ऋग्वेदः सूक्तं ६.३

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.३
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. अग्निः। त्रिष्टुप्।

अग्ने स क्षेषदृतपा ऋतेजा उरु ज्योतिर्नशते देवयुष्टे ।
यं त्वं मित्रेण वरुणः सजोषा देव पासि त्यजसा मर्तमंहः ॥१॥
ईजे यज्ञेभिः शशमे शमीभिरृधद्वारायाग्नये ददाश ।
एवा चन तं यशसामजुष्टिर्नांहो मर्तं नशते न प्रदृप्तिः ॥२॥
सूरो न यस्य दृशतिररेपा भीमा यदेति शुचतस्त आ धीः ।
हेषस्वतः शुरुधो नायमक्तोः कुत्रा चिद्रण्वो वसतिर्वनेजाः ॥३॥
तिग्मं चिदेम महि वर्पो अस्य भसदश्वो न यमसान आसा ।
विजेहमानः परशुर्न जिह्वां द्रविर्न द्रावयति दारु धक्षत् ॥४॥
स इदस्तेव प्रति धादसिष्यञ्छिशीत तेजोऽयसो न धाराम् ।
चित्रध्रजतिररतिर्यो अक्तोर्वेर्न द्रुषद्वा रघुपत्मजंहाः ॥५॥
स ईं रेभो न प्रति वस्त उस्राः शोचिषा रारपीति मित्रमहाः ।
नक्तं य ईमरुषो यो दिवा नॄनमर्त्यो अरुषो यो दिवा नॄन् ॥६॥
दिवो न यस्य विधतो नवीनोद्वृषा रुक्ष ओषधीषु नूनोत् ।
घृणा न यो ध्रजसा पत्मना यन्ना रोदसी वसुना दं सुपत्नी ॥७॥
धायोभिर्वा यो युज्येभिरर्कैर्विद्युन्न दविद्योत्स्वेभिः शुष्मैः ।
शर्धो वा यो मरुतां ततक्ष ऋभुर्न त्वेषो रभसानो अद्यौत् ॥८॥

सायणभाष्यम्

‘ अग्ने स क्षेषत्' इत्यष्टर्चं तृतीयं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । अनुक्रान्तं च----‘अग्नेऽष्टौ' इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥

अग्ने॒ स क्षे॑षदृत॒पा ऋ॑ते॒जा उ॒रु ज्योति॑र्नशते देव॒युष्टे॑ ।

यं त्वं मि॒त्रेण॒ वरु॑णः स॒जोषा॒ देव॒ पासि॒ त्यज॑सा॒ मर्त॒मंहः॑ ॥१

अग्ने॑ । सः । क्षे॒ष॒त् । ऋ॒त॒ऽपाः । ऋ॒ते॒ऽजाः । उ॒रु । ज्योतिः॑ । न॒श॒ते॒ । दे॒व॒ऽयुः । ते॒ ।

यम् । त्वम् । मि॒त्रेण॑ । वरु॑णः । स॒ऽजोषाः॑ । देव॑ । पासि॑ । त्यज॑सा । मर्त॑म् । अंहः॑ ॥१

अग्ने । सः । क्षेषत् । ऋतऽपाः । ऋतेऽजाः । उरु । ज्योतिः । नशते । देवऽयुः । ते ।

यम् । त्वम् । मित्रेण । वरुणः । सऽजोषाः । देव । पासि । त्यजसा । मर्तम् । अंहः ॥१

हे अग्ने “सः यजमानः “क्षेषत् क्षियति निवसति । चिरकालं जीवेदित्यर्थः । कीदृशो यजमानः । “ऋतपाः ऋतस्य यज्ञस्य पालकः “ऋतेजाः यज्ञनिमित्तं जातः । उषित्वा च “ते त्वदीयं “देवयुः देवानात्मन इच्छन् स यजमानः “उरु विस्तीर्णं “ज्योतिः सूर्याख्यं “नशते प्राप्नोति । हे “देव द्योतमानाग्ने “यं “मर्तं मनुष्यं यजमानं “मित्रेण “वरुणः । तृतीयार्थे प्रथमा । वरुणेन च “सजोषाः सह प्रीयमाणः “त्वं “त्यजसा त्याजनसाधनेनायुधेन “अंहः अंहसः पापात् "पासि रक्षसि स यजमानः इति पूर्वत्र संबन्धः ।।

ई॒जे य॒ज्ञेभिः॑ शश॒मे शमी॑भिर्ऋ॒धद्वा॑राया॒ग्नये॑ ददाश ।

ए॒वा च॒न तं य॒शसा॒मजु॑ष्टि॒र्नांहो॒ मर्तं॑ नशते॒ न प्रदृ॑प्तिः ॥२

ई॒जे । य॒ज्ञेभिः॑ । श॒श॒मे । शमी॑भिः । ऋ॒धत्ऽवा॑राय । अ॒ग्नये॑ । द॒दा॒श॒ ।

ए॒व । च॒न । तम् । य॒शसा॑म् । अजु॑ष्टिः । न । अंहः॑ । मर्त॑म् । न॒श॒ते॒ । न । प्रऽदृ॑प्तिः ॥२

