ऋग्वेदः सूक्तं ६.१२
| ← सूक्तं ६.११ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.१२ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.१३ → |
| दे. अग्निः। त्रिष्ष्टुप् (६ पुरस्ताज्ज्योतिर्वा ) |
मध्ये होता दुरोणे बर्हिषो राळग्निस्तोदस्य रोदसी यजध्यै ।
अयं स सूनुः सहस ऋतावा दूरात्सूर्यो न शोचिषा ततान ॥१॥
आ यस्मिन्त्वे स्वपाके यजत्र यक्षद्राजन्सर्वतातेव नु द्यौः ।
त्रिषधस्थस्ततरुषो न जंहो हव्या मघानि मानुषा यजध्यै ॥२॥
तेजिष्ठा यस्यारतिर्वनेराट् तोदो अध्वन्न वृधसानो अद्यौत् ।
अद्रोघो न द्रविता चेतति त्मन्नमर्त्योऽवर्त्र ओषधीषु ॥३॥
सास्माकेभिरेतरी न शूषैरग्नि ष्टवे दम आ जातवेदाः ।
द्र्वन्नो वन्वन्क्रत्वा नार्वोस्रः पितेव जारयायि यज्ञैः ॥४॥
अध स्मास्य पनयन्ति भासो वृथा यत्तक्षदनुयाति पृथ्वीम् ।
सद्यो यः स्यन्द्रो विषितो धवीयानृणो न तायुरति धन्वा राट् ॥५॥
स त्वं नो अर्वन्निदाया विश्वेभिरग्ने अग्निभिरिधानः ।
वेषि रायो वि यासि दुच्छुना मदेम शतहिमाः सुवीराः ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘ मध्ये होता ' इति षड़ृचं द्वादशं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । ‘मध्ये ' इत्यनुक्रान्तम् । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥
मध्ये॒ होता॑ दुरो॒णे ब॒र्हिषो॒ राळ॒ग्निस्तो॒दस्य॒ रोद॑सी॒ यज॑ध्यै ।
अ॒यं स सू॒नुः सह॑स ऋ॒तावा॑ दू॒रात्सूर्यो॒ न शो॒चिषा॑ ततान ॥१
मध्ये॑ । होता॑ । दु॒रो॒णे । ब॒र्हिषः॑ । राट् । अ॒ग्निः । तो॒दस्य॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । यज॑ध्यै ।
अ॒यम् । सः । सू॒नुः । सह॑सः । ऋ॒तऽवा॑ । दू॒रात् । सूर्यः॑ । न । शो॒चिषा॑ । त॒ता॒न॒ ॥१
मध्ये । होता । दुरोणे । बर्हिषः । राट् । अग्निः । तोदस्य । रोदसी इति । यजध्यै ।
अयम् । सः । सूनुः । सहसः । ऋतऽवा । दूरात् । सूर्यः । न । शोचिषा । ततान ॥१
“होता देवानामाह्वाता “बर्हिषः यज्ञस्य “राट् राजा "अग्निः “तोदस्य । तुद्यते तपसा पीड्यत इति तोदो यजमानः । तस्य “दुरोणे गृहे “मध्ये निषीदतीति शेषः। किमर्थम् । “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “यजध्यै यष्टुम् । “सः तादृशः "अयं “सहसः “सूनुः सहसस्पुत्रः “ऋतावा सत्यवान् यज्ञवान् वाग्निः “सूर्यो “न सूर्य इव “दूरात् दूरत एव “शोचिषा तेजसा “ततान आतनोति विस्तारयति । दूरदेशे वर्तमानोऽपि सूर्य इव सर्वं जगद्भासयतीत्यर्थः ।।
आ यस्मि॒न्त्वे स्वपा॑के यजत्र॒ यक्ष॑द्राजन्स॒र्वता॑तेव॒ नु द्यौः ।
त्रि॒ष॒धस्थ॑स्तत॒रुषो॒ न जंहो॑ ह॒व्या म॒घानि॒ मानु॑षा॒ यज॑ध्यै ॥२
आ । यस्मि॑न् । त्वे इति॑ । सु । अपा॑के । य॒ज॒त्र॒ । यक्ष॑त् । रा॒ज॒न् । स॒र्वता॑ताऽइव । नु । द्यौः ।
त्रि॒ऽस॒धस्थः॑ । त॒त॒रुषः॑ । न । जंहः॑ । ह॒व्या । म॒घानि॑ । मानु॑षा । यज॑ध्यै ॥२
आ । यस्मिन् । त्वे इति । सु । अपाके । यजत्र । यक्षत् । राजन् । सर्वताताऽइव । नु । द्यौः ।
