह्वातुं शक्यम् । एवंभूतं “त्वष्टारं “होता देवानामाह्वाता “विभावा दीप्यमानः “अग्निः “यक्षत् यजत् । अनेन हविषा यजतु ॥
भुव॑नस्य पि॒तरं॑ गी॒र्भिरा॒भी रु॒द्रं दिवा॑ व॒र्धया॑ रु॒द्रम॒क्तौ ।
बृ॒हन्त॑मृ॒ष्वम॒जरं॑ सुषु॒म्नमृध॑ग्घुवेम क॒विने॑षि॒तास॑ः ॥१०
भुव॑नस्य । पि॒तर॑म् । गीः॒ऽभिः । आ॒भिः । रु॒द्रम् । दिवा॑ । व॒र्धय॑ । रु॒द्रम् । अ॒क्तौ ।
बृ॒हन्त॑म् । ऋ॒ष्वम् । अ॒जर॑म् । सु॒ऽसु॒म्नम् । ऋध॑क् । हु॒वे॒म॒ । क॒विना॑ । इ॒षि॒तासः॑ ॥१०
भुवनस्य । पितरम् । गीःऽभिः । आभिः । रुद्रम् । दिवा । वर्धय । रुद्रम् । अक्तौ ।
बृहन्तम् । ऋष्वम् । अजरम् । सुऽसुम्नम् । ऋधक् । हुवेम । कविना । इषितासः ॥१०
“भुवनस्य भूतजातस्य “पितरं पालयितारं “रुद्रम् । रुत् दुःखम् । तत् द्रावयितारमीश्वरम् “आभिः “गीर्भिः स्तुतिभिः "दिवा अहनि हे स्तोतः “वर्धय । “अक्तौ रात्र्यां च तमेव “रुद्रं स्तुतिभिर्वर्धय । वयं च “कविना प्राज्ञेन रुद्रेण “इषितासः प्रेरिताः सन्त: “बृहन्तं महान्तम् “ऋष्वं दर्शनीयम् “अजरं जरारहितं "सुषुम्नं शोभनसुखमेवंगुणविशिष्टं रुद्रम् “ऋधक् ऋद्धं समृद्धं यथा भवति तथा “हुवेम स्तवाम ॥ ॥ ६ ॥
आ यु॑वानः कवयो यज्ञियासो॒ मरु॑तो ग॒न्त गृ॑ण॒तो व॑र॒स्याम् ।
अ॒चि॒त्रं चि॒द्धि जिन्व॑था वृ॒धन्त॑ इ॒त्था नक्ष॑न्तो नरो अङ्गिर॒स्वत् ॥११
आ । यु॒वा॒नः॒ । क॒व॒यः॒ । य॒ज्ञि॒या॒सः॒ । मरु॑तः । ग॒न्त । गृ॒ण॒तः । व॒र॒स्याम् ।
अ॒चि॒त्रम् । चि॒त् । हि । जिन्व॑थ । वृ॒धन्तः॑ । इ॒त्था । नक्ष॑न्तः । न॒रः॒ । अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् ॥११
आ । युवानः । कवयः । यज्ञियासः । मरुतः । गन्त । गृणतः । वरस्याम् ।
अचित्रम् । चित् । हि । जिन्वथ । वृधन्तः । इत्था । नक्षन्तः । नरः । अङ्गिरस्वत् ॥११
हे "युवानः नित्यतरुणाः “कवयः प्राज्ञाः “यज्ञियासः यज्ञार्हा एवंभूता हे “मरुतः “गृणतः स्तुवतः “वरस्यां वरणीयां स्तुतिं प्रति “आ “गन्त आगच्छत । अपि च हे “नरः नेतारो मरुतः “इत्था इत्थमनेन प्रकारेण “वृधन्तः वर्धमानाः । यद्वा इत्था अमुत्रान्तरिक्षे “नक्षन्तः व्याप्नुवन्तः “अङ्गिरस्वत् । अङ्गिरसो गमनशीला रश्मयः । ते यथा शीघ्रं नभस्तलं व्याप्नुवन्ति तद्वत् । यद्वा । ऋषय एवाङ्गिरसः । तद्वच्छीघ्रगामिनः । एवंभूता यूयम् “अचित्रं “चित् । ओषधिवनस्पतिभिर्निबिडो देशश्चित्रम् । तद्विलक्षणम् ओषध्यादिभिर्वियुक्तमपि देशं “जिन्वथ वृष्ट्या तर्पयथ। "हि इति पूरणः ॥
प्र वी॒राय॒ प्र त॒वसे॑ तु॒रायाजा॑ यू॒थेव॑ पशु॒रक्षि॒रस्त॑म् ।
स पि॑स्पृशति त॒न्वि॑ श्रु॒तस्य॒ स्तृभि॒र्न नाकं॑ वच॒नस्य॒ विप॑ः ॥१२
प्र । वी॒राय॑ । प्र । त॒वसे॑ । तु॒राय॑ । अज॑ । यू॒थाऽइ॑व । प॒शु॒ऽरक्षिः॑ । अस्त॑म् ।
