ऋग्वेदः सूक्तं ४.२४

ऋग्वेदः - मण्डल ४
सूक्तं ४.२४
वामदेवो गौतमः

दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्, १० अनुष्टुप्

का सुष्टुतिः शवसः सूनुमिन्द्रमर्वाचीनं राधस आ ववर्तत् ।
ददिर्हि वीरो गृणते वसूनि स गोपतिर्निष्षिधां नो जनासः ॥१॥
स वृत्रहत्ये हव्यः स ईड्यः स सुष्टुत इन्द्रः सत्यराधाः ।
स यामन्ना मघवा मर्त्याय ब्रह्मण्यते सुष्वये वरिवो धात् ॥२॥
तमिन्नरो वि ह्वयन्ते समीके रिरिक्वांसस्तन्वः कृण्वत त्राम् ।
मिथो यत्त्यागमुभयासो अग्मन्नरस्तोकस्य तनयस्य सातौ ॥३॥
क्रतूयन्ति क्षितयो योग उग्राशुषाणासो मिथो अर्णसातौ ।
सं यद्विशोऽववृत्रन्त युध्मा आदिन्नेम इन्द्रयन्ते अभीके ॥४॥
आदिद्ध नेम इन्द्रियं यजन्त आदित्पक्तिः पुरोळाशं रिरिच्यात् ।
आदित्सोमो वि पपृच्यादसुष्वीनादिज्जुजोष वृषभं यजध्यै ॥५॥
कृणोत्यस्मै वरिवो य इत्थेन्द्राय सोममुशते सुनोति ।
सध्रीचीनेन मनसाविवेनन्तमित्सखायं कृणुते समत्सु ॥६॥
य इन्द्राय सुनवत्सोममद्य पचात्पक्तीरुत भृज्जाति धानाः ।
प्रति मनायोरुचथानि हर्यन्तस्मिन्दधद्वृषणं शुष्ममिन्द्रः ॥७॥
यदा समर्यं व्यचेदृघावा दीर्घं यदाजिमभ्यख्यदर्यः ।
अचिक्रदद्वृषणं पत्न्यच्छा दुरोण आ निशितं सोमसुद्भिः ॥८॥
भूयसा वस्नमचरत्कनीयोऽविक्रीतो अकानिषं पुनर्यन् ।
स भूयसा कनीयो नारिरेचीद्दीना दक्षा वि दुहन्ति प्र वाणम् ॥९॥
क इमं दशभिर्ममेन्द्रं क्रीणाति धेनुभिः ।
यदा वृत्राणि जङ्घनदथैनं मे पुनर्ददत् ॥१०॥
नू ष्टुत इन्द्र नू गृणान इषं जरित्रे नद्यो न पीपेः ।
अकारि ते हरिवो ब्रह्म नव्यं धिया स्याम रथ्यः सदासाः ॥११॥

सायणभाष्यम्

‘ का सुष्टुतिः' इत्येकादशर्चं तृतीयं सूक्तं वामदेवस्यार्षमैन्द्रम् । दशम्यनुष्टुप् शिष्टास्त्रिष्टुभः। तथा चानुक्रमणिका- का सुष्टुतिरुपान्त्यानुष्टुप् ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

का सु॑ष्टु॒तिः शव॑सः सू॒नुमिंद्र॑मर्वाची॒नं राध॑स॒ आ व॑वर्तत् ।

द॒दिर्हि वी॒रो गृ॑ण॒ते वसू॑नि॒ स गोप॑तिर्नि॒ष्षिधां॑ नो जनासः ॥१

का । सु॒ऽस्तु॒तिः । शव॑सः । सू॒नुम् । इन्द्र॑म् । अ॒र्वा॒ची॒नम् । राध॑से । आ । व॒व॒र्त॒त् ।

द॒दिः । हि । वी॒रः । गृ॒ण॒ते । वसू॑नि । सः । गोऽप॑तिः । निः॒ऽसिधा॑म् । नः॒ । ज॒ना॒सः॒ ॥१

