ऋग्वेदः सूक्तं ४.२०
| ← सूक्तं ४.१९ | ऋग्वेदः - मण्डल ४ सूक्तं ४.२० वामदेवो गौतमः |
सूक्तं ४.२१ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप् |
आ न इन्द्रो दूरादा न आसादभिष्टिकृदवसे यासदुग्रः ।
ओजिष्ठेभिर्नृपतिर्वज्रबाहुः संगे समत्सु तुर्वणिः पृतन्यून् ॥१॥
आ न इन्द्रो हरिभिर्यात्वच्छार्वाचीनोऽवसे राधसे च ।
तिष्ठाति वज्री मघवा विरप्शीमं यज्ञमनु नो वाजसातौ ॥२॥
इमं यज्ञं त्वमस्माकमिन्द्र पुरो दधत्सनिष्यसि क्रतुं नः ।
श्वघ्नीव वज्रिन्सनये धनानां त्वया वयमर्य आजिं जयेम ॥३॥
उशन्नु षु णः सुमना उपाके सोमस्य नु सुषुतस्य स्वधावः ।
पा इन्द्र प्रतिभृतस्य मध्वः समन्धसा ममदः पृष्ठ्येन ॥४॥
वि यो ररप्श ऋषिभिर्नवेभिर्वृक्षो न पक्वः सृण्यो न जेता ।
मर्यो न योषामभि मन्यमानोऽच्छा विवक्मि पुरुहूतमिन्द्रम् ॥५॥
गिरिर्न यः स्वतवाँ ऋष्व इन्द्रः सनादेव सहसे जात उग्रः ।
आदर्ता वज्रं स्थविरं न भीम उद्नेव कोशं वसुना न्यृष्टम् ॥६॥
न यस्य वर्ता जनुषा न्वस्ति न राधस आमरीता मघस्य ।
उद्वावृषाणस्तविषीव उग्रास्मभ्यं दद्धि पुरुहूत रायः ॥७॥
ईक्षे रायः क्षयस्य चर्षणीनामुत व्रजमपवर्तासि गोनाम् ।
शिक्षानरः समिथेषु प्रहावान्वस्वो राशिमभिनेतासि भूरिम् ॥८॥
कया तच्छृण्वे शच्या शचिष्ठो यया कृणोति मुहु का चिदृष्वः ।
पुरु दाशुषे विचयिष्ठो अंहोऽथा दधाति द्रविणं जरित्रे ॥९॥
मा नो मर्धीरा भरा दद्धि तन्नः प्र दाशुषे दातवे भूरि यत्ते ।
नव्ये देष्णे शस्ते अस्मिन्त उक्थे प्र ब्रवाम वयमिन्द्र स्तुवन्तः ॥१०॥
नू ष्टुत इन्द्र नू गृणान इषं जरित्रे नद्यो न पीपेः ।
अकारि ते हरिवो ब्रह्म नव्यं धिया स्याम रथ्यः सदासाः ॥११॥
सायणभाष्यम्
' आ न इन्द्रः' इत्येकादशर्चं दशमं सूक्तं वामदेवस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । ‘आ नः' इत्यनुक्रमणिका । पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोः प्रथमेऽहनि निष्केवल्ये एतन्निविद्धानीयम् । सूत्रितं च -- आ न इन्द्र इति निष्केवल्यम् ' ( आश्व. श्रौ. ७. ५) इति । महाव्रतेऽप्येतत् संपातसूक्तम् । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं च–' आ न इन्द्रो दूरादा न आसादिति संपातः ' (ऐ. आ. ५. २. २) इति ॥
आ न॒ इंद्रो॑ दू॒रादा न॑ आ॒साद॑भिष्टि॒कृदव॑से यासदु॒ग्रः ।