सः । पि॒स्पृ॒श॒ति॒ । त॒न्वि॑ । श्रु॒तस्य॑ । स्तृऽभिः॑ । न । नाक॑म् । व॒च॒नस्य॑ । विपः॑ ॥१२
प्र । वीराय । प्र । तवसे । तुराय । अज । यूथाऽइव । पशुऽरक्षिः । अस्तम् ।
सः । पिस्पृशति । तन्वि । श्रुतस्य । स्तृऽभिः । न । नाकम् । वचनस्य । विपः ॥१२
“वीराय विक्रान्ताय विविधं शत्रूणामीरकाय वा मरुद्गणाय “प्र “अज हे स्तोतः स्तुतिं प्रगमय । तथा “तवसे बलिने “तुराय क्षिप्रगमनाय च तस्मै गणाय “प्र अज। तत्र दृष्टान्तः । “पशुरक्षिः पशुपालकः “यूथेव । स यथा गोयूथानि सायंकाले “अस्तं गृहं शीघ्रं गमयति तद्वत् शीघ्रं स्तुतिं प्रेरयेत्यर्थः। “सः च मरुद्गणः “वचनस्य वक्तुः “विपः विप्रस्य मेधाविनः स्तोतुः “श्रुतस्य । क्रियाग्रहणमपि कर्तव्यमिति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ श्रुतं श्रोतव्यं स्तोत्रं “तन्वि आत्मीये शरीरे “पिस्पृशति स्पर्शयतु । संश्लेषयतु । तत् स्तोत्रं हृद्गतं भवत्वित्यर्थः । स्पर्शने दृष्टान्तः । “स्तृभिर्न “नाकम् । यथा नक्षत्रैर्नाकमन्तरिक्षं स्पर्शयति संश्लेषयति तद्वत् ॥
यो रजां॑सि विम॒मे पार्थि॑वानि॒ त्रिश्चि॒द्विष्णु॒र्मन॑वे बाधि॒ताय॑ ।
तस्य॑ ते॒ शर्म॑न्नुपद॒द्यमा॑ने रा॒या म॑देम त॒न्वा॒३॒॑ तना॑ च ॥१३
यः । रजां॑सि । वि॒ऽम॒मे । पार्थि॑वानि । त्रिः । चि॒त् । विष्णुः॑ । मन॑वे । बा॒धि॒ताय॑ ।
तस्य॑ । ते॒ । शर्म॑न् । उ॒प॒ऽद॒द्यमा॑ने । रा॒या । म॒दे॒म॒ । त॒न्वा॑ । तना॑ । च॒ ॥१३
यः । रजांसि । विऽममे । पार्थिवानि । त्रिः । चित् । विष्णुः । मनवे । बाधिताय ।
तस्य । ते । शर्मन् । उपऽदद्यमाने । राया । मदेम । तन्वा । तना । च ॥१३
"यः “विष्णुः “बाधिताय असुरैर्हिंसिताय “मनवे प्रजापतये तदर्थं “पार्थिवानि पृथिव्या संबद्धानि “रजांसि लोकान् । त्रींल्लोकानिति यावत् । “त्रिः “विममे। “चित् इत्यवधारणे । त्रिभिरेव विक्रमणैः परिमितवान् । हे विष्णो “तस्य तादृशस्य “ते तव । तृतीयार्थे षष्ठी । ईदृशेन त्वया “उपदद्यमाने अस्मभ्यं दीयमाने “शर्मन् शर्मणि गृहे सुखे वा वर्तमानाः सन्तो वयं “राया धनेन “तन्वा रोगादिरहितेन शरीरेण च “तना तनयेन पुत्रेण “च “मदेम मोदेम । हृष्टा भवेम ।।
तन्नोऽहि॑र्बु॒ध्न्यो॑ अ॒द्भिर॒र्कैस्तत्पर्व॑त॒स्तत्स॑वि॒ता चनो॑ धात् ।
तदोष॑धीभिर॒भि रा॑ति॒षाचो॒ भग॒ः पुरं॑धिर्जिन्वतु॒ प्र रा॒ये ॥१४
तत् । नः॒ । अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । अ॒त्ऽभिः । अ॒र्कैः । तत् । पर्व॑तः । तत् । स॒वि॒ता । चनः॑ । धा॒त् ।
तत् । ओष॑धीभिः । अ॒भि । रा॒ति॒ऽसाचः॑ । भगः॑ । पुर॑म्ऽधिः । जि॒न्व॒तु॒ । प्र । रा॒ये ॥१४
तत् । नः । अहिः । बुध्न्यः । अत्ऽभिः । अर्कैः । तत् । पर्वतः । तत् । सविता । चनः । धात् ।
