ऋग्वेदः सूक्तं ६.४४
| ← सूक्तं ६.४३ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.४४ शंयुर्बार्हस्पत्यः |
सूक्तं ६.४५ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्, १-६ अनुष्टुप्, ७-९ (८ वा) विराट्। |
यो रयिवो रयिंतमो यो द्युम्नैर्द्युम्नवत्तमः ।
सोमः सुतः स इन्द्र तेऽस्ति स्वधापते मदः ॥१॥
यः शग्मस्तुविशग्म ते रायो दामा मतीनाम् ।
सोमः सुतः स इन्द्र तेऽस्ति स्वधापते मदः ॥२॥
येन वृद्धो न शवसा तुरो न स्वाभिरूतिभिः ।
सोमः सुतः स इन्द्र तेऽस्ति स्वधापते मदः ॥३॥
त्यमु वो अप्रहणं गृणीषे शवसस्पतिम् ।
इन्द्रं विश्वासाहं नरं मंहिष्ठं विश्वचर्षणिम् ॥४॥
यं वर्धयन्तीद्गिरः पतिं तुरस्य राधसः ।
तमिन्न्वस्य रोदसी देवी शुष्मं सपर्यतः ॥५॥
तद्व उक्थस्य बर्हणेन्द्रायोपस्तृणीषणि ।
विपो न यस्योतयो वि यद्रोहन्ति सक्षितः ॥६॥
अविदद्दक्षं मित्रो नवीयान्पपानो देवेभ्यो वस्यो अचैत् ।
ससवान्स्तौलाभिर्धौतरीभिरुरुष्या पायुरभवत्सखिभ्यः ॥७॥
ऋतस्य पथि वेधा अपायि श्रिये मनांसि देवासो अक्रन् ।
दधानो नाम महो वचोभिर्वपुर्दृशये वेन्यो व्यावः ॥८॥
द्युमत्तमं दक्षं धेह्यस्मे सेधा जनानां पूर्वीररातीः ।
वर्षीयो वयः कृणुहि शचीभिर्धनस्य सातावस्माँ अविड्ढि ॥९॥
इन्द्र तुभ्यमिन्मघवन्नभूम वयं दात्रे हरिवो मा वि वेनः ।
नकिरापिर्ददृशे मर्त्यत्रा किमङ्ग रध्रचोदनं त्वाहुः ॥१०॥
मा जस्वने वृषभ नो ररीथा मा ते रेवतः सख्ये रिषाम ।
पूर्वीष्ट इन्द्र निष्षिधो जनेषु जह्यसुष्वीन्प्र वृहापृणतः ॥११॥
उदभ्राणीव स्तनयन्नियर्तीन्द्रो राधांस्यश्व्यानि गव्या ।
त्वमसि प्रदिवः कारुधाया मा त्वादामान आ दभन्मघोनः ॥१२॥
अध्वर्यो वीर प्र महे सुतानामिन्द्राय भर स ह्यस्य राजा ।
यः पूर्व्याभिरुत नूतनाभिर्गीर्भिर्वावृधे गृणतामृषीणाम् ॥१३॥
अस्य मदे पुरु वर्पांसि विद्वानिन्द्रो वृत्राण्यप्रती जघान ।
तमु प्र होषि मधुमन्तमस्मै सोमं वीराय शिप्रिणे पिबध्यै ॥१४॥
पाता सुतमिन्द्रो अस्तु सोमं हन्ता वृत्रं वज्रेण मन्दसानः ।
गन्ता यज्ञं परावतश्चिदच्छा वसुर्धीनामविता कारुधायाः ॥१५॥
इदं त्यत्पात्रमिन्द्रपानमिन्द्रस्य प्रियममृतमपायि ।
मत्सद्यथा सौमनसाय देवं व्यस्मद्द्वेषो युयवद्व्यंहः ॥१६॥
एना मन्दानो जहि शूर शत्रूञ्जामिमजामिं मघवन्नमित्रान् ।
अभिषेणाँ अभ्यादेदिशानान्पराच इन्द्र प्र मृणा जही च ॥१७॥
आसु ष्मा णो मघवन्निन्द्र पृत्स्वस्मभ्यं महि वरिवः सुगं कः ।
अपां तोकस्य तनयस्य जेष इन्द्र सूरीन्कृणुहि स्मा नो अर्धम् ॥१८॥
आ त्वा हरयो वृषणो युजाना वृषरथासो वृषरश्मयोऽत्याः ।
अस्मत्राञ्चो वृषणो वज्रवाहो वृष्णे मदाय सुयुजो वहन्तु ॥१९॥
आ ते वृषन्वृषणो द्रोणमस्थुर्घृतप्रुषो नोर्मयो मदन्तः ।
इन्द्र प्र तुभ्यं वृषभिः सुतानां वृष्णे भरन्ति वृषभाय सोमम् ॥२०॥
वृषासि दिवो वृषभः पृथिव्या वृषा सिन्धूनां वृषभ स्तियानाम् ।
वृष्णे त इन्दुर्वृषभ पीपाय स्वादू रसो मधुपेयो वराय ॥२१॥
अयं देवः सहसा जायमान इन्द्रेण युजा पणिमस्तभायत् ।
अयं स्वस्य पितुरायुधानीन्दुरमुष्णादशिवस्य मायाः ॥२२॥
अयमकृणोदुषसः सुपत्नीरयं सूर्ये अदधाज्ज्योतिरन्तः ।
अयं त्रिधातु दिवि रोचनेषु त्रितेषु विन्ददमृतं निगूळ्हम् ॥२३॥
अयं द्यावापृथिवी वि ष्कभायदयं रथमयुनक्सप्तरश्मिम् ।
अयं गोषु शच्या पक्वमन्तः सोमो दाधार दशयन्त्रमुत्सम् ॥२४॥
सायणभाष्यम्
चतुर्थेऽनुवाके षट् सूक्तानि । तत्र ‘यो रयिवः' इति चतुर्विंशत्यृचं प्रथमं सूक्तं बृहस्पतिपुत्रस्य शंयोरार्षमैन्द्रम् । आदितः षडनुष्टुभः सप्तम्यष्टमीनवम्यो विराजोऽष्टम्येकैव वा विराट् शिष्टास्त्रिष्टुभः। तथा चानुक्रान्तं-- यो रयिवश्चतुर्विंशतिः शंयुर्बार्हस्पत्यो ह्यादौ षळनुष्टुभस्तिस्रश्च विराजो मध्यमैत्र वासाम्' इति । गतः सूक्तविनियोगः ।।
यो र॑यिवो र॒यिंत॑मो॒ यो द्यु॒म्नैर्द्यु॒म्नव॑त्तमः ।
सोम॑ः सु॒तः स इ॑न्द्र॒ तेऽस्ति॑ स्वधापते॒ मद॑ः ॥१
यः । र॒यि॒ऽवः॒ । र॒यिम्ऽत॑मः । यः । द्यु॒म्नैः । द्यु॒म्नव॑त्ऽतमः ।