ईजे । यज्ञेभिः । शशमे । शमीभिः । ऋधत्ऽवाराय । अग्नये । ददाश ।

एव । चन । तम् । यशसाम् । अजुष्टिः । न । अंहः । मर्तम् । नशते । न । प्रऽदृप्तिः ॥२

यः यजमानः “ऋधद्वाराय ऋधत्समृद्धं वारं वरणीयं धनं यस्य तादृशाय “अग्नये “ददाश हवींषि ददाति स यजमानः “यज्ञेभिः सवैर्यज्ञैः “ईजे इष्टवान् भवति । तथा “शमीभिः कर्मभिः कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः “शशमे शान्तश्च भवति । आग्नेयेन यागेन सर्वं फलं लभत इत्यर्थः। अपि च “तं यजमानं “यशसां यशस्विनां पुत्राणाम् “अजुष्टिः अप्राप्तिः न “एव “नशते नैव प्राप्नोति । पुत्रवान् भवत्येवेत्यर्थः । तथा “मर्तं मनुष्यं तम् “अंहः पापं “न नशते । तथा “प्रदृप्तिः अनर्थहेतुः प्रदर्पश्च तं “न प्राप्नोति ।।

सूरो॒ न यस्य॑ दृश॒तिर॑रे॒पा भी॒मा यदेति॑ शुच॒तस्त॒ आ धीः ।

हेष॑स्वतः शु॒रुधो॒ नायम॒क्तोः कुत्रा॑ चिद्र॒ण्वो व॑स॒तिर्व॑ने॒जाः ॥३

सूरः॑ । न । यस्य॑ । दृ॒श॒तिः । अ॒रे॒पाः । भी॒मा । यत् । एति॑ । शु॒च॒तः । ते॒ । आ । धीः ।

हेष॑स्वतः । शु॒रुधः॑ । न । अ॒यम् । अ॒क्तोः । कुत्र॑ । चि॒त् । र॒ण्वः । व॒स॒तिः । व॒ने॒ऽजाः ॥३

सूरः । न । यस्य । दृशतिः । अरेपाः । भीमा । यत् । एति । शुचतः । ते । आ । धीः ।

हेषस्वतः । शुरुधः । न । अयम् । अक्तोः । कुत्र । चित् । रण्वः । वसतिः । वनेऽजाः ॥३

“सूरो “न सूर्यस्येव “यस्य अग्नेः “दृशतिः दर्शनम् "अरेपाः पापरहितम् । हे अग्ने “यत् यस्य “ते तव “शुचतः ज्वलतः “धीः धारयित्री ज्वाला “भीमा भयंकरा सती “आ समन्तात् “एति गच्छति । यः "अयम् अग्निः “हेषस्वतः शब्दयुक्ता: “शुरुधो “न शुचः शोकस्य रोधयित्रीर्गाश्च “अक्तोः । अक्तुरिति रात्रिनाम । तेन च तंत्र संचारी राक्षसादिर्लक्ष्यते । राक्षसादेः स्वभूता ददातीति शेषः । सोऽयं “वसतिः सर्वेषामावासभूतः “वनेजाः अरण्ये जायमानः “कुत्रा “चित् क्वचिदेव स्थाने पर्वताग्रादौ रण्वः रमणीयो भवति ॥

ति॒ग्मं चि॒देम॒ महि॒ वर्पो॑ अस्य॒ भस॒दश्वो॒ न य॑मसा॒न आ॒सा ।

वि॒जेह॑मानः पर॒शुर्न जि॒ह्वां द्र॒विर्न द्रा॑वयति॒ दारु॒ धक्ष॑त् ॥४

ति॒ग्मम् । चि॒त् । एम॑ । महि॑ । वर्पः॑ । अ॒स्य॒ । भस॑त् । अश्वः॑ । न । य॒म॒सा॒नः । आ॒सा ।

वि॒ऽजेह॑मानः । प॒र॒शुः । न । जि॒ह्वाम् । द्र॒विः । न । द्र॒व॒य॒ति॒ । दारु॑ । धक्ष॑त् ॥४

