ऋग्वेदः सूक्तं ६.५३
| ← सूक्तं ६.५२ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.५३ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.५४ → |
| दे. पूषा। गायत्री, ८ अनुष्टुप्। |
वयमु त्वा पथस्पते रथं न वाजसातये ।
धिये पूषन्नयुज्महि ॥१॥
अभि नो नर्यं वसु वीरं प्रयतदक्षिणम् ।
वामं गृहपतिं नय ॥२॥
अदित्सन्तं चिदाघृणे पूषन्दानाय चोदय ।
पणेश्चिद्वि म्रदा मनः ॥३॥
वि पथो वाजसातये चिनुहि वि मृधो जहि ।
साधन्तामुग्र नो धियः ॥४॥
परि तृन्धि पणीनामारया हृदया कवे ।
अथेमस्मभ्यं रन्धय ॥५॥
वि पूषन्नारया तुद पणेरिच्छ हृदि प्रियम् ।
अथेमस्मभ्यं रन्धय ॥६॥
आ रिख किकिरा कृणु पणीनां हृदया कवे ।
अथेमस्मभ्यं रन्धय ॥७॥
यां पूषन्ब्रह्मचोदनीमारां बिभर्ष्याघृणे ।
तया समस्य हृदयमा रिख किकिरा कृणु ॥८॥
या ते अष्ट्रा गोपशाघृणे पशुसाधनी ।
तस्यास्ते सुम्नमीमहे ॥९॥
उत नो गोषणिं धियमश्वसां वाजसामुत ।
नृवत्कृणुहि वीतये ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘वयमु त्वा' इति दशर्चं चतुर्थं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं पौष्णम्। ‘यां पूषन् ' इत्यनुष्टुप् शिष्टा गायत्र्यः । तथा चानुक्रान्तं - 'वयं दश पौष्णं तद्गायत्रं वै यां पूषन्ननुष्टुप् ' इति । अर्थार्थिभिः प्रवसद्भिरेतज्जप्यम् । सूत्रितं च -- वयमु त्वा पथस्पते इत्यर्थचर्यां चरिष्यन् ' (आश्व. गृ. ३, ७, ८ ) इति । जपेदिति शेष: ३ ॥
व॒यमु॑ त्वा पथस्पते॒ रथं॒ न वाज॑सातये ।
धि॒ये पू॑षन्नयुज्महि ॥१
व॒यम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । प॒थः॒ । प॒ते॒ । रथ॑म् । न । वाज॑ऽसातये ।
धि॒ये । पू॒ष॒न् । अ॒यु॒ज्म॒हि॒ ॥१
वयम् । ऊं इति । त्वा । पथः । पते । रथम् । न । वाजऽसातये ।
धिये । पूषन् । अयुज्महि ॥१
हे “पथस्पते मार्गस्य पालयितः “पूषन् “धिये कर्मार्थं “वाजसातये अन्नस्य लाभाय च “वयं “रथं "न युद्धे रथमिव “त्वा त्वाम् “अयुज्महि युज्महि । अस्मदभिमुखं कुर्मः । “उ इति पूरकः ॥
अ॒भि नो॒ नर्यं॒ वसु॑ वी॒रं प्रय॑तदक्षिणम् ।
वा॒मं गृ॒हप॑तिं नय ॥२
अ॒भि । नः॒ । नर्य॑म् । वसु॑ । वी॒रम् । प्रय॑तऽदक्षिणम् ।
वा॒मम् । गृ॒हऽप॑तिम् । न॒य॒ ॥२
अभि । नः । नर्यम् । वसु । वीरम् । प्रयतऽदक्षिणम् ।
वामम् । गृहऽपतिम् । नय ॥२
हे पूषन् “नर्यं नृभ्यो हितं “वसु धनम् "अभि प्राप्तुं “वीरं दारिद्र्यस्य विशेषेण ईरयितारं गमयितारं “प्रयतदक्षिणं पूर्वमन्येभ्योऽपि दत्तधनम् । यद्वा । प्रयतं शुद्धं दक्षिणं धनं यस्य तादृशम् । “वामं वननीयमेवंविधं “गृहपतिं गृहस्थं " नः अस्मान् “नय प्रापय ॥