तत् । ओषधीभिः । अभि । रातिऽसाचः । भगः । पुरम्ऽधिः । जिन्वतु । प्र । राये ॥१४
“बुध्न्यः । बुध्नमन्तरिक्षम् । तत्र भवः “अहिः । एत्यन्तरिक्ष इत्यहिः । उक्तं च –'अहिरयनादेत्यन्तरिक्षे ' ( निरु. २. १७) इति । एतत्पदद्वयाभिधेयो देवः “अर्कैः अर्चनसाधनैर्मन्त्रैः स्तूयमानः सन् “नः अस्मभ्यं “तत् लोके प्रसिद्धं “चनः अन्नम् “अद्भिः उदकैः सार्धं “धात् दधातु विदधातु । प्रयच्छतु । “पर्वतः पूरयिता । ' पर्व पूरणे ' इति धातुः । यद्वा । पर्ववद्वज्रं पर्वतः । तद्वान् । पर्वतस्य गिरेः शत्रुरिति वा पर्वतः । स च “तत् चनो दधातु । तथा “सविता प्रेरको देवश्च “तत् चनो दधातु । अपि च “रातिषाचः । रातिं दानं सचन्ते सेवन्ते इति रातिषाचो विश्वे देवाः । ते च “ओषधीभिः । ओषः पाकः आसु धीयते इत्योषधयस्तिलमाषाद्याः । ताभिः सार्धं “तत् अन्नम् “अभि प्रयच्छन्तु । तथा “पुरंधिः बहुधीर्बहुप्रज्ञो वा बहुकर्मा वा “भगः भजनीय एतत्संज्ञो देवश्च “राये धनार्थं “प्र जिन्वतु अस्मान् प्रेरयतु ॥
नू नो॑ र॒यिं र॒थ्यं॑ चर्षणि॒प्रां पु॑रु॒वीरं॑ म॒ह ऋ॒तस्य॑ गो॒पाम् ।
क्षयं॑ दाता॒जरं॒ येन॒ जना॒न्स्पृधो॒ अदे॑वीर॒भि च॒ क्रमा॑म॒ विश॒ आदे॑वीर॒भ्य१॒॑श्नवा॑म ॥१५
नु । नः॒ । र॒यिम् । र॒थ्य॑म् । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राम् । पु॒रु॒ऽवीर॑म् । म॒हः । ऋ॒तस्य॑ । गो॒पाम् ।
क्षय॑म् । दा॒त॒ । अ॒जर॑म् । येन॑ । जना॑न् । स्पृधः॑ । अदे॑वीः । अ॒भि । च॒ । क्रमा॑म । विशः॑ । आऽदे॑वीः । अ॒भि । अ॒श्नवा॑म ॥१५
नु । नः । रयिम् । रथ्यम् । चर्षणिऽप्राम् । पुरुऽवीरम् । महः । ऋतस्य । गोपाम् ।
क्षयम् । दात । अजरम् । येन । जनान् । स्पृधः । अदेवीः । अभि । च । क्रमाम । विशः । आऽदेवीः । अभि । अश्नवाम ॥१५
हे सर्वे देवाः “नः अस्मभ्यं “रयिं धनं “क्षयं गृहं च “दात प्रयच्छत। कीदृशं रयिम् । “रथ्यं रथसंबन्धिनम् । रथयुक्तमित्यर्थः । “चर्षणिप्राम्। चर्षणयो मनुष्याः। तेषां पूरयितारं “पुरुवीरम् । वीर्याज्जायन्त इति वीराः पुत्रादयः । बहुभिर्वीरैरुपेतम् । “महः महतः “ऋतस्य यज्ञस्य “गोपां रक्षकम् । दक्षिणारूपेण धनेन हि यज्ञो रक्ष्यते । ‘मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः' इति वचनात् । कीदृशं क्षयम् । “अजरं जरारहितम् । “येन रयिणा क्षयेण च “जनान् शत्रून् “स्पृधः स्पर्धमानाः “अदेवीः अदेवसंबन्धिनीः आसुरीः सेनाः “च “अभि “क्रमाम अभिभवेम । तथा “आदेवीः । आगता देवा यासु हविः स्वीकारार्थं ता आदेव्यः । तादृशीश्च “विशः प्रजा यज्ञानुष्ठायिनीर्येन धनेन गृहेण च “अभ्यश्नवाम अभिप्राप्नवाम तादृशं धनं गृहं च दातेत्यन्वयः ॥ ॥ ७ ॥ ॥ ४ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|