ओजि॑ष्ठेभिर्नृ॒पति॒र्वज्र॑बाहुः सं॒गे स॒मत्सु॑ तु॒र्वणिः॑ पृत॒न्यून् ॥१
आ । नः॒ । इन्द्रः॑ । दू॒रात् । आ । नः॒ । आ॒सात् । अ॒भि॒ष्टि॒ऽकृत् । अव॑से । या॒स॒त् । उ॒ग्रः ।
ओजि॑ष्ठेभिः । नृ॒ऽपतिः॑ । वज्र॑ऽबाहुः । स॒म्ऽगे । स॒मत्ऽसु॑ । तु॒र्वणिः॑ । पृ॒त॒न्यून् ॥१
आ । नः । इन्द्रः । दूरात् । आ । नः । आसात् । अभिष्टिऽकृत् । अवसे । यासत् । उग्रः ।
ओजिष्ठेभिः । नृऽपतिः । वज्रऽबाहुः । सम्ऽगे । समत्ऽसु । तुर्वणिः । पृतन्यून् ॥१
“अभिष्टिकृत् यजमानसंबन्धिनामभीष्टानां कर्ता "उग्रः तेजस्वी "इन्द्रः “नः अस्माकम् “अवसे रक्षणाय “दूरात् "आ "यासत् आयातु आगच्छतु । अपि च "आसात् आसन्नादन्तिकाच्च “नः अस्माकमवसे रक्षणाय “आ यासत् आयातु । कीदृशः । “समत्सु संग्रामेषु “संगे शत्रुभिः संयोगे सति “पृतन्यून् शत्रून् "तुर्वणिः हिंसन् "वज्रबाहुः वज्रहस्तः "नृपतिः वृष्टिद्वारा नृणां मनुष्याणां पालकः “ओजिष्ठेभिः अतिशयेन तेजस्विभिः मरुद्भिर्युक्त इति शेषः ॥
आ न॒ इंद्रो॒ हरि॑भिर्या॒त्वच्छा॑र्वाची॒नोऽव॑से॒ राध॑से च ।
तिष्ठा॑ति व॒ज्री म॒घवा॑ विर॒प्शीमं य॒ज्ञमनु॑ नो॒ वाज॑सातौ ॥२
आ । नः॒ । इन्द्रः॑ । हरि॑ऽभिः । या॒तु॒ । अच्छ॑ । अ॒र्वा॒ची॒नः । अव॑से । राध॑से । च॒ ।
तिष्ठा॑ति । व॒ज्री । म॒घऽवा॑ । वि॒ऽर॒प्शी । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । अनु॑ । नः॒ । वाज॑ऽसातौ ॥२
आ । नः । इन्द्रः । हरिऽभिः । यातु । अच्छ । अर्वाचीनः । अवसे । राधसे । च ।
तिष्ठाति । वज्री । मघऽवा । विऽरप्शी । इमम् । यज्ञम् । अनु । नः । वाजऽसातौ ॥२
“अर्वाचीनः अस्मदभिमुखः “इन्द्रः “अवसे अस्मदीयाय रक्षणाय “राधसे “च धनाय च “नः “अच्छ अस्मान् अभि लक्षीकृत्य “हरिभिः अश्वैः सह “आ “यातु आगच्छतु । किंच "वज्री वज्रवान् “मघवा धनवान् “विरप्शी महान् । विरप्शीति महन्नामसु पाठात् । अस्मदीयस्य कर्मणो द्वेष्टृभिरसुरादिभिः सह “नः अस्माकं “वाजसातौ युद्धे प्राप्ते सति “इमम् अस्मदीयं “यज्ञम् “अनु उद्दिश्य “तिष्ठाति तिष्ठतु ॥
इ॒मं य॒ज्ञं त्वम॒स्माक॑मिंद्र पु॒रो दध॑त्सनिष्यसि॒ क्रतुं॑ नः ।
श्व॒घ्नीव॑ वज्रिन्त्स॒नये॒ धना॑नां॒ त्वया॑ व॒यम॒र्य आ॒जिं ज॑येम ॥३
