ऋग्वेदः सूक्तं ६.११

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.११
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. अग्निः। त्रिष्टुप् ।

यजस्व होतरिषितो यजीयानग्ने बाधो मरुतां न प्रयुक्ति ।
आ नो मित्रावरुणा नासत्या द्यावा होत्राय पृथिवी ववृत्याः ॥१॥
त्वं होता मन्द्रतमो नो अध्रुगन्तर्देवो विदथा मर्त्येषु ।
पावकया जुह्वा वह्निरासाग्ने यजस्व तन्वं तव स्वाम् ॥२॥
धन्या चिद्धि त्वे धिषणा वष्टि प्र देवाञ्जन्म गृणते यजध्यै ।
वेपिष्ठो अङ्गिरसां यद्ध विप्रो मधुच्छन्दो भनति रेभ इष्टौ ॥३॥
अदिद्युतत्स्वपाको विभावाग्ने यजस्व रोदसी उरूची ।
आयुं न यं नमसा रातहव्या अञ्जन्ति सुप्रयसं पञ्च जनाः ॥४॥
वृञ्जे ह यन्नमसा बर्हिरग्नावयामि स्रुग्घृतवती सुवृक्तिः ।
अम्यक्षि सद्म सदने पृथिव्या अश्रायि यज्ञः सूर्ये न चक्षुः ॥५॥
दशस्या नः पुर्वणीक होतर्देवेभिरग्ने अग्निभिरिधानः ।
रायः सूनो सहसो वावसाना अति स्रसेम वृजनं नांहः ॥६॥

सायणभाष्यम्

‘यजस्व होतः' इति षड़ृचमेकादशं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । अनुक्रम्यते च--- ‘ यजस्व षट्' इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥

यज॑स्व होतरिषि॒तो यजी॑या॒नग्ने॒ बाधो॑ म॒रुतां॒ न प्रयु॑क्ति ।

आ नो॑ मि॒त्रावरु॑णा॒ नास॑त्या॒ द्यावा॑ हो॒त्राय॑ पृथि॒वी व॑वृत्याः ॥१

यज॑स्व । हो॒तः॒ । इ॒षि॒तः । यजी॑यान् । अग्ने॑ । बाधः॑ । म॒रुता॑म् । न । प्रऽयु॑क्ति ।

आ । नः॒ । मि॒त्रावरु॑णा । नास॑त्या । द्यावा॑ । हो॒त्राय॑ । पृ॒थि॒वी इति॑ । व॒वृ॒त्याः॒ ॥१

यजस्व । होतः । इषितः । यजीयान् । अग्ने । बाधः । मरुताम् । न । प्रऽयुक्ति ।

आ । नः । मित्रावरुणा । नासत्या । द्यावा । होत्राय । पृथिवी इति । ववृत्याः ॥१

हे “होतः देवानामाह्वातः “अग्ने "यजीयान् यष्टृतमस्त्वम् "इषितः प्रेषितोऽस्माभिः प्रार्थितः सन् । ”न इति संप्रत्यर्थे । संप्रति "प्रयुक्ति प्रयुक्तौ प्रयुज्यमाने यज्ञे “मरुतां देवानां "बाधः शत्रूणां बाधकं गणं "यजस्व । यद्वैतद्वाक्यद्वयम् । हे होतरग्ने यजस्व देवानित्येकं वाक्यम् । प्रयुज्यत इति प्रयुक्ति बलम् । मरुतां न प्रयुक्ति मरुतां बलमिवास्मच्छत्रून् बाधः बाधस्वेति द्वितीयं वाक्यम् । अपि च “मित्रावरुणा । अहरभिमानी देवो मित्रो वरुणो रात्र्यभिमानी । तौ च "नासत्या सत्यस्य नेतारौ सत्यस्वभावावेव वा नासिकाप्रभवौ वाश्विनौ “द्यावापृथिवी दिवं च पृथिवीं च एतांश्च देवान् “होत्राय अस्मद्यज्ञाय तदर्थम् "आ “ववृत्याः आवर्तय आवहेत्यर्थः ।।

त्वं होता॑ म॒न्द्रत॑मो नो अ॒ध्रुग॒न्तर्दे॒वो वि॒दथा॒ मर्त्ये॑षु ।

पा॒व॒कया॑ जु॒ह्वा॒३॒॑ वह्नि॑रा॒साग्ने॒ यज॑स्व त॒न्वं१॒॑ तव॒ स्वाम् ॥२

त्वम् । होता॑ । म॒न्द्रऽत॑मः । नः॒ । अ॒ध्रुक् । अ॒न्तः । दे॒वः । वि॒दथा॑ । मर्ते॑षु ।