तिग्मम् । चित् । एम । महि । वर्पः । अस्य । भसत् । अश्वः । न । यमसानः । आसा ।

विऽजेहमानः । परशुः । न । जिह्वाम् । द्रविः । न । द्रवयति । दारु । धक्षत् ॥४

“अस्य अग्नेः “एम गमनसाधनभूतो मार्गः “तिग्मं तीक्ष्णं स्प्रष्टुमशक्यत्वात् । अस्य च "वर्पः रूपं “महि महत् प्रभूतं “भसत् दीप्यते ॥ ' भस भर्स्।नदीप्त्योः' इति धातुः । कीदृशोऽग्निः । “अश्वो “न अश्व इव “आसा आस्येन “यमसानः तृणादिकं नियच्छन् । तथा “परशुर्न । यथा परशुः स्वकीयां धारां काष्ठे प्रक्षिपति तथा स्वकीयां “जिह्वां ज्वालां “विजेहमानः तरुगुल्मादौ प्रक्षिपन् । तथा “दारु काष्ठं “धक्षत् दहन् “द्रविर्न। द्राविर्राथावयिता स्वर्णकारः। स यथा स्वर्णादिकं द्रावयति तथा सर्वं वनं “द्रावयति । मूर्तभूतं सर्वं भस्मसात्करोतीत्यर्थः ।।

स इदस्ते॑व॒ प्रति॑ धादसि॒ष्यंछिशी॑त॒ तेजोऽय॑सो॒ न धारां॑ ।

चि॒त्रध्र॑जतिरर॒तिर्यो अ॒क्तोर्वेर्न द्रु॒षद्वा॑ रघु॒पत्म॑जंहाः ॥५

सः । इत् । अस्ता॑ऽइव । प्रति॑ । धा॒त् । अ॒सि॒ष्यन् । शिशी॑त । तेजः॑ । अय॑सः । न । धारा॑म् ।

चि॒त्रऽध्र॑जतिः । अ॒र॒तिः । यः । अ॒क्तोः । वेः । न । द्रु॒ऽसद्वा॑ । र॒घु॒पत्म॑ऽजंहाः ॥५

सः । इत् । अस्ताऽइव । प्रति । धात् । असिष्यन् । शिशीत । तेजः । अयसः । न । धाराम् ।

चित्रऽध्रजतिः । अरतिः । यः । अक्तोः । वेः । न । द्रुऽसद्वा । रघुपत्मऽजंहाः ॥५

“स “इत् स खल्वग्निः “अस्तेव बाणादेः क्षेप्तेव “प्रति “धात् स्वकीयज्वालां प्रतिधत्ते । यथा धन्वी लक्ष्याभिमुख्येन बाणं संधत्ते तथा ज्वालां संधत्त इत्यर्थः । प्रतिधाय च “असिष्यन् ज्वालां प्रक्षेप्स्यन् "तेजः स्वकीयं “शिशीत निश्यति तीक्ष्णीकरोति । तत्र दृष्टान्तः । “अयसो “न “धाराम् । यथा अयोमयस्य परश्वादेर्धारां प्रक्षेप्तुकामस्तीक्ष्णीकरोति तद्वत् । तीक्ष्णीकृत्य च “चित्रध्रजतिः विचित्रगतिः “अक्तोः रात्रेः “अरतिः अभिगन्ता "वेर्न पक्षीव “द्रुषद्वा वृक्षेषु सीदन् “रघुपत्मजंहाः लघुपतनसमर्थपादः । एवंभूतः सन् “यः अग्निर्वर्तते स इति पूर्वत्रान्वयः ॥ ॥ ३ ॥

स ईं॑ रे॒भो न प्रति॑ वस्त उ॒स्राः शो॒चिषा॑ रारपीति मि॒त्रम॑हाः ।

नक्तं॒ य ई॑मरु॒षो यो दिवा॒ नॄनम॑र्त्यो अरु॒षो यो दिवा॒ नॄन् ॥६

सः । ई॒म् । रे॒भः । न । प्रति॑ । व॒स्ते॒ । उ॒स्राः । शो॒चिषा॑ । र॒र॒पी॒ति॒ । मि॒त्रऽम॑हाः ।

नक्त॑म् । यः । ई॒म् । अ॒रु॒षः । यः । दिवा॑ । नॄन् । अम॑र्त्यः । अ॒रु॒षः । यः । दिवा॑ । नॄन् ॥६

सः । ईम् । रेभः । न । प्रति । वस्ते । उस्राः । शोचिषा । ररपीति । मित्रऽमहाः ।

नक्तम् । यः । ईम् । अरुषः । यः । दिवा । नॄन् । अमर्त्यः । अरुषः । यः । दिवा । नॄन् ॥६