का । सुऽस्तुतिः । शवसः । सूनुम् । इन्द्रम् । अर्वाचीनम् । राधसे । आ । ववर्तत् ।

ददिः । हि । वीरः । गृणते । वसूनि । सः । गोऽपतिः । निःऽसिधाम् । नः । जनासः ॥१

"का कीदृशी "सुष्टुतिः “शवसः “सूनुं बलस्य पुत्रम् । अतिबलिनमित्यर्थः । “अर्वाचीनम् अस्मदभिमुखम् "इन्द्रं परमैश्वर्ययुक्तं “राधसे धनाय अस्मभ्यं धनं दातुम् “आ "ववर्तत् आवर्तयेत् । हे “जनासः जना यजमानाः “वीरः विक्रान्तः “गोपतिः पश्वादिधनस्य पालकः “सः इन्द्रः “निष्षिधां निष्षेद्धॄणां शत्रूणां संबन्धीनि “वसूनि धनानि गृणते गृणद्भ्यः स्तोतृभ्यः “नः अस्मभ्यं "ददिर्हि दाता खलु भवति ।

स वृ॑त्र॒हत्ये॒ हव्यः॒ स ईड्यः॒ स सुष्टु॑त॒ इंद्रः॑ स॒त्यरा॑धाः ।

स याम॒न्ना म॒घवा॒ मर्त्या॑य ब्रह्मण्य॒ते सुष्व॑ये॒ वरि॑वो धात् ॥२

सः । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ । हव्यः॑ । सः । ईड्यः॑ । सः । सुऽस्तु॑तः । इन्द्रः॑ । स॒त्यऽरा॑धाः ।

सः । याम॑न् । आ । म॒घऽवा॑ । मर्त्या॑य । ब्र॒ह्म॒ण्य॒ते । सुस्व॑ये । वरि॑वः । धा॒त् ॥२

सः । वृत्रऽहत्ये । हव्यः । सः । ईड्यः । सः । सुऽस्तुतः । इन्द्रः । सत्यऽराधाः ।

सः । यामन् । आ । मघऽवा । मर्त्याय । ब्रह्मण्यते । सुस्वये । वरिवः । धात् ॥२

“सः इन्द्रः "वृत्रहत्ये वृत्राणां शत्रूणां हत्ये हनने निमित्तभूते सति "यामन् युद्धे “हव्यः आह्वातव्यो भवति । “सः इन्द्रः “ईड्यः स्तुत्यो भवति । “सः “इन्द्रः सुष्टुतः सन् 'सत्यराधाः यजमानेभ्यो दातुं सत्यधनो भवति । “मघवा धनवान् “सः इन्द्रः “ब्रह्मण्यते स्तोत्रमिच्छते “सुष्वये सोम सुन्वते मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय “वरिवः धनम् । वरिव इति धननामैतत् । “आ “धात् आ समन्तात् ददाति ।।

तमिन्नरो॒ वि ह्व॑यंते समी॒के रि॑रि॒क्वांस॑स्त॒न्वः॑ कृण्वत॒ त्रां ।

मि॒थो यत्त्या॒गमु॒भया॑सो॒ अग्म॒न्नर॑स्तो॒कस्य॒ तन॑यस्य सा॒तौ ॥३

तम् । इत् । नरः॑ । वि । ह्व॒य॒न्ते॒ । स॒म्ऽई॒के । रि॒रि॒क्वांसः॑ । त॒न्वः॑ । कृ॒ण्व॒त॒ । त्राम् ।

मि॒थः । यत् । त्या॒गम् । उ॒भया॑सः । अग्म॑न् । नरः॑ । तो॒कस्य॑ । तन॑यस्य । सा॒तौ ॥३

तम् । इत् । नरः । वि । ह्वयन्ते । सम्ऽईके । रिरिक्वांसः । तन्वः । कृण्वत । त्राम् ।

