ऋग्वेदः सूक्तं ६.३७
| ← सूक्तं ६.३६ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.३७ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.३८ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप् |
अर्वाग्रथं विश्ववारं त उग्रेन्द्र युक्तासो हरयो वहन्तु ।
कीरिश्चिद्धि त्वा हवते स्वर्वानृधीमहि सधमादस्ते अद्य ॥१॥
प्रो द्रोणे हरयः कर्माग्मन्पुनानास ऋज्यन्तो अभूवन् ।
इन्द्रो नो अस्य पूर्व्यः पपीयाद्द्युक्षो मदस्य सोम्यस्य राजा ॥२॥
आसस्राणासः शवसानमच्छेन्द्रं सुचक्रे रथ्यासो अश्वाः ।
अभि श्रव ऋज्यन्तो वहेयुर्नू चिन्नु वायोरमृतं वि दस्येत् ॥३॥
वरिष्ठो अस्य दक्षिणामियर्तीन्द्रो मघोनां तुविकूर्मितमः ।
यया वज्रिवः परियास्यंहो मघा च धृष्णो दयसे वि सूरीन् ॥४॥
इन्द्रो वाजस्य स्थविरस्य दातेन्द्रो गीर्भिर्वर्धतां वृद्धमहाः ।
इन्द्रो वृत्रं हनिष्ठो अस्तु सत्वा ता सूरिः पृणति तूतुजानः ॥५॥
सायणभाष्यम्
' अर्वाग्रथम्' इति पञ्चर्चं चतुर्दशं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । ‘अर्वाग्रथम्' इत्यनुक्रान्तम् । महाव्रते निप्केवल्ये उक्तो विनियोगः ॥
अ॒र्वाग्रथं॑ वि॒श्ववा॑रं त उ॒ग्रेन्द्र॑ यु॒क्तासो॒ हर॑यो वहन्तु ।
की॒रिश्चि॒द्धि त्वा॒ हव॑ते॒ स्व॑र्वानृधी॒महि॑ सध॒माद॑स्ते अ॒द्य ॥१
अ॒र्वाक् । रथ॑म् । वि॒श्वऽवा॑रम् । ते॒ । उ॒ग्र॒ । इन्द्र॑ । यु॒क्तासः॑ । हर॑यः । व॒ह॒न्तु॒ ।
की॒रिः । चि॒त् । हि । त्वा॒ । हव॑ते । स्वः॑ऽवान् । ऋ॒धी॒महि॑ । स॒ध॒ऽमादः॑ । ते॒ । अ॒द्य ॥१
अर्वाक् । रथम् । विश्वऽवारम् । ते । उग्र । इन्द्र । युक्तासः । हरयः । वहन्तु ।
कीरिः । चित् । हि । त्वा । हवते । स्वःऽवान् । ऋधीमहि । सधऽमादः । ते । अद्य ॥१
हे “उग्र उद्गूर्णबल “इन्द्र "युक्तासः रथेन युक्ताः “हरयः अश्वा: “ते त्वदीयं “विश्ववारं विश्वैर्वरणीयं “रथम् “अर्वाक् अस्मदभिमुखं “वहन्तु आनयन्तु । “हि यस्मात् “स्वर्वान्। स्वः सुष्ठु अरणीयं गुणजातम् । तद्वान् “कीरिश्चित् स्तोता भरद्वाज ऋषिः “त्वा त्वां “हवते आह्वयति तस्मात् कारणात् त्वदीयं रथमभिमुखं वहन्त्वित्यर्थः । वयं च "अद्य इदानीं “ते त्वया “सधमादः सह माद्यन्तः “ऋधीमहि समृद्धा भवेम ॥