सोमः॑ । सु॒तः । सः । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । अस्ति॑ । स्व॒धा॒ऽप॒ते॒ । मदः॑ ॥१
यः । रयिऽवः । रयिम्ऽतमः । यः । द्युम्नैः । द्युम्नवत्ऽतमः ।
सोमः । सुतः । सः । इन्द्र । ते । अस्ति । स्वधाऽपते । मदः ॥१
हे “रयिवः धनवन् इन्द्र “यः सोमः “रयिंतमः अतिशयेन रयिमान् धनवान् । “यः च “द्युम्नैः द्योतमानैर्यशोभिः “द्युम्नवत्तमः अतिशयेन यशस्वी हे “स्वधापते स्वधाया अन्नस्य सोमलक्षणस्य पालक “इन्द्र “सः “सोमः अभिषुतः सन् "ते तव “मदः मदकरः “अस्ति भवति ।
यः श॒ग्मस्तु॑विशग्म ते रा॒यो दा॒मा म॑ती॒नाम् ।
सोम॑ः सु॒तः स इ॑न्द्र॒ तेऽस्ति॑ स्वधापते॒ मद॑ः ॥२
यः । श॒ग्मः । तु॒वि॒ऽश॒ग्म॒ । ते॒ । रा॒यः । दा॒मा । म॒ती॒नाम् ।
सोमः॑ । सु॒तः । सः । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । अस्ति॑ । स्व॒धा॒ऽप॒ते॒ । मदः॑ ॥२
यः । शग्मः । तुविऽशग्म । ते । रायः । दामा । मतीनाम् ।
सोमः । सुतः । सः । इन्द्र । ते । अस्ति । स्वधाऽपते । मदः ॥२
हे "तुविशग्म बहुसुखेन्द्र “यः “शग्मः सुखकरः “ते त्वदीयः यः सोमः “मतीनां स्तोतॄणां “रायः धनस्य "दामा दाता भवति हे "स्वधापते “इन्द्र “सः “सोमः अभिषुतस्तव मदकरो भवति ।
येन॑ वृ॒द्धो न शव॑सा तु॒रो न स्वाभि॑रू॒तिभि॑ः ।
सोम॑ः सु॒तः स इ॑न्द्र॒ तेऽस्ति॑ स्वधापते॒ मद॑ः ॥३
येन॑ । वृ॒द्धः । न । शव॑सा । तु॒रः । न । स्वाभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
सोमः॑ । सु॒तः । सः । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । अस्ति॑ । स्व॒धा॒ऽप॒ते॒ । मदः॑ ॥३
येन । वृद्धः । न । शवसा । तुरः । न । स्वाभिः । ऊतिऽभिः ।
सोमः । सुतः । सः । इन्द्र । ते । अस्ति । स्वधाऽपते । मदः ॥३
इमौ नशब्दौ समुच्चयार्थौ । “येन पीतेन सोमेन “वृद्धो “न प्रवृद्धश्च सन् “स्वाभिरूतिभिः आत्मीयैर्मरुद्भिः सार्धं “शवसा बलेन तुरः शत्रूणां हिंसकश्च भवसि स सोम इत्यादि पूर्ववत् ।।
पृष्ठयषडहस्य चतुर्थेऽहनि प्रउगशस्त्रे त्यमु वः' इत्यैन्द्रस्तृचः । सूत्रितं च--- त्यमु वो अप्रहणमप त्यं वृजिनं रिपुम्' (आश्व. श्रौ. ७. ११ ) इति ।।
त्यमु॑ वो॒ अप्र॑हणं गृणी॒षे शव॑स॒स्पति॑म् ।
इन्द्रं॑ विश्वा॒साहं॒ नरं॒ मंहि॑ष्ठं वि॒श्वच॑र्षणिम् ॥४
त्यम् । ऊं॒ इति॑ । वः॒ । अप्र॑ऽहनम् । गृ॒णी॒षे । शव॑सः । पति॑म् ।
इन्द्र॑म् । वि॒श्व॒ऽसह॑म् । नर॑म् । मंहि॑ष्ठम् । वि॒श्वऽच॑र्षणिम् ॥४
त्यम् । ऊं इति । वः । अप्रऽहनम् । गृणीषे । शवसः । पतिम् ।
इन्द्रम् । विश्वऽसहम् । नरम् । मंहिष्ठम् । विश्वऽचर्षणिम् ॥४
हे ऋविग्यजमानाः “वः युष्मदर्थं “त्यमु तमेव “इन्द्रं “गृणीषे स्तौमि । यद्वा । वो यूयं गृणीषे गृणीत स्तुत । वचनव्यत्ययः । कीदृशमिन्दम् । “अप्रहणम् अप्रहन्तारं भक्तानामनुग्राहकं “शवसः बलस्य “पतिं पालकं “विश्वासाहं विश्वस्य शत्रोरभिभवितारं “नरं नेतारं “मंहिष्ठं दातृतमं “विश्वचर्षणिं सर्वस्य द्रष्टारम् ।।
यं व॒र्धय॒न्तीद्गिर॒ः पतिं॑ तु॒रस्य॒ राध॑सः ।
तमिन्न्व॑स्य॒ रोद॑सी दे॒वी शुष्मं॑ सपर्यतः ॥५
यम् । व॒र्धय॑न्ति । इत् । गिरः॑ । पति॑म् । तु॒रस्य॑ । राध॑सः ।
तम् । इत् । नु । अ॒स्य॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । दे॒वी इति॑ । शुष्म॑म् । स॒प॒र्य॒तः॒ ॥५
यम् । वर्धयन्ति । इत् । गिरः । पतिम् । तुरस्य । राधसः ।
तम् । इत् । नु । अस्य । रोदसी इति । देवी इति । शुष्मम् । सपर्यतः ॥५
“गिरः स्तुतय इन्द्रसंबन्धिनं “यम् “इत् यमेव शुष्मं बलं “वर्धयन्ति । कीदृशम् । “पतिम् ईश्वरम् । कस्य । “तुरस्य हिंसकस्य शत्रोः “राधसः धनस्य । शत्रुधनानामपहर्तारमित्यर्थः । “अस्य इन्द्रस्य “तमित् तमेव “शुष्मं शोषकं बलं “देवी देवनशीले “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “नु क्षिप्रं “सपर्यतः परिचरतः ॥ ॥ १६ ॥
तद्व॑ उ॒क्थस्य॑ ब॒र्हणेन्द्रा॑योपस्तृणी॒षणि॑ ।
विपो॒ न यस्यो॒तयो॒ वि यद्रोह॑न्ति स॒क्षित॑ः ॥६