इ॒मम् । य॒ज्ञम् । त्वम् । अ॒स्माक॑म् । इ॒न्द्र॒ । पु॒रः । दध॑त् । स॒नि॒ष्य॒सि॒ । क्रतु॑म् । नः॒ ।
श्व॒घ्नीऽइ॑व । व॒ज्रि॒न् । स॒नये॑ । धना॑नाम् । त्वया॑ । व॒यम् । अ॒र्यः । आ॒जिम् । ज॒ये॒म॒ ॥३
इमम् । यज्ञम् । त्वम् । अस्माकम् । इन्द्र । पुरः । दधत् । सनिष्यसि । क्रतुम् । नः ।
श्वघ्नीऽइव । वज्रिन् । सनये । धनानाम् । त्वया । वयम् । अर्यः । आजिम् । जयेम ॥३
हे “इन्द्र “त्वं “नः अस्मान् “पुरो “दधत् पुरस्कृतान् कुर्वन् “अस्माकं “क्रतुं क्रियमाणम् “इमं “यज्ञं “सनिष्यसि संभजिष्यसि । अपि च “श्वघ्नीव मृगयुर्मृगानिव हे “वज्रिन् वज्रवन्निन्द्र “त्वया “अर्यः अरयः स्तोतारः “वयं “धनानां पश्वादिधनानां “सनये लाभाय “आजिं शत्रुसंबन्धिनं संग्रामं “जयेम संजीयास्म ॥
अग्निष्टोमे माध्यंदिनसवने मैत्रावरुणस्य ‘उशन्नु षु णः' इति शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च - उशन्नु षु णः सुमना उपाक इति याज्या' ( आश्व. श्रौ. ५. १६ ) इति ॥ उशन्नु षु णः सुमन उपके सोमस्य नु सुषुतस्य स्वधावः ।
उ॒शन्नु॒ षु णः॑ सु॒मना॑ उपा॒के सोम॑स्य॒ नु सुषु॑तस्य स्वधावः ।
पा इं॑द्र॒ प्रति॑भृतस्य॒ मध्वः॒ समंध॑सा ममदः पृ॒ष्ठ्ये॑न ॥४
उ॒शन् । ऊं॒ इति॑ । सु । नः॒ । सु॒ऽमनाः॑ । उ॒पा॒के । सोम॑स्य । नु । सुऽसु॑तस्य । स्व॒धा॒ऽवः॒ ।
पाः । इ॒न्द्र॒ । प्रति॑ऽभृतस्य । मध्वः॑ । सम् । अन्ध॑सा । म॒म॒दः॒ । पृ॒ष्ठ्ये॑न ॥४
उशन् । ऊं इति । सु । नः । सुऽमनाः । उपाके । सोमस्य । नु । सुऽसुतस्य । स्वधाऽवः ।
पाः । इन्द्र । प्रतिऽभृतस्य । मध्वः । सम् । अन्धसा । ममदः । पृष्ठ्येन ॥४
हे “स्वधावः अन्नवन् “इन्द्र “सुमनाः शोभनमनस्कस्त्वम् “उपाके समीपे "नः अस्मान् "उशन्नु “सु अत्यन्तं कामयमानः सन् "सुषुतस्य सुष्ठ्वभिषुतं “प्रतिभृतस्य संभृतं “मध्वः मादकं “सोमस्य सोमं नु क्षिप्रमेव “पाः पिब । “पृष्ठ्येन । पृष्ठशब्देन माध्यंदिनसवने उद्गातृभिरुद्गीयमानं स्तोत्रमुच्यते । तत्संबन्धिना "अन्धसा पीतेन सोमेन “सं “ममदः प्रहृष्टो भव ॥
वि यो र॑र॒प्श ऋषि॑भि॒र्नवे॑भिर्वृ॒क्षो न प॒क्वः सृण्यो॒ न जेता॑ ।
मर्यो॒ न योषा॑म॒भि मन्य॑मा॒नोऽच्छा॑ विवक्मि पुरुहू॒तमिंद्रं॑ ॥५
वि । यः । र॒रप्शे । ऋषि॑ऽभिः । नवे॑भिः । वृ॒क्षः । न । प॒क्वः । सृण्यः॑ । न । जेता॑ ।