तृतीये पर्यायेऽच्छावाकस्य ‘प्रो द्रोणे' इत्येषा शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च-’ प्रो द्रोणे हरयः कर्माग्मन्निति याज्या' ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ॥
प्रो द्रोणे॒ हर॑य॒ः कर्मा॑ग्मन्पुना॒नास॒ ऋज्य॑न्तो अभूवन् ।
इन्द्रो॑ नो अ॒स्य पू॒र्व्यः प॑पीयाद्द्यु॒क्षो मद॑स्य सो॒म्यस्य॒ राजा॑ ॥२
प्रो इति॑ । द्रोणे॑ । हर॑यः । कर्म॑ । अ॒ग्म॒न् । पु॒ना॒नासः॑ । ऋज्य॑न्तः । अ॒भू॒व॒न् ।
इन्द्रः॑ । नः॒ । अ॒स्य । पू॒र्व्यः । प॒पी॒या॒त् । द्यु॒क्षः । मद॑स्य । सो॒म्यस्य॑ । राजा॑ ॥२
प्रो इति । द्रोणे । हरयः । कर्म । अग्मन् । पुनानासः । ऋज्यन्तः । अभूवन् ।
इन्द्रः । नः । अस्य । पूर्व्यः । पपीयात् । द्युक्षः । मदस्य । सोम्यस्य । राजा ॥२
“हरयः हरितवर्णाः सोमाः “नः “कर्म अस्मदीयं यज्ञं “प्रो “अग्मन् प्रकर्षेण गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । प्राप्य च “पुनानासः पूयमानाः “द्रोणे द्रोणकलशे “ऋज्यन्तः ऋजु गच्छन्तः “अभूवन् भवन्ति । “पूर्व्यः पुरातनः “द्युक्षः दीप्तेर्निवासभूतो द्युस्थानो वा “मदस्य मदकरस्य “सोम्यस्य सोमस्य “राजा ईश्वर एवंभूतः “इन्द्रः च “अस्य इमं सोमं “पपीयात् पिबतु ॥
आ॒स॒स्रा॒णास॑ः शवसा॒नमच्छेन्द्रं॑ सुच॒क्रे र॒थ्या॑सो॒ अश्वा॑ः ।
अ॒भि श्रव॒ ऋज्य॑न्तो वहेयु॒र्नू चि॒न्नु वा॒योर॒मृतं॒ वि द॑स्येत् ॥३
आ॒ऽस॒स्रा॒णासः॑ । श॒व॒सा॒नम् । अच्छ॑ । इन्द्र॑म् । सु॒ऽच॒क्रे । र॒थ्या॑सः । अश्वाः॑ ।
अ॒भि । श्रवः॑ । ऋज्य॑न्तः । व॒हे॒युः॒ । नु । चि॒त् । नु । वा॒योः । अ॒मृत॑म् । वि । द॒स्ये॒त् ॥३
आऽसस्राणासः । शवसानम् । अच्छ । इन्द्रम् । सुऽचक्रे । रथ्यासः । अश्वाः ।
अभि । श्रवः । ऋज्यन्तः । वहेयुः । नु । चित् । नु । वायोः । अमृतम् । वि । दस्येत् ॥३
“आसस्राणासः परितो गच्छन्तः “रथ्यासः रथे युक्ता: “अश्वाः “ऋज्यन्तः ऋजुगमनाः सन्तः “सुचक्रे शोभनचक्रे रथेऽवस्थितं “शवसानं बलमिवाचरन्तम् “इन्द्रं “श्रवः श्रवणीयमस्मदीयं हविः “अच्छ आभिमुख्येन “अभि “वहेयुः अवहेयुः । नू चित् इति निपातो निषेधेऽत्र वर्तते । “अमृतम् अमरणहेतुभूतं सोमलक्षणं हविः “वायोः हेतोः “नु इदानीं 'नू “चित् नैव “वि “दस्येत् क्षयं न प्राप्नुयात् । पात्रे गृहीतः सोमो वायुना शुष्यति ततः पुरैव तत्पानार्थमश्वा इन्द्रमभिवहेयुरित्यर्थः ॥
वरि॑ष्ठो अस्य॒ दक्षि॑णामिय॒र्तीन्द्रो॑ म॒घोनां॑ तुविकू॒र्मित॑मः ।