तत् । वः॒ । उ॒क्थस्य॑ । ब॒र्हणा॑ । इन्द्रा॑य । उ॒प॒ऽस्तृ॒णी॒षणि॑ ।
विपः॑ । न । यस्य॑ । ऊ॒तयः॑ । वि । यत् । रोह॑न्ति । स॒ऽक्षितः॑ ॥६
तत् । वः । उक्थस्य । बर्हणा । इन्द्राय । उपऽस्तृणीषणि ।
विपः । न । यस्य । ऊतयः । वि । यत् । रोहन्ति । सऽक्षितः ॥६
हे स्तोतारः “वः युष्मदीयस्य “उक्थस्य स्तोत्रस्य “तत् “बर्हणा बृहत्वं माहात्म्यम् “इन्द्राय इन्द्रार्थम् उपस्तृणीषणि उपस्तरणीयम् । उपेत्य विस्तरणीयम् । इन्द्रो यथा स्तोत्रस्य माहात्म्यं जानीयात् तथा विस्तार्यत इत्यर्थः । “यस्य इन्द्रस्य “ऊतयः रक्षाः “विपो “न मेधाविन इव भवन्ति । सर्वकार्यकुशला इत्यर्थः । यद्वा नेति पूरकः । विपो विप्रस्य मेधाविनो यस्येन्द्रस्येति योज्यम् । “यत् यस्मिंश्चेन्द्रे “सक्षितः समाननिवासाः संहता ऊतयः “वि “रोहन्ति प्रादुर्भवन्ति तस्मा इन्द्रायेत्यर्थः ॥
अवि॑द॒द्दक्षं॑ मि॒त्रो नवी॑यान्पपा॒नो दे॒वेभ्यो॒ वस्यो॑ अचैत् ।
स॒स॒वान्स्तौ॒लाभि॑र्धौ॒तरी॑भिरुरु॒ष्या पा॒युर॑भव॒त्सखि॑भ्यः ॥७
अवि॑दत् । दक्ष॑म् । मि॒त्रः । नवी॑यान् । प॒पा॒नः । दे॒वेभ्यः॑ । वस्यः॑ । अ॒चै॒त् ।
स॒स॒ऽवान् । स्तौ॒लाभिः॑ । धौ॒तरी॑भिः । उ॒रु॒ष्या । पा॒युः । अ॒भ॒व॒त् । सखि॑ऽभ्यः ॥७
अविदत् । दक्षम् । मित्रः । नवीयान् । पपानः । देवेभ्यः । वस्यः । अचैत् ।
ससऽवान् । स्तौलाभिः । धौतरीभिः । उरुष्या । पायुः । अभवत् । सखिऽभ्यः ॥७
स इन्द्रः “दक्षं कर्मसु समर्थं प्रवृद्धं वा यष्टारम् “अविदत् जानाति । कीदृशः । “मित्रः मित्रभूतः "नवीयान् नवतरः कल्याणतरः स्तुत्यतरो वा। स च 'पपानः सोमं पिबन् “देवेभ्यः स्तोतृभ्यः “वस्यः वसीयः श्रेष्ठं धनम् “अचैत् चिनोति उपचितं करोति ददातीति यावत् । अपि च “ससवान् । ससमित्यन्ननाम । हविर्लक्षणान्नोपेतः स इन्द्रः “स्तौलाभिः स्थूलाभिः प्रवृद्धाभिः “धौतरीभिः कम्पनकारिणीभिर्वडवाभिरीदृशैर्मरुद्भिर्वा युक्तः सन् “सखिभ्यः स्तोतृभ्यः “उरुष्या रक्षणेच्छया आगत्य “पायुरभवत् रक्षको भवति । यद्वा । ससवानिति सनतेः क्वसौ रूपम् । स्तौलाभिधौंतरीभिः ससवान् संभजमान इति संबन्धः ।।
ऋ॒तस्य॑ प॒थि वे॒धा अ॑पायि श्रि॒ये मनां॑सि दे॒वासो॑ अक्रन् ।
दधा॑नो॒ नाम॑ म॒हो वचो॑भि॒र्वपु॑र्दृ॒शये॑ वे॒न्यो व्या॑वः ॥८
ऋ॒तस्य॑ । प॒थि । वे॒धाः । अ॒पा॒यि॒ । श्रि॒ये । मनां॑सि । दे॒वासः॑ । अ॒क्र॒न् ।
दधा॑नः । नाम॑ । म॒हः । वचः॑ऽभिः । वपुः॑ । दृ॒शये॑ । वे॒न्यः । वि । आ॒व॒रित्या॑वः ॥८
ऋतस्य । पथि । वेधाः । अपायि । श्रिये । मनांसि । देवासः । अक्रन् ।
दधानः । नाम । महः । वचःऽभिः । वपुः । दृशये । वेन्यः । वि । आवरित्यावः ॥८
“ऋतस्य यज्ञस्य “पथि मार्गे “वेधाः विधाता सर्वस्य द्रष्टा सोमः “अपायि । इन्द्रेण पीतोऽभूत् । यद्वा । बेधा विधातेन्द्रोऽपायि । सोमं पिबतु ॥ व्यत्ययेन कर्तरि चिण् ॥ तस्मिन् सोमे इन्द्रस्य “मनांसि “श्रिये श्रयितुं “देवासः देवाः स्तोतारः ऋत्विज: “अक्रन् कर्माणि कुर्वन्ति । स चेन्द्रः "नाम शत्रूणां नामकं “महः महदात्मीयं “वपुः शरीरं “दधानः धारयन् “वचोभिः स्तुतिभिः “वेन्यः वननीयः संभजनीयश्च सन् “दृशये दर्शनार्थं “व्यावः विवृणोतु प्रकाशयतु । अनुकूलं तेज इति शेषः । यद्वा । वेन्य इति वेनतेः कान्तिकर्मणो रूपं वपुरिति च रूपनाम । वेन्यः कमनीयो। वपुर्भास्वरं रूपं दृशये दर्शनार्थं व्यावः विवृणोतु वचोभिः स्तूयमानः सन् ॥ ।
द्यु॒मत्त॑मं॒ दक्षं॑ धेह्य॒स्मे सेधा॒ जना॑नां पू॒र्वीररा॑तीः ।
वर्षी॑यो॒ वय॑ः कृणुहि॒ शची॑भि॒र्धन॑स्य सा॒ताव॒स्माँ अ॑विड्ढि ॥९
द्यु॒मत्ऽत॑मम् । दक्ष॑म् । धे॒हि॒ । अ॒स्मे इति॑ । सेध॑ । जना॑नाम् । पू॒र्वीः । अरा॑तीः ।
वर्षी॑यः । वयः॑ । कृ॒णु॒हि॒ । शची॑भिः । धन॑स्य । सा॒तौ । अ॒स्मान् । अ॒वि॒ड्ढि॒ ॥९
द्युमत्ऽतमम् । दक्षम् । धेहि । अस्मे इति । सेध । जनानाम् । पूर्वीः । अरातीः ।
वर्षीयः । वयः । कृणुहि । शचीभिः । धनस्य । सातौ । अस्मान् । अविड्ढि ॥९