पा॒व॒कया॑ । जु॒ह्वा॑ । वह्निः॑ । आ॒सा । अग्ने॑ । यज॑स्व । त॒न्व॑म् । तव॑ । स्वाम् ॥२

त्वम् । होता । मन्द्रऽतमः । नः । अध्रुक् । अन्तः । देवः । विदथा । मर्तेषु ।

पावकया । जुह्वा । वह्निः । आसा । अग्ने । यजस्व । तन्वम् । तव । स्वाम् ॥२

हे अग्ने “त्वं "मर्त्येषु मनुष्येषु "अन्तः मध्ये वर्तमानः “विदथा विदथे यज्ञे "होता देवानामाह्वाता भवसि । कीदृशस्त्वम् । "मन्द्रतमः स्तुत्यतमः "नः अस्माकम् "अध्रुक् अद्रोग्धास्मदर्थं द्रोहरहितो वा। सर्वदा मित्रभूत इत्यर्थः ।"देवः दानादिगुणयुक्तः । अपि च हे "अग्ने "जुह्वा । हूयन्तेऽस्यामाहुतय इति जुहूर्ज्वाला । तया "पावकया शोधयित्र्या “आसा आस्येन देवानामास्यभूतया “वह्निः हविषां वोढा त्वं "तव "स्वां स्वभूतां स्विष्टकृदाख्यां "तन्वं तनूं "यजस्व ॥

धन्या॑ चि॒द्धि त्वे धि॒षणा॒ वष्टि॒ प्र दे॒वाञ्जन्म॑ गृण॒ते यज॑ध्यै ।

वेपि॑ष्ठो॒ अङ्गि॑रसां॒ यद्ध॒ विप्रो॒ मधु॑ च्छ॒न्दो भन॑ति रे॒भ इ॒ष्टौ ॥३

धन्या॑ । चि॒त् । हि । त्वे इति॑ । धि॒षणा॑ । वष्टि॑ । प्र । दे॒वान् । जन्म॑ । गृ॒ण॒ते । यज॑ध्यै ।

वेपि॑ष्ठः । अङ्गि॑रसाम् । यत् । ह॒ । विप्रः॑ । मधु॑ । छ॒न्दः । भन॑ति । रे॒भः । इ॒ष्टौ ॥३

धन्या । चित् । हि । त्वे इति । धिषणा । वष्टि । प्र । देवान् । जन्म । गृणते । यजध्यै ।

वेपिष्ठः । अङ्गिरसाम् । यत् । ह । विप्रः । मधु । छन्दः । भनति । रेभः । इष्टौ ॥३

“धन्या धनमिच्छन्ती धनहेतुभूता “धिषणा स्तुतिर्हे अग्ने “त्वे त्वां “वष्टि कामयते । "चिद्धि इत्येतत् पादपूरणम् । किमर्थम् । "देवान् यष्टव्यानिन्द्रादीन् "प्र "यजध्यै प्रकर्षेण यष्टुं त्वदीयं "जन्म प्रादुर्भावं “गृणते स्तुवते यजमानायेदृग्भूतयजमानार्थम् । "यद्ध यदा खलु “अङ्गिरसाम् ऋषीणां मध्ये “वेपिष्ठः अतिशयेन स्तुतेः प्रेरयिता "विप्रः मेधावी “रेभः स्तोता भरद्वाजः "इष्टौ यज्ञे "मधु मधुवत् मदकरं “छन्दः स्तोत्रं "भनति उच्चारयति तदा धिषणा वष्टीत्यन्वयः ।

अदि॑द्युत॒त्स्वपा॑को वि॒भावाग्ने॒ यज॑स्व॒ रोद॑सी उरू॒ची ।

आ॒युं न यं नम॑सा रा॒तह॑व्या अ॒ञ्जन्ति॑ सुप्र॒यसं॒ पञ्च॒ जना॑ः ॥४

अदि॑द्युतत् । सु । अपा॑कः । वि॒भाऽवा॑ । अग्ने॑ । यज॑स्व । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒रू॒ची इति॑ ।

आ॒युम् । न । यम् । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्याः । अ॒ञ्जन्ति॑ । सु॒ऽप्र॒यस॑म् । पञ्च॑ । जनाः॑ ॥४