यया॑ वज्रिवः परि॒यास्यंहो॑ म॒घा च॑ धृष्णो॒ दय॑से॒ वि सू॒रीन् ॥४
वरि॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । दक्षि॑णाम् । इ॒य॒र्ति॒ । इन्द्रः॑ । म॒घोना॑म् । तु॒वि॒कू॒र्मिऽत॑मः ।
यया॑ । व॒ज्रि॒ऽवः॒ । प॒रि॒ऽयासि॑ । अंहः॑ । म॒घा । च॒ । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । दय॑से । वि । सू॒रीन् ॥४
वरिष्ठः । अस्य । दक्षिणाम् । इयर्ति । इन्द्रः । मघोनाम् । तुविकूर्मिऽतमः ।
यया । वज्रिऽवः । परिऽयासि । अंहः । मघा । च । धृष्णो इति । दयसे । वि । सूरीन् ॥४
“वरिष्ठः उरुतमः “तुविकूर्मितमः अतिशयेन बहुविधकर्मा “इन्द्रो “मघोनां मघवतां हविर्लक्षणधनोपेतानां मध्ये "अस्य यजमानस्य “दक्षिणां यज्ञे दातव्याम् “इयर्ति प्रेरयति । यद्वा । मघोनामिति अस्येत्यनेन समानाधिकरणम् ॥ वचनव्यत्ययः । मघोनो हविष्मतोऽस्य यजमानस्येत्यर्थः । शेषः प्रत्यक्षकृतः । हे “वज्रिवः वज्रवन्निन्द्र “यया दक्षिणया दत्तया “अंहः पापं यज्ञसंबन्धि “परियासि विनाशयसि हे “धृष्णो धर्षक “मघा मघानि धनानि “सूरीन् स्तोतॄन पुत्रांश्च यया च दक्षिणया "वि “दयसे प्रयच्छसि तादृशीं दक्षिणां प्रेरयसीत्यर्थः ॥
इन्द्रो॒ वाज॑स्य॒ स्थवि॑रस्य दा॒तेन्द्रो॑ गी॒र्भिर्व॑र्धतां वृ॒द्धम॑हाः ।
इन्द्रो॑ वृ॒त्रं हनि॑ष्ठो अस्तु॒ सत्वा ता सू॒रिः पृ॑णति॒ तूतु॑जानः ॥५
इन्द्रः॑ । वाज॑स्य । स्थवि॑रस्य । दा॒ता । इन्द्रः॑ । गीः॒ऽभिः । व॒र्ध॒ता॒म् । वृ॒द्धऽम॑हाः ।
इन्द्रः॑ । वृ॒त्रम् । हनि॑ष्ठः । अ॒स्तु॒ । सत्वा॑ । आ । ता । सू॒रिः । पृ॒ण॒ति॒ । तूतु॑जानः ॥५
इन्द्रः । वाजस्य । स्थविरस्य । दाता । इन्द्रः । गीःऽभिः । वर्धताम् । वृद्धऽमहाः ।
इन्द्रः । वृत्रम् । हनिष्ठः । अस्तु । सत्वा । आ । ता । सूरिः । पृणति । तूतुजानः ॥५
अयम् “इन्द्रः “स्थविरस्य “वाजस्य अन्नस्य बलस्य वा "दाता भवतु । स च “इन्द्रः “वृद्धमहा: प्रवृद्धतेजस्कः सन् “गीर्भिः अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः “वर्धताम् । “सत्वा शत्रूणां शातयिता सः इन्द्रः “वृत्रम् आवरकं शत्रुं “हनिष्ठः हन्तृतमः “अस्तु भवतु । अपि च “सूरिः प्रेरकः स इन्द्रः “तूतुजानः त्वरमाणः “ता तानि धनानि “आ “पृणति अस्मभ्यं प्रयच्छतु ॥ ॥ ९ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|