हे इन्द्र “द्युमत्तमं दीप्तिमत्तमं “दक्षं बलम् “अस्मे अस्मासु “धेहि धारय । “जनानां स्तोतॄणामस्माकं “पूर्वीः बह्वीः “अरातीः शत्रुसेनाः “सेध निषेध निवारय । अपि चास्माकं “वर्षीयः वृद्धतरं “वयः अन्नं “शचीभिः आत्मीयाभि: प्रज्ञाभिः “कृणुहि कुरु । तथा “धनस्य “सातौ संभजने "अस्मानविड्ढि गमय । यद्वा । धनस्य संभजनार्थमस्मान् रक्ष ॥
इन्द्र॒ तुभ्य॒मिन्म॑घवन्नभूम व॒यं दा॒त्रे ह॑रिवो॒ मा वि वे॑नः ।
नकि॑रा॒पिर्द॑दृशे मर्त्य॒त्रा किम॒ङ्ग र॑ध्र॒चोद॑नं त्वाहुः ॥१०
इन्द्र॑ । तुभ्य॑म् । इत् । म॒घ॒ऽव॒न् । अ॒भू॒म॒ । व॒यम् । दा॒त्रे । ह॒रि॒ऽवः॒ । मा । वि । वे॒नः॒ ।
नकिः॑ । आ॒पिः । द॒दृ॒शे॒ । म॒र्त्य॒ऽत्रा । किम् । अ॒ङ्ग । र॒ध्र॒ऽचोद॑नम् । त्वा॒ । आ॒हुः॒ ॥१०
इन्द्र । तुभ्यम् । इत् । मघऽवन् । अभूम । वयम् । दात्रे । हरिऽवः । मा । वि । वेनः ।
नकिः । आपिः । ददृशे । मर्त्यऽत्रा । किम् । अङ्ग । रध्रऽचोदनम् । त्वा । आहुः ॥१०
हे “मघवन् धनवन् “इन्द्र "दात्रे कामानां दात्रे “तुभ्यमित् तुभ्यमेव “वयं शेषभूताः “अभूम । यद्वा । त्वदर्थमेव दात्रे हविषां दात्रे वर्तमाना अभूम । हे "हरिवः हरिवन्निन्द्र अतः कारणात् “मा “वि “वेनः मा विगतकामो भूः । अस्मान् सर्वदा कामयस्व । वेनतिः कान्तिकर्मा । “मर्त्यत्रा मर्त्येषु मनुष्येषु मध्ये "आपिः बन्धुस्त्वत्तोऽन्यः कश्चिदपि “नकिः “ददृशे नैव दृश्यते । किमनेन विशेषकथनेन । “अङ्ग हे इन्द्र “त्वा त्वां “रध्रचोदनं रध्रस्य राधकस्य समृद्धस्य धनस्य चोदने चोदयितारम् “आहुः कथयन्ति पुराजाः ॥ ॥ १७ ॥
मा जस्व॑ने वृषभ नो ररीथा॒ मा ते॑ रे॒वत॑ः स॒ख्ये रि॑षाम ।
पू॒र्वीष्ट॑ इन्द्र नि॒ष्षिधो॒ जने॑षु ज॒ह्यसु॑ष्वी॒न्प्र वृ॒हापृ॑णतः ॥११
मा । जस्व॑ने । वृ॒ष॒भ॒ । नः॒ । र॒री॒थाः॒ । मा । ते॒ । रे॒वतः॑ । स॒ख्ये । रि॒षा॒म॒ ।
पू॒र्वीः । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । निः॒ऽसिधः॑ । जने॑षु । ज॒हि । असु॑स्वीन् । प्र । वृ॒ह॒ । अपृ॑णतः ॥११
मा । जस्वने । वृषभ । नः । ररीथाः । मा । ते । रेवतः । सख्ये । रिषाम ।
पूर्वीः । ते । इन्द्र । निःऽसिधः । जनेषु । जहि । असुस्वीन् । प्र । वृह । अपृणतः ॥११
हे “वृषभ कामानां वर्षितरिन्द्र “जस्वने । जसिरुपक्षयकर्मा । उपक्षपयित्रे राक्षसादये "नः अस्मान् “मा “ररीथाः मा दाः । “रेवतः धनवतः "ते तव “सख्ये सखित्वे वर्तमाना वयं “मा “रिषाम हिंसिता मा भूम । हे “इन्द्र “ते त्वदीयाः “पूर्वीः बह्वीः “निष्षिधः निःषेधा निवारणानि “जनेषु शत्रुषु निहिताः सन्ति । यद्वा । निष्षिधो निषेधार्था रज्जवः। ताः शत्रुजनेषु तव बह्व्यो विद्यन्ते । अतः कारणात् "असुष्वीन् अनभिषोतॄनयजमानान् “जहि मारय । “अपृणतः हवींष्यप्रयच्छतश्च “प्र “वृह उन्मूलय । ' पृण दाने' इति धातुः ।।
उद॒भ्राणी॑व स्त॒नय॑न्निय॒र्तीन्द्रो॒ राधां॒स्यश्व्या॑नि॒ गव्या॑ ।
त्वम॑सि प्र॒दिव॑ः का॒रुधा॑या॒ मा त्वा॑दा॒मान॒ आ द॑भन्म॒घोन॑ः ॥१२
उत् । अ॒भ्राणि॑ऽइव । स्त॒नय॑न् । इ॒य॒र्ति॒ । इन्द्रः॑ । राधां॑सि । अश्व्या॑नि । गव्या॑ ।
त्वम् । अ॒सि॒ । प्र॒ऽदिवः॑ । का॒रुऽधा॑याः । मा । त्वा॒ । अ॒दा॒मानः॑ । आ । द॒भ॒न् । म॒घोनः॑ ॥१२
उत् । अभ्राणिऽइव । स्तनयन् । इयर्ति । इन्द्रः । राधांसि । अश्व्यानि । गव्या ।
त्वम् । असि । प्रऽदिवः । कारुऽधायाः । मा । त्वा । अदामानः । आ । दभन् । मघोनः ॥१२
“अभ्राणीव “स्तनयन् गर्जयन् पर्जन्यो यथा मेघानुद्गमयत्येवम् “इन्द्रः “अश्व्यानि अश्वसंबन्धीनि “गव्या गव्यानि गोसंबन्धीनि एतत्समूहद्वयरूपाणि "राधांसि धनानि “उत् “इयर्ति उदीरयति । उद्गमयति स्तोतृभ्यो दातुम् । उत्तरार्धः प्रत्यक्षकृतः । हे इन्द्र “प्रदिवः पुराणः “त्वं “कारुधायाः कारूणां स्तोतॄणां धारयिता "असि भवसि । तादृशं “त्वा त्वां “मघोनः धनवन्तः कृपणाः ”अदामानः हविषामदातारः “मा “आ “दभन् मा हिंसिषुः । यद्वा । वचनव्यत्ययः। मघवानं धनवन्तं त्वामिति संबन्धः ॥