अदिद्युतत् । सु । अपाकः । विभाऽवा । अग्ने । यजस्व । रोदसी इति । उरूची इति ।

आयुम् । न । यम् । नमसा । रातऽहव्याः । अञ्जन्ति । सुऽप्रयसम् । पञ्च । जनाः ॥४

अयमग्निः “सु “अदिद्युतत् । सुष्ठु द्योतते दीप्यते । कथंभूतः । “अपाकः । पाकः पक्तव्यप्रज्ञो मूर्खः । तद्विलक्षणोऽपाकः । “विभावा दीप्तिमान् । शेषः प्रत्यक्षकृतः । हे “अग्ने स त्वम् "उरूची उरु विस्तीर्णमञ्चन्त्यौ विस्तृते “रोदसी द्यावापृथिव्यौ "यजस्व हविषा पूजय । “आयुं “न मनुष्यमतिथिमिव “यं “पञ्च “जनाः मनुष्या ऋत्विग्यजमानलक्षणाः “रातहव्याः दत्तहविष्काः सन्तः "सुप्रयसं शोभनहविर्लक्षणान्नमग्निं “नमसा अन्नेन हविर्लक्षणेन “अञ्जन्ति सिञ्चन्ति तर्पयन्ति स त्वं यजस्वेत्यन्वयः॥

वृ॒ञ्जे ह॒ यन्नम॑सा ब॒र्हिर॒ग्नावया॑मि॒ स्रुग्घृ॒तव॑ती सुवृ॒क्तिः ।

अम्य॑क्षि॒ सद्म॒ सद॑ने पृथि॒व्या अश्रा॑यि य॒ज्ञः सूर्ये॒ न चक्षु॑ः ॥५

वृ॒ञ्जे । ह॒ । यत् । नम॑सा । ब॒र्हिः । अ॒ग्नौ । अया॑मि । स्रुक् । घृ॒तऽव॑ती । सु॒ऽवृ॒क्तिः ।

अम्य॑क्षि । सद्म॑ । सद॑ने । पृ॒थि॒व्याः । अश्रा॑यि । य॒ज्ञः । सूर्ये॑ । न । चक्षुः॑ ॥५

वृञ्जे । ह । यत् । नमसा । बर्हिः । अग्नौ । अयामि । स्रुक् । घृतऽवती । सुऽवृक्तिः ।

अम्यक्षि । सद्म । सदने । पृथिव्याः । अश्रायि । यज्ञः । सूर्ये । न । चक्षुः ॥५

“यत् "ह यदा खलु “नमसा हविषा सह “अग्नौ अग्निसमीपे “बर्हिः “वृञ्जे । वृजिश्छेदनार्थः । छिद्यते । आह्रियत इत्यर्थः । “सुवृक्तिः सुष्ठु दोषैर्वर्जिता “घृतवती घृतपूर्णा “स्रुक् “अयामि नियम्यते बर्हिष्यासाद्यते । तथा “पृथिव्याः भूमेः “सदने स्थाने “सद्म हविरासादनार्था वेदिः “अम्यक्षि । म्यक्षतिर्गतिकर्मा । गम्यते परिगृह्यते । तदानीं “यज्ञः “अश्रायि यजमाने आश्रितो भवति । तत्र दृष्टान्तः । “सूर्ये “न “चक्षुः । यथा सूर्ये सर्वस्य प्रेरक आदित्ये प्रकाशकं तेजः समवैति तद्वत् ॥

द॒श॒स्या न॑ः पुर्वणीक होतर्दे॒वेभि॑रग्ने अ॒ग्निभि॑रिधा॒नः ।

रा॒यः सू॑नो सहसो वावसा॒ना अति॑ स्रसेम वृ॒जनं॒ नांह॑ः ॥६

द॒श॒स्य । नः॒ । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । हो॒तः॒ । दे॒वेभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्निऽभिः॑ । इ॒धा॒नः ।

रा॒यः । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । व॒व॒सा॒नाः । अति॑ । स्र॒से॒म॒ । वृ॒जन॑म् । न । अंहः॑ ॥६

दशस्य । नः । पुरुऽअनीक । होतः । देवेभिः । अग्ने । अग्निऽभिः । इधानः ।

रायः । सूनो इति । सहसः । ववसानाः । अति । स्रसेम । वृजनम् । न । अंहः ॥६

हे “पुर्वणीक बहुज्वाल “होतः देवानामाह्वातः “अग्ने “देवेभिः देवैर्द्योतमानैरन्यैः “अग्निभिः त्वद्विभूतिभूतैः सार्धम् “इधानः इध्यमानो दीप्यमानः सन् "नः अस्मभ्यं “रायः धनानि “दशस्य प्रयच्छ । हे “सहसः "सूनो बलस्य पुत्राग्ने “वावसानाः हविषा त्वामाच्छादयन्तो वयं “वृजनं “न शत्रुमिव "अंहः पापम् “अति “स्रसेम अतिगच्छेम । अतिक्रामेमेत्यर्थः ॥ ॥ १३ ॥