मिथः । यत् । त्यागम् । उभयासः । अग्मन् । नरः । तोकस्य । तनयस्य । सातौ ॥३

“नरः नेतारो मनुष्याः “समीके युद्धे “तमित् तमेवेन्द्रं “वि “ह्वयन्ते विविधमाह्वानं कुर्वते । “तन्वः स्वकीयानि शरीराणि “रिरिक्वांसः तपसा रेचयन्तो यजमानास्तमेवेन्द्रं “त्रां त्रातारं “कृण्वत कृण्वते कुर्वते । “यत् यदा “मिथः परस्परं संगताः “उभयासः उभये यजमानाः स्तोतारश्च “त्यागं त्यागकर्तारं दातारमिन्द्रम् “अग्मन् उपगच्छन्ति तदा “नरः उभयविधा मनुष्याः “तोकस्य पुत्रस्य “तनयस्य पौत्रस्य च “सातौ लाभे निमित्तभूते सति तमेवेन्द्रं त्रातारं कुर्वन्तीति संबन्धः ॥

क्र॒तू॒यंति॑ क्षि॒तयो॒ योग॑ उग्राशुषा॒णासो॑ मि॒थो अर्ण॑सातौ ।

सं यद्विशोऽव॑वृत्रंत यु॒ध्मा आदिन्नेम॑ इंद्रयंते अ॒भीके॑ ॥४

क्र॒तु॒ऽयन्ति॑ । क्षि॒तयः॑ । योगे॑ । उ॒ग्र॒ । आ॒शु॒षा॒णासः॑ । मि॒थः । अर्ण॑ऽसातौ ।

सम् । यत् । विशः॑ । अव॑वृत्रन्त । यु॒ध्माः । आत् । इत् । नेमे॑ । इ॒न्द्र॒य॒न्ते॒ । अ॒भीके॑ ॥४

क्रतुऽयन्ति । क्षितयः । योगे । उग्र । आशुषाणासः । मिथः । अर्णऽसातौ ।

सम् । यत् । विशः । अववृत्रन्त । युध्माः । आत् । इत् । नेमे । इन्द्रयन्ते । अभीके ॥४

हे “उग्र उद्गूर्णबलेन्द्र "आशुषाणासः व्याप्नुवन्तः “क्षितयः मनुष्याः । क्षितय इति मनुष्यनामैतत् । “अर्णसातौ सस्यादिफलसिद्ध्यर्थमुदकलाभे निमित्ते सति “मिथः परस्परं “योगे संबन्धे सति “क्रतूयन्ति क्रतूनि कर्माणीच्छन्ति । “यत् यदा “युध्माः योधयित्र्यः “विशः प्रजाः "अभीके युद्धे । अभीक इति संग्रामनामैतत् । “सम् “अववृत्रन्त संवर्तन्ते परस्परं संगच्छन्ते “आदित् तदानीमेव “नेमे केचन भाग्यवन्तो योधकाः “इन्द्रयन्ते युद्धे इन्द्रमिच्छन्ति ।

आदिद्ध॒ नेम॑ इंद्रि॒यं य॑जंत॒ आदित्प॒क्तिः पु॑रो॒ळाशं॑ रिरिच्यात् ।

आदित्सोमो॒ वि प॑पृच्या॒दसु॑ष्वी॒नादिज्जु॑जोष वृष॒भं यज॑ध्यै ॥५

आत् । इत् । ह॒ । नेमे॑ । इ॒न्द्रि॒यम् । य॒ज॒न्ते॒ । आत् । इत् । प॒क्तिः । पु॒रो॒ळाश॑म् । रि॒रि॒च्या॒त् ।

आत् । इत् । सोमः॑ । वि । प॒पृ॒च्या॒त् । असु॑स्वीन् । आत् । इत् । जु॒जो॒ष॒ । वृ॒ष॒भम् । यज॑ध्यै ॥५

आत् । इत् । ह । नेमे । इन्द्रियम् । यजन्ते । आत् । इत् । पक्तिः । पुरोळाशम् । रिरिच्यात् ।

आत् । इत् । सोमः । वि । पपृच्यात् । असुस्वीन् । आत् । इत् । जुजोष । वृषभम् । यजध्यै ॥५