मर्यः॑ । न । योषा॑म् । अ॒भि । मन्य॑मानः । अच्छ॑ । वि॒व॒क्मि॒ । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । इन्द्र॑म् ॥५
वि । यः । ररप्शे । ऋषिऽभिः । नवेभिः । वृक्षः । न । पक्वः । सृण्यः । न । जेता ।
मर्यः । न । योषाम् । अभि । मन्यमानः । अच्छ । विवक्मि । पुरुऽहूतम् । इन्द्रम् ॥५
“पक्वः पक्वफलः “वृक्षो “न वृक्ष इव । अत्र सृणिशब्दोऽङ्कुशवाची । तेनायुधमात्रं लक्ष्यते । “सृण्यः आयुधकुशलः “जेता “न शत्रूविजयी वीरपुरुष इव “यः “नवेभिः नवैर्नूतनैः “ऋषिभिः “वि “ररप्शे विविधं स्तूयते । स्तोताहं “पुरुहूतं बहुभिराहूतं तम् “इन्द्रम् “अच्छ अभि लक्षीकृत्य “विवक्मि विशेषेण वच्मि स्तौमि । तत्र दृष्टान्तः । “अभि “मन्यमानः मदीयेयं योषिदित्यभिजानन् “मर्यः मर्त्यः “योषां “न स्त्रीमिव तद्वत् ॥ ॥ ३ ॥
गि॒रिर्न यः स्वत॑वाँ ऋ॒ष्व इंद्रः॑ स॒नादे॒व सह॑से जा॒त उ॒ग्रः ।
आद॑र्ता॒ वज्रं॒ स्थवि॑रं॒ न भी॒म उ॒द्नेव॒ कोशं॒ वसु॑ना॒ न्यृ॑ष्टं ॥६
गि॒रिः । न । यः । स्वऽत॑वान् । ऋ॒ष्वः । इन्द्रः॑ । स॒नात् । ए॒व । सह॑से । जा॒तः । उ॒ग्रः ।
आऽद॑र्ता । वज्र॑म् । स्थवि॑रम् । न । भी॒मः । उ॒द्नाऽइ॑व । कोश॑म् । वसु॑ना । निऽऋ॑ष्टम् ॥६
गिरिः । न । यः । स्वऽतवान् । ऋष्वः । इन्द्रः । सनात् । एव । सहसे । जातः । उग्रः ।
आऽदर्ता । वज्रम् । स्थविरम् । न । भीमः । उद्नाऽइव । कोशम् । वसुना । निऽऋष्टम् ॥६
"गिरिर्न पर्वत इव “स्वतवान् स्वयं प्रवृद्धः “ऋष्वः महान् । ऋष्व इति महन्नाम ‘ महत् ब्रध्नः ऋष्वः ' ( नि. ३. ३. ३) इति तन्नामसु पाठात् । “उग्रः ओजस्वी “यः “इन्द्रः “सहसे शत्रोरभिभवाय “सनादेव चिरादेव “जातः उत्पन्नः “भीमः शत्रूणां भयंकरः स इन्द्रः “उद्नेव “कोशम् उदकेन जलपात्रमिव “वसुना तेजसा “न्यृष्टं निगतं “स्थविरं बृहत् “वज्रं “न वज्रं च । नेति चार्थे । "आदर्ता आदृतवान् आसीत् ॥
न यस्य॑ व॒र्ता ज॒नुषा॒ न्वस्ति॒ न राध॑स आमरी॒ता म॒घस्य॑ ।
उ॒द्वा॒वृ॒षा॒णस्त॑विषीव उग्रा॒स्मभ्यं॑ दद्धि पुरुहूत रा॒यः ॥७
न । यस्य॑ । व॒र्ता । ज॒नुषा॑ । नु । अस्ति॑ । न । राध॑सः । आ॒ऽम॒री॒ता । म॒घस्य॑ ।
उ॒त्ऽव॒वृ॒षा॒णः । त॒वि॒षी॒ऽवः॒ । उ॒ग्र॒ । अ॒स्मभ्य॑म् । द॒द्धि॒ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । रा॒यः ॥७