त्रिऽसधस्थः । ततरुषः । न । जंहः । हव्या । मघानि । मानुषा । यजध्यै ॥२
“द्यौः स्तोता “सर्वतातेव । इवशब्दः पूरकः । यज्ञनामैतत् । सर्वतातौ सर्वैस्तायमाने यज्ञे । यद्वा । सर्वशब्दात् स्वार्थिकस्तातिप्रत्ययः । सर्वः स्तोता हे “यजत्र यष्टव्य “राजन् राजमानाग्ने “अपाके प्राज्ञे “त्वे “यस्मिन् त्वे त्वयि “सु अत्यन्तं “नु क्षिप्रम् "आ “यक्षत् आयजति हवींषि जुहोति “त्रिषधस्थः त्रिषु लोकेषु सहं स्थितः । यद्वा । गार्हपत्यादिरूपेण त्रिधावस्थितः । तादृशस्त्वं “ततरुषो “न तरिता सूर्य इव “जंहः शीघ्रं गन्ता भव । जंह इति हन्तेर्गतिकर्मणो रूपम् । यद्वा । ‘ तॄ प्लवनतरणयोः ' इत्यस्मात् क्वसौ रूपं ततर्वानिति । तस्य षष्ठ्यां रूपमेतत् ततरुष इति ॥ तरितुः सूर्यस्येव जंहो वेगः तव भवत्वित्यर्थः । किमर्थम् । “मघानि मंहनीयानि प्रशस्यानि “मानुषा मनुष्याणां संबन्धीनि “हव्या हव्यानि हवींषि “यजध्यै यष्टुं देवेभ्यो दातुम् ॥
तेजि॑ष्ठा॒ यस्या॑र॒तिर्व॑ने॒राट् तो॒दो अध्व॒न्न वृ॑धसा॒नो अ॑द्यौत् ।
अ॒द्रो॒घो न द्र॑वि॒ता चे॑तति॒ त्मन्नम॑र्त्योऽव॒र्त्र ओष॑धीषु ॥३
तेजि॑ष्ठा । यस्य॑ । अ॒र॒तिः । व॒ने॒ऽराट् । तो॒दः । अध्व॑न् । न । वृ॒ध॒सा॒नः । अ॒द्यौ॒त् ।
अ॒द्रो॒घः । न । द्र॒वि॒ता । चे॒त॒ति॒ । त्मन् । अम॑र्त्यः । अ॒व॒र्त्रः । ओष॑धीषु ॥३
तेजिष्ठा । यस्य । अरतिः । वनेऽराट् । तोदः । अध्वन् । न । वृधसानः । अद्यौत् ।
अद्रोघः । न । द्रविता । चेतति । त्मन् । अमर्त्यः । अवर्त्रः । ओषधीषु ॥३
“यस्य अग्नेः “अरतिः गन्त्री ज्वाला "तेजिष्ठा अतिशयेन तेजस्विनी सती “वनेराट् दावरूपेण अरण्ये राजमाना वर्तते “वृधसानः वर्धमानः सोऽग्निः “तोदो “अध्वन्न । तोदः सर्वस्य प्रेरकः सूर्यः । स इवाध्वनि स्वमार्गेऽन्तरिक्षे अद्यौत् द्योतते प्रकाशते । अपि च "अद्रोघो न अद्रोग्धव्यः । यद्वा । प्राणरूपेण सर्वेषामद्रोग्धा वायुरिव तादृशः “अमर्त्यः मरणरहितः सोऽग्निः “ओषधीषु । औषः पाक एषु धीयत इत्योषधयो वनानि । तेषु “द्रविता शीघ्रगामी सन् “अवर्त्रः केनाप्यवारणीयश्च भवन् “त्मन् आत्मना स्वप्रकाशेनैव “चेतति चेतयति सर्वं जगत् ज्ञापयति ।।
सास्माके॑भिरे॒तरी॒ न शू॒षैर॒ग्निः ष्ट॑वे॒ दम॒ आ जा॒तवे॑दाः ।
द्र्व॑न्नो व॒न्वन्क्रत्वा॒ नार्वो॒स्रः पि॒तेव॑ जार॒यायि॑ य॒ज्ञैः ॥४
सः । अ॒स्माके॑भिः । ए॒तरि॑ । न । शू॒षैः । अ॒ग्निः । स्त॒वे॒ । दमे॑ । आ । जा॒तऽवे॑दाः ।
द्रुऽअ॑न्नः । व॒न्वन् । क्रत्वा॑ । न । अर्वा॑ । उ॒स्रः । पि॒ताऽइ॑व । जा॒र॒यायि॑ । य॒ज्ञैः ॥४
सः । अस्माकेभिः । एतरि । न । शूषैः । अग्निः । स्तवे । दमे । आ । जातऽवेदाः ।
द्रुऽअन्नः । वन्वन् । क्रत्वा । न । अर्वा । उस्रः । पिताऽइव । जारयायि । यज्ञैः ॥४