“आदित् तदानीमेव युद्धकाले “नेमे अन्ये योधाः "इन्द्रियं बलवन्तमिन्द्रं “यजन्ते "ह पूजयन्ति खलु । कश्चित् "आदित् अनन्तरमेव “पुरोळाशं पिष्टरूपं हविः पक्तिः पचन् “रिरिच्यात् इन्द्राय दद्यात् । “आदित् अनन्तरमेव “सोमः अभिषुतसोमो यजमानः “असुष्वीन् अनभिषुतसोमान् यजमानान् “वि “पपृच्यात् धनैः पृथक्कुर्यात् । “आदित् अनन्तरमेव कश्चित् “वृषभं कामानां वर्षितारमिन्द्रं “यजध्यै यष्टुं “जुजोष सेवते ।। ।। ११ ॥

कृ॒णोत्य॑स्मै॒ वरि॑वो॒ य इ॒त्थेंद्रा॑य॒ सोम॑मुश॒ते सु॒नोति॑ ।

स॒ध्री॒चीने॑न॒ मन॒सावि॑वेनं॒तमित्सखा॑यं कृणुते स॒मत्सु॑ ॥६

कृ॒णोति॑ । अ॒स्मै॒ । वरि॑वः । यः । इ॒त्था । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । उ॒श॒ते । सु॒नोति॑ ।

स॒ध्री॒चीने॑न । मन॑सा । अवि॑ऽवेनन् । तम् । इत् । सखा॑यम् । कृ॒णु॒ते॒ । स॒मत्ऽसु॑ ॥६

कृणोति । अस्मै । वरिवः । यः । इत्था । इन्द्राय । सोमम् । उशते । सुनोति ।

सध्रीचीनेन । मनसा । अविऽवेनन् । तम् । इत् । सखायम् । कृणुते । समत्ऽसु ॥६

“यः यजमानः “सोमम् "उशते कामयमानाय “इत्था अमुत्र स्वर्गलोके स्थिताय “इन्द्राय सुनोति अभिषवं करोति इन्द्रोऽपि "अस्मै यजमानाय “वरिवः धनं “कृणोति करोति । “सध्रीचीनेन संगतेन “मनसा प्रवणेन चित्तेन “अविवेनम् । वेनतिः कान्तिकर्मा । विवेनो विगतेच्छः । तदन्योऽविवेनः । आत्मानं कामयमानं “तमित् तमेव सुन्वन्तं यजमानं “सखायं मित्रं “समत्सु संग्रामेष्विन्द्रः “कृणुते करोति ।।

य इंद्रा॑य सु॒नव॒त्सोम॑म॒द्य पचा॑त्प॒क्तीरु॒त भृ॒ज्जाति॑ धा॒नाः ।

प्रति॑ मना॒योरु॒चथा॑नि॒ हर्यं॒तस्मिं॑दध॒द्वृष॑णं॒ शुष्म॒मिंद्रः॑ ॥७

यः । इन्द्रा॑य । सु॒नव॑त् । सोम॑म् । अ॒द्य । पचा॑त् । प॒क्तीः । उ॒त । भृ॒ज्जाति॑ । धा॒नाः ।

प्रति॑ । म॒ना॒योः । उ॒चथा॑नि । हर्य॑न् । तस्मि॑न् । द॒ध॒त् । वृष॑णम् । शुष्म॑म् । इन्द्रः॑ ॥७

यः । इन्द्राय । सुनवत् । सोमम् । अद्य । पचात् । पक्तीः । उत । भृज्जाति । धानाः ।

प्रति । मनायोः । उचथानि । हर्यन् । तस्मिन् । दधत् । वृषणम् । शुष्मम् । इन्द्रः ॥७

“अद्य अस्मिन् दिवसे “यः यजमानः “इन्द्राय परमैश्वर्ययुक्ताय देवाय “सोमं सोम लक्षणमन्नं “सुनवत् सुनुयात् अभिषवं कुर्यात् । तथा यः “पक्तीः पक्तव्यांश्च पुरोडाशादीन् “पचात् पचेत् पचनं कुर्यात् । "उत अपि च यः “धानाः भर्जनयोग्यान यवान् । अत्र भृष्ट्यववाची धानाशब्दस्तद्योग्यं यवमात्रं लक्षयति । “भृजाति भृज्जेत् भर्जनं कुर्यात् । “इन्द्रः “मनायोः स्तुतिमिच्छतो यजमानस्य “उचथानि स्तोत्राणि "प्रति “हर्यन प्रतिकामयमानः सन् “तस्मिन यजमाने “वृषणं कामानां वर्षणसमर्थं “शुष्मं बलं “दधत् धारयति ।।

