ऋग्वेदः सूक्तं ३.५८

ऋग्वेदः - मण्डल ३
सूक्तं ३.५८
गाथिनो विश्वामित्रः

दे. अश्विनौ । त्रिष्टुप् ।

धेनुः प्रत्नस्य काम्यं दुहानान्तः पुत्रश्चरति दक्षिणायाः ।
आ द्योतनिं वहति शुभ्रयामोषस स्तोमो अश्विनावजीगः ॥१॥
सुयुग्वहन्ति प्रति वामृतेनोर्ध्वा भवन्ति पितरेव मेधाः ।
जरेथामस्मद्वि पणेर्मनीषां युवोरवश्चकृमा यातमर्वाक् ॥२॥
सुयुग्भिरश्वैः सुवृता रथेन दस्राविमं शृणुतं श्लोकमद्रेः ।
किमङ्ग वां प्रत्यवर्तिं गमिष्ठाहुर्विप्रासो अश्विना पुराजाः ॥३॥
आ मन्येथामा गतं कच्चिदेवैर्विश्वे जनासो अश्विना हवन्ते ।
इमा हि वां गोऋजीका मधूनि प्र मित्रासो न ददुरुस्रो अग्रे ॥४॥
तिरः पुरू चिदश्विना रजांस्याङ्गूषो वां मघवाना जनेषु ।
एह यातं पथिभिर्देवयानैर्दस्राविमे वां निधयो मधूनाम् ॥५॥
पुराणमोकः सख्यं शिवं वां युवोर्नरा द्रविणं जह्नाव्याम् ।
पुनः कृण्वानाः सख्या शिवानि मध्वा मदेम सह नू समानाः ॥६॥
अश्विना वायुना युवं सुदक्षा नियुद्भिश्च सजोषसा युवाना ।
नासत्या तिरोअह्न्यं जुषाणा सोमं पिबतमस्रिधा सुदानू ॥७॥
अश्विना परि वामिषः पुरूचीरीयुर्गीर्भिर्यतमाना अमृध्राः ।
रथो ह वामृतजा अद्रिजूतः परि द्यावापृथिवी याति सद्यः ॥८॥
अश्विना मधुषुत्तमो युवाकुः सोमस्तं पातमा गतं दुरोणे ।
रथो ह वां भूरि वर्पः करिक्रत्सुतावतो निष्कृतमागमिष्ठः ॥९॥

सायणभाष्यम्

‘धेनुः प्रत्नस्य ' इति नवर्चं पञ्चमं सूक्तं वैश्वामित्रं त्रैष्टुभमाश्विनम् । तथा चानुक्रान्तं --- ‘ धेनुर्नवाश्विनम्' इति । प्रातरनुवाके आश्विनक्रतौ त्रैष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चास्य सूक्तस्य विनियोगः । सूत्रितं च - ‘ धेनुः प्रत्नस्य क उ श्रवदिति सूक्ते' ( आश्व. श्रौ. ४. १५) इति । व्यूळ्हे दशरात्रे द्वितीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रेऽयमाश्विनश्चतुर्थस्तृचः । द्वितीयस्याग्निं वः' इति खण्डे सूत्रितं ‘ धेनुः प्रत्नस्य काम्यं दुहाना ब्रह्मा ण इन्द्रोप याहि विद्वान् ' ( आश्व. श्रौ. ८.१०) इति ॥

धे॒नुः प्र॒त्नस्य॒ काम्यं॒ दुहा॑ना॒न्तः पु॒त्रश्च॑रति॒ दक्षि॑णायाः ।

आ द्यो॑त॒निं व॑हति शु॒भ्रया॑मो॒षस॒ः स्तोमो॑ अ॒श्विना॑वजीगः ॥१

धे॒नुः । प्र॒त्नस्य॑ । काम्य॑म् । दुहा॑ना । अ॒न्तरिति॑ । पु॒त्रः । च॒र॒ति॒ । दक्षि॑णायाः ।

आ । द्यो॒त॒निम् । व॒ह॒ति॒ । शु॒भ्रऽया॑मा । उ॒षसः॑ । स्तोमः॑ । अ॒श्विनौ॑ । अ॒जी॒ग॒रिति॑ ॥१