अदि॑त्सन्तं चिदाघृणे॒ पूष॒न्दाना॑य चोदय ।
प॒णेश्चि॒द्वि म्र॑दा॒ मन॑ः ॥३
अदि॑त्सन्तम् । चि॒त् । आ॒घृ॒णे॒ । पूष॑न् । दाना॑य । चो॒द॒य॒ ।
प॒णेः । चि॒त् । वि । म्र॒द॒ । मनः॑ ॥३
अदित्सन्तम् । चित् । आघृणे । पूषन् । दानाय । चोदय ।
पणेः । चित् । वि । म्रद । मनः ॥३
हे “आघृणे अगतदीप्ते “पूषन् “अदित्सन्तं “चित् दातुमनिच्छन्तमपि पुरुषं “दानाय अस्मद्दानार्थं “चोदय प्रेरय । "पणेश्चित् वणिजोऽपि वार्धुषिकस्य लुब्धस्यापि “मनः हृदयं “वि “म्रद दानार्थ मृदूकुरु ।।
वि प॒थो वाज॑सातये चिनु॒हि वि मृधो॑ जहि ।
साध॑न्तामुग्र नो॒ धिय॑ः ॥४
वि । प॒थः । वाज॑ऽसातये । चि॒नु॒हि । वि । मृधः॑ । ज॒हि॒ ।
साध॑न्ताम् । उ॒ग्र॒ । नः॒ । धियः॑ ॥४
वि । पथः । वाजऽसातये । चिनुहि । वि । मृधः । जहि ।
साधन्ताम् । उग्र । नः । धियः ॥४
हे “उग्र उद्गूर्णबल पूषन् "पथः मार्गान् "वाजसातये अन्नलाभाय “वि “चिनुहि । शोधितान् कुरु । यैः पथिभिर्गता धनं लभेमहि तादृशान् पथः पृथक्कुर्वित्यर्थः। “मृधः बाधकानू तस्करादींश्च “वि "जहि बाधस्व । तथा “नः अस्माकं “धियः कर्माणि अन्नलाभार्थं क्रियमाणानि “साधन्तां सिध्यन्तु । सफलानि भवन्तु ॥
परि॑ तृन्धि पणी॒नामार॑या॒ हृद॑या कवे ।
अथे॑म॒स्मभ्यं॑ रन्धय ॥५
परि॑ । तृ॒न्धि॒ । प॒णी॒नाम् । आर॑या । हृद॑या । क॒वे॒ ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥५
परि । तृन्धि । पणीनाम् । आरया । हृदया । कवे ।
अथ । ईम् । अस्मभ्यम् । रन्धय ॥५
हे "कवे प्राज्ञ पूषन् “पणीनां वणिजां लुब्धानां “हृदया हृदयानि कठिनानि “आरया । सूक्ष्मलोहाग्रो दण्डः प्रतोद इति आरा इति चाख्यायते । तया “परि “तृन्धि परिविध्य । हृद्गतं काठिन्यमपनयेत्यर्थः । “अथ अनन्तरम् “ईम् एनान् पणीन् “अस्मभ्यं “रन्धय वशीकुरु ।। ॥ १७ ॥
वि पू॑ष॒न्नार॑या तुद प॒णेरि॑च्छ हृ॒दि प्रि॒यम् ।
अथे॑म॒स्मभ्यं॑ रन्धय ॥६
वि । पू॒ष॒न् । आर॑या । तु॒द॒ । प॒णेः । इ॒च्छ॒ । हृ॒दि । प्रि॒यम् ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥६
वि । पूषन् । आरया । तुद । पणेः । इच्छ । हृदि । प्रियम् ।
अथ । ईम् । अस्मभ्यम् । रन्धय ॥६
हे “पूषन् "आरया प्रतोदेन "पणेः वणिजः हृदयं “वि "तुद विविध्य । तस्य पणेः "हृदि हृदये “प्रियम् अस्मभ्यमनुकूलं धनम् “इच्छ दातव्यमितीच्छां जनय । “अथ अनन्तरम् “अस्मभ्यम् “ईम् एनान् “रन्धय वशीकुरु ॥
आ रि॑ख किकि॒रा कृ॑णु पणी॒नां हृद॑या कवे ।