अध्व॑र्यो वीर॒ प्र म॒हे सु॒ताना॒मिन्द्रा॑य भर॒ स ह्य॑स्य॒ राजा॑ ।
यः पू॒र्व्याभि॑रु॒त नूत॑नाभिर्गी॒र्भिर्वा॑वृ॒धे गृ॑ण॒तामृषी॑णाम् ॥१३
अध्व॑र्यो॒ इति॑ । वी॒र॒ । प्र । म॒हे । सु॒ताना॑म् । इन्द्रा॑य । भ॒र॒ । सः । हि । अ॒स्य॒ । राजा॑ ।
यः । पू॒र्व्याभिः॑ । उ॒त । नूत॑नाभिः । गीः॒ऽभिः । व॒वृ॒धे । गृ॒ण॒ताम् । ऋषी॑णाम् ॥१३
अध्वर्यो इति । वीर । प्र । महे । सुतानाम् । इन्द्राय । भर । सः । हि । अस्य । राजा ।
यः । पूर्व्याभिः । उत । नूतनाभिः । गीःऽभिः । ववृधे । गृणताम् । ऋषीणाम् ॥१३
हे “वीर हविषां विशेषेण प्रेरयितः “अध्वर्यो “महे महते अस्मै “इन्द्राय "सुतानाम् । कर्मणि षष्ठी । सुतानभिषुतान् सोमान् “प्र “भर प्रहर प्रगमय । “स “हि खलु इन्द्रः “अस्य सोमस्य “राजा स्वामी भवति । “यः इन्द्रः “पूर्व्याभिः पूर्वकाले कृताभिः “उत अपि च “नूतनाभिः इदानीं क्रियमाणाभिः “गृणतां स्तुवताम् “ऋषीणां संबन्धिनीभिः “गीर्भिः उभयविधाभिः स्तुतिभिः “वावृधे वर्धते । स इन्द्रो यस्मात् सोमस्य राजा तस्मादस्मै सोमः प्रदेय इत्यर्थः ॥
प्रथमे रात्रिपर्याये मैत्रावरुणस्य ‘अस्य मदे' इति शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च- अस्य मदे पुरु वर्पांसि विद्वानिति याज्या' (आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ।।
अ॒स्य मदे॑ पु॒रु वर्पां॑सि वि॒द्वानिन्द्रो॑ वृ॒त्राण्य॑प्र॒ती ज॑घान ।
तमु॒ प्र हो॑षि॒ मधु॑मन्तमस्मै॒ सोमं॑ वी॒राय॑ शि॒प्रिणे॒ पिब॑ध्यै ॥१४
अ॒स्य । मदे॑ । पु॒रु । वर्पां॑सि । वि॒द्वान् । इन्द्रः॑ । वृ॒त्राणि॑ । अ॒प्र॒ति । ज॒घा॒न॒ ।
तम् । ऊं॒ इति॑ । प्र । हो॒षि॒ । मधु॑ऽमन्तम् । अ॒स्मै॒ । सोम॑म् । वी॒राय॑ । शि॒प्रिणे॑ । पिब॑ध्यै ॥१४
अस्य । मदे । पुरु । वर्पांसि । विद्वान् । इन्द्रः । वृत्राणि । अप्रति । जघान ।
तम् । ऊं इति । प्र । होषि । मधुऽमन्तम् । अस्मै । सोमम् । वीराय । शिप्रिणे । पिबध्यै ॥१४
“अस्य सोमस्य पानेन “मदे हर्षे सति “विद्वान् अभिज्ञः “इन्द्रः “पुरु पुरूणि बहूनि “वर्पाँसि आवरकाणि “वृत्राणि शत्रून् “अप्रति स्वयमन्यैरप्रतिगतः सन् “जघान हतवान् । यद्वा । वर्प इति रूपनाम । बहूनि वर्पांस्यसुरमायया निर्मितानि रूपाणि विद्वान् जानन्निन्द्रो वृत्राणि आवरकाणि रक्षःप्रभृतीनि इतः पूर्वमन्यैरप्रतिगतानि जघान हतवान् । “मधुमन्तं माधुर्यवन्तं “तमु तमेव “सोमं “शिप्रिणे शोभनहनुकाय “अस्मै “वीराय शत्रूणां वीरयित्र इन्द्राय “पिबध्यै पातुं “प्र “होषि हे अध्वर्यो प्रजुहुधि ।।
द्वितीये रात्रिपर्याये मैत्रावरुणस्यैव ‘पाता सुतम्' इति शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च-’ पाता सुतमिन्द्रो अस्तु सोमं हन्ता वृत्रमिति याज्या' (आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ॥
पाता॑ सु॒तमिन्द्रो॑ अस्तु॒ सोमं॒ हन्ता॑ वृ॒त्रं वज्रे॑ण मन्दसा॒नः ।
गन्ता॑ य॒ज्ञं प॑रा॒वत॑श्चि॒दच्छा॒ वसु॑र्धी॒नाम॑वि॒ता का॒रुधा॑याः ॥१५
पाता॑ । सु॒तम् । इन्द्रः॑ । अ॒स्तु॒ । सोम॑म् । हन्ता॑ । वृ॒त्रम् । वज्रे॑ण । म॒न्द॒सा॒नः ।
गन्ता॑ । य॒ज्ञम् । प॒रा॒ऽवतः॑ । चि॒त् । अच्छ॑ । वसुः॑ । धी॒नाम् । अ॒वि॒ता । का॒रुऽधा॑याः ॥१५
पाता । सुतम् । इन्द्रः । अस्तु । सोमम् । हन्ता । वृत्रम् । वज्रेण । मन्दसानः ।
गन्ता । यज्ञम् । पराऽवतः । चित् । अच्छ । वसुः । धीनाम् । अविता । कारुऽधायाः ॥१५
अयम् “इन्द्रः “सुतम् अभिषुतं “सोमं “पाता “अस्तु साधु पाता भवतु ॥ साधुकारिणि तृन् । अत एव ‘न लोकाव्यय ' इति षष्ठीप्रतिषेधात् द्वितीया । एवं हन्तेत्यादावपि द्रष्टव्यम् ॥ तेन च सोमेन “मन्दसानः माद्यन् “वज्रेण आयुधेन “वृत्रम् आवरकं शत्रुं “हन्ता अस्तु भवतु । एतदुभयार्थं “परावतश्चित् दूरदेशादपि "यज्ञम् “अच्छ अस्मदीयं यज्ञमभि “गन्ता भवतु । दूरदेशस्थोऽपि शीघ्रमस्मद्यज्ञे सोमपानाय आगच्छत्वित्यर्थः। कीदृश इन्द्रः। “वसुः सर्वेषां निवासयिता “धीनां ध्यातॄणां स्तोतॄणां कर्मणां वा “अविता रक्षिता “कारुधायाः कारूणां कर्तॄणां यजमानानां धारयिता ॥ ॥ १८ ॥