धेनुः । प्रत्नस्य । काम्यम् । दुहाना । अन्तरिति । पुत्रः । चरति । दक्षिणायाः ।

आ । द्योतनिम् । वहति । शुभ्रऽयामा । उषसः । स्तोमः । अश्विनौ । अजीगरिति ॥१

“धेनुः प्रीणयित्र्युषाः “प्रत्नस्य पुरातनस्याग्नेः “काम्यं कमनीयं पयः “दुहाना दोग्ध्री भवति । “दक्षिणायाः उषसः “पुत्रः सूर्यस्तस्याः “अन्तः "चरति । उषसोऽनन्तरं “शुभ्रयामा । सूर्यकिरणसंपर्कात् शुभ्रतया गमनं यस्यासौ शुभ्रयामा दिवसः। “द्योतनिं सर्वस्य प्रकाशकं सूर्यम्, “आ "वहति बिभर्ति । अतः “उषसः पुरा “अश्विनौ स्तोतुं “स्तोमः स्तोत्रकारी होत्रादिः "अजीगः जागर्ति उत्तिष्ठति ॥ शुभ्रयामा । ' या प्रापणे ' । आतो मनिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः। अजीगः । ‘जागृ निद्राक्षये'। लङि तिपि अदादित्वात् शपो लुक् । आकारस्य ईकारश्छान्दसः । गुणे कृते हल्यङ्यादिना तिपो लोपः ॥

सु॒युग्व॑हन्ति॒ प्रति॑ वामृ॒तेनो॒र्ध्वा भ॑वन्ति पि॒तरे॑व॒ मेधा॑ः ।

जरे॑थाम॒स्मद्वि प॒णेर्म॑नी॒षां यु॒वोरव॑श्चकृ॒मा या॑तम॒र्वाक् ॥२

सु॒ऽयुक् । व॒ह॒न्ति॒ । प्रति॑ । वा॒म् । ऋ॒तेन॑ । ऊ॒र्ध्वाः । भ॒व॒न्ति॒ । पि॒तरा॑ऽइव । मेधाः॑ ।

जरे॑थाम् । अ॒स्मत् । वि । प॒णेः । म॒नी॒षाम् । यु॒वोः । अवः॑ । च॒कृ॒म॒ । आ । या॒त॒म् । अ॒र्वाक् ॥२

सुऽयुक् । वहन्ति । प्रति । वाम् । ऋतेन । ऊर्ध्वाः । भवन्ति । पितराऽइव । मेधाः ।

जरेथाम् । अस्मत् । वि । पणेः । मनीषाम् । युवोः । अवः । चकृम । आ । यातम् । अर्वाक् ॥२

हे अश्विनौ “सुयुक् सुष्ठु रथे योजिता अश्वाः “ऋतेन सत्यभूतेन रथेन “वां युवां “प्रति “वहन्ति । यज्ञं प्रत्यागमनाय धारयन्ति । “मेधाः यज्ञाश्च “ऊर्ध्वाः युष्मदभिमुखम् ऊर्ध्वाः “भवन्ति । तत्र दृष्टान्तः । “पितरेव । यथा पुत्राः पितरौ मातापितरावभिलक्ष्य गच्छन्ति तद्वत् । “अस्मत् अस्मत्तः सकाशात् "पणेर्मनीषां आसुरी बुद्धिं "वि “जरेथां विशेषेण नाशयतम् । वयं तु “युवोः युवयोः “अवः हविर्लक्षणमन्नं “चकृम कुर्मः । युवाम् “अर्वाक् अस्मदाभिमुख्येन “आ “यातम् ॥ सुयुक् । युजेः क्विप् । ‘सुपां सुलुक्' इति सुपो लुक् । पितरेव । पिता मात्रा' इति पितुः शेषः । सुपो डादेशः । जरेथाम् । जॄष् वयोहानौ'। ण्यन्तस्य ‘जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च' इति मित्त्वात् वृद्ध्यभावः । ‘ छन्दस्युभयथा' इति आथाम आर्धधातुकत्वात् णिलोपः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥

सु॒युग्भि॒रश्वै॑ः सु॒वृता॒ रथे॑न॒ दस्रा॑वि॒मं शृ॑णुतं॒ श्लोक॒मद्रे॑ः ।

किम॒ङ्ग वां॒ प्रत्यव॑र्तिं॒ गमि॑ष्ठा॒हुर्विप्रा॑सो अश्विना पुरा॒जाः ॥३

सु॒युक्ऽभिः॑ । अश्वैः॑ । सु॒ऽवृता॑ । रथे॑न । दस्रौ॑ । इ॒मम् । शृ॒णु॒त॒म् । श्लोक॑म् । अद्रेः॑ ।