य॒दा स॑म॒र्यं व्यचे॒दृघा॑वा दी॒र्घं यदा॒जिम॒भ्यख्य॑द॒र्यः ।

अचि॑क्रद॒द्वृष॑णं॒ पत्न्यच्छा॑ दुरो॒ण आ निशि॑तं सोम॒सुद्भिः॑ ॥८

य॒दा । स॒ऽम॒र्यम् । वि । अचे॑त् । ऋघा॑वा । दी॒र्घम् । यत् । आ॒जिम् । अ॒भि । अख्य॑त् । अ॒र्यः ।

अचि॑क्रदत् । वृष॑णम् । पत्नी॑ । अच्छ॑ । दु॒रो॒णे । आ । निऽशि॑तम् । सो॒म॒सुत्ऽभिः॑ ॥८

यदा । सऽमर्यम् । वि । अचेत् । ऋघावा । दीर्घम् । यत् । आजिम् । अभि । अख्यत् । अर्यः ।

अचिक्रदत् । वृषणम् । पत्नी । अच्छ । दुरोणे । आ । निऽशितम् । सोमसुत्ऽभिः ॥८

"यदा “ऋघावा शत्रूणां हिंसक इन्द्रः "समर्यं सह मर्तव्यं शत्रुं “व्यचेत् व्यज्ञासीत् विशेषेण जानीयात् । यत् यदा "अर्यः स्वामीन्द्रः “दीर्घम् अत्यधिकम् “आजिं संग्रामम् “अभ्यख्यत् अभिपश्येत् तदा तस्य इन्द्रस्य “पत्नी “दुरोणे यज्ञगृहे 'सोमसुद्भिः सोमं सुन्वद्भिर्ऋत्विग्भिः निशितं तीक्ष्णीकृतम् । सोमपानेनोत्साहवन्तमित्यर्थः । “वृषणं कामानां वर्षितारमिन्द्रम् "अच्छ अभि आ “अचिक्रदत् आक्रन्दति आहृवयते ॥

भूय॑सा व॒स्नम॑चर॒त्कनी॒योऽवि॑क्रीतो अकानिषं॒ पुन॒र्यन् ।

स भूय॑सा॒ कनी॑यो॒ नारि॑रेचीद्दी॒ना दक्षा॒ वि दु॑हंति॒ प्र वा॒णं ॥९

भूय॑सा । व॒स्नम् । अ॒च॒र॒त् । कनी॑यः । अवि॑ऽक्रीतः । अ॒का॒नि॒ष॒म् । पुनः॑ । यन् ।

सः । भूय॑सा । कनी॑यः । न । अ॒रि॒रे॒ची॒त् । दी॒नाः । दक्षाः॑ । वि । दु॒ह॒न्ति॒ । प्र । वा॒णम् ॥९

भूयसा । वस्नम् । अचरत् । कनीयः । अविऽक्रीतः । अकानिषम् । पुनः । यन् ।

सः । भूयसा । कनीयः । न । अरिरेचीत् । दीनाः । दक्षाः । वि । दुहन्ति । प्र । वाणम् ॥९