तृतीये रात्रिपर्याये प्रशास्तुः ‘इदं त्यत्' इति शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च - 'इदं त्यत्पात्रमिन्द्रपानमिति याज्या' (आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ॥
इ॒दं त्यत्पात्र॑मिन्द्र॒पान॒मिन्द्र॑स्य प्रि॒यम॒मृत॑मपायि ।
मत्स॒द्यथा॑ सौमन॒साय॑ दे॒वं व्य१॒॑स्मद्द्वेषो॑ यु॒यव॒द्व्यंह॑ः ॥१६
इ॒दम् । त्यत् । पात्र॑म् । इ॒न्द्र॒ऽपान॑म् । इन्द्र॑स्य । प्रि॒यम् । अ॒मृत॑म् । अ॒पा॒यि॒ ।
मत्स॑त् । यथा॑ । सौ॒म॒न॒साय॑ । दे॒वम् । वि । अ॒स्मत् । द्वेषः॑ । यु॒यव॑त् । वि । अंहः॑ ॥१६
इदम् । त्यत् । पात्रम् । इन्द्रऽपानम् । इन्द्रस्य । प्रियम् । अमृतम् । अपायि ।
मत्सत् । यथा । सौमनसाय । देवम् । वि । अस्मत् । द्वेषः । युयवत् । वि । अंहः ॥१६
“पात्रं पातव्यम् “इन्द्रपानम् इन्द्रस्य पानार्हम् “इन्द्रस्य "प्रियम् अनुकूलं “त्यत् तत् “इदं सोमात्मकम् “अमृतमपायि । इन्द्रः पिबतु ॥ व्यत्ययेन कर्तरि चिण् ॥ यद्वा । एतदमृतमपायि । इन्द्रेण पीयताम् । “यथा येन प्रकारेण पीतः सोमः “सौमनसाय सुमनस्त्वाय “देवम् इन्द्रं “मत्सत् मादयेत्तथा पीयतामित्यर्थः । स पीतसोम इन्द्रः “द्वेषः द्वेष्टॄन् “अस्मत् अस्मत्तः “वि “युयवत् वियोजयतु । “अंहः पापं चास्मत्तो वियोजयतु ।।४॥
ए॒ना म॑न्दा॒नो ज॒हि शू॑र॒ शत्रू॑ञ्जा॒मिमजा॑मिं मघवन्न॒मित्रा॑न् ।
अ॒भि॒षे॒णाँ अ॒भ्या॒३॒॑देदि॑शाना॒न्परा॑च इन्द्र॒ प्र मृ॑णा ज॒ही च॑ ॥१७
ए॒ना । म॒न्दा॒नः । ज॒हि । शू॒र॒ । शत्रू॑न् । जा॒मिम् । अजा॑मिम् । म॒घ॒ऽव॒न् । अ॒मित्रा॑न् ।
अ॒भि॒ऽसे॒नान् । अ॒भि । आ॒ऽदेदि॑शानान् । परा॑चः । इ॒न्द्र॒ । प्र । मृ॒ण॒ । ज॒हि । च॒ ॥१७
एना । मन्दानः । जहि । शूर । शत्रून् । जामिम् । अजामिम् । मघऽवन् । अमित्रान् ।
अभिऽसेनान् । अभि । आऽदेदिशानान् । पराचः । इन्द्र । प्र । मृण । जहि । च ॥१७
हे मघवन् धनवन् “शूर शौर्यवन्निन्द्र “एना एनेन प्रकृतेनानेन सोमेन “मन्दानः मन्दमानो माद्यन् “जामिं ज्ञातिम् “अजामिं तद्विलक्षणमेवमुभयविधान् “अमित्रान् अस्मत्प्रतिकूलाचरणपरान् “शत्रून् “जहि हिंसितान् कुरु । किंच “अभिषेणान् अस्मान्प्रत्यभिगताः सेना येषां तादृशानस्मदभिमुखम् “आदेदिशानान् आयुधानि पुनःपुनरादिशतो विसृजतः शत्रूंश्च हे “इन्द्र “पराचः “प्र “मृण । ते यथा पराङ्मुखा भवन्ति तथा बाधस्व । तदनन्तरं तान् "जहि “च ॥॥१५॥
आ॒सु ष्मा॑ णो मघवन्निन्द्र पृ॒त्स्व१॒॑स्मभ्यं॒ महि॒ वरि॑वः सु॒गं क॑ः ।
अ॒पां तो॒कस्य॒ तन॑यस्य जे॒ष इन्द्र॑ सू॒रीन्कृ॑णु॒हि स्मा॑ नो अ॒र्धम् ॥१८
आ॒सु । स्म॒ । नः॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । इ॒न्द्र॒ । पृ॒त्ऽसु । अ॒स्मभ्य॑म् । महि॑ । वरि॑वः । सु॒ऽगम् । क॒रिति॑ कः ।
अ॒पाम् । तो॒कस्य॑ । तन॑यस्य । जे॒षे । इन्द्र॑ । सू॒रीन् । कृ॒णु॒हि । स्म॒ । नः॒ । अ॒र्धम् ॥१८
आसु । स्म । नः । मघऽवन् । इन्द्र । पृत्ऽसु । अस्मभ्यम् । महि । वरिवः । सुऽगम् । करिति कः ।
अपाम् । तोकस्य । तनयस्य । जेषे । इन्द्र । सूरीन् । कृणुहि । स्म । नः । अर्धम् ॥१८
हे “मघवन् धनवन् “इन्द्र “नः अस्मदीयासु “आसु “पृत्सु पृतनासु संग्रामेषु “अस्मभ्यं “महि महत् “सुगं सुखेन प्राप्यं “वरिवः धनं “कः कुरु । “स्म इति पूरणः ॥ अपि च हे “इन्द्र अपाम् आप्तव्यानां धनानां वा उदकानां वा “तोकस्य पुत्रस्य “तनयस्य पौत्रस्य च “जेषे जयार्थं “सूरीन् स्तोतॄन् “नः अस्मान् “अर्धम् अर्धान् समृद्धान् “कृणुहि कुरु । यद्वा । अर्धकारिणः शत्रूणां खण्डयितॄन् कुरु । "स्म इति पूरकः ।
आ त्वा॒ हर॑यो॒ वृष॑णो युजा॒ना वृष॑रथासो॒ वृष॑रश्म॒योऽत्या॑ः ।
अ॒स्म॒त्राञ्चो॒ वृष॑णो वज्र॒वाहो॒ वृष्णे॒ मदा॑य सु॒युजो॑ वहन्तु ॥१९
आ । त्वा॒ । हर॑यः । वृष॑णः । यु॒जा॒नाः । वृष॑ऽरथासः । वृष॑ऽरश्मयः । अत्याः॑ ।