किम् । अ॒ङ्ग । वा॒म् । प्रति॑ । अव॑र्तिम् । गमि॑ष्ठा । आ॒हुः । विप्रा॑सः । अ॒श्वि॒ना॒ । पु॒रा॒ऽजाः ॥३

सुयुक्ऽभिः । अश्वैः । सुऽवृता । रथेन । दस्रौ । इमम् । शृणुतम् । श्लोकम् । अद्रेः ।

किम् । अङ्ग । वाम् । प्रति । अवर्तिम् । गमिष्ठा । आहुः । विप्रासः । अश्विना । पुराऽजाः ॥३

हे अश्विनौ “सुयुग्भिः सुष्ठु योजितैः “अश्वैः “सुवृता । पुनःपुनरावर्तते इति वृच्चक्रम् । शोभनचक्रोपेतेन “रथेन आगत्य “दस्रौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ युवाम् “अद्रेः । अद्रियते सर्वैरित्यद्रिः स्तोता । तस्य “इमं “श्लोकं स्तोत्रं “शृणुतम् । “अङ्ग हे अश्विनौ “विप्रासः मेधाविनः “पुराजाः पुरातना ऋषयः “वां युवाम् “अवर्तिम् अस्माकं वृत्तिहानिं "प्रति “गमिष्ठा अतिशयेन गन्ताराविति “किम् “आहुः किं कथयन्ति। न कथयन्तीत्यर्थः । प्रथमाष्टकेऽष्टमेऽध्याये ‘ सुवृता रथेन' (ऋ. सं. १. ११८.३) इत्यादि गतम् ॥ गमिष्ठा । गन्तृशब्दादिष्ठनि रूपम् ॥

आ म॑न्येथा॒मा ग॑तं॒ कच्चि॒देवै॒र्विश्वे॒ जना॑सो अ॒श्विना॑ हवन्ते ।

इ॒मा हि वां॒ गोऋ॑जीका॒ मधू॑नि॒ प्र मि॒त्रासो॒ न द॒दुरु॒स्रो अग्रे॑ ॥४

आ । म॒न्ये॒था॒म् । आ । ग॒त॒म् । कत् । चि॒त् । एवैः॑ । विश्वे॑ । जना॑सः । अ॒श्विना॑ । ह॒व॒न्ते॒ ।

इ॒मा । हि । वा॒म् । गोऽऋ॑जीका । मधू॑नि । प्र । मि॒त्रासः॑ । न । द॒दुः । उ॒स्रः । अग्रे॑ ॥४

आ । मन्येथाम् । आ । गतम् । कत् । चित् । एवैः । विश्वे । जनासः । अश्विना । हवन्ते ।

इमा । हि । वाम् । गोऽऋजीका । मधूनि । प्र । मित्रासः । न । ददुः । उस्रः । अग्रे ॥४

“कच्चित् इति प्रश्ने । हे अश्विनौ “आ “मन्येथाम् इमां मदीयां स्तुतिं जानीतम् । किंच “एवैः गमनसाधनैरश्वैः “आ “गतं यज्ञं प्रत्यागच्छतम् । “विश्वे सर्वे “जनासः स्तोतारः “अश्विना अश्विनौ “वां युवां “हवन्ते स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिराह्वयन्ति । किंच “गोऋजीका गवां पयसा मिश्रणोपेतानि “मधूनि मदकराणि सोमरसरूपाणि “इमा इमानि हवींषि युवाभ्यां “प्र “ददुः' अध्वर्य्वादयः प्रयच्छन्ति । तत्र दृष्टान्तः । "मित्रासो “न । यथा मित्राणि मित्रेभ्योऽपेक्षितं ददति तद्वत् । “उस्रः । वसति नभसीत्युस्रः सूर्यः । “अग्रे उषसोऽग्र उदेति । तस्मादागच्छतमिति भावः॥ मन्येथाम् । ‘ मन ज्ञाने' । दिवादिः । लोटि रूपम् । इमा। सुपो डादेशः । गोऋजीका । ‘ प्रकृत्यान्तःपादम्' इत्येङः प्रकृतिभावः । ददुः । दाण् दाने ' इत्यस्य लिट्युसि रूपम् । हियोगादनिघातः । उस्रः । ‘ वस निवासे '। 'स्फायितञ्चि' इत्यादिना रक् । कित्त्वात् संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ' इति षत्वाभावश्छान्दसः ॥