अत्र ऋग्द्वये संप्रदायविद्भिः पूर्वाचार्यैः केचित् श्लोकाः पठ्यन्ते । ते एव लिख्यन्ते । ‘अल्पं यः परिगृह्णाति मूल्यं पण्येन भूयसा । स क्रेतारं पुनर्गच्छन्न विक्रीतस्त्वयं मया ॥ ६ ॥ इति ब्रुवन्कामयते पुनर्मूल्यस्य पूरणम् । स विक्रेता पुनर्मूल्यं भूयसा न प्रपूरयेत् ॥२॥ हीनं न लभते वस्नं यदा विक्रीतवान्पुरा । यथासमयमेव स्यात्तयोर्न पुनरन्यथा ॥ ३ ॥ अयं विक्रय एवेति समयश्चेत् कृतो भवेत् । अथ मूल्यार्थमेतत्स्याद्विचार्यैव तु निर्णयः ॥४॥ इत्येवं समयोऽकारि तदा मूल्यं प्रपूर्यते। तस्मादादौ मया कार्यः समयोऽत्रेति चिन्तयन् ॥५॥ वामदेवो वशीकृत्य शक्रं स्तोत्रेण भूयसा । विक्रीणन् समयं चक्र इन्द्रं क इममित्यृचि ॥ ६ ॥ अतश्च द्वृच एकार्थो भूयसा वस्नमित्ययम्' इति । अयमर्थः प्रतिपाद्यते । कश्चित् “भूयसा भूम्ना पण्येन द्रव्येण “कनीयः अल्पतरं “वस्नं वसु मूल्यं धनम् “अचरत् प्राप्नोति । “पुनर्यन् क्रेतारं पुनर्गच्छन् स विक्रेतायमर्थो मया “अविक्रीतः इति ब्रुवन् “अकानिषं मूल्यपूर्तिं कामयते ॥ व्यत्ययेन उत्तमपुरुषः ॥ “सः विक्रेता "भूयसा धनेन “कनीयः अल्पतरं मूल्यं नारिरेचीत् क्रेतुः सकाशान्न रिक्तीकरोति । न लभत इत्यर्थः । “दीनाः असमर्थाः “दक्षाः समर्थाश्च “वाणं वचनं “वि “प्र “दुहन्ति यथोक्तं क्रयकाले तथैव लभन्ते ॥

क इ॒मं द॒शभि॒र्ममेंद्रं॑ क्रीणाति धे॒नुभिः॑ ।

य॒दा वृ॒त्राणि॒ जंघ॑न॒दथै॑नं मे॒ पुन॑र्ददत् ॥१०

कः । इ॒मम् । द॒शऽभिः॑ । मम॑ । इन्द्र॑म् । क्री॒णा॒ति॒ । धे॒नुऽभिः॑ ।

य॒दा । वृ॒त्राणि॑ । जङ्घ॑नत् । अथ॑ । ए॒न॒म् । मे॒ । पुनः॑ । द॒द॒त् ॥१०

कः । इमम् । दशऽभिः । मम । इन्द्रम् । क्रीणाति । धेनुऽभिः ।

यदा । वृत्राणि । जङ्घनत् । अथ । एनम् । मे । पुनः । ददत् ॥१०

“मम मदीयम् “इमं स्वभूतम् “इन्द्रं “धेनुभिः^[१] प्रीणयित्रीभिः "दशभिः दशसंख्याकाभिः स्तुतिभिः “कः “क्रीणाति क्रयं करोति । तदानीं हे क्रेतारो युष्माकं मध्ये एवमपि समयः क्रियते । “यदा अयमिन्द्रः “वृत्राणि त्वदीयान् शत्रून् “जङ्घनत् हन्यात् “अथ अनन्तरमेव “एनम् इन्द्रं “मे मह्यं पुनर्ददत् पुनर्दद्यात् ।।

नू ष्टु॒त इं॑द्र॒ नू गृ॑णा॒न इषं॑ जरि॒त्रे न॒द्यो॒३॒॑ न पी॑पेः ।

अका॑रि ते हरिवो॒ ब्रह्म॒ नव्यं॑ धि॒या स्या॑म र॒थ्यः॑ सदा॒साः ॥११

नु । स्तु॒तः । इ॒न्द्र॒ । नु । गृ॒णा॒नः । इष॑म् । ज॒रि॒त्रे । न॒द्यः॑ । न । पी॒पे॒रिति॑ पीपेः ।

अका॑रि । ते॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । ब्रह्म॑ । नव्य॑म् । धि॒या । स्या॒म॒ । र॒थ्यः॑ । स॒दा॒ऽसाः ॥११

नु । स्तुतः । इन्द्र । नु । गृणानः । इषम् । जरित्रे । नद्यः । न । पीपेरिति पीपेः ।

अकारि । ते । हरिऽवः । ब्रह्म । नव्यम् । धिया । स्याम । रथ्यः । सदाऽसाः ॥११

पूर्वं व्याख्याता ॥ ॥ १२ ॥