न । यस्य । वर्ता । जनुषा । नु । अस्ति । न । राधसः । आऽमरीता । मघस्य ।
उत्ऽववृषाणः । तविषीऽवः । उग्र । अस्मभ्यम् । दद्धि । पुरुऽहूत । रायः ॥७
हे इन्द्र “यस्य तव कश्चित् "जनुषा जन्मना स्वत एव “नु नूनं सत्यं “वर्ता वारयिता “न “अस्ति। “राधसः यज्ञादिकर्मणां साधकस्य “मघस्य त्वया दीयमानस्य धनस्य “आमरीता कश्चिदपि नाशयिता “न अस्ति । हे "तविषीवः बलवन् “उग्र तेजस्विन हे “पुरुहूत बहुभिराहूतेन्द्र “उद्ववृषाणः अभीष्टान् कामान् वर्षकस्त्वं “रायः पश्वादिधनानि “अस्मभ्यं स्तोतृभ्यः “दद्धि देहि ॥
ईक्षे॑ रा॒यः क्षय॑स्य चर्षणी॒नामु॒त व्र॒जम॑पव॒र्तासि॒ गोनां॑ ।
शि॒क्षा॒न॒रः स॑मि॒थेषु॑ प्र॒हावा॒न्वस्वो॑ रा॒शिम॑भिने॒तासि॒ भूरिं॑ ॥८
ईक्षे॑ । रा॒यः । क्षय॑स्य । च॒र्ष॒णी॒नाम् । उ॒त । व्र॒जम् । अ॒प॒ऽव॒र्ता । अ॒सि॒ । गोना॑म् ।
शि॒क्षा॒ऽन॒रः । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । प्र॒हाऽवा॑न् । वस्वः॑ । रा॒शिम् । अ॒भि॒ऽने॒ता । अ॒सि॒ । भूरि॑म् ॥८
ईक्षे । रायः । क्षयस्य । चर्षणीनाम् । उत । व्रजम् । अपऽवर्ता । असि । गोनाम् ।
शिक्षाऽनरः । सम्ऽइथेषु । प्रहाऽवान् । वस्वः । राशिम् । अभिऽनेता । असि । भूरिम् ॥८
हे इन्द्र त्वं “चर्षणीनां प्रजानां "रायः धनस्य “क्षयस्य गृहस्य च "ईक्षे ईक्षसे । "उत अपि च “गोनां गवां “व्रजं समूहम् "अपवर्ता अपवारकः “असि । निरोधकेभ्योऽसुरेभ्यो गवां मोचयिता भवसीत्यर्थः । किंच हे इन्द्र “शिक्षानरः शिक्षया नेता प्रज्ञानां शासकः “समिथेषु युद्धेषु “प्रहावान् प्रहरणवांस्त्वं “भूरिं प्रभूतं “वस्वः धनस्य “राशिं समूहम् अभिनेतासि प्रापयिता च भवसि ॥
कया॒ तच्छृ॑ण्वे॒ शच्या॒ शचि॑ष्ठो॒ यया॑ कृ॒णोति॒ मुहु॒ का चि॑दृ॒ष्वः ।
पु॒रु दा॒शुषे॒ विच॑यिष्ठो॒ अंहोऽथा॑ दधाति॒ द्रवि॑णं जरि॒त्रे ॥९
कया॑ । तत् । शृ॒ण्वे॒ । शच्या॑ । शचि॑ष्ठः । यया॑ । कृ॒णोति॑ । मुहु॑ । का । चि॒त् । ऋ॒ष्वः ।
पु॒रु । दा॒शुषे॑ । विऽच॑यिष्ठः । अंहः॑ । अथ॑ । द॒धा॒ति॒ । द्रवि॑णम् । ज॒रि॒त्रे ॥९
कया । तत् । शृण्वे । शच्या । शचिष्ठः । यया । कृणोति । मुहु । का । चित् । ऋष्वः ।
पुरु । दाशुषे । विऽचयिष्ठः । अंहः । अथ । दधाति । द्रविणम् । जरित्रे ॥९