ति॒रः पु॒रू चि॑दश्विना॒ रजां॑स्याङ्गू॒षो वां॑ मघवाना॒ जने॑षु ।

एह या॑तं प॒थिभि॑र्देव॒यानै॒र्दस्रा॑वि॒मे वां॑ नि॒धयो॒ मधू॑नाम् ॥५

ति॒रः । पु॒रु । चि॒त् । अ॒श्वि॒ना॒ । रजां॑सि । आ॒ङ्गू॒षः । वा॒म् । म॒घ॒ऽवा॒ना॒ । जने॑षु ।

आ । इ॒ह । या॒त॒म् । प॒थिऽभिः॑ । दे॒व॒ऽयानैः॑ । दस्रौ॑ । इ॒मे । वा॒म् । नि॒ऽधयः॑ । मधू॑नाम् ॥५

तिरः । पुरु । चित् । अश्विना । रजांसि । आङ्गूषः । वाम् । मघऽवाना । जनेषु ।

आ । इह । यातम् । पथिऽभिः । देवऽयानैः । दस्रौ । इमे । वाम् । निऽधयः । मधूनाम् ॥५

हे अश्विनौ “पुरू “चित् बहून्यपि "रजांसि स्थानानि “तिरः स्वतेजसा तिरस्कुर्वन्तौ वां युवाम् “इह कर्मणि “देवयानैः “पथिभिः मार्गैः “आ “यातम् आगच्छतम् । “मघवाना धनवन्तौ हे अश्विनौ “जनेषु स्तोतृषु "वां युवयोः आङ्गूषः आ समन्तात् घोषणीयं स्तोत्रं वर्तते । "दस्रौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ हे अश्विनौ “वां युवयोः “मधूनां मदकराणां सोमानाम् “इमे “निधयः । निधीयतेऽत्र सोम इति निधयः पात्रविशेषाः । सन्ति । तस्मादागच्छतमिति भावः ॥ आङ्गूषः । आङ्पूर्वात् घुषेः कर्मणि घञ् । आघुष्यत इत्याघोषः। घो इस्यस्य पृषोदरादित्वात् गू इत्यादेशः ।' आङोऽनुनासिकश्छन्दसि ' इति अनच्यप्यनुनासिकश्छान्दसः । यद्वा । अगिर्गत्यर्थः । अस्मात् ‘अङ्गूषः' इति सूत्रेण उषच्प्रत्ययान्तो निपातितः । अङ्गति गच्छति देवानित्यङ्गूषः स्तोत्रम् । अङ्गूषः एव आङ्गूषः। प्रज्ञादित्वात् स्वार्थिकः अण् । प्रत्ययस्वरः । ‘एह यातम् ' इत्यर्धर्चो गतः ॥ ॥ ३ ॥

अप्तोर्यामेऽतिरिक्तोक्थ्ये अच्छावाकशस्त्रे ‘ पुराणमोकः' इति चतस्रो विकल्पेन याज्याः । सूत्रितं च - ‘यदि नाधीयात्पुराणमोकः सख्यं शिवं वामिति चतस्रो याज्याः' (आश्व. श्रौ.९. ११) इति ॥

पु॒रा॒णमोक॑ः स॒ख्यं शि॒वं वां॑ यु॒वोर्न॑रा॒ द्रवि॑णं ज॒ह्नाव्या॑म् ।

पुन॑ः कृण्वा॒नाः स॒ख्या शि॒वानि॒ मध्वा॑ मदेम स॒ह नू स॑मा॒नाः ॥६

पु॒रा॒णम् । ओकः॑ । स॒ख्यम् । शि॒वम् । वा॒म् । यु॒वोः । न॒रा॒ । द्रवि॑णम् । ज॒ह्नाव्या॑म् ।

पुन॒रिति॑ । कृ॒ण्वा॒नाः । स॒ख्या । शि॒वानि॑ । मध्वा॑ । म॒दे॒म॒ । स॒ह । नु । स॒मा॒नाः ॥६