“स “ईं सोऽयमग्निः “रेभो “न स्तुत्यः सूर्य इव “उस्राः दीप्ता ज्वालाः “प्रति “वस्ते आच्छादयति । तथा “मित्रमहाः सर्वेषामनुकूलप्रकाशः सन् “शोचिषा तेजसा “रारपीति भृशं शब्दं करोति । “यः “ईं योऽयमग्निः “नक्तं रात्रौ “अरुषः आरोचमानः सन् “दिवा अहनीव “नॄन् मनुष्यान् स्वस्वकार्ये प्रेरयति । पुनर्यच्छब्दः पूरकः । तथा “अमर्त्यः अमरणधर्मा “अरुषः आरोचमानो रोषरहितो वा “यः अग्निः “दिवा द्योतमानेन तेजसा “नॄन् नेतॄनात्मीयान् रश्मीन् प्रेरयति स इति पूर्वत्र संबन्धः । यद्वा । नक्तं रात्रौ योऽयमग्निररुष आरोचमानो यश्च मरणरहितोऽग्निर्दिवा अह्नि नॄन् नेतॄन् देवान् हविर्भिः संयोजयति । यः दिवा नॄनिति पुनरुक्तिरादरार्था ।

दि॒वो न यस्य॑ विध॒तो नवी॑नो॒द्वृषा॑ रु॒क्ष ओष॑धीषु नूनोत् ।

घृणा॒ न यो ध्रज॑सा॒ पत्म॑ना॒ यन्ना रोद॑सी॒ वसु॑ना॒ दं सु॒पत्नी॑ ॥७

दि॒वः । न । यस्य॑ । वि॒ध॒तः । नवी॑नोत् । वृषा॑ । रु॒क्षः । ओष॑धीषु । नू॒नो॒त् ।

घृणा॑ । न । यः । ध्रज॑सा । पत्म॑ना । यन् । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । वसु॑ना । दम् । सु॒पत्नी॒ इति॑ सु॒ऽपत्नी॑ ॥७

दिवः । न । यस्य । विधतः । नवीनोत् । वृषा । रुक्षः । ओषधीषु । नूनोत् ।

घृणा । न । यः । ध्रजसा । पत्मना । यन् । आ । रोदसी इति । वसुना । दम् । सुपत्नी इति सुऽपत्नी ॥७

“दिवो “न दीप्तस्य सूर्यस्येव “विधतः विधातू रश्मीकुर्वतः “यस्य अग्नेः “नवीनोत् भृशं शब्दोऽभूत् । एतदेव व्याचष्टे । “वृषा कामानां वर्षिता “रुक्षः दीप्तः सोऽग्निः “ओषधीषु दह्यमानासु "नूनोत् भृशं शब्दमकरोत् । “यः च “घृणा “न संचलनशीलेन दीप्तेनेव “ध्रजसा गमनशीलेन तेजसा “पत्मना इतस्तत उत्पतता “यन् गच्छन् वर्तते सोऽग्निः “दम् अस्मच्छत्रून् दमयन् “सुपत्नी शोभनपतिके “रोदसी द्यावापृथिव्यौ "वसुना धनेन “आ पूरयति ।

धायो॑भिर्वा॒ यो युज्ये॑भिर॒र्कैर्वि॒द्युन्न द॑विद्यो॒त्स्वेभिः॒ शुष्मैः॑ ।

शर्धो॑ वा॒ यो म॒रुतां॑ त॒तक्ष॑ ऋ॒भुर्न त्वे॒षो र॑भसा॒नो अ॑द्यौत् ॥८

धायः॑ऽभिः । वा॒ । यः । युज्ये॑भिः । अ॒र्कैः । वि॒ऽद्युत् । न । द॒वि॒द्यो॒त् । स्वेभिः॑ । शुष्मैः॑ ।

शर्धः॑ । वा॒ । यः । म॒रुता॑म् । त॒तक्ष॑ । ऋ॒भुः । न । त्वे॒षः । र॒भ॒सा॒नः । अ॒द्यौ॒त् ॥८

धायःऽभिः । वा । यः । युज्येभिः । अर्कैः । विऽद्युत् । न । दविद्योत् । स्वेभिः । शुष्मैः ।

शर्धः । वा । यः । मरुताम् । ततक्ष । ऋभुः । न । त्वेषः । रभसानः । अद्यौत् ॥८

“यः अग्निः “धायोभिर्वा धारकैरश्वैरिव "युज्येभिः युज्यैः स्वयमेव युज्यमानैः “अर्कैः अर्चनीयैः दीप्तिभिर्गच्छति सोऽग्निः “विद्युन्न विद्युदिव “स्वेभिः स्वकीयैः “शुष्मैः शोषकैस्तेजोभिः "दविद्योत् विद्योतते । “यः च "मरुताम् एतत्संज्ञकानां देवानां “शर्धो “वा बलमिव “ततक्ष तनूकरोति सर्वं तीक्ष्णीकरोति । शोषयतीति यावत् । सोऽयम् “ऋभुर्न उरु भासमानः सूर्य इव “त्वेषः दीप्तः “रभसानः वेगं कुर्वन् “अद्यौत् विद्योतते प्रकाशते ॥ ॥ ४ ॥