अ॒स्म॒त्राञ्चः॑ । वृष॑णः । व॒ज्र॒ऽवाहः॑ । वृष्णे॑ । मदा॑य । सु॒ऽयुजः॑ । व॒ह॒न्तु॒ ॥१९
आ । त्वा । हरयः । वृषणः । युजानाः । वृषऽरथासः । वृषऽरश्मयः । अत्याः ।
अस्मत्राञ्चः । वृषणः । वज्रऽवाहः । वृष्णे । मदाय । सुऽयुजः । वहन्तु ॥१९
हे इन्द्र “त्वा त्वां “हरयः अश्वाः “वृष्णे वर्षित्रे "मदाय मदकराय सोमायेदृशं सोमं पाययितुम् “आ “वहन्तु । कीदृशा अश्वाः । “वृषणः कामानां वर्षितारः "युजानाः स्वयमेव रथे युज्यमानाः “वृषरथासः । वृषा कामाभिवर्षको रथो येषां ते तथोक्ताः । “वृषरश्मयः । वर्षितारो रश्मयः प्रग्रहा येषां तादृशाः । “अत्याः सततगामिनः “अस्मत्राञ्चः अस्मान् प्रत्यञ्चन्तो गच्छन्तः “वृषणः नित्यतरुणाः “वज्रवाहः वज्रादीन्यायुधानि वहन्तः “सुयुजः शोभनयोजनाः ।।
आ ते॑ वृष॒न्वृष॑णो॒ द्रोण॑मस्थुर्घृत॒प्रुषो॒ नोर्मयो॒ मद॑न्तः ।
इन्द्र॒ प्र तुभ्यं॒ वृष॑भिः सु॒तानां॒ वृष्णे॑ भरन्ति वृष॒भाय॒ सोम॑म् ॥२०
आ । ते॒ । वृ॒ष॒न् । वृष॑णः । द्रोण॑म् । अ॒स्थुः॒ । घृ॒त॒ऽप्रुषः॑ । न । ऊ॒र्मयः॑ । मद॑न्तः ।
इन्द्र॑ । प्र । तुभ्य॑म् । वृष॑ऽभिः । सु॒ताना॑म् । वृष्णे॑ । भ॒र॒न्ति॒ । वृ॒ष॒भाय॑ । सोम॑म् ॥२०
आ । ते । वृषन् । वृषणः । द्रोणम् । अस्थुः । घृतऽप्रुषः । न । ऊर्मयः । मदन्तः ।
इन्द्र । प्र । तुभ्यम् । वृषऽभिः । सुतानाम् । वृष्णे । भरन्ति । वृषभाय । सोमम् ॥२०
हे “वृषन् कामानां वर्षितरिन्द्र "वृषणः सेक्तारो युवानस्त्वदीया अश्वाः “घृतप्रुषः “नोर्मयः घृतमुदकं सिञ्चन्तः सामुद्रास्तरङ्गा इव “मदन्तः हृष्यन्तो मत्ताः सन्तः “ते त्वदीयं “द्रोणं द्रुममयं रथम् “आ “अस्थुः आतिष्ठन्त । अतस्त्वमागच्छेति भावः । कुत इत्यत आह । हे “इन्द्र “वृष्णे यूने नित्यतरुणाय “वृषभाय कामानां वर्षयित्रे “तुभ्यं “वृषभिः कामाभिवर्षकैर्ग्रावभिः “सुतानाम् अभिषुतानां सोमानां मध्ये त्वद्भागरूपं “सोमं यस्मादध्वर्यवः “प्र “भरन्ति प्रहरन्ति होमार्थं प्रणयन्ति तस्मादागच्छेत्यर्थः ॥ ॥ १९ ॥
वृषा॑सि दि॒वो वृ॑ष॒भः पृ॑थि॒व्या वृषा॒ सिन्धू॑नां वृष॒भः स्तिया॑नाम् ।
वृष्णे॑ त॒ इन्दु॑र्वृषभ पीपाय स्वा॒दू रसो॑ मधु॒पेयो॒ वरा॑य ॥२१
वृषा॑ । अ॒सि॒ । दि॒वः । वृ॒ष॒भः । पृ॒थि॒व्याः । वृषा॑ । सिन्धू॑नाम् । वृ॒ष॒भः । स्तिया॑नाम् ।
वृष्णे॑ । ते॒ । इन्दुः॑ । वृ॒ष॒भ॒ । पी॒पा॒य॒ । स्वा॒दुः । रसः॑ । म॒धु॒ऽपेयः॑ । वरा॑य ॥२१
वृषा । असि । दिवः । वृषभः । पृथिव्याः । वृषा । सिन्धूनाम् । वृषभः । स्तियानाम् ।
वृष्णे । ते । इन्दुः । वृषभ । पीपाय । स्वादुः । रसः । मधुऽपेयः । वराय ॥२१
हे इन्द्र त्वं “दिवः द्युलोकस्य “वृषासि । हविर्भिः सेक्ता भवसि । “पृथिव्याः भूमेश्च “वृषभः कामानां वर्षिता । “सिन्धूनां स्यन्दनशीलानां च नदीनां “वृषा वर्षेण पूरयितासि । तथा “स्तियानां संघीभूतानां स्थावरजङ्गमात्मनां प्राणिनां “वृषभः कामानां वर्षिता भवसि । यद्वा । स्तियाः संघीभूता आपः । तासां वर्षितासि । “वृषभ कामानां वर्षकेन्द्र “वराय श्रेष्ठाय “वृष्णे सेक्त्रे "ते तुभ्यं त्वदर्थं “स्वादुः मधुरः “रसः रसनीयः प्रशस्यो रसवान् वा रसात्मको वा “मधुपेयः मधुवत् पातव्यः “इन्दुः सोमः “पीपाय प्यायते वर्धते । अतस्त्वमागत्य तं सोमं पिबेति भावः ।
अ॒यं दे॒वः सह॑सा॒ जाय॑मान॒ इन्द्रे॑ण यु॒जा प॒णिम॑स्तभायत् ।
अ॒यं स्वस्य॑ पि॒तुरायु॑धा॒नीन्दु॑रमुष्णा॒दशि॑वस्य मा॒याः ॥२२
अ॒यम् । दे॒वः । सह॑सा । जाय॑मानः । इन्द्रे॑ण । यु॒जा । प॒णिम् । अ॒स्त॒भा॒य॒त् ।
अ॒यम् । स्वस्य॑ । पि॒तुः । आयु॑धानि । इन्दुः॑ । अ॒मु॒ष्णा॒त् । अशि॑वस्य । मा॒याः ॥२२
अयम् । देवः । सहसा । जायमानः । इन्द्रेण । युजा । पणिम् । अस्तभायत् ।
अयम् । स्वस्य । पितुः । आयुधानि । इन्दुः । अमुष्णात् । अशिवस्य । मायाः ॥२२