पुराणम् । ओकः । सख्यम् । शिवम् । वाम् । युवोः । नरा । द्रविणम् । जह्नाव्याम् ।

पुनरिति । कृण्वानाः । सख्या । शिवानि । मध्वा । मदेम । सह । नु । समानाः ॥६

हे अश्विनौ “वां युवयोः "पुराणं पुरातनं “सख्यम् "ओकः सेव्यं “शिवं कल्याणकरं भवति । किंच “नरा नरावस्मदीयस्य कर्मणो नेतारौ "युवोः युवयोः “द्रविणं धनं “जह्नाव्यां जह्नुकुलजायां भवति । “शिवानि सुखकराणि युवयोः “सख्या सख्यानि “पुनः “कृण्वानाः कुर्वन्तः “समानाः हविष्प्रदानेन उपकारकत्वान्मित्रभूता एकीभूताः सन्तः वयं “मध्वा मदकरेण सोमेन वां युवां “सह युगपत् “नु क्षिप्रं "मदेम हर्षयेम ॥ सख्यम् । सख्युर्भाव इत्यर्थे ‘सख्युर्यः' इति यप्रत्ययः । जह्नाव्याम् । जह्नोः संबन्धिनीत्यर्थे ' तस्येदम् ' इत्यण । “ओर्गुणः' । ह्रस्वदीर्घयोर्व्यत्ययः । मदेम । ‘ मदी हर्षे ' इत्यस्य आशीर्लिङि लिङ्याशिष्यङ्प्रत्ययः । निघातः॥

अश्वि॑ना वा॒युना॑ यु॒वं सु॑दक्षा नि॒युद्भि॑श्च स॒जोष॑सा युवाना ।

नास॑त्या ति॒रोअ॑ह्न्यं जुषा॒णा सोमं॑ पिबतम॒स्रिधा॑ सुदानू ॥७

अश्वि॑ना । वा॒युना॑ । यु॒वम् । सु॒ऽद॒क्षा॒ । नि॒युत्ऽभिः॑ । च॒ । स॒ऽजोष॑सा । यु॒वा॒ना॒ ।

नास॑त्या । ति॒रःऽअ॑ह्न्यम् । जु॒षा॒णा । सोम॑म् । पि॒ब॒त॒म् । अ॒स्रिधा॑ । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू ॥७

अश्विना । वायुना । युवम् । सुऽदक्षा । नियुत्ऽभिः । च । सऽजोषसा । युवाना ।

नासत्या । तिरःऽअह्न्यम् । जुषाणा । सोमम् । पिबतम् । अस्रिधा । सुदानू इति सुऽदानू ॥७

“सुदक्षा शोभनसामर्थ्योपेतौ "युवाना नित्यतरुणौ “नासत्या । न विद्यतेऽसत्यं ययोस्तौ। “सुदानू शोभनफलस्य दातारौ हे अश्विनी “वायुना “नियुद्भिः अश्वैः “च “सजोषसा संगतौ "जुषाणा सोमविषयप्रीतियुक्तौ "अस्रिधा अनुपक्षीणौ "युवं युवां “तिरोअह्नयम् अह्नि तिरोहिते हूयमानमिमं “सोमं “पिबतम् ॥ नियुद्भिः । यौतेः क्विप् । तिरोअह्न्यम् । अह्नि भवमह्न्यम् ।' भवे छन्दसि ' इति यत् । तिरोभूतमह्न्यं यस्मिन् काले स तिरोअह्न्यः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरः१॥

अश्वि॑ना॒ परि॑ वा॒मिष॑ः पुरू॒चीरी॒युर्गी॒र्भिर्यत॑माना॒ अमृ॑ध्राः ।

रथो॑ ह वामृत॒जा अद्रि॑जूत॒ः परि॒ द्यावा॑पृथि॒वी या॑ति स॒द्यः ॥८

अश्वि॑ना । परि॑ । वा॒म् । इषः॑ । पु॒रू॒चीः । ई॒युः । गीः॒ऽभिः । यत॑मानाः । अमृ॑ध्राः ।

रथः॑ । ह॒ । वा॒म् । ऋ॒त॒ऽजाः । अद्रि॑ऽजूतः । परि॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । या॒ति॒ । स॒द्यः ॥८