“शचिष्ठः अतिशयेन प्राज्ञः । तदिति लिङ्गब्यत्ययः । “तत् स इन्द्रः "कया “शच्या कया प्रज्ञया । शचीति प्रज्ञानामैतत् । “शृण्वे श्रूयते । "ऋष्वः महानिन्द्रः “मुहु मुहुः “यया प्रज्ञया “का “चित् कानिचित् कर्माणि “कृणोति करोति । स इन्द्रः “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय “पुरु भूयिष्ठम् “अंहः पापं “विचयिष्ठः अतिशयेन नाशको भवति । “अथ अपि च “जरित्रे स्तोत्रे ““द्रविणं पश्वादिधनं “दधाति ददाति ॥
मा नो॑ मर्धी॒रा भ॑रा द॒द्धि तन्नः॒ प्र दा॒शुषे॒ दात॑वे॒ भूरि॒ यत्ते॑ ।
नव्ये॑ दे॒ष्णे श॒स्ते अ॒स्मिंत॑ उ॒क्थे प्र ब्र॑वाम व॒यमिं॑द्र स्तु॒वंतः॑ ॥१०
मा । नः॒ । म॒र्धीः॒ । आ । भ॒र॒ । द॒द्धि । तत् । नः॒ । प्र । दा॒शुषे॑ । दात॑वे । भूरि॑ । यत् । ते॒ ।
नव्ये॑ । दे॒ष्णे । श॒स्ते । अ॒स्मिन् । ते॒ । उ॒क्थे । प्र । ब्र॒वा॒म॒ । व॒यम् । इ॒न्द्र॒ । स्तु॒वन्तः॑ ॥१०
मा । नः । मर्धीः । आ । भर । दद्धि । तत् । नः । प्र । दाशुषे । दातवे । भूरि । यत् । ते ।
नव्ये । देष्णे । शस्ते । अस्मिन् । ते । उक्थे । प्र । ब्रवाम । वयम् । इन्द्र । स्तुवन्तः ॥१०
हे इन्द्र त्वं "नः अस्मान् “मा 'मर्धीः मा हिंसीः । किंतु त्वम् "आ “भर पोषको भव। हे इन्द्र "ते त्वदीयं “भूरि बह्वपि “यत् धनं “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय “दातवे दातुम् । “प्र भवतीति शेषः । “नः अस्मभ्यं “तत् धनम् आहृत्य “दद्धि देहि । हे "इन्द्र त्वां स्तुवन्तः “वयम् “अस्मिन् “उक्थे अस्मिन्निष्केवल्याख्यशस्त्रे “ते त्वदर्थं "नव्ये नूतने “शस्ते प्रशस्ते “देष्णे दातव्ये हविषि निमित्तभूते सति “प्र “ब्रवाम प्रकर्षेण त्वां वदाम ॥
नू ष्टु॒त इं॑द्र॒ नू गृ॑णा॒न इषं॑ जरि॒त्रे न॒द्यो॒३॒॑ न पी॑पेः ।
अका॑रि ते हरिवो॒ ब्रह्म॒ नव्यं॑ धि॒या स्या॑म र॒थ्यः॑ सदा॒साः ॥११
नु । स्तु॒तः । इ॒न्द्र॒ । नु । गृ॒णा॒नः । इष॑म् । ज॒रि॒त्रे । न॒द्यः॑ । न । पी॒पे॒रिति॑ पीपेः ।
अका॑रि । ते॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । ब्रह्म॑ । नव्य॑म् । धि॒या । स्या॒म॒ । र॒थ्यः॑ । स॒दा॒ऽसाः ॥११
नु । स्तुतः । इन्द्र । नु । गृणानः । इषम् । जरित्रे । नद्यः । न । पीपेरिति पीपेः ।
अकारि । ते । हरिऽवः । ब्रह्म । नव्यम् । धिया । स्याम । रथ्यः । सदाऽसाः ॥११
पूर्वं व्याख्याता ॥ ॥ ४ ॥
| मण्डल ४ | |
|---|---|
|
|