अथे॑म॒स्मभ्यं॑ रन्धय ॥७
आ । रि॒ख॒ । कि॒कि॒रा । कृ॒णु॒ । प॒णी॒नाम् । हृद॑या । क॒वे॒ ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥७
आ । रिख । किकिरा । कृणु । पणीनाम् । हृदया । कवे ।
अथ । ईम् । अस्मभ्यम् । रन्धय ॥७
हे "कवे प्राज्ञ पूषन् “पणीनां वणिजां "हृदया हृदयानि “आ "रिख आलिख । आलिख्य च “किकिरा कीर्णानि प्रशिथिलानि "कृणु कुरु । मृदूनि कुर्वित्यर्थः । अन्यद्गतम् ॥
यां पू॑षन्ब्रह्म॒चोद॑नी॒मारां॒ बिभ॑र्ष्याघृणे ।
तया॑ समस्य॒ हृद॑य॒मा रि॑ख किकि॒रा कृ॑णु ॥८
याम् । पू॒ष॒न् । ब्र॒ह्म॒ऽचोद॑नीम् । आरा॑म् । बिभ॑र्षि । आ॒घृ॒णे॒ ।
तया॑ । स॒म॒स्य॒ । हृद॑यम् । आ । रि॒ख॒ । कि॒कि॒रा । कृ॒णु॒ ॥८
याम् । पूषन् । ब्रह्मऽचोदनीम् । आराम् । बिभर्षि । आघृणे ।
तया । समस्य । हृदयम् । आ । रिख । किकिरा । कृणु ॥८
हे “आघृणे आगतदीप्ते “पूषन् “ब्रह्मचोदनीं ब्रह्मणोऽन्नस्य प्रेरयित्रीं “याम् “आरां “बिभर्षि हस्ते धारयसि “तया “समस्य सर्वस्य लुब्धजनस्य “हृदयम् “आ “रिख आलिख। “किकिरा किकिराणि कीर्णानि प्रशिथिलानि च “कृणु कुरु ॥
या ते॒ अष्ट्रा॒ गोओ॑प॒शाघृ॑णे पशु॒साध॑नी ।
तस्या॑स्ते सु॒म्नमी॑महे ॥९
या । ते॒ । अष्ट्रा॑ । गोऽओ॑पशा । आघृ॑णे । प॒शु॒ऽसाध॑नी ।
तस्याः॑ । ते॒ । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥९
या । ते । अष्ट्रा । गोऽओपशा । आघृणे । पशुऽसाधनी ।
तस्याः । ते । सुम्नम् । ईमहे ॥९
हे “आघृणे आगतदीप्ते पूषन् "ते त्वदीया “या “अष्ट्रा आरा “गोओपशा । उपशेरते इत्योपशाः । गाव ओपशा यस्यास्तादृशी। अतएव “पशुसाधनी पशूनां साधयित्री भवति “ते त्वदीयायाः “तस्याः संबन्धि “सुम्नं सुखम् “ईमहे याचामहे ॥
उ॒त नो॑ गो॒षणिं॒ धिय॑मश्व॒सां वा॑ज॒सामु॒त ।
नृ॒वत्कृ॑णुहि वी॒तये॑ ॥१०
उ॒त । नः॒ । गो॒ऽसनि॑म् । धिय॑म् । अ॒श्व॒साम् । वा॒ज॒ऽसाम् । उ॒त ।
नृ॒ऽवत् । कृ॒णु॒हि॒ । वी॒तये॑ ॥१०
उत । नः । गोऽसनिम् । धियम् । अश्वसाम् । वाजऽसाम् । उत ।
नृऽवत् । कृणुहि । वीतये ॥१०
"उत अपि च हे पूषन् “गोषणिं गवां सनित्रीम् “अश्वसाम् अश्वानां सनित्रीं “वाजसां वाजानामन्नानां सनित्रीम् “उत अपि च “नृवत् नृवतीं यद्वा नृणां वनित्रीं दात्रीमेवंभूतां “धियं बुद्धिं कर्म वा “नः अस्माकं “वीतये खादनायोपभोगार्थं “कृणुहि कुरु ॥ ॥ १८ ॥
टिप्पणी
पुष्यन् क्षितिं पोषयति प्रणुदन् रश्मिभिस्तमः । तेनैनमस्तौत्पूषेति भरद्वाजस्तु पञ्चभिः ।।बृहद्देवता २.६३ ।।
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|