अश्विना । परि । वाम् । इषः । पुरूचीः । ईयुः । गीःऽभिः । यतमानाः । अमृध्राः ।

रथः । ह । वाम् । ऋतऽजाः । अद्रिऽजूतः । परि । द्यावापृथिवी इति । याति । सद्यः ॥८

हे अश्विनौ “पुरूचीः । पुरु अञ्चन्ति गच्छन्ति इति पुरूचीः। बहूनि “इषः हविर्लक्षणान्यन्नानि “वां युवा “परि “ईयुः परितो गच्छन्ति । तथा "अमृध्राः केनाप्यतिरस्कृताः "यतमानाः कर्मणि प्रवर्तमानाः स्तोतारः "गीर्भिः स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिर्युवां परिचरन्ति । "ऋतजाः ऋतस्योदकस्य जनयिता । ऋते यज्ञे प्रादुर्भवतीति वा । "अद्रिजूतः स्तोतृभिराकृष्टः “वां युवयोः “रथः “द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ “सद्यः तदानीमेव “परि “याति “ह सर्वतः प्राप्नोति खलु । अश्विनो रथस्य वेगवत्त्वे मन्त्रवर्ण: -- ‘ यो वामश्विना मनसो जवीयान्रथः स्वश्वो विश आजिगाति ' ( ऋ. सं. १. ११७.२ ) इति । अतः कारणादस्मदीयं यज्ञं प्रत्यागच्छतमिति भावः ॥ ईयुः । ‘ इण् गतौ ' इत्यस्य लिटि ‘दीर्घ इण: किति' इत्यभ्यासस्य दीर्घः । पादादित्वादनिघातः । यतमानाः । ‘ यती प्रयत्ने ' इत्यस्य शानचि रूपम् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे शानचो लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ऋतजाः । जनेर्विट् । ‘विड्वनोः' इत्यात्वम् । अद्रिजूतः । जू इति सौत्रो धातुः । कर्मणि क्तः । ‘ तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदस्वरः ॥

अश्वि॑ना मधु॒षुत्त॑मो यु॒वाकु॒ः सोम॒स्तं पा॑त॒मा ग॑तं दुरो॒णे ।

रथो॑ ह वां॒ भूरि॒ वर्प॒ः करि॑क्रत्सु॒ताव॑तो निष्कृ॒तमाग॑मिष्ठः ॥९

अश्वि॑ना । म॒धु॒सुत्ऽत॑मः । यु॒वाकुः॑ । सोमः॑ । तम् । पा॒त॒म् । आ । ग॒त॒म् । दु॒रो॒णे ।

रथः॑ । ह॒ । वा॒म् । भूरि॑ । वर्पः॑ । करि॑क्रत् । सु॒तऽव॑तः । निः॒ऽकृ॒तम् । आऽग॑मिष्ठः ॥९

अश्विना । मधुसुत्ऽतमः । युवाकुः । सोमः । तम् । पातम् । आ । गतम् । दुरोणे ।

रथः । ह । वाम् । भूरि । वर्पः । करिक्रत् । सुतऽवतः । निःऽकृतम् । आऽगमिष्ठः ॥९

हे अश्विनौ यः “सोमः “मधुषुत्तमः मधुरसमत्यन्तं प्रेरयन् “युवाकुः युवां कामयमानो वर्तते । यद्वा । युवाकुर्वसतीवरीप्रभृतिभिर्मिश्रित इत्यर्थः । “तम् इमं सोमं “पातं पिबतम् । “दुरोणे अस्माकं गृहे “आ “गतम् आगच्छतम् । “भूरि प्रभूतं “वर्पः वारकं तेजः रूपं वा सर्वेर्वरणीयं धनं वा “करिक्रत् पुनःपुनः कुर्वन् "वां युवयोः “रथः “सुतवतः सोमम् अभिषुतवतः यजमानस्य “निष्कृतम्। ' निरित्येष समित्येतस्य स्थाने' (निरु. १२.७) इति यास्कः। संस्कारि । यद्वा । संस्कृतं गृहम् "आगमिष्ठः अतिशयेनागच्छन् भवति ॥ युवाकुः । यौतेः ‘ कटिकुषिभ्यां ' काकुः' इति बाहुलकादस्मादपि भवति । प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तः । करिक्रत् । करोतेर्यङ्लुकि शतरि ‘ दाधर्ति दर्धर्ति दर्धर्षि° ' इत्यादिना चुत्वाभावे यणादेशे कृतेऽङ्गस्यानृकारान्तत्वादभ्यासस्य रिगागमो न प्राप्नोतीति सोऽपि निपात्यते । अभ्यस्तस्वरः। निष्कृतम् । करोतेरादिकर्मणि क्तः। संस्कर्तुं प्रवृत्त इत्यर्थः । थथादिस्वरः ॥४॥