“देवः द्योतमानः “अयम् “इन्दुः सोमः “इन्द्रेण "युजा सख्या सह “जायमानः प्रादुर्भवन् “पणि वणिजं गवामादातारं वलाख्यमसुरम् । यद्वा । पणीनां स्वामित्वात् पणिरित्युच्यते । तमसुरं “सहसा बलेन “अस्तभायत् अस्तभ्नात् न्यरुधत् । अपि च “स्वस्य धनस्य गोरूपस्य “पितुः पालयितुः “अशिवस्य असुखकरस्य वलस्य “आयुधानि वज्रादीनि "अमुष्णात् अपाहरत् । तदीयाः “मायाः च अमुष्णात् । हे इन्द्र त्वत्सख्यबलादेतत्सर्वं सोमः कृतवान् अतस्तव महिमा केन वर्णयितुं शक्यत इतीन्द्रस्तुतिः ॥
अ॒यम॑कृणोदु॒षस॑ः सु॒पत्नी॑र॒यं सूर्ये॑ अदधा॒ज्ज्योति॑र॒न्तः ।
अ॒यं त्रि॒धातु॑ दि॒वि रो॑च॒नेषु॑ त्रि॒तेषु॑ विन्दद॒मृतं॒ निगू॑ळ्हम् ॥२३
अ॒यम् । अ॒कृ॒णो॒त् । उ॒षसः॑ । सु॒ऽपत्नीः॑ । अ॒यम् । सूर्ये॑ । अ॒द॒धा॒त् । ज्योतिः॑ । अ॒न्तरिति॑ ।
अ॒यम् । त्रि॒ऽधातु॑ । दि॒वि । रो॒च॒नेषु॑ । त्रि॒तेषु॑ । वि॒न्द॒त् । अ॒मृत॑म् । निऽगू॑ळ्हम् ॥२३
अयम् । अकृणोत् । उषसः । सुऽपत्नीः । अयम् । सूर्ये । अदधात् । ज्योतिः । अन्तरिति ।
अयम् । त्रिऽधातु । दिवि । रोचनेषु । त्रितेषु । विन्दत् । अमृतम् । निऽगूळ्हम् ॥२३
"अयं सोमः “उषसः उषःकालान् “सुपत्नीः शोभनः पतिः पालकः सूर्यो यासामुषसां तादृशीः “अकृणोत् अकरोत् । “अयम् एव “सूर्ये सूर्यमण्डले “अन्तः मध्ये "ज्योतिः तेजः “अदधात् निहितवान् । “त्रिधातु सवनत्रयरूपेण त्रिप्रकारम् “अयं लतारूपः सोमः “दिवि द्युलोके “रोचनेषु रोचमानेषु “त्रितेषु तृतीये स्थाने ततेषु विस्तृतेषु देवेषु “निगूळ्हं नितरां गूढमदृश्यतया वर्तमानम् “अमृतम् अमृतत्वकारणं पीयूषं “विन्दत् अविन्दत् अलभत । हे इन्द्र त्वत्साहाय्यादेवमेवं सोमः कृतवानिति इन्द्रस्य स्तुतिरधिगन्तव्या। यद्वा । इदंशब्देनेन्द्र एव परामृश्यते । अयमिन्द्र उषसः शोभनपतिका अकरोत् । अयमेव सूर्येऽन्तर्ज्योतिरदधात् । दिवि द्युलोके रोचमानेषु त्रितेषु त्रिस्थानगतेषु देवेषु मध्येऽयमेवेन्द्रस्त्रिधातु सवनत्रयात्मना त्रिप्रकारं निगूढ़ं पात्रैः संवृतममृतममरणहेतुभूतं सोममन्विदत् अलभत ॥
अ॒यं द्यावा॑पृथि॒वी वि ष्क॑भायद॒यं रथ॑मयुनक्स॒प्तर॑श्मिम् ।
अ॒यं गोषु॒ शच्या॑ प॒क्वम॒न्तः सोमो॑ दाधार॒ दश॑यन्त्र॒मुत्स॑म् ॥२४
अ॒यम् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । वि । स्क॒भा॒य॒त् । अ॒यम् । रथ॑म् । अ॒यु॒न॒क् । स॒प्तऽर॑श्मिम् ।
अ॒यम् । गोषु॑ । शच्या॑ । प॒क्वम् । अ॒न्तरिति॑ । सोमः॑ । दा॒धा॒र॒ । दश॑ऽयन्त्रम् । उत्स॑म् ॥२४
अयम् । द्यावापृथिवी इति । वि । स्कभायत् । अयम् । रथम् । अयुनक् । सप्तऽरश्मिम् ।
अयम् । गोषु । शच्या । पक्वम् । अन्तरिति । सोमः । दाधार । दशऽयन्त्रम् । उत्सम् ॥२४
“अयं सोमः “द्यावापृथिवी दिवं च पृथिवीं च "वि “ष्कभायत् विविधमस्थापयत्। अपि च "अयं सोमः सूर्यस्य च “रथं "सप्तरश्मिं सप्तरश्मिभिः किरणैरुपेतं सप्ताश्वं सप्तचक्रं वा “अयुनक् अयोजयत्।। तथा “अयं “सोमः “गोषु “अन्तः मध्ये "पक्वं निष्पन्नं “शच्या प्रज्ञया संकल्परूपया “उत्सम् उत्सरणशीलं पयः “दाधार धारयति । “दशयन्त्रम् । उत्सस्य हेतुगर्भविशेषणमेतत् । उत्सरणहेतुभूतैर्दशभिश्चक्षुः श्रोत्रादिभिर्यन्त्रैरुपायैर्युक्तम् । इदं च पदं खैलिकेन मन्त्रान्तरेण व्याख्यायते- चक्षुश्च श्रोत्रं च मनश्च वाक्च प्राणापानौ देह इदं शरीरम् । द्वौ प्रत्यञ्चावनुलोमौ विसर्गावेतं तं मन्ये दशयन्त्रमुत्सम् । इति । यद्वा । अयमिन्द्रो द्यावापृथिवी वि ष्कभायत् । स्वे स्वे स्थाने स्थिते अकरोत् । अयमेव सप्तरश्मिं सूर्यस्य रथमयुनक् । अयमेवेन्द्रो गोष्वन्तः शच्यात्मीयेन कर्मणा पक्वं पयो धारयति । एवंभूतेन्द्रार्थं सोमो दशयन्त्रं दशसंख्याकैरैन्द्रवायवादिभिः ग्रहैर्यन्त्रितैर्गृहीतैरुपेतमुत्समुत्सरणशीलं रसं दाधार धारयति । प्रातःसवन ऐन्द्रवायवादयो दश ग्रहा गृह्यन्ते । तथा च ब्राह्मणं - नव प्रातर्ग्रहा गृह्यन्ते नवभिर्बहिष्पवमाने स्तुवते स्तुते स्तोमे दशमं गृह्णाति' (ऐ. ब्रा. ३. १ ) इति । अन्यत्राम्नातं--‘दशैतानध्वर्युः प्रातःसवने ग्रहान् गृह्णाति' ( शा. ब्रा. १४. २ ) इति । तदभिप्रायेणेदं दशयन्त्रमिति विशेषणम् ॥ ॥ २० ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|