“जातवेदाः जातधनो जातप्रज्ञो वा “सः “अग्निः “अस्माकेभिः अस्मदीयैः स्तोतृभिः “एतरी “न । एतरि गन्तरि याचमाने पुरुषे विद्यमानानि स्तोत्राणि यथात्यन्तं सुखकराणि तथा “शूषैः सुखकरैः स्तोत्रैः "दमे अस्मदीये यज्ञगृहे “आ आभिमुख्येन “स्तवे स्तूयते । अपि च “द्र्वन्नः । द्रुर्द्रुमः । स एवान्नं यस्य स तथोक्तः । अत एव “वन्वन् वनानि संभजन “क्रत्वा “न क्रतुना आत्मीयेन कर्मणा च “अर्वा गन्ता च भवति । तत्र दृष्टान्तः । “उस्रः “पितेव । पिता पालयिता वत्सानां जनको वोस्रो वृषभ इव । स यथा मैथुनार्थं शीघ्रं गच्छति तद्वत् । “यज्ञैः यज्ञवद्भिर्यजमानैश्च “जारयायि स्तूयते । जरतेः स्तुतिकर्मणः एतद्रूपम् ।।
अध॑ स्मास्य पनयन्ति॒ भासो॒ वृथा॒ यत्तक्ष॑दनु॒याति॑ पृ॒थ्वीम् ।
स॒द्यो यः स्य॒न्द्रो विषि॑तो॒ धवी॑यानृ॒णो न ता॒युरति॒ धन्वा॑ राट् ॥५
अध॑ । स्म॒ । अ॒स्य॒ । प॒न॒य॒न्ति॒ । भासः॑ । वृथा॑ । यत् । तक्ष॑त् । अ॒नु॒ऽयाति॑ । पृ॒थ्वीम् ।
स॒द्यः । यः । स्य॒न्द्रः । विऽसि॑तः । धवी॑यान् । ऋ॒णः । न । ता॒युः । अति॑ । धन्व॑ । राट् ॥५
अध । स्म । अस्य । पनयन्ति । भासः । वृथा । यत् । तक्षत् । अनुऽयाति । पृथ्वीम् ।
सद्यः । यः । स्यन्द्रः । विऽसितः । धवीयान् । ऋणः । न । तायुः । अति । धन्व । राट् ॥५
“अध अस्मिँल्लोके । “स्म इति पूरकः । “अस्य अग्नेः “भासः रश्मीन् “पनयन्ति स्तोतारः स्तुवन्ति । “यत् यदा “वृथा अनायासेन “तक्षत् तक्षन् तनूकुर्वन् वनानि सम्यग्दहन् "पृथ्वीं विस्तीर्णामरण्यभुवम् “अनुयाति अनुगच्छति तदानीं पनयन्ति इत्यन्वयः । "यः अग्निः “स्पन्द्रः स्पन्दनवान् “विषितः विमुक्तः प्रतिबन्धरहितः अत एव “सद्यः शीघ्रं “धवीयान् गन्तृतमो भवति । क इव । “ऋणो “न “तायुः । ऋणोतिर्गतिकर्मा । तायुरिति स्तेननाम । यथा स्तेनः शीघ्रं गन्ता भवति तद्वत् सोऽयमग्निः “धन्व मरुभूमिमतिक्रम्य “राट् राजते । यद्वा । धन्वन्त्यस्मादाप इति धन्वान्तरिक्षम् । अतिशयेनान्तरिक्षम् आक्रम्य राजते ॥
स त्वं नो॑ अर्व॒न्निदा॑या॒ विश्वे॑भिरग्ने अ॒ग्निभि॑रिधा॒नः ।
वेषि॑ रा॒यो वि या॑सि दु॒च्छुना॒ मदे॑म श॒तहि॑माः सु॒वीरा॑ः ॥६
सः । त्वम् । नः॒ । अ॒र्व॒न् । निदा॑याः । विश्वे॑भिः । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्निऽभिः॑ । इ॒धा॒नः ।
वेषि॑ । रा॒यः । वि । या॒सि॒ । दु॒च्छुनाः॑ । मदे॑म । श॒तऽहि॑माः । सु॒ऽवीराः॑ ॥६
सः । त्वम् । नः । अर्वन् । निदायाः । विश्वेभिः । अग्ने । अग्निऽभिः । इधानः ।
वेषि । रायः । वि । यासि । दुच्छुनाः । मदेम । शतऽहिमाः । सुऽवीराः ॥६
हे "अर्वन् गन्तः “अग्ने “सः तादृशः “त्वं “निदायाः निन्दित्र्याः प्रजाया निन्दाया एव वा पाहीति शेषः । कथंभूतः सन् । “विश्वेभिः सर्वैः “अग्निभिः त्वच्छाखाभूतैः “इधानः' इध्यमानः सन् । “रायः धनानि चास्मान् “वेषि गमय प्रापय । यद्वा । हविर्लक्षणानि धनानि वेषि कामयसे । “दुच्छुनाः दुःखकारिणीः शत्रुसेनाः “वि “यासि च विविधं गमयसि च । वयं च "सुवीराः शोभनपुत्रपौत्राः सन्तः “शतहिमाः शतं संवत्सरान् “मदेम मोदेम ॥ ॥ १४ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|